ÍÀ ÅÑÌÅ – Ñ ÎÁÈ× È ÎÌÅÐÇÅÍÈÅ Íàñêîðî ïîëó÷èõ ñ âúçäóøíà ïîùà ïîêàíà çà åäíà ñâàòáà, êîÿòî ùå ñòàíå â Àíãëèÿ íà îñåìíàéñåòè àïðèë. Êàêâî ëè íå áèõ äàë, çà äà ïðèñúñòâàì íà òàçè ñâàòáà; åòî çàùî, êîãàòî ïðèñòèãíà ïîêàíàòà, îòíà÷àëî ðåøèõ, ÷å ùå å íàïúëíî âúçìîæíî äà èçâúðøà òîâà ïúòóâàíå äî ÷óæáèíà ñúñ ñàìîëåò, êàêâèòî è äà ñà ðàçíîñêèòå. Íî ñëåä òîâà îáñúäèõìå äîñòà îáñòîéíî âúïðîñà ñ æåíà ìè – íåâåðîÿòíî óðàâíîâåñåíî è òðåçâî ñúùåñòâî, è ðåøèõìå äà íå çàìèíàâàì – ïðåäè âñè÷êî àç ñúâñåì áÿõ çàáðàâèë, ÷å òúùà ìè ñå íàäÿâà äà ïðåêàðà ïîñëåäíèòå äâå ñåäìèöè îò àïðèë ïðè íàñ. Ïðàâî äà ñè êàæà, íå ìè ñå ñëó÷âà äà âèæäàì òîëêîâà ÷åñòî ìàìà Ãðåí÷úð, à ïúê è ãîäèíèòå º íå íàìàëÿâàò. Òÿ å íà ïåòäåñåò è îñåì. (Ñàìàòà òÿ ïúðâà áè ïðèçíàëà òîâà.) Íî íåçàâèñèìî îò âñè÷êî, êúäåòî è äà ñå íàìèðàì, àç íå ñúì îò îíåçè, êîèòî äîðè ïðúñòà ñè íå áèõà ïîìðúäíàëè, çà äà ñïàñÿò åäíà ñâàòáà îò ñêóêà. È òúé, çàãðèæåí çà ñâàòáàòà, íàäðàñêàõ íÿêîëêî îòêðîâåíèÿ íà áóëêàòà, êîÿòî ïîçíàâàõ áëèçî îò øåñò ãîäèíè. Àêî ìîèòå áåëåæêè ïðè÷èíÿò èçâåñòíî áåçïîêîéñòâî íà ìëàäîæåíåöà, ñ êîãîòî íå ñå ïîçíàâàì, òîëêîâà ïî-äîáðå. Öåëòà ìè íå å äà äîñòàâÿ íÿêîìó óäîâîëñòâèå, à äà íàïúòÿ, äà ïîó÷à. Ïðåç àïðèë 1944 ãîäèíà àç áÿõ ìåæäó øåéñåòèìàòà àìåðèêàíñêè âîåííè, êîèòî ïðåäè äåñàíòà â Åâðîïà ìèíàâàõà â Äåâúí, Àíãëèÿ, äîñòà ñïåöèàëåí êóðñ íà îáó÷åíèå, ðúêîâîäåí îò àíãëèéñêîòî ðàçóçíàâàíå. Êàòî ñå îãëåæäàì 90
íàçàä, ìèñëÿ ñè, ÷å íèå, øåéñåòèìàòà, áÿõìå, êàæè-ðå÷è, óíèêàëíè â åäíî îòíîøåíèå: â öÿëàòà ãðóïà íÿìàøå íèòî åäèí îñîáåíî îáùèòåëåí. Âñè÷êè èìàõìå ñëàáîñò êúì ïèñàíå íà ïèñìà è àêî ñå ñëó÷åøå äà ñè ïðîäóìàìå íåùî èçâúíñëóæåáíî, îáèêíîâåíî ñå çàäàâàøå âúïðîñúò, èìà ëè íÿêîé ïîâå÷å ìàñòèëî. Êîãàòî íå ïèøåõìå ïèñìà è áèâàõìå ñâîáîäíè îò çàíÿòèÿ, âñåêè îò íàñ ñè õîäåøå íàé÷åñòî ïî ñâîé ñîáñòâåí ïúò.  ÿñíè äíè ìîÿò ïúò îáèêíîâåíî ìå âîäåøå êúì æèâîïèñíàòà ïðèðîäà èçâúí ãðàäà. À â äúæäîâíè äíè ñåäÿõ íÿêúäå íà ñóøèíà è ÷åòÿõ êíèãà, ÷åñòî ïúòè ñàìî íà åäíà êðà÷êà îò íÿêîÿ ìàñà çà ïèíãïîíã. Êóðñúò òðàÿ òðè ñåäìèöè è çàâúðøè â åäíà ìíîãî äúæäîâíà ñúáîòà. Ïî ïëàí â ñåäåì ÷àñà âå÷åðòà ñúùèÿ äåí öÿëàòà íàøà ãðóïà òðÿáâàøå äà çàìèíå çà Ëîíäîí, êúäåòî, êàêòî ñå ãîâîðåøå, ùÿõìå äà áúäåì ïðèäàäåíè êúì ïåõîòíè è âúçäóøíè ïîäåëåíèÿ, ñôîðìèðàíè çà äåñàíòà. Êúì òðè ÷àñà ñëåäîáåä àç âå÷å áÿõ ïðèáðàë âñè÷êèòå ñè âåùè âúâ âîåííèÿ êóôàð, âêëþ÷èòåëíî áðåçåíòîâàòà òîðáà çà ïðîòèâîãàçà, ïúëíà ñ êíèãè, êîèòî áÿõ äîíåñúë îò äðóãàòà ñòðàíà íà îêåàíà. (Íÿêîëêî ñåäìèöè ïðåäè òîâà áÿõ ïóñíàë ñàìèÿ ïðîòèâîãàç îò åäèí èëþìèíàòîð íà „Ìàâðèòàíèÿ“, äàâàéêè ñè ÿñíà ñìåòêà, ÷å àêî âðàãúò ðåøè äà èçïîëçâà ãàç, àç íèêîãà íÿìà äà óñïåÿ äà ñëîæà íàâðåìå òîâà ÷óäî íà ëèöåòî ñè.) Ïîìíÿ, ÷å ñåäÿõ äúëãî ïðåä êðàéíèÿ ïðîçîðåö íà íàøàòà áàðàêà è ãëåäàõ ïîëåãàòèòå ñòðåëè íà ïîòèñêàùèÿ äúæä, à ïðúñòúò çà ñïóñúêà êàòî ÷å ëè ìå ñúðáåøå èëè ìîæå áè ñàìî òàêà ìè ñå ñòðóâàøå. Çàä ãúðáà ñè ÷óâàõ íåïðèÿòíîòî äðàùåíå íà ìíîãî ïèñàëêè âúðõó ìíîãî ïîùåíñêè ëèñòîâå ñúñ çíàêà íà ïîáåäàòà. Èçâåäíúæ, áåç äà ñúì ñè íàóìèë íåùî îïðåäåëåíî, àç ñå îòêúñíàõ îò ïðîçîðåöà, ñëîæèõ ñè ìóøàìàòà, øàë÷åòî îò êàøìèðñêà âúëíà, îáóâêèòå, âúëíåíèòå ðúêàâèöè è ôóðàæêàòà (êîÿòî, âñå îùå ìè íàïîìíÿò òîâà, ñúì íîñèë ïî ìíîãî ñïåöèàëåí íà÷èí – íàõ91
ëóïåíà íàä äâåòå óøè). Ïîñëå, ñëåä êàòî ñâåðèõ ÷àñîâíèêà ñè ñ ÷àñîâíèêà â òîàëåòíàòà, òðúãíàõ ïî äúëãèÿ, ìîêúð, ïîñòëàí ñ êàìúíè õúëì êúì ãðàäà. Íå îáðúùàõ âíèìàíèå íà ñâåòêàâèöèòå, êîèòî òðÿñêàõà îêîëî ìåí. Èëè ìè áåøå ïèñàíî äà ìå óáèÿò, èëè íå.  öåíòúðà íà ãðàäà, êúäåòî ìîæå áè ñòàâàõà íàé-ìíîãî ëîêâè, ñå ñïðÿõ ïðåä åäíà ÷åðêâà äà ïðî÷åòà îáÿâèòå íà äúñêàòà – íàé-âå÷å çàùîòî íàïèñàíîòî, áÿëî âúðõó ÷åðíî, ïðèâëå÷å âíèìàíèåòî ìè, íî îò÷àñòè è çàòîâà, ÷å ñëåä òðèãîäèøíà âîåííà ñëóæáà ìè áåøå ñòàíàëî íàâèê äà ÷åòà âñÿêàêâè îáÿâè. Íà äúñêàòà èìàøå ñúîáùåíèå, ÷å â òðè è ïåòíàéñåò ùå èìà ðåïåòèöèÿ íà äåòñêè õîð. Ïîãëåäíàõ ðú÷íèÿ ñè ÷àñîâíèê, ïîñëå ïàê äúñêàòà. Ñ êàáúð÷å áåøå îêà÷åí ñïèñúê íà äåöàòà, êîèòî òðÿáâàøå äà ïðèñúñòâàò íà ðåïåòèöèÿòà. Çàñòàíàë íà äúæäà, ïðî÷åòîõ âñè÷êè èìåíà, ñëåä êîåòî âëÿçîõ â ÷åðêâàòà. Äåñåòèíà âúçðàñòíè ñåäÿõà, ïðúñíàòè ïî ïåéêèòå, è íÿêîè îò òÿõ äúðæàõà â ñêóòîâåòå ñè ãàëîøêè. Ìèíàõ è ñåäíàõ íà ïúðâèÿ ðåä. Íà ïîäèóìà, â òðè ïëúòíè ðåäèöè ñòîëîâå, áÿõà íàñÿäàëè äâàéñåòèíà äåöà, ïîâå÷åòî ìîìè÷åòà, íà âúçðàñò îò îêîëî ñåäåì äî òðèíàéñåò ãîäèíè.  ìîìåíòà ðúêîâîäèòåëêàòà íà õîðà, ãðàìàäíà æåíà, îáëå÷åíà ñúñ ñïîðòåí êîñòþì, ãè ñúâåòâàøå äà ñè îòâàðÿò ïî-øèðîêî óñòàòà, êîãàòî ïåÿò. Íèìà íÿêîé å âèæäàë, ïèòàøå òÿ, ìàëêîòî ñëàâåé÷å äà ïåå î÷àðîâàòåëíèòå ñè ïåñíè, áåç ïúðâî äà ñè îòâîðè ÷îâ÷èöàòà øèðîêî, øèðîêî, øèðîêî? Î÷åâèäíî íèêîé íå áåøå âèæäàë. Äåöàòà ÿ ãëåäàõà ñúñ ñïîêîåí, íåïðîíèöàåì ïîãëåä. Ïî-íàòàòúê òÿ êàçà, ÷å èñêà âñè÷êè äåöà äà âíèêíàò â ñìèñúëà íà äóìèòå, êîèòî ïåÿò, à íå ñàìî äà ãè ïðîèçíàñÿò êàòî ïàïàãàëè. Ñëåä òîâà äàäå òîí ñ êàìåðòîíà ñè è äåöàòà ïîäîáíî íà íåâðúñòíè òåæêîàòëåòè âäèãíàõà êíèãèòå ñè ñ ïñàëìèòå. Ïååõà áåç ìóçèêàëåí ñúïðîâîä èëè, ïî-òî÷íî êàçàíî â ñëó÷àÿ, áåç íÿêîé äà èì ïðå÷è. Ãëàñ÷åòàòà èì áÿõà ìåëî92
