Genetsko Porijeklo Stanovništva Svijeta U Skladu sa Hromozomom Y Sa Posebnim Osvrtom na Stanovništvo Balkana1
Porijeklo stanovništva svijeta prema hromozomu Y Sa napretkom u medinici i genetici, pojavila se mogućnost testiranja tkiva i utvrđivanja porijekla osobe putem krvi. Istraživanje se oslanja na testiranje Y hromozoma koji se prenosi muškom linijom (sa oca na sina), te istraživanje mitohondrijskom DNK gdje se nasljedni materijal prenosi sa majke na djecu, ali samo ženska djeca dalje prenose mt-DNK na svoj porod. Iako se Y hromozom obično prenosi sa oca na sina bez ikakvih promjena, povremeno se javljaju razlike zbog mutacija. Budući da se ove mutacije ili varijacije nakupe tokom generacija, veće razlike u DNK ukazuju na veći protok vremena i veću genetičku distancu. S informacijama o brzini, tipovima i broju varijacija, može se sačiniti mapa porijekla, tj. filogenetsko stablo i obaviti procjena kako bi se saznalo više o našim zajedničkim precima. Istraživanja su pokazala da svi ljudi na svijetu vode porijeklo od zajedničkog oca koji je živio prije 60-90.000 godina (uslovno nazvan “Adem”), te od zajedničke majke koja je živjela prije 200.000 godina (uslovno nazvana “Hava”). Očito da je u vremenskom intervalu od prije 200.000 do prije 60-90.000 godina bilo još muškaraca, međutim, održao se je samo porod od jednog od njih. Također je utvrđeno da su praotac i pramajka današnjeg svijeta živjeli u Istočnoj Africi, odakle se je njihovo potomstvo razasulo po cijelom svijetu.
1
U pisanju ovog članka smo korišteni su sljedeći izvori: Cruciani i dr. (2004), Phylogeographic analysis of haplogruop E3b (E-M215) Y chromosomes reveals multiple migratory events within and out of Africa, American Journal for Human Genetics, 74:1014-1022. Peričić i dr. (2005), High-resolution phylogenetic analysis of Southeastern Europe traces major episodes of paternal gene flow among Slavic populations, Oxford Journals, Vol. 22, Issue 10, pp. 1964-1975. Cruciani i dr. (2007), Tracing past human male movements in Northern-Eastern Africa and Western Eurasia: New clues from Y-chromosomal haplogroups E-M78 and J-M12, Oxford Journals, Vol. 24, Issue 6, pp. 13001311. Kalevi Wiik (2008), Where did European men come from, Journal of Genetic Genealogy, 4:35-85, 2008. King et al (2008). Differential Y-chromosome Anatolian influences on the Greek and Cretan Neolithic, Anals of Human Genetics, 72,205-214. Mirabal i dr. (2010), Human Y-chromosome short tandem repeats: A tale of acculturation and migrations as mechanisms for the diffusion of agriculture in the Balkan peninsula, American Journal of Physical Anthropology, 142.380-390. Maria Gimbutas, The Goddesses and Gods of old Europe, 1974.
Prikaz 1: Prikaz haplogrupa prema hromozomu Y
Diferencijacije i genetske promjene do kojih je dolazilo tokom vremena su razlog pojavi više podgrupa koje imaju svoje zajedničke pretke. Ove podgrupe se zovu haplogrupe, a označene su slovima od A do T. Postoji 20 većih Y-DNK haplogrupa, i one predstavljaju ogranke zajedničkog stabla, tzv. YDNK prototipa, odnosno tzv. Y-DNK Adema (haplogrupa A), koja predstavlja korijen stabla. Svaka grana i haplogrupa ispod Y-DNK Adema je rezultat genetske promjene. Nakon početnog razvoja u području Istočne Afrike, sa prenaseljavanjem je došlo do širenja i migracija ljudskog roda iz Istočne Afrike u ostale dijelove svijeta. Osim daljeg širenja po afričkom kontinentu, došlo je do migracija na Bliski Istok, u Evropu, Aziju, Australiju i Ameriku.
