ΕΚΔΟΧΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ by Katerina BOUNIA

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΕΚΔΟΧΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ τα οράματα της γενιάς του ‘60 και η σύχρονη διαδραστική αρχιτεκτονική Πάτρα, Ιούνιος 2013

Μπούνια Αικατερίνη επιβλέπουσα: Λιάπη Αικατερίνη

Ευχαριστίες

Στο σημείο αυτό ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω προς την επιβλέπουσα κα. Αικατερίνη Λιάπη που με περιέβαλε με τόση αγάπη και στοργή. Την ευχαριστώ για την καθοδήγηση, τη στήριξη, την υπομονή και την πολύτιμη βοήθειά της. Με την άριστη επιστημονική της κατάρτιση, την αληθινή παιδεία και το ήθος με το οποίο είναι κεκοσμημένη με βοήθησε στην πραγματοποίηση της εργασίας αυτή. Στη συνέχεια, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου για τη βαθιά κατανόηση και αγάπη τους, καθώς ήταν και είναι πάντα δίπλα μου όλες τις όμορφες και δύσκολες στιγμές. Επίσης, ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω προς την πολύ καλή μου φίλη Μαρία Αυλητή καθώς και τον Οδυσσέα Νικολαΐδη για την πολύτιμη βοήθειά τους και την αμέριστη στήριξή και αγάπη τους όλο αυτό το διάστημα. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τη Δάφνη Σουλουγιάννη και τον Άγγελο Χρόνη για τις εποικοδομητικές συζητήσεις μας και για το ενδιαφέρον που έδειξαν για την έρευνά μου.

_ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΕΝΟΤΗΤΑ i_ η ριζοσπαστική γενιά του ’60 1. Σκιαγραφώντας την εποχή.

2. Η κριτική του Μοντέρνου.

3. Οι επιρροές της ριζοσπαστικής γενιάς του ’60.

_Ιταλοί Φουτουριστές

_Ρώσοι Κονστρουκτιβιστές

_Le Corbusier

_Buckminster Fuller

_Team X

4. Η περιγραφή της δομής της Νέας Αρχιτεκτονικής.

_Yona Friedman

_Μεταβολιστές

_Constant Nieuwenhuys

_Τάκης Ζενέτος

_Archigram

_N. J. Habraken

_Team X

5. Η θέση της τεχνολογίας.

6. Η ενσωμάτωση της μεταβλητότητας.

ΕΝΟΤΗΤΑ ii_ από τον Ζενέτο στη σύχρονη διαδραστική αρχιτεκτονική 7. Από το όραμα στην υλοποίηση.

56 59

_Κυβερνοχώρος

_Τηλε-Ενέργειες

_ Μνήμη

_ Διαδραστικά Συστήματα

_ Κυβερνητική

8. Σύγχρονα παραδείγματα διαδραστικής αρχιτεκτονικής.

_ Aegis Hyposurface από τους Marc Goulthrope + dECOi Architects (1999)

_ Topotransegrity από την ομάδα 5subzero (2006)

_ E-motive House από τον Kas Oosterhuis (2002)

_ Hylozoic Ground από τους P. Beesley, R. Gorbet, R. Armstrong: (2010)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ... ΔΙΑΛΟΓΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Η τεχνολογία είναι η απάντηση, αλλά... ποιά ήταν η ερώτηση;» Cedric Price 1 Τα τελευταία χρόνια, στις σχολές και στα συνέδρια αρχιτεκτονικής συναντάμε, όλο και περισσότερο, θεματικές που αφορούν σε μία διαδραστική αρχιτεκτονική (interactive architecture), με τη χρήση αισθητήρων και σύγχρονων τεχνολογικών μέσων, που δίνουν τη δυνατότητα στον άνθρωπο να μεταβάλλει το χώρο γύρω του και να “συμμετέχει” στο σχεδιασμό του. Οι προβληματισμοί και οι συζητήσεις αυτές, δεν αποτελούν κάτι καινούριο. Τραβώντας το μίτο του χρόνου, εντοπίζουμε τις ρίζες αυτής της ανησυχίας πολύ βαθύτερα.