äè÷íè è òàêà íåïîäïðàâåíè, ÷å íÿêîé ïî-íàáîæåí ÷îâåê îò ìåí ëåñíî áè èçïèòàë ÷óâñòâîòî, ÷å ñå âúçâèñÿâà. Äâå-òðè îò íàé-ìàëêèòå ïîçàáàâÿõà òåìïîòî, íî ñàìî òîëêîâà, ÷å åäèíñòâåíî ìàéêàòà íà êîìïîçèòîðà áè ìîãëà äà ðàçáåðå ãðåøêàòà. Íèêîãà íå áÿõ ÷óâàë òîçè ïñàëì, íî õðàíåõ íàäåæäà, ÷å òîé èìà ïîíå äåñåòèíà êóïëåòà. Îãëåæäàõ ëèöàòà íà âñè÷êè äåöà, íî íàé-äúëãî çàäúðæàõ ïîãëåäà ñè âúðõó åäíî – ëèöåòî íà äåâîé÷åòî íàé-áëèçî äî ìåí, íà ïîñëåäíèÿ ñòîë îò ïúðâàòà ðåäèöà. Òÿ áåøå îêîëî òðèíàéñåòãîäèøíà, ñ ïðàâà, ïåïåëÿâîðóñà êîñà, ïîäñòðèãàíà äî ïîä óøèòå, ñ èçÿùíî ÷åëî è óìîðåíè î÷è, êîèòî, ïîìèñëèõ ñè, íàâÿðíî áÿõà ïðåáðîèëè âå÷å êîëêî äóøè èìà â ÷åðêâàòà. Íåéíèÿò ãëàñ ñå îòäåëÿøå ÿñíî îò îñòàíàëèòå, è òî íå ñàìî çàòîâà, ÷å òÿ ñåäåøå íàé-áëèçî äî ìåí. Íàé-äîáúð â ãîðíèòå ðåãèñòðè, íàé-çâó÷åí è íàé-ñèãóðåí, òîçè ãëàñ àâòîìàòè÷íî âîäåøå äðóãèòå. Ìàëêàòà äàìà îáà÷å èçãëåæäàøå ïîîòåã÷åíà îò ñîáñòâåíèòå ñè ïåâ÷åñêè âúçìîæíîñòè èëè ìîæå áè ïðîñòî îò âðåìåòî è ìÿñòîòî; çàáåëÿçàõ ÿ äà ñå ïðîçÿâà íà äâà ïúòè ìåæäó îòäåëíèòå êóïëåòè. Òîâà áåøå ïðîçÿâêà íà äàìà, ïðîçÿâêà ñúñ çàòâîðåíà óñòà, íî àç íå ìîæåõ äà íå ÿ çàáåëåæà: èçäàäîõà ÿ íîçäðèòå º. Ùîì ïñàëìúò ñâúðøè, ðúêîâîäèòåëêàòà íà õîðà ñå âïóñíà â äúëãà ëåêöèÿ íà òåìà õîðàòà, êîèòî íå ìîãàò äà íå øàâàò ñ êðàêà è äà äúðæàò óñòàòà ñè çàòâîðåíà, äîêàòî ñâåùåíèêúò ÷åòå ñâîÿòà ïðîïîâåä. Ðàçáðàõ, ÷å ïîâå÷å íÿìà äà ñå ïåå, è ïîáúðçàõ äà èçëÿçà îò ÷åðêâàòà, ïðåäè íåáëàãîçâó÷íèÿò ãëàñ íà ðúêîâîäèòåëêàòà äà å óíèùîæèë íàïúëíî îáàÿíèåòî îò äåòñêèòå ãëàñîâå. Âàëåøå îùå ïî-ñèëíî. Òðúãíàõ ïî óëèöàòà è íàäçúðíàõ ïðåç ïðîçîðåöà â ïîäêðåïèòåëíèÿ ïóíêò íà ×åðâåíèÿ êðúñò, íî âúòðå áåøå ïúëíî – ïðåä áàðà çà êàôå ñå òúëïÿõà â äâå-òðè ðåäèöè âîåííè è äîðè ïðåç ñòúêëîòî ÷óâàõ öúêàíåòî íà òîïêè çà ïèíã-ïîíã â äðóãîòî ïîìåùåíèå. Ïðåêîñèõ óëèöàòà è âëÿçîõ â åäíî êàôåíå, êîåòî áåøå ïðàçíî, 93
àêî íå ñìÿòàø ñåðâèòüîðêàòà íà ñðåäíà âúçðàñò, îò ÷èéòî ïîãëåä îñòàíàõ ñ âïå÷àòëåíèå, ÷å áè ïðåäïî÷åëà êëèåíò ñúñ ñóõà ìóøàìà. Îêà÷èõ êîëêîòî å âúçìîæíî ïî-âíèìàòåëíî ìóøàìàòà ñè íà âúðòÿùàòà ñå çàêà÷àëêà, ïîñëå ñåäíàõ íà åäíà ìàñà è ñè ïîðú÷àõ ÷àé ñ ïðåïå÷åí õëÿá. Çà ïúðâè ïúò òîçè äåí ïðîäóìâàõ íÿêîìó. Ñëåä òîâà ïðåòúðñèõ âñè÷êèòå ñè äæîáîâå, âêëþ÷èòåëíî è äæîáîâåòå íà ìóøàìàòà, è íàé-ïîñëå íàìåðèõ äâåòå ñòàðè ïèñìà, êîèòî èñêàõ äà ïðåïðî÷åòà – åäíîòî îò æåíà ìè, â êîåòî òÿ ìè îáÿñíÿâàøå êîëêî ñå å âëîøèëî îáñëóæâàíåòî â êàôåíåòî íà Øðàôò íà Îñåìäåñåò è îñìà óëèöà, è äðóãîòî îò òúùà ìè, êîÿòî ìå ìîëåøå äà º èçïðàòÿ ìàëêî êàøìèðñêà ïðåæäà, ùîì ìè ñå óäàäå ñëó÷àé äà èçëÿçà èçâúí „ëàãåðà“. Îùå íå áÿõ èçïèë ïúðâèÿ ñè ÷àé, êîãàòî â êàôåíåòî âëåçå ìàëêàòà äàìà, êîÿòî áÿõ íàáëþäàâàë è ñëóøàë â ÷åðêâàòà. Ïðåç ìîêðàòà º äî êîæà êîñà ñå ïîäàâàõà êðàèùàòà íà óøèòå º. Òÿ áåøå ñ åäíî ìíîãî ìàëêî ìîì÷åíöå, ïîëîæèòåëíî íåéíî áðàò÷å, ÷èåòî êåïå ñâàëè ñàìî ñ äâà ïðúñòà, ñÿêàø áåøå íÿêàêúâ ëàáîðàòîðåí ïðåïàðàò. Ñëåä òÿõ âúðâåøå æåíà ñúñ ñìà÷êàíà ôèëöîâà øàïêà, íî ñ äåëîâèò âèä – î÷åâèäíî òÿõíàòà ãóâåðíàíòêà. Ïðåêîñÿâàéêè êàôåíåòî, õîðèñòêàòà ñè ñâàëè ïàëòîòî è èçáðà ìàñà – õóáàâà ñïîðåä ìåí, çàùîòî áåøå ñàìî íà òðè-÷åòèðè êðà÷êè ïðåä ìîÿòà. Òÿ è ãóâåðíàíòêàòà ñåäíàõà. Ìîì÷åíöåòî, êîåòî áå îêîëî ïåòãîäèøíî, îùå íÿìàøå íàìåðåíèå äà ñÿäà. Òî èçõëóçè è çàõâúðëè øóáêàòà ñè; ïîñëå ñ íåâúçìóòèìî ëèöå íà ðîäåí ïàêîñòíèê çàïî÷íà óïîðèòî äà äðàçíè ãóâåðíàíòêàòà, êàòî òèêàøå ñòîëà ñè òó íàïðåä, òó íàçàä è íàáëþäàâàøå ëèöåòî º. Ñ òèõ ãëàñ ãóâåðíàíòêàòà ìó çàïîâÿäà äâà-òðè ïúòè äà ñåäíå è äà ïðåñòàíå ñ ìàéìóíäæèëúöèòå ñè, íî åäâà êîãàòî ñå îáàäè ñåñòðàòà, òî ñå êà÷è íà ñòîëà è çàëåïè çà íåãî îêîí÷àíèåòî íà ãúðáà ñè. Îáà÷å â ñúùèÿ ìèã ãðàáíà ñàëôåòêàòà è ÿ ñëîæè íà ãëàâàòà ñè. Ñåñòðà ìó ÿ ñâàëè è ÿ ðàçãúðíà íà ñêóòà ìó. Êîãàòî èì ïîäíàñÿõà ÷àÿ, õîðèñòêàòà âäèãíà ãëàâà è ìå 94
õâàíà, ÷å ãëåäàì êúì òÿõíàòà ìàñà. Òÿ ñúùî ìå ïîãëåäíà ñ òèÿ áðîåùè âñè÷êî î÷è è íàé-íåî÷àêâàíî ìè õâúðëè äèñêðåòíà óñìèâ÷èöà. Òÿ áåøå íåîáèêíîâåíî ëú÷åçàðíà, êàêâèòî áèâàò ïîíÿêîãà äèñêðåòíèòå óñìèâ÷èöè. Óñìèõíàõ º ñå â îòãîâîð, íî ñúâñåì íå òàêà ëú÷åçàðíî, çàùîòî òðÿáâàøå äà ïðèêðèâàì ñ ãîðíàòà ñè óñòíà ÷åðíàòà âîéíèøêà âðåìåííà ïëîìáà ìåæäó äâàòà ïðåäíè çúáà. Äîêàòî ñå îïîìíÿ, ìàëêàòà äàìà âå÷å ñòîåøå – ñúñ çàâèäíî ñàìî÷óâñòâèå – äî ìàñàòà ìè. Áåøå, ñòðóâà ìè ñå, ñ ðîêëÿ íà øîòëàíäñêè êàðåòà. Ïîìèñëèõ ñè, ÷å â òàêúâ ìíîãî, ìíîãî äúæäîâåí äåí åäíî ìëàäî ìîìè÷å òðÿáâà äà íîñè ñàìî òàêàâà ðîêëÿ. – Àç ñìÿòàõ, ÷å àìåðèêàíöèòå ïðåçèðàò ÷àÿ – êàçà òÿ. Òîâà íå áåøå çàáåëåæêà íà ìíîãîçíàéíèöà, à íà ìîìè÷å, êîåòî îáè÷à èñòèíàòà è ñòàòèñòè÷åñêàòà òî÷íîñò. Îòâúðíàõ, ÷å íÿêîè àìåðèêàíöè íå ïèÿò äðóãî îñâåí ÷àé. Ïîêàíèõ ÿ, àêî îáè÷à, äà ñåäíå ïðè ìåí. – Áëàãîäàðÿ – êàçà òÿ. – Ùå ñåäíà, íî ñàìî çà ñåêóíäà. Ñòàíàõ, ïîäíåñîõ º îòñðåùíèÿ ñòîë è òÿ ñåäíà ñúâñåì íà êðàÿ ñ íåïðèíóäåíî è êðàñèâî èçïðàâåí ãðúá. Âúðíàõ ñå åäâà ëè íå ïðèïðÿíî äî ñòîëà ñè, èçãàðÿù îò íåòúðïåíèå äà ïîäõâàíà ðàçãîâîð. Ñåäíàõ, íî íå ìîæàõ äà èçìèñëÿ êàêâî äà êàæà. Óñìèõíàõ ñå ïàê, êàòî ïðîäúëæàâàõ äà êðèÿ ÷åðíàòà ïëîìáà. Ïîäõâúðëèõ, ÷å âðåìåòî äíåñ å íàèñòèíà óæàñíî. – Äà, âÿðíî – êàçà ìîÿòà ãîñòåíêà è ïî òîíà º ðàçáðàõ áåçïîãðåøíî, ÷å íåíàâèæäà áàíàëíèòå ðàçãîâîðè. Òÿ ðàçïåðè ïðúñòè íà êðàÿ íà ìàñàòà – êàòî ïðè ñïèðèòè÷åñêè ñåàíñ, – íî ïî÷òè ìèãíîâåíî ãè ñâè – íîêòèòå º áÿõà èçÿäåíè äî êðúâ. Íîñåøå ðú÷åí ÷àñîâíèê, âîåíåí íà âèä, êîéòî ïðèëè÷àøå ïî-ñêîðî íà ìîðåïëàâàòåëñêè õðîíîãðàô. Áåøå ïðåêàëåíî ãîëÿì çà òúíêàòà º êèòêà. – Âèå áÿõòå äíåñ íà ðåïåòèöèÿ – êàçà òÿ. – Àç âè çàáåëÿçàõ. 95
Îòâúðíàõ, ÷å íàèñòèíà ñúì áèë è ìè å íàïðàâèë âïå÷àòëåíèå ãëàñúò º, êîéòî ñå îòäåëÿøå îò îñòàíàëèòå. Èçðàçèõ ìíåíèå, ÷å èìà ìíîãî õóáàâ ãëàñ. – Çíàÿ – êèìíà òÿ. – Ñìÿòàì äà ñòàíà ïðîôåñèîíàëíà ïåâèöà. – Òàêà ëè? Îïåðíà? – Áîæå ìîé, íå. Ùå ïåÿ äæàçîâè ïåñíè ïðåä ðàäèîòî è ùå ñïå÷åëÿ êóï ïàðè. À êîãàòî ñòàíà íà òðèéñåò ãîäèíè, ùå ñå îòêàæà îò ïååíåòî è ùå çàæèâåÿ â íÿêîå ðàí÷î â Îõàéî. – Òÿ äîêîñíà ñ îïàêîòî íà ðúêàòà ñè ìîêðàòà ñè êîñà. – Âèå ïîçíàâàòå ëè Îõàéî? Îòâúðíàõ, ÷å ñúì ìèíàâàë íÿêîëêî ïúòè ñ âëàê ïðåç òîçè ùàò, íî âñúùíîñò íå ãî ïîçíàâàì. Ïðåäëîæèõ º ïàð÷å ïðåïå÷åí õëÿá. – Íå, áëàãîäàðÿ – êàçà òÿ. – Äà âè êàæà, àç ÿì êîëêîòî åäíî ïèëå. Àç ñè îòõàïàõ îò ïðåïå÷åíèÿ õëÿá è êàçàõ, ÷å â Îõàéî èìà ìíîãî èíòåðåñíè ìåñòíîñòè. – Çíàÿ. Åäèí àìåðèêàíåö ìè ðàçêàçâàøå. Âèå ñòå åäèíàéñåòèÿò àìåðèêàíåö, ñ êîãîòî ñå çàïîçíàâàì. Ãóâåðíàíòêàòà íàñòîé÷èâî º ïðàâåøå ñèãíàëè äà ñå âúðíå íà ìàñàòà ñè – ñ äðóãè äóìè, äà ïðåñòàíå äà áåçïîêîè ÷îâåêà. Íî ìîÿòà ãîñòåíêà íàé-ñïîêîéíî ïîïðåìåñòè ñòîëà ñè òàêà, ÷å ñêúñà âñè÷êè âúçìîæíè âðúçêè ñúñ ñîáñòâåíàòà ñè ìàñà. – Âèå ïîñåùàâàòå òàéíàòà ðàçóçíàâàòåëíà øêîëà íà õúëìà, íàëè? – ïîïèòà ñïîêîéíî òÿ. Íÿì êàòî ãðîá, êîãàòî ñå îòíàñÿ çà âîåííà òàéíà, àç îòâúðíàõ, ÷å ñúì äîøúë â Äåâúíøèð ïî çäðàâîñëîâíè ïðè÷èíè. – Òàêà ëè? – êàçà òÿ. – Äà íå ìèñëèòå, ÷å ñúì â÷åðàøíà? Êàçàõ, ÷å ñúì ãîòîâ äà ñå îáçàëîæà, ÷å íå å, è ñå çàåõ çà ìàëêî ñ ÷àÿ ñè. Íåùî çàïî÷íàõ äà ñå çàìèñëÿì çà ñòîéêàòà ñè, òà ñå ïîèçïðàâèõ íà ñòîëà. 96