Prikaz 2: Mapa iseljavanja pojedinih haplogrupa iz Afrike
Ovdje dajemo ukratko pregled genetskog razvoja i migracija evropskih predaka: - Prije više od 60.000 godina, svi preci današnjih Evropljana su živjeli u istočnoj-sjeveroistočnoj Africi i bili su pripadnici samo jednog klana. - Negdje prije 50.000-60.000 godina, klan se je razdvojio na „afrički“ klan E i „azijski“ klan F, pri čemu je „azijski“ klan napustio Afriku i prešao na Arabijsko poluostrvo i na Bliski Istok. - Negdje prije 40.000 godina, iz „bliskoistočnog“ klana F, nastao je „centralnoazijski“ klan K otprilike u području sjevernog Irana. - Prije 35.000-40.000 godina, iz klana F se razvija klan IJ. Prije 35.000 godina, dio klana IJ prelazi sa Bliskog Istoka u Evropu, te oni predstavljaju najstarije Evropljane. Iz ovog klana će se prije 25.000 godina na Balkanu razviti klan I. To bi značilo da su kromanjonci u Evropi najvjerovatnije pripadali haplogrupi IJ, odnosno kasnije I. - Prije 30.000 godina nastaje daljnja diferencijacija unutar klana F: o U okviru njegovog klana K nastaju dva nova klana, R i NO. Klan R je prešao u zapadni, a klan NO u istočni dio Centralne Azije. o U okviru klana IJ na jugozapadu Arabijskog poluostrva nastaje klan J, koji će se kasnije širiti na Bliskom Istoku. - Prije 26.000 godina: o Klan R se je razdvojio u klanove R1 i R2, nakon čega klan R1prelazi na stepsko područje između planine Ural i Kaspijskog jezera. o Otprilike u isto vrijeme, dakle prije nekih 26.000 godina, unutar klana E javlja se klan E1b1b u području Istočne Afrike.
-
-
-
-
-
-
-
Prije 25.000 godina, jedan ogranak „bliskoistočnog“ klana F, nakon preseljenja u Anatoliju, napreduje prema prema Balkanu, gdje se javlja novi klan I. Dakle, klan I predstavlja u osnovi najranije evropsko stanovništvo. Negdje prije 20.000-25.000 godina: o Klan R1 se dalje dijeli na klanove R1a koji nastaje u južnoj Rusiji i R1b, koji se ustaljuje u području između Kaspijskog jezera i Centralne Azije. Prije 21.000 godina, od klana R1 se u južnoj Rusiji odvaja klan R1a1. Prije 16.000 do 20.000 godina, u Evropi dolazi do zahlađivanja i nastanka posljednjeg Ledenog doba (eng. Last Glacial Maximum, LCM). Tokom Ledenog doba, preci Evropljana su se povukli iz sjeverne Evrope u četiri područja: Iberijsko poluostrvo, Ukrajinu, Balkansko poluostrvo i evropski Sibir. Ova područja su nudila pogodne uslove za život čak i tokom najhladnijeg perioda tokom Ledenog doba. Klimatski uslovi su se poboljšali negdje prije 12.000 godina. Prije 15.000-20.000 godina, u istočnoj Centralnoj Aziji, od klana NO se odvaja „sibirski“ klan N i seli se na sjever. Klan N se potom razdvaja u dva klana, N3 i N2, koji se sele najprije u sjeverozapadni Sibir, a kasnije u istočnu i sjeveroistočnu Evropu. Prije 18.000 godina, unutar klana E1b1b razvija se klan E1b1b1 (E-M78) u području sjeveroistočne Afrike. Prije 17.000 godina: o Negdje u području između Kavkaza i Indije se iz klana F odvaja klan G koji se nakon toga dalje rasprostire prema Indiji, Centralnoj Aziji, a kasnije i prema Evropi. o Na području Balkana iz klana I nastaje klan I2 čiji će potomci nakon završetka Ledenog doba naseliti dio Centralne Evrope i Mesopotamije. Prije 15.000 godina, u plodnim dolinama sjeverne Mesopotamije i Levanta od klana J nastaje klan J2 koji će imati kritičnu ulogu u razvoju zemljoradnje i njenom širenju u Evropu. Prije 13.000 godina, u Centralnoj Evropi se iz klana I2 javlja klan I2b. Prije 12.000 godina, iz klana N1 u južnom Sibiru nastaje klan N1c1, koji se potom rasprostire na sjeveroistok Evrope. Prije 11.000 godina, na Balkanu od klana I2 nastaje klan I2a. Negdje prije 10.000 godina: o Od klana R1b se u području Kavkaza (nismo sigurni da li je južno ili sjeverno) odvaja klan R1b1b2. o Na Arabijskom poluostrvu od klana J nastaje klan J1. o Zemljoradnički/farmerski klanovi iz Bliskog Istoka koji predstavljaju afrički klan E (i njegov ogranak E1b1b), kao i dva ogranka klana F („kavkaski“ klan G i „bliskoistočni“ klan J) šire se prema Anatoliji i dalje prema Grčkoj i obali Mediterana. Klan E1b1b1a2 (E-V13) prelazi iz Male Azije u Grčku morskim putem, prvo na Peloponez, da bi se potom raširio po cijelom Balkanu. Negdje prije 7.500-9.000 godina, dolazi do dalje diferencijacije u okviru klana I2: o
U Njemačkoj se prije 9.000 godina javlja klan I2b1.
o
Na Sardiniji se prije 8.000 godina javlja klan I2a1.
o
U Dinarskim Alpima se prije 7.500 godina javlja klan I2a2, koji danas predstavlja značajnu komponentu u stanovništvu zapadnog Balkana.