Η συγκεκριμένη εργασία εστιάζει, αφ’ ενός στη γενιά που αναδύθηκε λίγο μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, αφ’ ετέρου στην παρουσίαση επιλεγμένων σύγχρονων παραδειγματων διαδραστικής αρχιτεκτονικής, τα οποία εκπληρώνουν ορισμένα από τα οράματα της πρώτης γενιάς. Μετά το πέρας του πόλεμου, ένα πλήθος παραγόντων οικονομικοκοινωνικών, πολιτικών και τεχνολογικών πυροδότησαν και τροφοδότησαν τη φαντασία, το όνειρο, και τις ελπίδες της γενιάς του ’60 για έναν νέο κόσμο, σε έναν κόσμο που έδειχνε διαρκώς να μεταβάλλεται. Σε αυτό το πλαίσιο, η γενιά αυτή, ήρθε να υπογραμμίσει τις δυνατότητες που μας δίνουν οι νέες τεχνολογικές ανακαλύψεις και τοποθετεί τον άνθρωπο στη θέση του μαέστρου, έτοιμο να μετασχηματίσει ενεργά το δομημένο περιβάλλον γύρω του, το οποίο παύει πλέον να είναι στατικό, αλλά υπόσχεται ευελιξία, ώστε να υποδεχτεί αυτά που θα φέρει το πολλά υποσχόμενο αύριο.

Στην πρώτη ενότητα της εργασίας, αναδεικνύονται οι κυριότερες θέσεις και οι απόψεις, οι ομοιότητες και οι διαφορές των οραμάτων που εκφράστηκαν από την πρωτοποριακή γενιά του ’60, στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Πιο συγκεκριμένα, υπογραμμίζονται οι εκάστοτε στρατηγικές που υιοθετήθηκαν επάνω στις τότε σύγχρονες προκλήσεις, όπως το πρόβλημα του υπερπληθυσμού της γης και η ανάγκη “ευέλικτης” κατοίκησης. Σε μία εποχή υποσχόμενης προόδου σε όλους τους τομείς, ενός νέου κόσμου γεμάτου οράματα και ελπίδες, εκείνοι προσπάθησαν 1

να απαντήσουν στο ερώτημα πώς η κατοίκηση θα καταφέρει να ανταποκριθεί στις προκλήσεις και στις δυνατότητες της νέας εποχής, αλλά και πώς θα μπορέσει τελικά να υποδεχτεί τις επόμενες που θα έρθουν.

Στη δεύτερη ενότητα της εργασίας, γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν επιλεγμένα διαδραστικά συστήματα, στον χώρο της αρχιτεκτονικής, τα οποία ενσωματώνουν κάποια από τα όνειρα της γενιάς που παρουσιάστηκε στην προηγούμενη ενότητα. Πρόσωπο-“κλειδί” εντοπίζεται ο αρχιτέκτονας Τάκης Ζενέτος καθώς οι προτάσεις του αποδείχτηκαν προφητικές, όσον αφορά στις εκφράσεις της διαδραστικής αρχιτεκτονικής, συνδέοντας το τότε με το σήμερα. Στη συνέχεια, πραγματοποιείται μια εισαγωγή στην επιστήμη της Κυβερνητικής, καθώς οι σύγχρονες διαδραστικές προτάσεις ενσωματώνουν πολλές από τις θεωρίες της, με στόχο να δώσουν πνοή στην αρχιτεκτονική επιφάνεια, μετατρέποντας τον χώρο σε ένα αέναο παιχνίδι μετασχηματισμών.

1. Cedric Price Archive at the Canadian Centre for Architecture http://www.cca.qc.ca/en/collection/283-cedric-price-fun-palace

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 3

ΕΝΟΤΗΤΑ i_ η ριζοσπαστική γενιά του ‘60

1. Σκιαγραφώντας την εποχή

Εικ. 1.1 το πρώτο βήμα του ανθρώπου στο φεγγάρι

«Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα τεράστιο βήμα για την ανθρωπότητα» "That's one small step for [a] man, one giant leap for mankind." Neil Armstrong, July 21, 1969 Η περίοδος η οποία θα μελετηθεί στην ενότητα αυτή, αφορά στο διάστημα μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις επόμενες σελίδες θεώρησα ωφέλιμο να παρουσιαστούν χαρακτηριστικά που διαμόρφωσαν, όχι μόνο την Ευρωπαϊκή ήπειρο, αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο, την περίοδο εκείνη. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η ανθρωπότητα βίωσε τη σκληρότερη έκφραση της ανθρώπινης φύσης, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί στην πλήρη εξαθλίωση. Εκατομμύρια πολίτες αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν αφήνοντας πίσω τους ερείπια, κυρίως στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, αλλά και σε τμήματα της Ασίας.