– Èçãëåæäàòå äîñòà èíòåëèãåíòåí çà àìåðèêàíåö – êàçà çàìèñëåíî ãîñòåíêàòà ìè. Îòãîâîðèõ, ÷å àêî ÷îâåê ñå çàìèñëè ïîíå ìàëêî, ùå ðàçáåðå êîëêî ñíîáñêî å äà ñå ãîâîðè ïî òàêúâ íà÷èí è ÷å òîâà íèêàê íå º ïîäîáàâà. Òÿ ñå èç÷åðâè è íàðåä ñ òîâà, áåç äà èñêà, ìè íàïîìíè çà ñòîéêàòà ìè, êîÿòî áÿõ çàáðàâèë. – Äîáðå, íî ïîâå÷åòî àìåðèêàíöè ñå äúðæàò êàòî æèâîòíè. Âå÷íî ñå áèÿò è îáèæäàò åäèí äðóã, è... Çíàåòå ëè êàêâî íàïðàâè åäèí? Çàâúðòÿõ ãëàâà. – Èçõâúðëè åäíà ïðàçíà áóòèëêà îò óèñêè ïðåç ïðîçîðåöà íà ëåëÿ ìè. Äîáðå ÷å ïðîçîðåöúò áåøå îòâîðåí. Íî ñìÿòàòå ëè, ÷å òîâà å ïîñòúïêà íà èíòåëèãåíòåí ÷îâåê? Íå ñìÿòàõ, íî íå º ãî êàçàõ. Îáÿñíèõ, ÷å ïî ñâåòà, äàëå÷ îò ðîäèíàòà, èìà ïðúñíàòè ìíîãî âîéíèöè è ñàìî ìàëöèíà îò òÿõ ñà ïîçíàëè èñòèíñêàòà ðàäîñò â æèâîòà. Êàçàõ, ÷å ñïîðåä ìåí õîðàòà áè òðÿáâàëî ñàìè äà ñè íàïðàâÿò òîçè èçâîä. – Âúçìîæíî å äà ñòå ïðàâ – êàçà íåóáåäåíà ãîñòåíêàòà ìè. Òÿ ïàê âäèãíà ðúêà êúì ìîêðàòà ñè êîñà, õâàíà íÿêîëêî êè÷óð÷åòà è ñå ïîìú÷è äà ïîêðèå ñ òÿõ óøèòå ñè. – Êîñàòà ìè å ìîêðà äî êîæà – êàçà òÿ. – Ïðèëè÷àì íà ïëàøèëî. – Ïîãëåäíà ìå. – Êîãàòî å ñóõà, ñòîè äîñòà íà÷óïåíà. – Äà, ðàçáèðàì, ðàçáèðàì. – Íå êúäðàâà, íî äîñòà íà÷óïåíà – ïîÿñíè òÿ. – Æåíåí ëè ñòå? Îòãîâîðèõ óòâúðäèòåëíî. – Îáè÷àòå ëè ìíîãî æåíà ñè? Ìîæå áè íàâëèçàì â òâúðäå èíòèìíè íåùà? Êàçàõ, ÷å àêî ñìÿòàì òàêà, ùå ÿ ïðåäóïðåäÿ. Òÿ ñè ïðåìåñòè ðúöåòå ïî-íàïðåä è ñè ñïîìíÿì, ÷å ìè ñå äîùÿ äà íàïðàâÿ íåùî âúâ âðúçêà ñ òîçè îãðîìåí ÷àñîâíèê – ìîæå áè äà ÿ ïîñúâåòâàì äà ãî íîñè íà êðúñòà ñè. 97
– Àç íå ñúì òâúðäå îáùèòåëåí àíòóðàæ – êàçà òÿ è ìå ïîãëåäíà äà âèäè äàëè çíàì çíà÷åíèåòî íà òàçè äóìà. Àç ñ íèùî íå º äàäîõ äà ðàçáåðå òîâà. – Íî äîéäîõ ïðè âàñ ñàìî çàùîòî ìè ñå âèäÿõòå êðàéíî ñàìîòåí. Âèå èìàòå êðàéíî ÷óâñòâèòåëíî ëèöå. Êàçàõ º, ÷å èìà ïðàâî, ÷å äåéñòâèòåëíî ñúì ñå ÷óâñòâàë ñàìîòåí è ñå ðàäâàì, ÷å å äîøëà ïðè ìåí. – Ó÷à ñå äà áúäà ïî-îòçèâ÷èâà. Ëåëÿ ìè êàçà, ÷å ñúì óæàñíî ñòóäåíî ñúùåñòâî – êàçà òÿ è ïàê ïîïèïà ãëàâàòà ñè. – Àç æèâåÿ ïðè ëåëÿ ñè. Ñëåä ñìúðòòà íà ìàéêà ìè òÿ ïðàâè âñè÷êî, êîåòî å ïî ñèëèòå º, çà äà ñå ÷óâñòâàìå ñ ×àðëñ äîáðå. – Òîâà å ìíîãî õóáàâî. – Ìàìà áåøå èçêëþ÷èòåëíî èíòåëèãåíòåí ÷îâåê. È äîñòà åìîöèîíàëíà â ìíîãî îòíîøåíèÿ. – Òÿ ìå ïîãëåäíà ñ íÿêàêâî íîâî õèòðî ïëàìú÷å. – Ìèñëèòå ëè, ÷å ñúì óæàñíî ñòóäåíà? Êàçàõ, ÷å ñúâñåì íå ìèñëÿ òàêà, äîðè íàïðîòèâ. Ïîñëå º êàçàõ èìåòî ñè è ÿ ïîïèòàõ çà íåéíîòî. Òÿ ñå ïîäâîóìè. – Ìàëêîòî ìè èìå å Åñìé. Ìèñëÿ, ÷å ùå å ïî-äîáðå äà íå âè êàçâàì çàñåãà öÿëîòî ñè èìå. Àç èìàì òèòëà, à òèòëèòå ìîæå áè âè ïðàâÿò âïå÷àòëåíèå. Íà àìåðèêàíöèòå èì ïðàâÿò, íàëè çíàåòå. Êàçàõ, ÷å íà ìåí íå ìè ïðàâÿò, íî ÷å èäåÿòà äà çàäúðæè çà ìàëêî òèòëàòà ñè íå å ëîøà.  òîçè ìèã óñåòèõ íå÷èé òîïúë äúõ íà âðàòà ñè. Îáúðíàõ ñå è çà ìàëêî íå ñè ÷óêíàõ íîñà â íîñà íà áðàò÷åòî íà Åñìå. Áåç äîðè äà ìå ïîãëåäíå, òî êàçà íà ñåñòðà ñè ñ ïðîíèçèòåëíî ïèñêëèâ ãëàñ: – Ãîñïîæèöà Ìåãëè êàçà äà ñå âúðíåø è äà ñè èçïèåø ÷àÿ. Ñëåä êàòî ñè ïðåäàäå ñúîáùåíèåòî, äåòåòî ñå îòòåãëè íà ñòîëà ìåæäó ñåñòðà ñè è ìåí – îò äÿñíàòà ìè ñòðàíà. Çàîãëåæäàõ ãî ñ ãîëÿì èíòåðåñ. Áåøå ÷óäåñíî ñ òåçè êàôÿâè ïàíòàëîíêè, ìîðñêîñèíüî ïóëîâåð÷å, áÿëà ðèçêà è 98
ðàèðàíà âðàòîâðúçêà. Òî ñúùî ìå ãëåäàøå, îêîêîðèëî îãðîìíèòå ñè çåëåíè î÷è. – Çàùî âúâ ôèëìèòå õîðàòà ñè íàâåæäàò ãëàâèòå íà åäíà ñòðàíà, êîãàòî ñå öåëóâàò? – ïîïèòà íàñòîé÷èâî áðàò÷åòî. – Íà åäíà ñòðàíà ëè? – ïîâòîðèõ àç. Òîçè ïðîáëåì áåøå ñìóùàâàë è ìåí â äåòñêèòå ìè ãîäèíè. – Ñèãóðíî íîñîâåòå íà àêòüîðèòå ñà ïðåêàëåíî ãîëåìè, çàòîâà íå ìîãàò äà ñå öåëóâàò íàïðàâî. – Òîé ñå êàçâà ×àðëñ – îáÿñíè Åñìå. – Èçêëþ÷èòåëíî óìåí å çà âúçðàñòòà ñè. – Íî òîé èìà çåëåíè î÷è! Î÷èòå òè ñà çåëåíè, íàëè, ×àðëñ? ×àðëñ ìè õâúðëè íåäîóìÿâàù ïîãëåä, êàêúâòî ìîÿò âúïðîñ íàïúëíî çàñëóæàâàøå, ïîñëå âçå äà ñå èçõëóçâà íàäîëó, äîêàòî òÿëîòî ìó èç÷åçíà ïîä ìàñàòà, à ãëàâàòà – âñå åäíî ÷å áå íàïðàâèë „ìîñò“ – îñòàíà íà ñòîëà. – Îðàíæåâè ñà – êàçà òîé ñ óñèëèå, ãëåäàéêè â òàâàíà. Ïîñëå õâàíà åäèí êðàé îò ïîêðèâêàòà è çàêðè õóáàâîòî ñè íåâúçìóòèìî ëè÷èöå. – Ïîíÿêîãà å ìíîãî óìåí, íî ïîíÿêîãà íå å – êàçà Åñìå. – ×àðëñ, âåäíàãà ñåäíè! ×àðëñ ñè îñòàíà êúäåòî ñè áåøå. È êàòî ÷å ëè íå äèøàøå. – Òîé ìíîãî òúãóâà çà áàùà íè. Òàòêî ãî óáèõà â Ñåâåðíà Àôðèêà. Èçêàçàõ º ñúáîëåçíîâàíèÿòà ñè. Åñìå áëàãîäàðè ñ ãëàâà. – Òàòêî ãî îáîæàâàøå. – Òÿ çàõàïà çàìèñëåíî ïàëåöà ñè. – Òîé ïðèëè÷à ìíîãî íà ìàìà – ãîâîðÿ çà ×àðëñ. À àç ñúâñåì ïðèëè÷àì íà áàùà ñè. – Òÿ ïðîäúëæàâàøå äà ñè õàïå ïàëåöà. – Ìàéêà ìè áåøå ìíîãî æèâà æåíà. Òÿ áåøå îòâîðåí ÷îâåê, à áàùà ìè – çàòâîðåí. Âñå ïàê òå áÿõà äîáðî ñú÷åòàíèå, íî ìîæå áè ñàìî âúíøíî. Ñúâñåì îòêðîâåíî êàçàíî, áàùà ìè ñå íóæäàåøå îò ïî-èíòåëåêòóàëíà ñúïðóãà îò ìàìà. Òîé áåøå èçêëþ÷èòåëíî íàäàðåí óì. 99