-
Negdje prije 5.000 godina, u Skandinaviji se u okviru klana I razvio klan I1.
-
Prije nekih 3.000-4.000 godina, u okviru klana R1b: o
U Centralnoj i Istočnoj Evropi nastaje klan R1b-L21.
-
o
U okolini Alpa nastaje klan R1b-S28.
o
U Friziji ili Centralnoj Evropi nastaje klan R1b-S21.
Prije 3.000 godina, na prostoru britanskih ostrva nastaje u okviru klana I2b1 klan I2b1a.
Prikaz 3: Četiri najbrojnije grupe Evropljana, pri čemu manji krugovi predstavljaju područja njihove najveće zastupljenosti danas
Dakle, kao što smo vidjeli gore, klanovi I, E1b1b, J i G potiču sa Bliskog Istoka, ali samo E1b1b, J i G pripadaju grupi „ranih farmera“. Klan I se je naselio u Evropu prije uzgoja biljaka i domaćih životinja (tj. vremena javljanja zemljoradnje i uzgoja stoke) na Bliskom Istoku. Zbog svog ranog odlaska, njeni pripadnici su još uvijek bili skupljači hrane u vrijeme dolaska ranih farmera na Balkan, dok su ih obrađivanju zemlje i držanju stoke podučili njihova „bliskoistočna“ braća po dolasku na Balkan. Dakle, u skladu sa hromozomom Y, zavisno od vremena kada su se nastanili u Evropi (paleolit, neolit, bronzano doba), Evropljani se u osnovi dijele na četiri grupe: - Stari Evropljani, tj. oni koji su prije početka posljednjeg Ledenog doba već bili u Evropi, a koji su nakon zahlađivanja našli utočište na jugu Evrope, odnosno u evropskom dijelu Sibira, tj. sjevernom dijelu Rusije. Jedina genetski dokazana haplogrupa koja je obitavala Evropu je I. Oni su nakon otopljavanja ponovo naselili opustošene dijelove Evrope prije 10.000 do 16.000 godina, i danas predstavljaju značajan dio stanovništva Evrope, posebno na jugoistoku (Balkan i Karpati), i sjeveru (Skandinavija). Haplogrupa I je uglavnom ograničena na Evropu, a najviše se sreće u dinarskom području Balkana i na Karpatima kao I2a, te na sjeveru Evrope (južna Skandinavija – Švedska i Norveška, sjeverna Njemačka) kao I1. -
Rani farmeri, koji su u vrijeme posljednjeg Ledenog doba još uvijek boravili u toplim područjima Azije i Afrike. U Evropu su došli u kasnom mezolitu i početkom neolita, tj. sa razvojem zemljoradnje prije 10.000 godina. Među ranih farmerima, kao što smo rekli, ubrajamo haplogrupe E1b1b, J2 i G. Na južnom Balkanu i u južnoj Italiji njihov udio se kreće
35-57%, postepeno pada prema unutrašnjosti Evrope, a na sjeverozapadu potpuno nestaje. Svakako, njihov udio je značajniji sa azijske strane, tj. u Anatoliji i na Bliskom Istoku puno veći (55-64%). Nadalje: o Haplogrupa E1b1b predstavlja ogranak „afričke“ haplogrupe E. Haplogrupa E se javila u Africi. Ona je u Africi najviše zastupljena u četiri područja: jugoistočna Afrika, Maroko, sjeverna Libija i Rog Afrike (Etiopija-Somalija). Njen ogranak E1b1b u Africi donekle odgovara geografskom položaju hamitske grupe naroda, a u Evropu je došla iz sjeveroistočne Afrike, preko Bliskog Istoka i Anatolije. Njeni pripadnici su usvojili zemljoradnju tokom prelaska jugozapadnog dijela Bliskog Istoka. o Haplogrupa J je vjerovatno nastala na istočnoj obali Mediterana, dok je njen ogranak J2 danas najviše zastupljen u Anatoliji i na Kavkazu. o Haplogrupa G je nstala između Kavkaza i Indijskog podkontinenta, dok, sa stanovišta Evrope, njena najveća zastupjenost danas je u području Kavkaza. Srednjovjekovna francuska kraljevska dinastija je porijeklom dio klana G, podgrupa G2a3. -
Uralo-Altajci, tj. haplogrupa N1, koja se je formirala u južnom Sibiru prije 12.000 godina, a koja je prije nekih 10.000 godina nastanila sjeveroistočnu Evropu, prostor Baltika i dijelove Skandinavije. Dijelovi haplogrupe N su zastupljeni u cijelom Sibiru kao N2 (sjever), te N3 (istok i zapad).