Οι κοινωνίες βίωσαν μία ολική ανασύνθεση και προσπάθησαν να αναγεννηθούν από τις στάχτες τους, θέτοντας υπό αμφισβήτηση και αναθεωρώντας αντιλήψεις και ιδεολογίες του παρελθόντος. Mετά τη λήξη των εχθροπραξιών έχουμε έκρηξη των επιστημών, των νέων τεχνολογιών και θεωριών. Θέματα όπως η σχάση του ατόμου, η θεωρία του Big Bang, η ανακάλυψη της δομής του DNA, δίνουν μία νέα δυναμική στην κοινωνία. Την ίδια εποχή, κατασκευάζεται ο πρώτος υπολογιστής (ENIAC). Μαζί με την ανάπτυξη της επιστήμης των υπολογιστών, έχουν ήδη αρχίσει οι αναζητήσεις στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης (Α.Ι.), ενώ, η έρευνα γύρω από την επιστήμη της Κυβερνητικής (Cybernetics) αναπτύσσεται και συστηματοποιείται. 5

Έτσι, λοιπόν, λίγο πριν την αυγή της δεκαετίας του ‘60, η ανθρωπότητα ζει μία από τις σημαντικότερες στιγμές στην ιστορία της. Το 1957, οι Ρώσοι στέλνουν τον πρώτο δορυφόρο (Sputnik) σε τροχιά γύρω από τη γη, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα (1961), ο Yuri Gagarin είναι ο πρώτος άνθρωπος που ταξιδεύει στο διάστημα, μπαίνοντας σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη μας. Η δεκαετία αυτή, κλείνει με τα πρώτα βήματα του ανθρώπου στο φεγγάρι (Neil Armstrong, της αμερικανικής αποστολής), αλλά και με την εγκαινίαση του ARPANET, του προπομπού του σημερινού μας Διαδίκτυου (Ιnternet).

Η ανθρωπότητα, εκείνη τη δεκαετία, έκανε πράγματι «ένα μεγάλο άλμα», εγκαινιάζοντας μία νέα εποχή: την εποχή της ψηφιακής επανάστασης, της επανάστασης της πληροφορίας αλλά και της καταναλωτικής μανίας.

Οι εξελίξεις αυτές, οδήγησαν σε ένα κλίμα προόδου, αισιοδοξίας και ελπίδας. Επόμενο ήταν, να επηρεάσουν τη συμπεριφορά του ατόμου επιδρώντας σε κάθε πλευρά της κοινωνικής και πνευματικής ζωής του, και κατ’επέκταση στην κοινωνία στο σύνολό της. Οι τεχνολογίες που ενσωματώνονται στην καθημερινότητα υπόσχονται στις τότε προηγμένες κοινωνίες μία πιο εύκολη και άνετη ζωή, με περισσότερο ελεύθερο χρόνο για τον σύγχρονο κάτοικο. Γίνονται πιο προσιτές από ποτέ στον μέσο καταναλωτή, με αποτέλεσμα και η ίδια του η κατοικία να μετατρέπεται σε ένα “έξυπνο σπίτι” με όλες τις ανέσεις που προσφέρει η νέα εποχή, κάτι που γίνεται πρόδηλο από τις διαφημίσεις της εποχής.

Η πίστη στην πρόοδο των αυτοματισμών και ενός εν γένει μηχανοποιημένου κόσμου, αποτυπώνεται εντονότατα και στα comic της περιόδου, τα οποία αποτυπώνουν πολύ χαρακτηριστικά το κλίμα και ψυχογραφούν τις προσδοκίες αλλά και τον τρόπο που έβλεπαν οι άνθρωποι το μέλλον και την κοινωνία. Φτάνουν στο σημείο να παρουσιάζουν το αύριο να έχει κυριευτεί από τις μηχανές, οι οποίες έχουν υποδουλώσει το ανθρώπινο είδος. Ταυτόχρονα, ο Disney στην ταινία του “Μαγικός Αυτοκινητόδρομος” παρουσιάζει την ιστορία του αυτοκινητόδρομου και πως οι μετακινήσεις έχουν γίνει πιο εύκολες και οι αποστάσεις πιο μικρές, χάρη στα θαύματα της μηχανικής. Παράλληλα, παρουσιάζει τον κόσμο του μέλλοντος όπου οι τεχνολογικές εξελίξεις, σαν «μαγικό χαλί», φέρνουν ένα 6

καλύτερο τρόπο ζωής, όπου ο άθρωπος αποκτά περισσότερο ελεύθερο χρόνο, ενώ όλες οι λειτουργίες κινούνται γύρω από αυτόν περιορίζοντας τις μετακινήσεις του και προσφέροντας πλήθος ανέσεων, που ακόμα και σήμερα εντυπωσιάζουν.

Στο πλαίσιο αυτό, η αρχιτεκτονική δεν θα μπορούσε να μην ακολουθήσει τους ρυθμούς της κοινωνίας και της εποχής της.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2. Η κριτική του Μοντέρνου «Αντί να προσπαθούμε να λύσουμε καινούρια προβλήματα με παλιές φόρμες, πρέπει να αναπτύξουμε καινούρια μέσα που θα προέρχονται από τη φύση των καινούριων προβλημάτων.» (Reyner Banham, 1980: 268)

Η αλλαγή στον χώρο της αρχιτεκτονικής ήρθε με την κριτική του Μοντέρνου από την ομάδα Team X, κατά τη δεκαετία του ’50. Η πρώτη ρήξη πραγματοποιήθηκε το 1953 στο CIAM IΧ, ενώ το CIAM XI, το οποίο έλαβε χώρα το 1959 στο Otterlo της Ολλανδίας, σήμανε το τέλος των συνεδρίων αυτών.