×àêàõ, ãîòîâ äà íàó÷à îùå íåùî, íî òÿ ìëúêíà. Ïîãëåäíàõ ×àðëñ, êîéòî ñåãà áåøå îïðÿë áóçà íà ñåäàëêàòà íà ñòîëà. Êîãàòî çàáåëÿçà, ÷å ãî ãëåäàì, òîé çàòâîðè î÷è ñúíëèâî êàòî àíãåë÷å, ïîñëå èçâåäíúæ ñè èçïëåçè åçèêà – òîëêîâà äúëúã, ÷å ÷îâåê ìîæåøå äà ñå ñòðåñíå – è íàäàäå ðåâ, êîéòî â ìîÿòà ñòðàíà áè ïðåäñòàâëÿâàë âåëèêîëåïíà íàãðàäà çà íÿêîé êúñîãëåä áåéçáîëåí ñúäèÿ. Òîçè ðåâ ðàçòúðñè ïîìåùåíèåòî. – Ïðåñòàíè – êàçà Åñìå íàé-ñïîêîéíî. – Òîé âèäÿ òîâà íåùî îò åäèí àìåðèêàíåö – íà åäíà îïàøêà çà ïúðæåíè êàðòîôè è ðèáà – è ñåãà ãî ïðàâè âèíàãè êîãàòî å îòåã÷åí. Ïðåñòàíè âåäíàãà, èíà÷å ùå òå èçïðàòÿ ïðàâî ïðè ãîñïîæèöà Ìåãëè. ×àðëñ îòâîðè îãðîìíèòå ñè î÷è, çà äà ïîêàæå, ÷å å ÷óë çàïëàõàòà íà ñåñòðà ñè, íî èíà÷å íÿìàøå âèä äà ñå å ñòðåñíàë ìíîãî. Ïîñëå ãè çàòâîðè ïàê è ñè îñòàíà òàêà, îïðÿë áóçà íà ñåäàëêàòà íà ñòîëà. Ïîäõâúðëèõ, ÷å ×àðëñ ìîæå áè ùå òðÿáâà äà çàïàçè òîçè ðåâ çà âðåìåòî, êîãàòî ùå ïî÷íå äà èçïîëçâà ðåäîâíî òèòëàòà ñè – àêî òîé ñúùî èìà òèòëà. Åñìå ìå ïîãëåäíà ñ ëåêî èçïèòàòåëåí ïîãëåä. – Èìàòå äîñòà ñóõî ÷óâñòâî çà õóìîð, íå ìèñëèòå ëè? – êàçà òÿ çàìèñëåíà. – Òàòêî ñìÿòàøå, ÷å àç èçîáùî íÿìàì ÷óâñòâî çà õóìîð. Êàçâàøå, ÷å íÿìà äà ìîãà äà ñå ñïðàâÿ â æèâîòà, ïîíåæå íÿìàì ÷óâñòâî çà õóìîð. Çàãëåäàí â íåÿ, çàïàëèõ öèãàðà è êàçàõ, ÷å ñïîðåä ìåí, àêî ÷îâåê èçïàäíå â èñòèíñêà íóæäà, ÷óâñòâîòî çà õóìîð íèêàê íÿìà äà ìó ïîìîãíå. – Òàòêî êàçâàøå îáðàòíîòî. Òÿ êàçà òîâà íå çà äà ìè ïðîòèâîðå÷è, à çàùîòî âÿðâàøå íà áàùà ñè, è àç áúðçî ñìåíèõ òàêòèêàòà. Êèìíàõ è îáÿñíèõ, ÷å áàùà º íàâÿðíî å ãëåäàë íà âúïðîñà îò åäèí úãúë, à àç ãëåäàì îò äðóã (êàêâîòî è äà îçíà÷àâàøå òîâà). – ×àðëñ òúãóâà èçêëþ÷èòåëíî ìíîãî çà íåãî – êàçà Åñìå ñëåä ìàëêî. – Òîé áåøå êðàéíî îáè÷ëèâ ÷îâåê. È èçê100
ëþ÷èòåëíî êðàñèâ. Íå ÷å êðàñîòàòà èìà íÿêàêâî îñîáåíî çíà÷åíèå, íî òîé íàèñòèíà áåøå êðàñèâ. Çà ÷îâåê áåçêîìïðîìèñíî äîáúð, êàêúâòî áå òîé, î÷èòå ìó áÿõà ñòðàøíî ïðîíèöàòåëíè. Êèìíàõ è êàçàõ, ÷å ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò áàùà º å èìàë èçêëþ÷èòåëåí ðå÷íèê. – Î, äà, ñúâñåì – âúçêëèêíà Åñìå. – Òîé áåøå àðõèâèñò, ëþáèòåë, ðàçáèðà ñå.  òîçè ìîìåíò óñåòèõ íàñòîé÷èâî ïîòóïâàíå, åäâà ëè íå óäàð, ïî ðàìîòî îòêúì ñòîëà íà ×àðëñ. Îáúðíàõ ñå êúì íåãî. Ñåãà òîé ñåäåøå ñðàâíèòåëíî íîðìàëíî íà ñòîëà – ñàìî äåòî áåøå ïîäâèë åäèíèÿ êðàê ïîä ñåáå ñè. – Êàêâî å êàçàëà åäíàòà ñòåíà íà äðóãàòà? – ïîïèòà ïèñêëèâî òîé. – Òîâà å ãàòàíêà! Çàâúðòÿõ çàìèñëåíî î÷è êúì òàâàíà è ïîâòîðèõ ãëàñíî âúïðîñà. Ñëåä òîâà ïîãëåäíàõ ×àðëñ ñ îçàäà÷åíî èçðàæåíèå è êàçàõ, ÷å ñå ïðåäàâàì. – Ùå ñå ñðåùíåì íà úãúëà! – îòåêíà ñ âñè÷êà ñèëà çàøåìåòÿâàùèÿò îòãîâîð. Ñàìèÿò ×àðëñ ãî ïîñðåùíà ñ íåèìîâåðåí âúçòîðã. Òîé ñå ðàçñìÿ äî ïðèïàäúê. Íàëîæè ñå äîðè Åñìå äà ñòàíå è äà ãî ïîòóïà ïî ãúðáà, ñÿêàø ñå áåøå çàäàâèë îò êàøëèöà. – Õàéäå ñòèãà – êàçà òÿ è ñè ñåäíà íà ìÿñòîòî. – Òîé çàäàâà òàçè ãàòàíêà íà âñåêè ñðåùíàò è âñåêè ïúò ñå çàëèâà îò ñìÿõ. Îáèêíîâåíî ñå çàáðàâÿ, êîãàòî ñå ñìåå. Ïðåñòàíè, ìîëÿ òè ñå! – Òîâà å åäíà îò íàé-õóáàâèòå ãàòàíêè, äåòî ñúì ÷óâàë – êàçàõ àç, íàáëþäàâàéêè ×àðëñ, êîéòî ìàëêî ïî ìàëêî ñå ñúâçåìàøå.  îòãîâîð íà òîçè êîìïëèìåíò òîé ïîòúíà íèñêî â ñòîëà ñè è îòíîâî çàêðè ëèöå, íî ñàìî äî î÷èòå, ñ êðàÿ íà ïîêðèâêàòà. Ïîñëå ìå ïîãëåäíà ñ íåïîêðèòèòå ñè î÷è, â êîèòî âñå îùå ãðååøå ðàäîñòòà è ãîðäîñòòà íà ÷îâåê, êîéòî âèíàãè ìîæå äà âè êàæå åäíà-äâå äåéñòâèòåëíî õóáàâè ãàòàíêè. 101
– Ìîæå ëè äà ïîïèòàì êàêâî ñòå ðàáîòèëè, ïðåäè äà ïîñòúïèòå â àðìèÿòà? – êàçà Åñìå. Îòâúðíàõ, ÷å èçîáùî íå ñúì ðàáîòèë, òúé êàòî ñàìî åäíà ãîäèíà ïðåäè òîâà ñúì çàâúðøèë êîëåæà, íî ñå ëàñêàÿ îò ìèñúëòà, ÷å ñúì ïèñàòåë – ïèøà ðàçêàçè. Åñìå êèìíà ó÷òèâî. – Èçäàâàíè ëè ñà? – ïîïèòà òÿ. Òîâà áåøå ïîçíàò, íî ùåêîòëèâ âúïðîñ, íà êîéòî íèêîãà íå îòãîâàðÿõ íàïðàâî. Âçåõ äà º îáÿñíÿâàì, ÷å ïîâå÷åòî èçäàòåëè â Àìåðèêà ñà åäíà øàéêà... – Áàùà ìè ïèøåøå ìíîãî õóáàâî – ïðåêúñíà ìå Åñìå. – Çàïàçèëà ñúì çà ïîòîìñòâîòî íÿêîè îò ïèñìàòà ìó. Êàçàõ, ÷å òîâà å ìíîãî õóáàâî õðóìâàíå. Íî åòî ÷å ïàê ñå áÿõ çàãëåäàë â íåéíèÿ îãðîìåí, ïðèëè÷àù íà õðîíîãðàô ÷àñîâíèê. Ïîïèòàõ ÿ äàëè íå å áèë íà áàùà º. Òÿ ïîãëåäíà ñúñ ñåðèîçåí âèä ÷àñîâíèêà ñè. – Äà, íåãîâ áåøå – îòâúðíà Åñìå. – Äàäå ìè ãî íåïîñðåäñòâåíî ïðåäè äà íè åâàêóèðàò ñ ×àðëñ. – Ñòåñíèòåëíî òÿ ñâàëè ðúöå îò ìàñàòà è äîáàâè: – Ñàìî êàòî ñïîìåí, ðàçáèðà ñå. – È ïîâåäå ðàçãîâîðà â äðóãà íàñîêà. – Ùå îñòàíà êðàéíî ïîëàñêàíà, àêî íÿêîãà íàïèøåòå ðàçêàç ñïåöèàëíî çà ìåí. Àç ñúì íåíàñèòåí ÷èòàòåë. Êàçàõ, ÷å íåïðåìåííî ùå íàïèøà, àêî ìîãà, íî ÷å íå ñúì êîé çíàå êîëêî ïëîäîâèò. – Íå å íóæíî äà áúäå êîé çíàå êîëêî ïëîäîâèò! Ñòèãà ñàìî äà íå å äåòèíñêè è ãëóïàâ. – Òÿ ñå çàìèñëè. – Ïðåäïî÷èòàì ðàçêàçè çà îìåðçåíèåòî. – Çà êàêâî? – àõíàõ è ñå íàâåäîõ íàïðåä. – Çà îìåðçåíèåòî. Àç ïðîÿâÿâàì èçêëþ÷èòåëåí èíòåðåñ êúì îìåðçåíèåòî. Ãîòâåõ ñå äà ÿ íàêàðàì äà ìè îáÿñíè ïî-ïîäðîáíî, íî â òîçè ìèã ×àðëñ ìå îùèïà çäðàâàòà ïî ðúêàòà. Ïîòðúïíàõ ëåêî è ñå îáúðíàõ. Òîé ñå áåøå èçïðàâèë íåïîñðåäñòâåíî äî ìåí. 102
– Êàêâî å êàçàëà åäíàòà ñòåíà íà äðóãàòà? – ïîïèòà òîé ñðàâíèòåëíî äðóæåëþáíî. – Òè ãî ïèòà òîâà – îáàäè ñå Åñìå. – Ïðåñòàíè âå÷å! Áåç äà îáðúùà âíèìàíèå íà ñåñòðà ñè, ×àðëñ ñòúïè âúðõó åäèíèÿ ìè êðàê è ïîâòîðè ñâîÿ âàæåí âúïðîñ. Çàáåëÿçàõ, ÷å âðúçêàòà ìó ñå å èçêðèâèëà. Îïðàâèõ ìó ÿ, ïîñëå ãî ïîãëåäíàõ ïðàâî â î÷èòå è êàçàõ: – Ùå ñå ñðåùíåì íà úãúëà. Íî îùå â ñúùèÿ ìèã ñúæàëèõ çà òîâà. Óñòàòà ìó óâèñíà îòâîðåíà. Èìàõ ÷óâñòâîòî, ÷å ñúì ãî óäàðèë æåñòîêî. Òîé ñëåçå îò îáóâêàòà ìè è áåñåí îò ÿä, íî ñ äîñòîéíñòâî, ñå îòïðàâè êúì ñîáñòâåíàòà ñè ìàñà, áåç äà ïîãëåäíå íàçàä. – Âáåñè ñå – êàçà Åñìå. – Òîé å ñòðàøíî íåîáóçäàí. Ìàéêà ìè áåøå ñêëîííà äà ãî ãëåçè. Åäèíñòâåí áàùà ìè íå ãî ãëåçåøå. Ïðîäúëæàâàõ äà ãëåäàì êúì ×àðëñ, êîéòî âå÷å áåøå ñåäíàë è ïèåøå ÷àÿ ñè, õâàíàë ÷àøàòà ñ äâå ðúöå. Âñå ñå íàäÿâàõ, ÷å ùå ñå îáúðíå, íî íå áè. Åñìå ñòàíà. – Il faut que je parte aussi* – âúçäúõíà òÿ. – Âèå çíàåòå ëè ôðåíñêè? Ñòàíàõ è àç ñ íåæåëàíèå è íÿêàêâî ñìóùåíèå. Ïîäàäîõìå ñè ðúöå; íåéíàòà, êàêòî ïîäîçèðàõ, áåøå íåðâíà, ñ îâëàæíÿëà äëàí. Êàçàõ º, ÷å òàçè ñðåùà ìè å áèëà ìíîãî ïðèÿòíà. – È àç òàêà ñå íàäÿâàõ – êèìíà òÿ. – Àç ñúì äîñòà ñúîáùèòåëíà çà âúçðàñòòà ñè. – Òÿ ïîïèïà îùå âåäíúæ êîñàòà ñè. – Èçâèíÿâàéòå ìíîãî çà óæàñíèÿ ìè âèä. Ñèãóðíî ïðåäñòàâëÿâàì ñòðàøíà ãëåäêà. – Íè íàé-ìàëêî. Ñòðóâà ìè ñå äîðè, ÷å êîñàòà âè âå÷å îòíîâî ñòîè íà÷óïåíà. *
È àç òðÿáâà äà ñè âúðâÿ (ôð.).