-
Indoevropljani, tj. pripadnici klanova koji su prije zadnjeg Ledenog doba živjeli u Centralnoj Aziji, odakle su preko Kavkaza, ukrajinskih stepa i Bosfora prodrli na Balkan i u Istočnu Evropu. Ova grupa obuhvata u osnovi haplogrupe R1a i R1b. Njihovo napredovanje u Evropu je počelo negdje prije 5.000 godina, što se negdje poistovjećuje sa Kurganskom invazijom. Tada su civilizacijski napredna indoevropska plemena, potpomognuta ratnim materijalom od metala, ratnim konjima i konjskim kočijama uspjela potisnuti starosjedilački narod datih prostora . Haplogrupa R1a je stigla prva i ustalila se u Istočnoj i Centralnoj Evropi, dok je haplogrupa R1b nastanila cijelu Zapadnu Evropu, od Iberije do Britanskih ostrva. Ove dvije haplogrupe danas predstavljaju najveći dio stanovništva Evrope. Dakle: o Haplogrupa R1b je najviše zastupljena u Zapadnoj Evropi, a sreće se i istočnije od granica Evrope, sa značajnim prisustvom u Anatoliji, Kavkazu, dijelovima Rusije, centralne i južne Azije. o Haplogrupa R1a je široko rasprostranjena, a najviše se sreće u u Centralnoj i Istočnoj Evropi (između Poljske i evropskog dijela Rusije), a zatim u sjevernoj Indiji, Altaju i u Mari oblasti u sibirskoj Rusiji.
Prikaz 4: Učešće „ranih farmera“ u stanovništvu Evrope, prema King and Underhill (2002.)
Značajnije Haplogrupe u Evropi Haplogrupa I2a: Kao što smo ranije naveli, I je najstarija haplogrupa u Evropi. Za nju se pretpostavlja da je u Evropu došla sa Bliskog Istoka prije nekih 35.000 godina u sastavu haplogrupe IJ, da bi se od nje razvila u samostalnu haplogrupu prije 25.000 godina. To znači da su Kromanjonci vjerovatno pripadali isključivo grupaciji IJ, odnosno I. Haplogrupa I sa svojim ograncima učestvuje sa 10% do 45% u stanovništvu većine evropskih država. Najranije megalitske strukture u Evropi su upravo podigli pripadnici haplogrupe I. U okviru ove veće grupacije, haplogrupa I2 se je pojavila u jugoistočnoj Evropi prije nekih 17.000 godina, i raščlanila se je na sljedeće podgrupe: I2a1 (Sardinija, Baskija), I2a2 (Balkan) i I2b (predkeltsko/germansko stanovništvo sjevernozapadne Evrope). Haplogrupa I2a2 je najviše zastupljena na području bivše Jugoslavije i Moldavije, a sreće se u manjem omjeru i u području Albanije, Sjeverne Grčke, Bugarske, Rumunije, Ukrajine, Bjelorusije i jugozapadne Rusije. Visoka koncentracija I2a2 na sjeveroistoku Rumunije, Moldavije i centralne Ukrajine se djelimično slaže sa postojanjem civilizacije Cucuteni-Tripolye koja je cvatala u periodu neolita (5.5002.750 p.n.e.), prije nego što je ona potisnuta od tzv. Grnčarske (Corded Ware) civilizacije koja je bila prisutna u bakarnom i bronzanom dobu. Pripadnici haplogrupe I2a su dakle stari Evropljani koji su se bavili skupljanjem plodova, a koji su tokom neolita postali poljoprivrednici nakon što su došli u kontakt sa levantinskim/bliskoistočnim farmerima koji su došli na Balkan (haplogrupe E1b1b, J2b i T).