Εικ. 2.1 η συνάντηση των 43 συμμετεχόντων ου CIAM XI, Otterlo, οργάνωση: Team X

Τα μέλη της Team X, διαφώνησαν με τον χωρισμό της πόλης σε τέσσερις ζώνες λειτουργιών (κατοικία, εργασία, αναψυχή, μεταφορές), που διατυπώθηκαν στην Χάρτα των Αθηνών, καθώς υποστήριζαν ότι οι ανθρώπινες σχέσεις και ανάγκες δεν εκφράζονταν επαρκώς. Όπως σχολίασε ο Bakema και ο Van Eyck (2.α): «δε φτάνει η διατύπωση των βασικών λειτουργιών μιας πόλης, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι η αλληλοσυσχέτισή τους» (Σελιανίτη, 2006: 25).Το μοντέρνο χαρακτηρίστηκε «ξεπερασμένο», καθώς «η παλιά φρουρά των CIAM δεν έδειχνε ικανή να εκτιμήσει ρεαλιστικά την πολυπλοκότητα των προβλημάτων της μεταπολεμικής πόλης» (Frampton, 2009: 242), ενώ παρήγαγε μόνο στατικά σχέδια, αδύνατα να προσαρμοστούν στις ανάγκες που γεννιούνται από την τεχνολογική και δημογραφική προόδο. 9

Το Μοντέρνο στόχευε στη διόρθωση του χάους που επικρατούσε στην κοινωνία, η οποία βίωνε «μία πρόσκαιρη παρακμή» κατά την άποψή τους, που προκλήθηκε από τους φρενήρεις ρυθμούς ανάπτυξης. Γι’ αυτό και οι αρχές που είχαν διατυπωθεί μέχρι τώρα στα CIAM, αφορούσαν μία αρχιτεκτονική που είχε τη δυναμική να ανατρέψει την εξέλιξη της κοινωνίας (Βαρδούλη, 2010: 55-57). Παράλληλα, όπως αναφέρει ο Frampton, υπήρχε μία «έλλειψη αντιστοιχίας ανάμεσα στις αξίες του αρχιτέκτονα και στις ανάγκες του χρήστη» (Frampton, 2009: 257-8). Αυτό διαφαίνεται στην “Χάρτα των Αθηνών”, όπου ο Le Corbusier διατυπώνει ότι «ο αρχιτέκτονας έχει απεριόριστες ικανότητες αλλά και δικαιώματα ως “γνώστης” στο να καθορίζει πώς θα ζουν οι πολίτες, μια άποψη καθαρά ελιτίστικη» (Σελιανίτη, 2006: 23). Σε αντιδιαστολή, στα “Συμπεράσματα της Χάρτας”, η άποψη αυτή αρχίζει να αλλάζει, καθώς κρίνεται απαραίτητη η συμμετοχή και η συνεργασία διάφορων ειδικοτήτων κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού.

Στις αρχές του ’60, μια γενιά καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων εγκαινιάζει μία νέα εποχή στον χώρο της αρχιτεκτονικής. Η γενιά αυτή παρουσιάζεται στην επικείμενη ενότητα της παρούσας εργασίας και, στο σημείο αυτό, ενδεικτικά αναφέρονται οι μεγαλύτεροι εκφραστές της, όπως είναι ο Yona Friedman (1923, Ουγγαρία), το κίνημα των Μεταβολιστών (1960, Ιαπωνία), ο Constant Nieuwenhuys (1920, Ολλανδία), η ομάδα των Archigram (1960, Αγγλία), ο Τάκης Χ. Ζενέτος (1926, Ελλάδα), αλλά και ο N. John Habraken (1928, Ολλανδία).