103
Òÿ ìèãîì ïîñåãíà ïàê êúì êîñàòà ñè. – Ñìÿòàòå ëè â áëèçêî âðåìå äà ñå îòáèåòå ïàê â òîâà çàâåäåíèå? Íèå èäâàìå òóê âñÿêà íåäåëÿ ñëåä ðåïåòèöèÿ. Îòãîâîðèõ, ÷å íèùî äðóãî íå áè ìè äîñòàâèëî ïî-ãîëÿìî óäîâîëñòâèå, íî çà íåùàñòèå ñúì ñèãóðåí, ÷å íÿìà äà ìîãà äà ãî ïîñåòÿ ïîâå÷å. – Ñ äðóãè äóìè, íÿìàòå ïðàâî äà ãîâîðèòå çà ïðåõâúðëÿíåòî íà ÷àñòèòå – êàçà Åñìå. Òÿ ïðîäúëæàâàøå äà ñòîè ïðè ìàñàòà. Äîðè ñëîæè åäèíèÿ ñè êðàê ïðåä äðóãèÿ è çàáèëà ïîãëåä â ïîäà, äîïðÿ âúðõîâåòå íà îáóâêèòå ñè. Òîâà áåøå ÷óäåñíî èçïúëíåíî, îùå ïîâå÷å ÷å òÿ íîñåøå áåëè ÷îðàïêè è èìàøå âåëèêîëåïíè êðàêà è ãëåçåíè. Èçâåäíúæ Åñìå âäèãíà ïîãëåä êúì ìåí. – Áèõòå ëè èñêàëè äà âè ïèøà? – ïîïèòà òÿ è ñå ïîèç÷åðâè. – Àç ïèøà èçêëþ÷èòåëíî ñìèñëåíè ïèñìà çà ìîìè÷å íà ìîÿòà... – Ùå ìè áúäå ìíîãî ïðèÿòíî. – Èçâàäèõ ïèñàëêà è õàðòèÿ è º íàïèñàõ ÷èíà, èìåòî ñè, íîìåðà è íîìåðà íà âîåííàòà ïîùà. – Àç ùå âè ïèøà ïúðâà, çà äà íå ñìÿòàòå, ÷å ïðàâèòå êîìïðîìèñ – êàçà Åñìå, âçåìàéêè ëèñò÷åòî. Ñëîæè ãî â äæîáà íà ðîêëÿòà ñè. – Äîâèæäàíå – ñáîãóâà ñå òÿ è ñå âúðíà íà ìàñàòà ñè. Ïîðú÷àõ ñè îùå åäèí ÷àé è íå ñâàëèõ î÷è îò Åñìå è áðàò÷åòî º, äîêàòî òå è ñìóòåíàòà ãîñïîæèöà Ìåãëè íå ñòàíàõà äà ñè âúðâÿò. ×àðëñ òðúãíà íàïðåä, êóöàéêè òàêà íåùàñòíî, êàòî ÷å ëè åäèíèÿò ìó êðàê áåøå ñ íÿêîëêî ïðúñòà ïî-êúñ îò äðóãèÿ. Òîé íèòî âåäíúæ íå ïîãëåäíà êúì ìåí. Ñëåä íåãî âúðâåøå ãîñïîæèöà Ìåãëè è íàêðàÿ Åñìå, êîÿòî ìè ìàõíà ñ ðúêà. Àç ñúùî º ìàõíàõ è ñå ïîíàäèãíàõ îò ñòîëà ñè. Çà ìåí òîâà áåøå åäèí îñîáåí, âúëíóâàù ìèã. Íÿìà è ìèíóòà, è Åñìå ñå âúðíà, êàòî ìúêíåøå ñëåä ñåáå ñè ×àðëñ çà ðúêàâà íà øóáêàòà. – ×àðëñ èñêà äà âè öåëóíå çà äîâèæäàíå – êàçà òÿ. Âåäíàãà îñòàâèõ ÷àøàòà è îòâúðíàõ: 104
– Ìíîãî ìèëî, íî ñèãóðíà ëè ñòå, ÷å òîé èñêà òîâà? – Äà – êàçà òÿ ìàëêî íàâúñåíà. Åñìå ïóñíà ×àðëñ è ãî áóòíà äîñòà ñèëíî êúì ìåí. Ïëàìíàë öÿë, òîé ïðèñòúïè è ìå ìëÿñíà ñ íàñëþí÷åíà óñòà òî÷íî ïîä äÿñíîòî óõî. Ñëåä òîâà èçïèòàíèå òîé ïîíå÷è äà èçëåòè êúì âðàòàòà, êúì åäèí ïî-ìàëêî ñàíòèìåíòàëåí ìèð, íî àç ãî õâàíàõ çà êîëàí÷åòî íà øóáêàòà è ãî ïîïèòàõ: – Êàêâî å êàçàëà åäíàòà ñòåíà íà äðóãàòà? Ëèöåòî ìó ïðîñèÿ. – Ùå ñå ñðåùíåì íà úãúëà! – èçâèêà òîé è õóêíà íàâúí, íàâÿðíî ïðèïàäàéêè îò ñìÿõ. Åñìå îòíîâî ñòîåøå ñ ïðåïëåòåíè êðàêà. – Ñèãóðåí ëè ñòå, ÷å íÿìà äà çàáðàâèòå äà íàïèøåòå ðàçêàç çà ìåí? – ïîïèòà òÿ. – Íå å íåîáõîäèìî äà áúäå ïîñâåòåí ñïåöèàëíî íà ìåí. Ìîæå äà... Êàçàõ, ÷å å èçêëþ÷åíî äà çàáðàâÿ. Îáÿñíèõ, ÷å íèêîãà íå ñúì ïèñàë ðàçêàç, ïîñâåòåí íà êîãîòî è äà áèëî, íî òúêìî ñåãà èìàì ïîâîä äà ñòîðÿ òîâà. – Íàïðàâåòå ãî èçêëþ÷èòåëíî îìåðçèòåëåí è âúëíóâàù – ïîñúâåòâà ìå òÿ. – Çàïîçíàò ëè ñòå èçîáùî ñ îìåðçåíèåòî? Êàçàõ, ÷å íå ñúì ñúâñåì, íî âñå ïîâå÷å è ïîâå÷å ãî îïîçíàâàì â åäíà èëè äðóãà ôîðìà è ùå íàïðàâÿ âñè÷êî âúçìîæíî, çà äà çàäîâîëÿ íåéíèòå èçèñêâàíèÿ. Ñòèñíàõìå ñè ðúöå. – Æàëêî, ÷å ñå ñðåùíàõìå ïðè òîëêîâà àêóðàòíè îáñòîÿòåëñòâà, íàëè? Ñúãëàñèõ ñå, ÷å å ìíîãî æàëêî íàèñòèíà. – Äîâèæäàíå – êàçà Åñìå. – Äàíî ñå âúðíåòå îò âîéíàòà ñ íåïîêúòíàòè ñïîñîáíîñòè. Áëàãîäàðèõ º, êàçàõ îùå íÿêîëêî äóìè è ÿ èçïðàòèõ ñ ïîãëåä äî âðàòàòà. Òÿ âúðâåøå áàâíî, çàìèñëåíî, îïèïâàéêè êðàèùàòà íà êîñèòå ñè, çà äà ïðîâåðè äàëè ñà èçñúõ105
íàëè. Òîâà å îìåðçèòåëíàòà èëè âúëíóâàùàòà ÷àñò îò òîçè ðàçêàç, à ñåãà äåêîðúò ñòàâà äðóã. Õîðàòà ñúùî ñà äðóãè. Àç ïðîäúëæàâàì äà ñå íàâúðòàì íàîêîëî, íî îòòóê íàòàòúê ïî ïðè÷èíè, êîéòî íÿìàì ïðàâî äà ðàçêðèÿ, ñúì äåãèçèðàí òàêà õèòðî, ÷å è íàé-îñòðîóìíèÿò ÷èòàòåë íÿìà äà ìå ïîçíàå. Áåøå îêîëî äåñåò è ïîëîâèíà âå÷åðòà â Ãàóôðóò, Áàâàðèÿ, íÿêîëêî ñåäìèöè ñëåä êàïèòóëàöèÿòà íà íåìñêèòå âîéñêè. Ñåðæàíò Õ ñåäåøå â ñòàÿòà ñè íà âòîðèÿ åòàæ â åäíà ÷àñòíà êúùà, â êîÿòî áÿõà ðàçêâàðòèðóâàíè îùå ïðåäè ïðèìèðèåòî òîé è äðóãè äåâåò àìåðèêàíñêè âîéíèöè. Ñåäåøå íà ñãúâàåì äúðâåí ñòîë ïðåä ìàëêà, ðàçáúðêàíà ïèñàëèùíà ìàñà. Íà ìàñàòà ëåæåøå îòâîðåí, èçïðàòåí îòâúä îêåàíà ðîìàí, åâòèíî èçäàíèå, êîéòî ñåðæàíòúò ÷åòåøå ñ ãîëÿìà ìúêà. Ïðè÷èíàòà íå áåøå â ðîìàíà, à â ñàìèÿ íåãî. Âúïðåêè ÷å âîéíèöèòå îò ïúðâèÿ åòàæ îáèêíîâåíî ïúðâè ñå äîêîïâàõà äî êíèãèòå, èçïðàùàíè âñåêè ìåñåö îò Ñïåöèàëíàòà ñëóæáà, òå îñòàâÿõà Õ äà ñè èçáåðå êîÿòî êíèãà èñêà. Íî òîçè ìëàä ÷îâåê íå áåøå èçëÿçúë îò âîéíàòà ñ íåïîêúòíàòè ñïîñîáíîñòè è åòî ÷å ïîâå÷å îò ÷àñ ÷åòåøå ïî òðè ïúòè âñåêè ïàñàæ, à ñåãà è âñÿêî èçðå÷åíèå. Èçâåäíúæ òîé çàòâîðè êíèãàòà, áåç äà îòáåëåæè äîêúäå å ñòèãíàë. Ïîñëå çàñåíè çà ìàëêî î÷è îò îñòðèÿ ìíîãîñâåùåí áëÿñúê íà ãîëàòà êðóøêà íàä ìàñàòà. Òîé âçå öèãàðà îò ïàêåòà íà ìàñàòà è ÿ çàïàëè – ïðúñòèòå ìó ïîäñêà÷àõà ëåêî. Ïîíàìåñòè ñå íà ñòîëà è çàïóøè, áåç äà óñåùà êàêúâòî è äà áèëî âêóñ. Ñåäìèöè íàðåä ïóøåøå öèãàðà ñëåä öèãàðà. Âåíöèòå ìó êúðâÿõà è ïðè íàéìàëêèÿ íàòèñê ñ âúðõà íà åçèêà, à òîé ïî÷òè íå ïðåñòàâàøå äà ñè ïðàâè îïèòè ñ òÿõ; òîâà áåøå ìàëêà èãðà, êîÿòî òîé èãðàåøå ïîíÿêîãà ñ ÷àñîâå. Òîé ïîñòîÿ èçâåñòíî âðåìå òàêà – ïóøåøå è îïèòâàøå âåíöèòå. Ïîñëå âíåçàïíî è êàêòî îáèêíîâåíî, áåç ïðåäóñåùàíå, èçïèòà ïîçíàòîòî ÷óâ106