Prikaz 5: Rasprostranjenost haplogrupe I2a u Evropi
Haplogrupa R1a: Haplogrupa R1a je dominantna haplogrupa među sjevernim i istočnim indoevropskim narodima koji su se rašlanili na nekoliko ogranaka: Germani, Baltijci, Mikenski Grci, Tračani, Slaveni, Indo-Iranci. Preteča Indoevropskih naroda je civilizacija Jamna, koja se je razvila na pontijsko-kaspijskim stepama između današnje Ukrajine i jugozapadne Rusije u periodu od 3.300 do 2.500 p.n.e. Njeno širenje se vezuje za pripitomljavanje konja na euroazijskim stepama i razvoj kočije. Ova se haplogrupa vezuje za nastavak Slavena. Njihovo porijeklo se vezuje otprilike za period od prije 5.000 godina, odnosno u vrijeme kada je kultura Corded Ware potisnula kulturu Cucuteni-Tripolye, koja je u osnovi sadržavala pripadnike grupe I2a2, uz manju primjesu bliskoistočnih imigranata, odnosno pripadnika grupa E1b1b i T. U periodu nastanka Slavena, postojala je i hibridna kultura Globular Amphora (3.400 do 2.800 p.n.e.) na području Poljske, Bjelorusije i zapadne Rusije, a nestala je utapanjem u dominantnu kulturu Corded Ware. Nakon toga je slijedio razvoj nekoliko kultura, kao što su Trzciniec, Lužička, Černolska i Milogradska. Za zadnju značajniju migraciju Slavena se pretpostavlja da se desila u 6. stoljeću n.e. premještanjem plemena s prostora današnje Ukrajine na područje Poljske, Češke i Slovačke, čime je popunjen vakum koji su ostavila istočnogermanska plemena koja su napala Rimsko carstvo. Haplogrupa R1a je u nekoliko navrata naslila Balkanski poluotok:
Ekspanzija tokom širenja kulture Corded Ware nakon 3.200 g. p.n.e.
Invazija mikenskih grčkih plemena oko 1.600. g. p.n.e.
Širenje tračanskih plemena oko 1.500 .g. p.n.e.
Širenje ilirskih plemena nakon 1.200 g. p.n.e.
Napadi Huna i Alana oko 400 g. n.e.
Invazija Avara, Bugara i južnih Slavena oko 600. g. n.e.
Dolazak Mađara oko 900. g. n.e.
Prikaz 6: Rasprostranjenost haplogrupe R1a u Evropi
Haplogrupa R1b: Haplogrupa R1b je najviše zastupljena u zapadnoj Evropi, od Britanskog otočja, Iberijskog poluotoka, Francuske, sjeverne Italije, zapadne Njemačke i južne Skandinavije. Ona se također sreće u Anatoliji, na Kavkazu, u Baškiriji, a ima je i u Aziji među Turkmenima, Hazarima i Ujgurima. Ova grupacija je također značajno raspostranjena u južnoj Aziji. Ova grupa je nastala negdje u sjeveroistočnoj Anatoliji, odnosno području Kavkaza. Njene podgrupe R1b1b1 i R1b1b2 se najčešće sreću u Evropi, a blisko su povezane sa širenje indoevropskih jezika, što se
može vidjeti njenim prisustvom u antičko doba u svim područjima gdje se govore indoevropski jezici, od Atlantika do južne Azije. Historija haplogrup R1b1 je usko povezana sa haplogrupom R1a. Moderni lingvisti misle da su indoevropski preci Evropljana živjeli u pontijsko-kaspijskom bazenu, tj. geografskom i arheološkom regionu koji se pruža od ušća Dunava do planine Urala na istoku, odnosno do sjevernog Kavkaza na jugu. Civilizacije koje su nastale u tom području od doba neolita do brončanog doba se popularno nazivaju Kurganskom kulturom (7.000 – 2.200 g. p.n.e.), zbog odlike da su sahranjivali mrtve ispod brežuljaka (kurgana). Jedan od definirajućih odlika ove kulture predstavlja pripitomljavanje konja. Tokom razvoja tzv. Jamna kulture u Bronzanom dobu (3.300 – 2.500 g. p.n.e.), čuvari stada ovaca i krava su izumili kočiju, odnosno kola, kao bi prenosili svoju hranu i šatore, što im je omogućilo bolju pokretljivost na istočnoevropskim stepama, što će otvoriti vrata velikim indoevropskim migracijama. Pontijske stepe, odnosno ravnice su bile nastanjene vjerovatno mješavinom grupacija R1a i R1b, pri čemu je R1b bila više zastupljena sjeverno od Kavkaza, a R1a sjevernije od nje, kao i u šumskim područjima. Prvi značajniji prodor ove grupe na Balkan dogodio se između 4.200 i 3.900 g. p.n.e., kada su jahači konja, pripadnici R1b, prešli rijeke Dnjestar i Dunav i očigledno uništili gradove Gumelnicu, Varnu i Karanovo u Rumuniji i Bugarskoj. Kulture koje su na tom području nastale kasnije (Crna Voda i Jezero) jasno ušućuju na činjenicu da je među stanovništvom prisutna ova haplogrupa. Haplogrupa R1b je na Balkan ulazila nakon toga u nekoliko navrata: naseljavanjem iz Male Azije (Hetiti, razna anatolijska plemena), invazijom Dorijaca (12. stoljeće p.n.e.), invazijom Kelta u 3. stoljeću p.n.e., te naseljavanjem tokom Rimskog carstva.