Οι παραπάνω, συμφωνούσαν με την κριτική που άσκησε η ομάδα Team X στο Μοντέρνο, εγκαινιάζοντας μία νέα εποχή στον χώρο της αρχιτεκτονικής. Στην πορεία τους, προσπάθησαν να συνδέσουν το σχεδιαστή με τις καθημερινές ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά και με τις ανάγκες των ευπαθών κοινωνικών στρωμάτων, μία σχέση που τα προηγούμενα χρόνια είχε αποκοπεί. Σε αντίθεση με το Μοντέρνο, δεν αρνούνται την πραγματικότητα ούτε προσπαθούν να την ανακόψουν και να την “βάλουν σε τάξη” με την αρχιτεκτονική τους, αλλά αντιθέτως, την υποδέχονται. Οι ριζοσπαστικές αυτές ομάδες, μέσα από τον πειραματισμό, την ουτοπία και την έρευνα, ονειρεύτηκαν μία νέα αρχιτεκτονική και την “απελευθέρωσαν”, αγγίζοντας τα σημειολογικά της όρια. «Μέχρι τότε, η αρχιτεκτονική, γινόταν αντιληπτή ως ένας τομέας αποκλειστικά αφιερωμένος στην 10

κατασκευή» (Βαρδούλη, 2010: 55-57). Οι προτάσεις τους περιελάμβαναν ατελή, αδύναμα και ελαστικά συστήματα τα οποία ήταν ικανά να δεχτούν το απρόβλεπτο και να εξυπηρετήσουν τις νέες σχέσεις και διαδικασίες που εν δυνάμει προκύπτουν. Στο σημείο αυτό, καταλαβαίνουμε πως η έννοια της «λειτουργικότητας» αποκτά, πλέον, μία νέα έννοια αλλά και έκφραση σε σχέση με το παρελθόν.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

3. Οι επιρροές της ριζοσπαστικής γενιάς του ’60. Οι ιδέες της μεταπολεμικής γενιάς του ’60, της οποίας οι κύριοι εκπρόσωποι αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, δεν είναι εξ ολοκλήρου πρωτότυπες. Αναμφίβολα επηρεάστηκαν και εμπνεύστηκαν από παλαιότερες προτάσεις, όπως εκείνες των Ιταλών Φουτουριστών, των Ρώσων Κονστρουκτιβιστών, του Le Corbusier, του Buckminster Fuller, αλλά και της σύγχρονής τους Team X.

_Ιταλοί Φουτουριστές Μία από τις πρώτες πηγές έμνευσης της πρωτοποριακής γενιάς ήταν το κίνημα του Ιταλικού Φουτουρισμού των αρχών του 20ου αιώνα, με κύριο εκπρόσωπό τους τον Filippo Tommaso Marinetti. Οι αρχές που εξέφραζε το κίνημα ήταν η απόλυτη υπεροχή της μηχανικής ταχύτητας και κίνησης, οι οποίες διατυπώνονται στα πρώτα σημεία του μανιφέστου του κινήματος. Εκεί εκθειάζεται το μεγαλείο της μηχανής, ενώ θριαμβεύει η μηχανοποίηση, σε μία πόλη μεγάλης κλίμακας και κινητικότητας. Το ενδέκατο σημείο του μανιφέστου αναφέρεται στον ύμνο των «...νυχτερινών οπλοστασίων και ναυπηγείων που λάμπουν με ηλεκτρικά φεγγάρια...». Ο Marinetti είναι εκείνος που είπε τη γνωστή φράση ότι «ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο είναι πιο όμορφο, ακόμη και από τη Νίκη της Σαμοθράκης» (Frampton, 2009: 84-88). Προς το τέλος του μανιφέστου, αναφέρονται κάποιες θέσεις ενάντια στην μονιμότητα του κτιστού περιβάλλοντος: «τα σπίτια μας θα ζήσουν λιγότερο από εμάς και κάθε γενιά θα πρέπει να κτίζει τα δικά της» (Frampton, 2009: 84-88). Αυτή η καυτηρίαση της μονιμότητας και της ακαμψίας των σημερινών κτηρίων μας θυμίζει πολύ τις προτάσεις της γενιάς του ‘60.

Εικ. 3.1 Antonio Sant'Elia, Φουτουριστική Πόλη (1914) Εικ. 3.2 Αφίσα του Φουτουριστικού Κινήματος

Εικ. 3.3 Antonio Sant'Elia, η Καινούρια Πόλη (1914)

_Ρώσοι Κονστρουκτιβιστές Στη συνέχεια, καθοριστικά για τη γενιά του ‘60 ήταν τα σχέδια και οι προτάσεις των Ρώσων Κονστρουκτιβιστών, τα οποία αναπτύχθηκαν κατά την περίοδο μεταξύ της δεκαετίας του ‘20 και των αρχών του ‘30. Οι προτάσεις και τα σχέδιά τους συνδύαζαν την προηγμένη τεχνολογία και μηχανική, ώστε να υπηρετήσουν τον κομμουνισμό αλλά και την τέχνη για τον άνθρωπο, θέτοντας κοινωνικούς στόχους. Το κίνημα παρήγαγε πολλά καινοτόμα σχέδια αλλά και υλοποιημένα κτήρια. Κύριο χαρακτηριστικό του αποτελούν οι αφηρημένες κατασκευές και η έμφαση που δίνεται στην απεικόνιση γεωμετρικών μορφών. Οι κονστρουκτιβιστές θαύμαζαν τις μηχανές και την τεχνολογία της εποχής, γεγονός που φαίνεται από τη συχνή χρήση βιομηχανικών υλικών όπως πλαστικό, γυαλί ή σίδερο στην κατασκευή των έργων τους.