ñòâî, ÷å ìîçúêúò ìó ñå èçìåñòâà è ïî÷âà äà ñå ïúðçàëÿ íàïðåä-íàçàä êàòî çëå çàêðåïåí áàãàæ âúðõó áàãàæíèêà íà âëàê. Âåäíàãà íàïðàâè òîâà, êîåòî òîëêîâà ïúòè áå ïðàâèë, çà äà èçëåçå îò òîâà ïîëîæåíèå; ïðèòèñíà ñ ðúöå ñëåïîî÷èÿòà ñè. Ïðèòèñêàøå ãè çäðàâî. Ìðúñíàòà ìó êîñà ñå íóæäàåøå îò ïîäñòðèãâàíå. Òîé ÿ áåøå ìèë òðè-÷åòèðè ïúòè ïî âðåìå íà äâóñåäìè÷íèÿ ñè ïðåñòîé â áîëíèöàòà âúâ Ôðàíêôóðò íà Ìàéí, íî òÿ ïàê ñå áåøå èçöàïàëà ïðè ïúòóâàíåòî ñ äæèïà ïî äúëãèÿ ïðàøåí ïúò îò òàì äî Ãàóôðóò. Åôðåéòîð Z, êîéòî ãî áåøå âçåë îò áîëíèöàòà, âñå îùå êàðàøå äæèïà êàòî ïðè áîéíà îáñòàíîâêà – ñúñ ñâàëåíî ïðåäíî ñòúêëî, – áåç äà ãî èíòåðåñóâà, ÷å âå÷å èìà ïðèìèðèå.  Ãåðìàíèÿ áÿõà äîøëè õèëÿäè íîâè âîéíèöè. Êàðàéêè äæèïà ñúñ ñâàëåíî ñòúêëî, êàòî ïðè áîéíà îáñòàíîâêà, åôðåéòîð Z èñêàøå äà ïîêàæå, ÷å òîé íå å îò òåçè âîéíèöè, ÷å íå å îò òèÿ êîïåëåòà íîâàöè. Ñåðæàíò Õ ñâàëè ðúöå îò ñëåïèòå ñè î÷è è ñå çàãëåäà â ïèñàëèùíàòà ìàñà, íà êîÿòî áÿõà ñòðóïàíè íàé-ìàëêî äâàéñåò íåîòâîðåíè ïèñìà è ïîíå ïåò-øåñò íåîòâîðåíè ïàêåòà, âñè÷êè àäðåñèðàíè äî íåãî. Òîé ñå ïðåñåãíà íàä òàçè íåðàçáîðèÿ è âçå êíèãàòà, îïðÿíà íà ñòåíàòà. Òîâà áåøå êíèãà îò Ãüîáåëñ, îçàãëàâåíà „Die Zeit ohne Beispiel“. Òÿ áåøå ñîáñòâåíîñò íà òðèéñåò è îñåì ãîäèøíàòà íåîìúæåíà äúùåðÿ íà ñåìåéñòâîòî, êîåòî äîïðåäè íÿêîëêî ñåäìèöè æèâååøå â òàçè êúùà. Äúùåðÿòà áåøå íèçø ôóíêöèîíåð â íàöèñòêàòà ïàðòèÿ, íî âñå ïàê äîñòàòú÷íî âèñø ñïîðåä ïðåöåíêèòå íà àìåðèêàíñêàòà àðìèÿ, çà äà ïîïàäíå àâòîìàòè÷íî â ñïèñúêà íà òåçè, êîèòî òðÿáâàøå äà áúäàò àðåñòóâàíè. Áåøå ÿ àðåñòóâàë ëè÷íî ñåðæàíò Õ. Ñåãà, çà òðåòè ïúò ñëåä âðúùàíåòî ñè äíåñ îò áîëíèöàòà, òîé îòâîðè êíèãàòà íà æåíàòà è ïðî÷åòå íàäïèñà íà ïðàçíàòà ñòðàíèöà îòïðåä. Ñ äðåáåí, áåçíàäåæäíî íàèâåí ïî÷åðê òàì áÿõà íàïèñàíè ñ ìàñòèëî íà íåìñêè ñëåäíèòå äóìè: 107
„Ìèëè áîæå, æèâîòúò å àä.“ Íàîêîëî íÿìàøå íèùî, êîåòî äà íàñî÷è âíèìàíèåòî êúì òÿõ èëè ïúê äà ãî îòêëîíè. Ñàìè íà ñòðàíèöàòà è ñðåä òàçè áîëíàâà òèøèíà íà ñòàÿòà, òåçè äóìè êàòî ÷å ëè ïðèäîáèâàõà òåæåñòòà íà êàòåãîðè÷åí, äîðè êëàñè÷åñêè îáâèíèòåëåí àêò. Õ ãëåäà ñòðàíèöàòà íÿêîëêî ìèíóòè, ìú÷åéêè ñå – áåç âñÿêàêâè èçãëåäè çà óñïåõ – äà óñòîè. Ïîñëå ñ óñòðåì, êàêúâòî íå áå ïðîÿâÿâàë îò ñåäìèöè, ãðàáíà ïàð÷å ìîëèâ è ïîä íåìñêèÿ íàäïèñ íàïèñà íà àíãëèéñêè: „Áàùè è ó÷èòåëè, ðàçñúæäàâàì êàêâî å àä? Òâúðäÿ, ÷å òîâà å ñòðàäàíèåòî äà ñè íåñïîñîáåí äà îáè÷àø.“ Òîé ïîíå÷è äà íàïèøå èìåòî íà Äîñòîåâñêè îòäîëó, íî çàáåëÿçà ñ óïëàõà, êîÿòî ïîëàçè ïî öÿëîòî ìó òÿëî, ÷å íàïèñàíîòî áåøå ïî÷òè ñúâñåì íå÷åòëèâî. Òîãàâà çàòâîðè êíèãàòà. Âåäíàãà âçå íåùî äðóãî îò ìàñàòà – åäíî ïèñìî îò ïîãîëåìèÿ ñè áðàò îò Îëáúíè. Òî ëåæåøå íà ìàñàòà ìó îùå ïðåäè òîé äà áå ïîñòúïèë â áîëíèöàòà. Îòâîðè ãî, ðåøèë íå ìíîãî òâúðäî äà ãî ïðî÷åòå öÿëîòî, íî ïðî÷åòå ñàìî ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ïúðâàòà ñòðàíèöà. Ïðåêúñíà ÷åòåíåòî ñëåä äóìèòå: „Ñåãà, êîãàòî òàçè ìðúñíà âîéíà ñâúðøè è òè ñèãóðíî èìàø ìíîãî ñâîáîäíî âðåìå, çàùî íå èçïðàòèø íà äå÷óðëèãàòà äâà-òðè ùèêà èëè ïðå÷óïåíè êðúñòîâå...“ Ñëåä êàòî ãî áåøå íàêúñàë, òîé ïîãëåäíà ïàð÷åòàòà â êîø÷åòî. Åäâà ñåãà ðàçáðà, ÷å â ïèñìîòî å èìàëî ñíèìêà. Óñïÿ äà ðàçëè÷è íå÷èè êðàêà, ñòúïèëè íà íÿêàêâà ïîëÿíà. Òîé ñëîæè ðúöå íà ìàñàòà è îáëåãíà ãëàâà íà òÿõ. Áîëÿõà ãî âñè÷êè ÷àñòè – îò ãëàâàòà äî ïðúñòèòå íà êðàêàòà – è âñè÷êè áîëåçíåíè ìåñòà ñÿêàø áÿõà âçàèìíî ñâúðçàíè. Ïðèëè÷àøå íà êîëåäíî äúðâî, ÷èèòî ëàìïè÷êè ñà ñêà÷åíè â ñåðèÿ è êîãàòî ñå ïîâðåäè äîðè ñàìî åäíà, óãàñâàò âñè÷êè.
òâàëè çàåäíî â ïåò îïåðàöèè. Åôðåéòîð Z æèâååøå íà ïúðâèÿ åòàæ è îáèêíîâåíî èäâàøå ïðè Õ, êîãàòî èìàøå äà ñïîäåëè íÿêîÿ è äðóãà ïàðòåíêà èëè íÿêîÿ ñâîÿ íåïðèÿòíîñò. Òîé áåøå îãðîìåí ôîòîãåíè÷åí ìëàäåæ íà äâàéñåò è ÷åòèðè ãîäèíè. Ïðåç âîéíàòà åäíî ãîëÿìî àìåðèêàíñêî ñïèñàíèå áåøå ïîìåñòèëî íåãîâà ñíèìêà íà ôîíà íà Õþðòãåíñêàòà ãîðà; òîé áå ïîçèðàë ñ ãîòîâíîñò – äîðè ñ íåùî ïîâå÷å îò ãîòîâíîñò – ñ ïî åäíà ïóéêà âúâ âñÿêà ðúêà ïî ñëó÷àé Äåíÿ íà áëàãîäàðíîñòòà. – Ïèñìà ëè øðàéáàø? – ïîïèòà òîé Õ. – Òóêà å ìðà÷íî êàòî â àäà. – Òîé âèíàãè ïðåäïî÷èòàøå ñòàèòå ñúñ çàïàëåí ïîëèëåé. Õ ñå èçâúðíà è ìó êàçà äà âëåçå è äà âíèìàâà äà íå íàñòúïè êó÷åòî. – Êîå? – Àëâèí. Ùå ñå ñïúíåø â íåãî, Êëåé. ß çàïàëè òîÿ èäèîòñêè ïîëèëåé. Êëåé íàìåðè êëþ÷à, ùðàêíà ãî, ïðåêîñè ìàëêàòà ñòàè÷êà è ñåäíà íà êðàÿ íà ëåãëîòî ñ ëèöå êúì äîìàêèíà ñè. Îò òîêó-ùî â÷åñàíàòà ìó, ÷åðâåíà êàòî òóõëà êîñà âñå îùå êàïåøå âîäà – òîëêîâà ÿ áåøå íàìîêðèë, çà äà ÿ ñðåøå êàêòî òðÿáâà. Ãðåáåíúò ñ êëèïñ îò àâòîìàòè÷íà ïèñàëêà ñå ïîäàâàøå, êàêòî îáèêíîâåíî, îò äåñíèÿ äæîá íà ìàñëåíîçåëåíàòà ìó ðèçà. Íàä ëåâèÿ äæîá íîñåøå áîéíàòà çíà÷êà íà ïåõîòàòà* (êîÿòî, ñòðîãî ïîãëåäíàòî, íÿìàøå ïðàâî äà íîñè), ëåíòè÷êàòà çà ó÷àñòèå â åâðîïåéñêèÿ áîåí òåàòúð ñ ïåò áðîíçîâè çâåçäè÷êè âúðõó íåÿ (âìåñòî åäíà ñðåáúðíà, êîÿòî ñå ðàâíÿâàøå íà ïåò áðîíçîâè) è ëåíòè÷êà çà âîåííà ñëóæáà ïðåäè Ïúðë Õàðáúð**. Òîé âúçäúõíà òåæêî *
Áåç äà ïî÷óêà, íÿêîé îòâîðè ðÿçêî âðàòàòà. Õ âäèãíà ãëàâà, îáúðíà ñå è âèäÿ åôðåéòîð Z íà ïðàãà. Äâàìàòà èìàõà îáù äæèï è îò äåíÿ íà äåñàíòà â Åâðîïà áÿõà ó÷àñ108
Çíà÷êà, äàâàíà çà îáðàçöîâî ïîâåäåíèå ïðè áîéíà ñõâàòêà èëè ïîãîëÿìà îïåðàöèÿ. ** Èìà ñå ïðåäâèä 7 äåêåìâðè 1941 ã., êîãàòî å èçâúðøåíî ãîëÿìîòî ÿïîíñêî íàïàäåíèå ñðåùó àìåðèêàíñêàòà áàçà â Ïúðë Õàðáúð.