Prikaz 7: Rasprostranjenost haplogrupe R1b u Evropi
Haplogrupa E1b1b Ova haplogrupa predstavlja zadnju veću migraciju iz Afrike u Evropu. Smatra se da se je prvo pojavila na Rogu Afrike, odnosno u Istočnoj Africi prije 26.000 godina, te da se je proširila na Bliski Istok tokom kasnog paleolita i mesolita. Na evropskom kontinentu, njena je najveća zastupljenost na Kosovu, u Albaniji, Grčkoj, istočnoj Crnoj Gori, južnoj Srbiji i južnoj Italiji. Van Balkana, ova se grupa sreće donekle u Istočnom Mediteranu (Kipar, Levant), te u sjevernoj i sjeveroistočnoj Africi. Podgrupa E1b1b1a2, također poznata i kao E-V13, odraz je neolitskog širenja poljoprivrede iz područja Levanta (današnji Liban/Palestina/Sirija/Jordan). Arheološki nalazi pokazuju da je područje Tesalije u Grčkoj od 6.000 g. p.n.e. služilo kao odskočna daska za širenje poljoprivrede na Balkan i Dunavski bazen, pa i na ostatak Evrope. Današnja zastupljenost ove haplogrupe pokazuje da je ona povezana sa neolitskim kulturama tzv. Stare Evrope, kao što su Vinča, Bojan, Marica i Karanovo. Ekspanzija ove haplogrupe se također veže za kolonizacije Helena iz antičke Grčke nakon 800 g. p.n.e. Pored Balkana, ova haplogrupa se sreće i u južnoj Italiji, na Kipru, u južnoj Francuskoj, i drugim područjima Mediterana, što predstavljaju područja koja su bila dijelom tzv. klasičnog antičkog helenskog svijeta.
Prikaz 8: Rasprostranjenost haplogrupe E1b1b u Evropi
Haplogrupa J2: Ova haplogrupa je nastala u sjevernoj Mesopotamiji i proširila se na Anatoliju i jugoistočnu Evropu, a na istoku do Perzije i Indije. Ova se grupa vezuje za antičke Etrusčane, minojske Grke, stanovništvo južne Anatolije, Feničane, Asirce i Babilonce. Ova grupacija ima najveću zastupljenost u Evropi u Grčkoj (Krit, Peloponez, Trakija), zatim u južnoj i centralnoj Italiji, južnoj Francuskoj i južnoj Španiji. Stari Grci i Feničani su bili glavna snaga širenja haplogrupe J2 na zapadnom i južnoj Mediteranu. Inače, za ovu grupaciju se smatra da je na Balkan prešla iz Male Azije u kasnom Neolitu ili ranom Bronzanom dobu, u periodu širenja poljoprivrede. J2 se na Balkanu najčešće sreće kao J2b i njen model zastupljenosti prati haplogrupe E1b1b, G2a i T.