Εικ. 3.4 από το βιβλίο «Architectural Fantasies», Yakov Chernikhov (1925-1933) Εικ. 3.5 Bolshevik Urbanism, κολάζ, WAI Architecture Think Tank (2010)

_Le Corbusier Οι προτάσεις του Le Corbusier, όπως η κατοικία Dom-Ino, η Unité d'Habitation στη Μασσαλία, αλλά και το αστικό σχέδιο «Obus» στο Αλγέρι δεν μπορούσαν να μην επηρεάσουν και αυτές το έργο της πρωτοποριακής γενιάς.

Πολλοί από τους εκπροσώπους της γενιάς αυτής εμπνέονται από την “pilotis” που εισάγει ο Le Corbusier στα «πέντε σημεία» του για την αρχιτεκτονική, τα οποία τα εφαρμόζει στη Villa Savoye (1918-31), και αυτό εντοπίζεται έντονα στις απεδαφοποιημένες προτάσεις που σχεδιάζουν. Η ‘pilotis’ για τον Le Corbusier είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας να 14

ελευθερωθεί το έδαφος από την επιβολή του ισογείου, ώστε να ανακουφιστεί ο κήπος και να επιτευχθούν θέες διαμέσου του κτηρίου αλλά και «να κερδιθεί ένα ολόκληρο κυκλοφοριακό δίκτυο, ανεξάρτητο από εκείνο των δρόμων που προορίζεται για τους πεζούς και τα γρήγορα αυτοκίνητα, με τη δική του γεωγραφία». (Le Corbusier, 200: 44-45)

Στο βιβλίο του L.C. “Για μία Αρχιτεκτονική” γράφει: «Αν διώξουμε από την καρδιά και το νου μας όλες τις νεκρές θεωρίες σε σχέση με τα σπίτια και αν αντιμετωπίσουμε το ζήτημα από κριτική και αντικειμενική σκοπιά, θα καταλήξουμε στο “Σπίτι-Μηχανή”, ένα σπίτι που παράγεται μαζικά, […] και είναι όμορφο, όπως όμορφα είναι τα μηχανικά εργαλεία και τα όργανα που συνοδεύουν την ύπαρξή μας». Επαναχρησιμοποιεί λοιπόν τον σκελετό του Hennebique στη μονάδα Κατοικίας Dom-Ino ο οποίος, ως «απλό τεχνικό εύρημα», εξασφαλίζει μία δομική βάση που μπορεί να αναπαραχθεί μαζικά (ο ίδιος το χρησιμοποιούσε μέχρι το 1935). Άλλωστε, όπως προδίδει και το όνομά του, αποτελεί κάτι τελείως τυποποιημένο όπως το domino (Frampton, 2009: 142-3). Η νέα γενιά από την άλλη, σχεδιάζει το Σπίτι-Μηχανή στην κυριολεξία του, όπως θα αναλυθεί στα επόμενα κεφάλαια, επεκτείνοντας την έννοια που του είχε προσδώσει ο ελβετός αρχιτέκτονας.

Εικ. 3.6 Villa Savoye (1928) Εικ. 3.7 Η δομή της μονάδας «Dom-Ino» (1914-15)

Σημαντική επιρροή στο έργο της γενιάς του ’60 άσκησε η λογική “plug-in” και οι αρχές συλλογικότητας, που προσέδωσε ο Le Corbusier στα διαμερίσματα της δεκαοκταώροφης πολυκατοικίας “Unité d'Habitation” που χτίστηκε στο διάστημα 1947-52 στη Μασσαλία. Τα διώροφα διαμερίσματα από τα οποία αποτελούνταν, ήταν κατασκευασμένα ως ανεξάρτητες μονάδες, αναρτημένες μέσα σε σκελετό από σκυρόδεμα, «σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που τοποθετούνται τα μπουκάλια στα ράφια» (Frampton, 2009: 205).

Οι μονάδες αυτές, εισέδιδαν η μία στην άλλη, ενώ ταυτόχρονα διέθεταν ελαφριά χωρίσματα στο εσωτερικό τους, δίνοντας στον ένοικο τη δυνατότητα να μετασχηματίζει το χώρο δημιουργώντας περισσότερα δωμάτια. Εσωτερικοί διάδρομοι σε κάθε όροφο εξασφάλιζαν την οριζόντια πρόσβαση στις μονάδες. Όμοια λογική υιοθέτησαν αρκετοί από τους εκφραστές της γενιάς που μελετάται στην ενότητα αυτή.