109
è âúçêëèêíà: – Âåëèêè áîæå! Òîâà íå îçíà÷àâàøå íèùî; âîéíèøêà ðàáîòà. Åôðåéòîðúò èçâàäè ïàêåò öèãàðè îò äæîáà íà ðèçàòà ñè, èçìúêíà åäíà, ïðèáðà îòíîâî ïàêåòà è çàêîï÷à äæîáà. Çàïàëèë öèãàðàòà, òîé çàîãëåæäà ñ òúï ïîãëåä ñòàÿòà. Íàêðàÿ ïîãëåäúò ìó ñå ñïðÿ íà ðàäèîòî. – Åé, ñëåä íÿêîëêî ìèíóòè çàïî÷âà åäíà ñòðàõîòíà ïðîãðàìà ïî ðàäèîòî – ñ Áîá Õîóï è äðóãèòå òàì. Õ îòâîðè íîâ ïàêåò öèãàðè è êàçà, ÷å òîêó-ùî ãî å çàãàñèë. Êëåé çàãðÿ è ñå çàãëåäà â Õ, êîéòî ñå ìú÷åøå äà ñè çàïàëè öèãàðà. – Îëåëå! – âúçêëèêíà åôðåéòîðúò ñ âúçòîðãà íà çðèòåë. – Ñàìî äà ñè âèäèø êóíêèòå! Åé, ìàéíà, õâàíàëà òå å äðóñàâèöàòà, çíàåø ëè? Õ ñè çàïàëè öèãàðàòà, êèìíà è ïîõâàëè Êëåé çà íàáëþäàòåëíîñòòà ìó. – Íÿìà øåãà, åé. Íàñìàëêî íå ïðèïàäíàõ, êîãàòî òå ìåðíàõ â áîëíèöàòà. Ñúùèíñêè æèâ òðóï, ìàìêà ìó. Êîëêî ñè ñìúêíàë, à? Çíàåø ëè? – Íå çíàÿ. Êàê áåøå ïîëîæåíèåòî ñ ïèñìàòà, äîêàòî ìå íÿìàøå? Èìàø ëè íåùî îò Ëîðåòà? Ëîðåòà áåøå ìîìè÷åòî íà Êëåé. Äâàìàòà ñìÿòàõà äà ñå îæåíÿò ïðè ïúðâèÿ óäîáåí ñëó÷àé. Òÿ ìó ïèøåøå äîñòà ðåäîâíî, ïîòúíàëà â áëàæåíñòâîòî íà òðîéíèòå óäèâèòåëíè è íåòî÷íèòå çàêëþ÷åíèÿ. Ïðåç öÿëàòà âîéíà Êëåé ÷åòåøå íà Õ âñè÷êè Ëîðåòèíè ïèñìà, êîëêîòî è èíòèìíè äà áÿõà – äàæå êîëêîòî ïî-èíòèìíè áÿõà, ñ òîëêîâà ïî-ãîëÿìà ãîòîâíîñò ìó ãè ÷åòåøå. Òîé èìàøå îáè÷àé ñëåä ïðî÷èòàíåòî íà âñÿêî ïèñìî äà êàðà Õ äà ìó íàõâúðëÿ èëè íàïèøå èçöÿëî îòãîâîðà, èëè ïúê äà ìó âìúêíå òóê-òàìå çà ïî-ãîëÿì åôåêò íÿêîëêî ôðåíñêè èëè íåìñêè äóìè. – Úõú, â÷åðà ïîëó÷èõ ïèñìî îò íåÿ. Äîëó å, â ñòàÿòà 110
ìè. Ùå òè ãî ïîêàæà ïîñëå – êàçà Êëåé ðàâíîäóøíî. Êàêòî ñè ñåäåøå íà êðàÿ íà êðåâàòà, òîé èçâåäíúæ èçîïíà ãúðäè, çàäúðæà ñè âúçäóõà è ñå îðèãíà çâó÷íî è ïðîäúëæèòåëíî. Ïîñëå ñå îòïóñíà îòíîâî, äîâîëåí, íî íå ñúâñåì, îò òîâà ïîñòèæåíèå. – Áðàò º, ìàìêà ìó, ñå ÷óïè îò ôëîòàòà çàðàäè êðàêà – êàçà åôðåéòîðúò. – Äîáðå ñè å ñ òîÿ êðàê, êîïåëåòî. – Òîé ïàê ñå èçîïíà è îïèòà îùå åäíî îðèãâàíå, íî ðåçóëòàòúò áåøå íåçàäîâîëèòåëåí. Ïîñëå ëèöåòî ìó ñå îæèâè. – Åé, äîêàòî íå ñúì çàáðàâèë! Óòðå òðÿáâà äà ñå âäèãíåì â ïåò è äà îòïðàøèì çà Õàìáóðã. Ùå âçåìåì ÿêåòà çà öÿëîòî îòäåëåíèå. Õ ãî èçãëåäà íåïðèÿçíåíî è êàçà, ÷å íå ìó òðÿáâà ÿêå. Íà ëèöåòî íà Êëåé ñå èçïèñà èçíåíàäà, äîðè èçâåñòíà îáèäà. – Àìà ÿêåòàòà ñà åêñòðà! Ìíîãî õóáàâè. Çàùî íå ùåø? – Ïðîñòî òàêà. È çàùî òðÿáâà äà ñòàâàìå â ïåò? Íàëè âîéíàòà ñâúðøè, äÿâîë äà ãî âçåìå! – Íå çíàì... òðÿáâà äà ñå âúðíåì ïðåäè îáåä. Äîøëè ñà íÿêàêâè íîâè ôîðìóëÿðè è òðÿáâà äà ãè ïîïúëíèì ïðåäè îáåä... Ïèòàõ Áúëèíã çàùî äà íå ãè ïîïúëíèì îùå òàÿ âå÷åð – òå ñà íà ìàñàòà ìó. Àìà òîé îùå íå ùå äà ãè èçâàäè îò ïëèêîâåòå, êó÷åòî ìó. Äâàìàòà ìëúêíàõà çà ìàëêî, ïñóâàéêè Áúëèíã íàóì. Èçâåäíúæ Êëåé ïîãëåäíà Õ ñ íîâ, ïîâèøåí èíòåðåñ. – Åé, ìàéíà, çíàåø ëè, ÷å áóçàòà òè òàíöóâà êàòî áÿñíà? Õ êàçà, ÷å çíàå, è ïðèêðè òèêà ñè ñ ðúêà. Êëåé ìó õâúðëè îùå åäèí ïîãëåä, ïîñëå êàçà îæèâåíî, êàòî ÷å ëè ñúîáùàâàøå íÿêàêâà èçêëþ÷èòåëíî äîáðà âåñò: – Ïèñàõ íà Ëîðåòà, ÷å èìàø íåðâíî ðàçñòðîéñòâî. – Òàêà ëè? – Úõú. Òÿ ñå èíòåðåñóâà àäñêè îò ðàçíè òàêèâà íåùà. Íàëè ñëåäâà ïñèõîëîãèÿ. – Êëåé ñå èçòåãíà ñ îáóâêèòå íà êðåâàòà. – Çíàåø ëè êàêâî êàçâà òÿ? Êàçâà, ÷å ÷îâåê íå ìîæå äà ïîëó÷è íåðâíî ðàçñòðîéñòâî ñàìî îò âîéíàòà. Ñè111
ãóðíî, êàçâà, ñè íåóðàâíîâåñåí – è òè, è öåëèÿò òè æèâîò. Õ çàñåíè î÷è ñ äâå ðúöå – ñâåòëèíàòà íàä ëåãëîòî ãî çàñëåïÿâàøå – è êàçà, ÷å ïðîíèöàòåëíîñòòà íà Ëîðåòà âèíàãè ãî å ðàäâàëà. Êëåé ãî ïîãëåäíà êîñî. – Ñëóøàé, êîïåëå, àêî èñêàø äà çíàåø, òÿ ðàçáèðà îò ïñèõîëîãèÿ ìíîãî ïîâå÷å îò òåá. – Ùå ñè íàïðàâèø ëè òðóäà äà ñâàëèø ìèðèçëèâèòå ñè êðàêà îò ëåãëîòî ìè? – ïîïèòà Õ. Íÿêîëêî ñåêóíäè Êëåé íå ñå è ïîìðúäíà – åäèí âèä: òè ëè ùå ìè êàæåø êúäå äà ñè ñëîæà êðàêàòà? – ïîñëå ãè ñïóñíà íà ïîäà è ñåäíà. – Ùå ñëÿçà äîëó. Îíèÿ ñà ïóñíàëè ðàäèîòî â ñòàÿòà íà Óîêúð – êàçà òîé, íî îñòàíà äà ñè ñåäè íà ëåãëîòî. – Åé, òúêìî ðàçïðàâÿõ íà îíîâà íîâîòî êîïåëå äîëó, Áúðíñòåéí. Ïîìíèø ëè, êîãàòî êàðàõìå êúì Âàëîí, è îíèÿ, ìàìêà èì, íè îáñòðåëâàõà äâà ÷àñà, è àç óáèõ êîòêàòà, äåòî ñå êà÷è íà äæèïà, äîêàòî ëåæàõìå â îíàÿ äóïêà? Ïîìíèø ëè, à? – Äà. È íå çàïî÷âàé îòíîâî òàçè èñòîðèÿ ñ êîòêàòà, Êëåé, ÷å äÿâîëèòå ùå òå âçåìàò. Íå èñêàì äà ÿ ñëóøàì. – Íÿìà. Ñàìî èñêàõ äà òè êàæà, ÷å ïèñàõ çà íåÿ íà Ëîðåòà. Öåëèÿò êóðñ ïî ïñèõîëîãèÿ ÿ îáñúæäàë. Õåì â ðåäîâåí ÷àñ. È ïðîôåñîðúò, è êîé ëè íå. – ×óäåñíî. Ñàìî ÷å àç íå èñêàì äà ñëóøàì ïîâå÷å çà òîâà, Êëåé. – ×àêàé äå, çíàåø ëè çàùî ñúì ñâåòèë ìàñëîòî íà êîòêàòà? Ëîðåòà êàçâà, ÷å ñúì áèë îòêà÷èë âðåìåííî. Íÿìà øåãà. Îò íåïðåêúñíàòèÿ îãúí ïî íàñ è âúîáùå. Õ ïðîêàðà ïðúñòè ïðåç ìðúñíàòà ñè êîñà, ïîñëå ïàê çàñëîíè î÷è îò ñâåòëèíàòà. – Òè íå áåøå îòêà÷èë. Ïðîñòî èçïúëíè äúëãà ñè. Êàòî óáè òàçè êîòêà, òè ïðîÿâè òàêîâà ìúæåñòâî, êàêâîòî íå áè ïðîÿâèë íèêîé äðóã ïðè ïîäîáíè îáñòîÿòåëñòâà. 112
Êëåé ãî èçãëåäà ïîäîçðèòåëíî. – Ìàìêà ìó, êàêâî èñêàø äà êàæåø? – Òàçè êîòêà áåøå øïèîíèí. È òè òðÿáâàøå äà ÿ çàñòðåëÿø. Òîâà áåøå åäíî ìíîãî õèòðî íåìñêî äæóäæå, ïðåîáëå÷åíî â åâòèíî êîæåíî ïàëòî, òúé ÷å òóê íÿìà íèùî áðóòàëíî, æåñòîêî, ìðúñíèøêî èëè äîðè... – Åé, ìàìêà òè! – êàçà Êëåé ñúñ ñòèñíàòè óñòà. – Íå ìîæåø ëè äà áúäåø ïîíå âåäíúæ èñêðåí? Èçâåäíúæ Õ óñåòè, ÷å ìó ñå ïîâäèãà, çàâúðòÿ ñå íà ñòîëà è ãðàáíà êîø÷åòî çà îòïàäúöè – òúêìî íàâðåìå. Êîãàòî ñå îïðàâè è ñå îáúðíà îòíîâî êúì ãîñòà ñè, âèäÿ ãî äà ñòîè ïðàâ, ñìóòåí, íàñðåä ïúò ìåæäó ëåãëîòî è âðàòàòà. Õ ïîíå÷è äà ìó ñå èçâèíè, íî ñå îòêàçà è ïîñåãíà êúì öèãàðèòå ñè. – Ñëåç äîëó äà ïîñëóøàìå Õîóï ïî ðàäèîòî – êàçà Êëåé, êàòî ïîääúðæàøå äèñòàíöèÿ, íî âñå ïàê ñå ìú÷åøå äà ñå äúðæè ïðèÿòåëñêè. – Òè âúðâè, Êëåé... Àç ùå ïîïðåãëåäàì êîëåêöèÿòà ñè îò ìàðêè. – ß! Òà òè ñúáèðàø ëè ìàðêè? Àç íå çíàåõ, ÷å... – Íå, øåãóâàì ñå ñàìî. Êëåé íàïðàâè áàâíî äâå-òðè êðà÷êè êúì âðàòàòà. – Ïî-êúñíî ùå ïîäêàðàì êúì Åùàò – êàçà òîé. – Òàì èìà âå÷åðèíêà. Ñèãóðíî ùå òðàå ïîíå äî äâà. Èñêàø ëè äà îòèäåì? – Íå, áëàãîäàðÿ... Àç ùå óïðàæíÿ íÿêîè òàíöîâè ñòúïêè òóê â ñòàÿòà. – Äîáðå. Ëåêà íîù. È ñå óñïîêîé, ÷óâàø ëè! Âðàòàòà ñå çàòâîðè ñ òðÿñúê, íî ìèãîì ñå îòâîðè ïàê. – Åé, íàëè íÿìàø íèùî ïðîòèâ äà ïúõíà åäíî ïèñìî äî Ëîðåòà ïîä âðàòàòà òè? Íàáóòàë ñúì íÿêîè ðàáîòè íà íåìñêè. Òà äà ãè ïîîïðàâèø äå. – Äîáðå. Îñòàâè ìå íà ìèðà ñåãà, äÿâîë òå âçåë! – Ãîòîâî – îòâúðíà Êëåé. – Çíàåø ëè êàêâî ìè ïèñà 113