Prikaz 9: Rasprostranjenost haplogrupe J u Evropi
Genetsko Porijeklo Stanovništva Balkana
Dominantna haplogrupa u većini bivših jugoslovenskih republika je I2a, a ona predstavlja autohtonu haplogrupu na Balkanu koja se razvila prije više od 20 hiljada godina. Prema Peričić i dr. (2005), njom je obuhvaćeno oko 64% Hercegovaca, 52% Bosanaca, 32% Hrvata, 29% Srba (38% prema Mirabal), 29% Crnogoraca, 29% Makedonaca, 20% Slovenaca i 17% Albanaca. Sljedeća jako zastupljena haplogrupa je R1a, koja vuče korijene iz Centralne i Istočne Evrope, a zatim haplogrupa R1b koja je najviše zastupljena u Zapadnoj Evropi. Na kraju, na jugoistoku Balkana je donekle zastupljena i haplogrupa J2 koja je bliskoistočnog porijekla (najviše među Albancima, a zatim Makedoncima i Srbima). Na osnovu nekoliko nedavnih istraživanja, u tabeli ispod dajemo raspodjelu stanovništva pojedinih država Balkana po pojedinim haplogrupama: I2a
R1a
R1b
E1b1b
J (J1, J2)
Ostale
Slovenija
22.0%
34.5%
23.5%
3.0%
4.0%
13.0%
Hrvatska
42.0%
29.0%
8.0%
6.0%
3.5%
11.5%
BiH
50.0%
13.5%
4.0%
14.5%
7.0%
11.0%
Srbija
34.5%
7.0%
15.0%
20.5%
7.0%
16.0%
Crna Gora
29.5%
7.5%
9.5%
27.0%
9.5%
18.0%
Kosovo
2.5%
21.0%
4.5%
47.5%
16.5%
8.0%
Albanija
12.0%
9.0%
16.0%
27.5%
21.5%
14.0%
Makedonija
18.0%
13.5%
13.5%
23.0%
12.0%
20.0%
Bugarska
20.0%
18.0%
18.0%
16.0%
20.0%
8.0%
Grcka
9.5%
11.5%
15.5%
21.0%
26.0%
16.5%
Turska
4.0%
7.5%
16.0%
11.0%
33.0%
28.5%
Tabela 1: Raspodjela stanovništva pojedinih država Balkana po haplogrupama
Jedno od nedavnih istraživanja koje su objavile Sheyla Mirabal i Tatjana Varljen daje filogramsko stablo naroda pokazujući njihovu relativnu genetsku povezanost. Kao što se da vidjeti ispod, stanovništvo Bosne i Hercegovine je genetski najsličnije stanovništvu Hrvatske, a potom Srbije, Vojvodine, potom Makedonije, Crne Gore i Kosova, te Rumunije i Grčke.
Prikaz 10: Dijagram relativne srodnosti pojedinih država, odnosno naroda (MON – Crna Gora, ALBK – Kosovski Albanci, MAC – Makedonija, BOH – Bosna, CRO – Hrvatska, SER – Srbija, SERV – Vojvodina, ROM – Rumunija, GRE – Grčka, SLO – Slovenija, itd.)
Ovdje ćemo spomenuti i rezultate genetskog istraživanja koje je sprovedeno u Bosni i Hercegovini pod vođstvom Damira Marjanovića kod sve tri veće etničke grupe, a čiji su rezultati objavljeni 2005. G. Uzet je uzorak od 256 muškaraca, od toga 85 Bošnjaka (Centralna, Istočna Bosna, Hercegovina), 90 Hrvata (Hercegovina i Centralna Bosna) i 81 Srba (svi dijelovi osim Zapadne Hercegovine). Očito da ovo istraživanje ima određenih nedostataka, budući da njime nisu obuhvaćeni znatni dijelovi pojedinih etničkih korpusa, kao što su Bošnjaci Krajine, Hrvati Posavine i slično. I2a
R1a
R1b
E1b1b
J
Ostale
Bošnjaci
43.5%
15.3%
3.5%
12.9%
11.9%
12.9%
Hrvati
71.1%
12.2%
2.2%
8.9%
1.1%
4.5%
Srbi
30.9%
13.6%
6.2%
22.3%
8.7%
18.3%
Tabela 2: Raspored haplogrupa po pojedinim etničkim grupama u BiH
Zaključci dr-a Marjanovića se u osnovi slažu sa prethodno izloženim generalnim izlaganjima za područje Balkana: - Ekspanzija nakon posljednjeg Ledenog doba je dovela do jače zastupljenosti staroevropske haplogrupe I2a na Balkanu (I-P37), pri čemu je ta zastupljenost najveća kod Hrvata, pa se smanjuje kod Bošnjaka, i najmanja je kod Srba (tj. najjača je u Hercegovini i jugozapadnoj Bosni, pa se smanjuje prema sjeveru i istoku). -
Za razliku od toga, genetsko učešće grupa koje su se naselile tokom i poslije Neolita (E1b1b, J1, J2, G2a, T, etc.) manje je zastupljeno u sve tri etničke grupe. Ono je statistički gotovo
zanemarljivo kod Hrvata, ali je zastupljeno u zavidnom nivou kod preostale dvije etničke grupe, najznačajnije kod Srba, a potom i kod Bošnjaka.
-
Učešće indoevropskog stanovništva iz Centralne Azije i sa istočnoevropskih ravnica (R1a i R1b) je podjednako prisutno kod sve tri etničke grupe i ne prelazi 20%.