Εικ. 3.8, Εικ. 3.9 Unité d'Habitation Marseille (1947 - 1952)

Άλλο ένα έργο του ελβετού πρωτοπόρου που επέδρασε στην διαμόρφωση της σκέψης της γενιάς αυτής ήταν το αστικό σχέδιο «Obus» (1930 - 1933), το οποίο στα γαλλικά σημαίνει βλήμα και αυτό επειδή η κάτοψή του θυμίζει την τροχιά βλήματος. Σε αυτό το σχέδιο για το Αλγέρι, ο Le Corbusier προτείνει μία «πόλη οδογέφυρα», στην οποία το κάθε συγκρότημα αποτελείτο από επίπεδα τα οποία απείχαν μεταξύ τους πέντε μέτρα και έδιναν σε κάθε ιδιοκτήτη τη δυνατότητα να χτίσει μία διώροφη μονάδα «όπως εκείνος ήθελε», δημιουργώντας μία πλουραλιστική υποδομή, ικανή να χρησιμοποιηθεί ατομικά» (Frampton, 2009: 166). Αυτή τη δυνατότητα, την παρέχουν πολύ συχνά στα σχέδιά τους ο Ζενέτος, οι Μεταβολιστές, ο Friedman και οι υπόλοιποι.

Εικ. 3.10, 3.11Plan Obus, Algiers (1933)

_Buckminster Fuller Οι κινούμενες και μεταφερόμενες πόλεις που προτείνουν οι αρχιτεκτονικές ομάδες της δεκαετίας του ‘60 είχαν ως πρότυπο τα «αυτόνομα δέματα»[2] της σειράς “Dymaxion” του Buckminster Fuller της δεκαετίας του ‘50, αλλά και τους γεωδαιτικούς του θόλους. Η λέξη “Dymaxion” προέκυψε από τον συνδυασμό των τριών αγαπημένων λέξεών του: δυναμική, μέγιστο και ένταση. (DYnamic, MAXimum, tensION) [3]

Εικ. 3.12 ουτοπικό σχέδιο για έναν energy-saving γεωδαιτικό θόλο πάνω από το κέντρο του Manhattan, το 1960, από όχθη σε όχθη Εικ. 3.13 γεωδαιτικός θόλος

Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα τις αφιέρωσε στο να βρει τρόπους να βελτιώσει το θέμα της στέγασης των ανθρώπων. Προσπαθούσε να εφαρμόσει τη σύγχρονη τεχνολογική γνώση στην κατασκευή κατοικιών με στόχο να τις κάνει πιο άνετες, πιο αποτελεσματικές και περισσότερο προσιτές οικονομικά σε μεγαλύτερο κομμάτι πληθυσμού, χωρίς να ενδιαφέρεται για τις ιδιομορφίες οποιουδήποτε περιβάλλοντος (Frampton, 2009: 216). Τρεις από τις προτάσεις “Dymaxion” που εφηύρε και επιλέγεται σε αυτό το σημείο να αναφερθούν, αφορούσαν σε μία κατοικία, ένα αυτοκίνητο και ένα λουτρό, τα οποία είχαν σχεδιαστεί με γνώμονα τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα σε σχέση με τη διαθέσιμη τεχνολογία.

Εικ. 3.14 “κατοικία Dymaxion” Εικ. 3.15 “αυτοκίνητο Dymaxion” Εικ. 3.16 “μπάνιο Dymaxion”

Πιο αναλυτικά, η “κατοικία Dymaxion” σχεδιάστηκε το 1927, αλλά υλοποιήθηκε πολύ αργότερα, το 1945 στην Kansas City και είναι επίσης γνωστή ως “Wichita House”. Ήταν η 17

λύση του Fuller στην προσπάθεια παραγωγής ενός τύπου κατοικίας μαζικά παραγόμενης, οικονομικής, εύκολα μεταφερόμενης και οικολογικά αποτελεσματικής. Έχει εξαγωνική κάτοψη (η υλοποιημένη έγινε κυκλική), περικλείεται επάνω και κάτω από δύο κοίλες επιφάνειες και ήταν αναρτημένη και τριχοτομημένη από έναν κεντρικό ιστό.