ìàéêà ìè? Ïèñà, ÷å ìíîãî ñå ðàäâà, ÷å ñìå èçêàðàëè çàåäíî ñ òåá öÿëàòà âîéíà. Ñ åäèí äæèï è âúîáùå çàåäíî. Êàçâà, ÷å ïèñìàòà ìè ñòàíàëè ìíîãî ïî-èíòåëèãåíòíè, îòêàêòî äðóæèì ñ òåáå. Õ ãî ïîãëåäíà è êàçà ñ ãîëÿìî óñèëèå: – Áëàãîäàðÿ. Ïðåäàé ìîèòå áëàãîäàðíîñòè íà ìàéêà ñè. – Íåïðåìåííî. Ëåêà íîù. Âðàòàòà ñå çàòðúøíà è íå ñå îòâîðè ïîâå÷å. Õ ãëåäà äúëãî âðåìå êúì íåÿ, ñëåä òîâà ñå îáúðíà íàïðåä êúì ïèñàëèùíàòà ìàñà è âäèãíà îò ïîäà ïîðòàòèâíàòà ñè ïèøåùà ìàøèíà. Ðàç÷èñòè ìàëêî ìÿñòî çà íåÿ íà ìàñàòà, êàòî èçáóòà íàñòðàíà áåçðàçáîðíèÿ êóï íåîòâîðåíè ïèñìà è ïàêåòè. Ìèñëåøå ñè, ÷å àêî íàïèøå ïèñìî äî åäèí ñâîé ñòàð ïðèÿòåë â Íþ Éîðê, òîâà ùå ìó äîíåñå áúðçî, ìàêàð è íåçíà÷èòåëíî óñïîêîåíèå. Íî íå óñïÿ äà íàìåñòè ëèñòà íà âàëÿêà – òàêà íåóäúðæèìî òðåïåðåõà ðúöåòå ìó ñåãà. Òîé ãè ñïóñíà íàäîëó çà ìèíóòà, ïîñëå îïèòà îùå âåäíúæ è íàêðàÿ ñìà÷êà ëèñòà â øåïàòà ñè. Äàâàøå ñè ñìåòêà, ÷å êîø÷åòî çà îòïàäúöè òðÿáâà äà ñå èçõâúðëè îò ñòàÿòà, íî âìåñòî äà ñå ïîãðèæè çà òîâà, ñëîæè ðúöå íà ìàøèíàòà è îïðÿ ãëàâà íà òÿõ ñúñ çàòâîðåíè î÷è. Ñëåä íÿêîëêî ìèíóòè, ïðåç êîèòî ãëàâàòà ìó òóïàøå, òîé îòâîðè î÷è è ïðåä ïîãëåäà ìó ïîïàäíà ìàëêî, íåîòâîðåíî çåëåíî ïàêåò÷å. Çàáåëÿçà, ÷å áå ïðåàäðåñèðàíî íÿêîëêî ïúòè. Ñàìî íà åäíàòà ìó ñòðàíà óñïÿ äà ðàçëè÷è ïîíå òðè îò ñòàðèòå íîìåðà íà ñâîÿòà âîåííà ïîùåíñêà ñòàíöèÿ. Îòâîðè ïàêåò÷åòî áåç âñÿêàêúâ èíòåðåñ – äîðè íå ïîãëåäíà àäðåñà íà ïîäàòåëÿ. Îòâîðè ãî, êàòî çàïàëè êàíàï÷åòî ñ êëå÷êà êèáðèò. Ïî-èíòåðåñíî ìó áåøå äà íàáëþäàâà êàê ãîðè êàíàïúò, îòêîëêîòî äà îòâîðè ïàêåò÷åòî, íî âñå ïàê íàêðàÿ ãî îòâîðè.  êóòèéêà áåøå ñëîæåí íÿêàêúâ ìàëúê ïðåäìåò, óâèò â 114
òúíêà õàðòèÿ, à îòãîðå èìàøå ïèñìî, ïèñàíî ñ ìàñòèëî. Òîé ãî âçå è çà÷åòå: 7 þíè 1944 ãîäèíà Äåâúí Äðàãè Ñåðæàíò Õ, Íàäÿâàì ñå äà ìè ïðîñòèòå, ÷å çàïî÷âàì íàøàòà êîðåñïîíäåíöèÿ ÷àê ñëåä 38 äíè, íî áÿõ èçêëþ÷èòåëíî çàåòà, òúé êàòî ëåëÿ ìè ïðåêàðà ñòðåïòîêîêè â ãúðëîòî è åäâà íå çàãèíà è âúðõó ìåí îïðàâäàíî ñå ñòðóïàõà âñè÷êè îòãîâîðíîñòè. Îáà÷å àç ÷åñòî ñè ñïîìíÿì çà âàñ è çà èçêëþ÷èòåëíî ïðèÿòíèÿ ñëåäîáåä, êîéòî ïðåêàðàõìå çàåäíî íà 30 àïðèë 1944 ã. ìåæäó 3,45 è 4,15 ñëåäîáåä, àêî ñëó÷àéíî ñòå çàáðàâèëè. Âñè÷êè íèå ñìå íåâåðîÿòíî ðàçâúëíóâàíè è ïðåèçïúëíåíè ñ òðåïåò âúâ âðúçêà ñ äåñàíòà â Åâðîïà è ñå íàäÿâàìå, ÷å òîé ùå äîâåäå äî íåçàáàâíî ïðåêðàòÿâàíå íà âîéíàòà è äî åäèí íà÷èí íà ñúùåñòâóâàíå, êîéòî ùå áúäå ïîíå àáñóðäåí. Íèå ñ ×àðëñ ìíîãî ñå òðåâîæèì çà âàñ: íàäÿâàìå ñå, ÷å íå ñòå áèëè ìåæäó òåçè, êîèòî ïúðâè ñà àòàêóâàëè Êîòåíòèíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Èëè ìîæå áè ñòå áèëè? Ìîëÿ âè, îòãîâîðåòå êîëêîòî å âúçìîæíî ïî-ñêîðî. Ïðåäàéòå ìîèòå íàé-ñúðäå÷íè ïîçäðàâè íà æåíà âè. Èñêðåíî âàøà ÅÑÌÅ Ï.Ï. Ïîçâîëÿâàì ñè äà ïðèëîæà ìîÿ ðú÷åí ÷à115
ñîâíèê, êîéòî ìîæå äà çàäúðæèòå, äîêàòî òðàå âîåííèÿò êîíôëèêò. Ïî âðåìå íà íàøàòà êðàòêà âðúçêà íå çàáåëÿçàõ äàëè èìàòå ÷àñîâíèê, íî òîçè å èçêëþ÷èòåëíî âîäîíåïðîíèöàåì è èçäðúæëèâ íà óäàð, à èìà è ìíîãî äðóãè äîñòîéíñòâà, åäíî îò êîèòî å, ÷å ÷îâåê ìîæå äà îïðåäåëè ïî íåãî ñ êàêâà ñêîðîñò ñå äâèæè. Ñèãóðíà ñúì, ÷å â òåçè òðóäíè äíè ùå ãî èçïîëçâàòå ñ ìíîãî ïî-ãîëÿìî ïðåèìóùåñòâî îò ìåí è ùå ãî ïðèåìåòå êàòî òàëèñìàí çà ùàñòèå. ×àðëñ, êîãîòî àç ó÷à äà ÷åòå è ïèøå è êîéòî ñïîðåä ìåí å èçêëþ÷èòåëíî èíòåëèãåíòåí ó÷åíèê, èñêà äà äîáàâè íÿêîëêî äóìè. Ìîëÿ âè, ïèøåòå, ùîì èìàòå âðåìå è ñêëîííîñò çà òîâà. ÇÄÐÀÂÅÉ ÇÄÐÀÂÅÉ ÇÄÐÀÂÅÉ ÇÄÐÀÂÅÉ ÇÄÐÀÂÅÉ ÇÄÐÀÂÅÉ ÇÄÐÀÂÅÉ ÇÄÐÀÂÅÉ ÏÎÇÄÐÀÂÈ È ÖÅËÓÂÊÈ ×ÀËÑ Äúëãî âðåìå ìèíà, ïðåäè Õ äà îñòàâè ïèñìîòî, è îùå ïî-äúëãî, ïðåäè äà èçâàäè îò êóòèéêàòà ÷àñîâíèêà íà áàùàòà íà Åñìå. Êîãàòî íàé-ñåòíå ãî èçâàäè, âèäÿ, ÷å ñòúêëîòî ìó ñå áåøå ñ÷óïèëî. Ïîïèòà ñå äàëè èíà÷å ÷àñîâíèêúò ñå å çàïàçèë çäðàâ, íî íå ïîñìÿ äà ãî íàâèå, çà äà ïðîâåðè. Îñòàíà äà ñåäè îùå äúëãî òúé, ñ ÷àñîâíèêà â ðúêà. Ïîñëå èçâåäíúæ, åäâà ëè íå ñ äèâà ðàäîñò, óñåòè, ÷å ãî íàëÿãà ñúí. Äîñïè ëè ñå íÿêîìó èñòèíñêè, Åñìå, âèíàãè èìà íàäåæäà òîé îòíîâî äà ñòàíå ÷îâåê ñ íåïî... íåïîêúòíàòè ñïîñîáíîñòè.
116
ÓÑÒÀÒÀ ÌÈ ÕÓÁÀÂÀ, Î× ÈÒÅ ÌÈ ÇÅËÅÍÈ Êîãàòî òåëåôîíúò èççâúíÿ, ïðîøàðåíèÿò ìúæ ïîïèòà äîñòà ãàëàíòíî ìëàäàòà æåíà äàëè áè ïðåäïî÷åëà òîé äà íå âäèãà ñëóøàëêàòà. Òÿ ãî ÷ó êàòî ÷å ëè íÿêúäå îòäàëå÷ è îáúðíà ëèöå êúì íåãî, çàòâîðèëà åäíîòî îêî – òîâà êúì ñâåòëèíàòà – è îòâîðèëà íååñòåñòâåíî øèðîêî äðóãîòî, êîåòî áåøå òîëêîâà ñèíüî, ÷å èçãëåæäàøå åäâà ëè íå âèîëåòîâî. Ïðîøàðåíèÿò ìúæ º êàçà äà ñå îòìåñòè ïî-áúðçî è òÿ ñå íàäèãíà íà äåñíèÿ ñè ëàêúò òî÷íî òîëêîâà áúðçî, êîëêîòî äà íå èçëåçå, ÷å íåõàå. Ïîñëå îòìåòíà ñ ëÿâàòà ðúêà êîñèòå îò ÷åëîòî ñè è êàçà: – Áîæå ìîé, íå çíàÿ. Âïðî÷åì òè êàê ìèñëèø? Ïðîøàðåíèÿò ìúæ îòâúðíà, ÷å çà íåãî íÿìà áîã çíàå êàêâî çíà÷åíèå äàëè ùå ñå îáàäè èëè íå, ïúõíà ëÿâàòà ñè ðúêà ïîä ìèøíèöàòà íà ìëàäàòà æåíà, íàä ëàêúòÿ, íà êîéòî ñå áåøå ïîäïðÿëà, è çàïðîâèðà ïðúñòèòå ñè íàãîðå, ïðîïðàâÿéêè ñè ïúò ìåæäó òîïëàòà êîæà íà ðúêàòà è ãúðäèòå º. Ñ äðóãàòà ðúêà ïîñåãíà êúì òåëåôîíà. Íî çà äà ãî äîñòèãíå, òðÿáâàøå äà ñå íàäèãíå ìàëêî, ïðè êîåòî òîé çàêà÷è ñ òèëà ñè àáàæóðà.  òîçè ìèã ñâåòëèíàòà, ìàêàð è äîñòà ñèëíà, áåøå îñîáåíî áëàãîïðèÿòíà çà ïðîøàðåíàòà ìó, ïî÷òè ïîáåëÿëà êîñà. Ïðè âñå ÷å áåøå ðàçðîøåíà, ëè÷åøå, ÷å å ïîäñòðèãâàíà ñêîðî èëè ïî-ïðàâî, ÷å å ðåäîâíî ïîääúðæàíà. Âðàòúò è ñêîëóôèòå áÿõà âçåòè ïî îáèêíîâåíîìó – íèñêî, íî îòñòðàíè è îòãîðå êîñàòà áå îñòàâåíà âúçäúëãà è òîâà º ïðèäàâàøå ìàëêî „ïîñïåöèàëåí âèä“. 117