Među genetskim istraživačkim agencijama koje su pokušale dešifrirati porijeklo stanovništva Balkana nalazi se i švajcarska iGenea, koja je 2009. g. objavila rezultate istraživanje velikog broja evropskih država. Prema iGenea-i, stanovništvo balkanskih država porijeklom je od sljedećih plemena: Iliri
Teutonci
Kelti
Slaveni
Huni
Tračani
Feničani
Heleni
Makedonci
Turci
Ostali
Slovenija
20%
35%
-
20%
-
-
17%
-
-
-
8%
Hrvatska
34%
12%
18%
20%
-
-
8%
8%
-
-
-
BiH
40%
20%
15%
15%
6%
4%
-
-
-
-
-
Srbija i CG
21%
18%
14%
30%
-
-
9%
6%
-
-
2%
Albanija
30%
-
-
20%
-
18%
16%
14%
0%
-
4%
Makedonija
10%
20%
-
15%
5%
-
5%
15%
30%
-
-
Bugarska
-
-
-
15%
-
49%
8%
15%
11%
-
2%
Grčka
10%
10%
-
20%
-
-
20%
35%
5%
-
-
Turska
4%
10%
-
9%
-
-
21%
10%
-
28%
18%
Tabela 3: Plemensko porijeklo pojedinih balkanskih država, prema istraživanju iGENEA-e 2009. g.
Nažalost, dobar dio ovog istraživanja se bazira na određenim hipotezama, tako da vjerujemo da u njemu postoji mogućnost statističkih grešaka. Međutim, i uz sve nedostatke, u ovom se daju uočiti neki generalni zaključci u vezi stanovništva Balkana: - Stanovništvo Bosne i Hercegovine je najvećim dijelom starosjedilačkog ilirskog porijekla (40%), što znači da su Bošnjaci, pored Hrvata, u osnovi najstariji evropski narod. -
Učešće centralno- i zapadnoevropskih plemena iz reda Teutonaca (Starogermana, Gota) i Kelta je vrlo značajno. Trenutno je u historijskom diskursu vrlo popularna teya da su Bosanska crkva i Bogumilstvo nastali iz tradicije koju su u Bosnu donijeli arijanski Goti u od 6. stoljeća n.e. naovamo.
-
Slaveni učestvuju u ukupnom stanovništvu sa nekih 15%, što je nešto ispod prosjeka na nivou balkanskih država. Inače, udio Slavena u svim balkanskim državama iznosi ispod 30%. Svakako da se ovdje može postaviti pitanje kako to da su slavenski jezici nametnuti domorodačkom stanovništvu Balkana. Možda se odgovor na to može potražiti u pretpostavci da jae Vizantija u to doba bila vrlo slaba, da nije postojala jaka centralna administracija, te da su Slaveni postepeno nametali svoj jezik i kulturu, od sjevera prema jugu. Poznato je da je slavenizacija među plemenima brdske Crne Gore trajala i iza 15. stoljeća.
-
Učešće ostalih etničkih elemenata je manje od 10%: Tračani učestvuju sa 4%, a Huni sa 6%. Tračani su svakako starosjedioci Balkana, dok su Huni počeli naseljavati Balkan od 4. stoljeća n.e. Taj se trend vjerovatno nastavio u ograničenoj mjeri sa dolaskom Osmanlija na Balkan.
Par Zanimljivosti* Interesantno je napomenuti da je nedavna DNK analiza koju je belgijski novinski list „Knack“ izvršio na 40 muških rođaka Adolfa Hitlera pokazalo da i on pripada E1b1b podgrupi, što svakako ukazuje na njegovu relativnu genetičku srodnost sa Aškenazi Jevrejima i afričkim crncima, tj. grupama koje je on najviše mrzio. DNK analiza je također pokazala da ovoj grupi pripadaju: Albert Einstein (njemački, pa američki naučnik), Michelangelo Merisi, poznatiji kao Caravaggio (italijanski srednjovjekovni slikar), braća Orville i Wilbur Wright, izumitelji prvog aviona 1903. g., Lyndon Johnson (američki predsjednik), Al Pacino (američki glumac). Među pripadnicima ostalih haplogrupa ističu se: R1a – Aleksandar Puškin (ruski pisac), Vasiliy Šuyskiy (ruski car), Francis Drake (engleski moreplovac); R1b – kraljevske kuće u Engleskoj, Holandiji, Danskoj, Norveškoj, Švedskoj, potom Nikola Kopernik (poljski naučnik), Tutankamon (egipatski faraon), Abraham Lincoln (američki predsjednik), Che Guevara (južnoamerički revolucionar), Charles Darwin (engleski naučnik); I1a – Lav Tolstoy (ruski pisac), Alexandar Hamilton (američki političar), Warren Buffett (američki biznismen); J2 – Francesko Petrarca (srednjovjekovni italijanski pjesnik); G – Jozef Staljin (sovjetski predsjednik), francuska srednjovjekovna dinastija do 1792. g. (Louis XVI); C – Džingis Kan; T – Thomas Jefferson (američki predsjednik).
* Autor članka je pripadnik haplogrupe E1b1b, podgrupa E-V13