Εικ. 3.17 κατοικία Dymaxion - “Wichita House” (1945) Εικ. 3.18 κάτοψη κατοικίας Dymaxion

Στη συνέχεια, το “αυτοκίνητο Dymaxion” σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε το 1933. Διέθετε χαρακτηριστικά υψηλής τεχνολογίας, σε σύγκριση με ένα απλό αυτοκίνητο εποχής. Το μήκος του ήταν έξι μέτρα, η κίνηση βρισκόταν στις μπροστινές ρόδες και η κατασκευή του είχε αεροδυναμικό σχήμα. Αξιοσημείωτο ήταν ότι μπορούσε να μεταφέρει έως και 11 επιβάτες και να φτάσει ταχύτητα έως 145km/h διανύοντας 12km σε κάθε λίτρο κατανάλωσης. Τέλος, το “μπάνιο Dymaxion” σχεδιάστηκε το 1936, καθώς ο Fuller ανησυχούσε για την φτωχή υγειινή, την αναποτελεσματικότητα και το κόστος των WC, γι’ αυτό σχεδίασε ένα εύκολα μεταφερόμενο από δύο εργάτες κουτί-WC, το οποίο μπορεί να χωρέσει κάτω από μικρές σκάλες και μέσα από μικρές πόρτες. Όλες οι συσκευές, οι σωλήνες και τα καλώδια είναι τοποθετημένα και συνδεδεμένα αναμένοντας την τελική σύνδεση. Στο σημείο αυτό, για να υπογραμμίσουμε τη σπουδαιότητα των προτάσεων του Fuller, αρκεί να αναφέρουμε τον χαρακτηρισμό που του αποδίδει ο Banham, γύρω στο 1960, ως «λευκό ιππότη, ελευθερωτή του μέλλοντος» στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του, “Theory & Design in the First Machine Age" (Frampton, 2009: 251).

_Team X Όσων αφορά στην Team X, η ομάδα αυτή αναγνωρίστηκε από τη γενιά του ‘60 αφ’ ενός λόγω της κριτικής που είχαν ασκήσει στο Μοντέρνο, καθώς μοιράζονταν την διαφωνία τους απέναντι στις συντηρητικές απόψεις του κινήματος, αφ’ ετέρου, επειδή βρέθηκαν την ίδια περίοδο στην αρχιτεκτονική σκηνή. Επί παραδείγματι, ο Constant γνώρισε τον Aldo Van Eyck της Team X το 1947 και συνεργάστηκε μαζί του στα μέσα της δεκαετίας του ’50. Αντίστοιχα, ο Peter Cook των Archigram είχε ως επιβλέποντες τους Alison και Peter Smithson της Team X στην διπλωματική του στην Architectural Association, ενώ ο Friedman το 1956 συμμετείχε στο προτελευταίο CIAM (Χ) στο Dubrovnik. Η Team X, έστρεψε τις αναζητήσεις της στις «δομικές αρχές της ανάπτυξης της πόλης» (Frampton, 2009: 243), αναζητώντας μια ορθότερη σχέση ανάμεσα στη «φυσική μορφή και και τις κοινωνικο-ψυχολογικές ανάγκες», προτείνοντας ένα πιο περίπλοκο σύστημα: μία πολυεπίπεδη πόλη. Η πρότασή τους για το Golden Lane Housing (1952) αποτελεί ένα από τα πρώτα έργα μεγακατασκευών όπου η πόλη μετατρέπεται σε ένα σύστημα συνδέσεων. Στην πρόταση αυτή μονάδες μπορούν να κάνουν plug-in και κανείς μπορεί να προσαρμοστεί ευέλικτα στον τρισδιάστατο κάνναβο.

Εικ. 3.19, Εικ. 3.20 κάτοψη Golden Lane Housing (1952) - Alison & Peter Smithson

Η γενιά που εξετάζουμε ήταν, από τη μία, αναπόφευκτο να επηρεαστεί από την ομάδα Team X, από την άλλη, όμως, διαφοροποίησε τη θέση της και επέλεξαν να μη γίνουν άμεσοι εκφραστές της.

4. Περιγραφή της δομής της Νέας Αρχιτεκτονικής

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το πλαίσιο της εποχής που σχολιάστηκε στα προηγούμενα κεφάλαια, η νέα γενιά αρχιτεκτόνων είχε ήδη αρχίσει το έργο της από τις αρχές της δεκαετίας του ’50. Παρατηρείται λοιπόν πλέον η τάση των αρχιτεκτόνων για “συσπείρωση” κάτω από ένα συνολικό πλαίσιο αρχών το οποίο προτείνει μία Νέα Αρχιτεκτονική, που θα προσαρμόζεται στη διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα, με διάφορες παραλλαγές. Βασικά κοινά γνωρίσματα των προτάσεών τους αποτελούν οι μεγαδομές (megastructures) που σχεδιάζουν ως απαντήσεις στα ζητήματα της οικονομίας και των ταχέως αναπτυσσόμενων νέων συνθηκών. Η χρήση της τεχνολογίας κατείχε καθοριστικό ρόλο στον σχεδιασμό τους. Ταυτόχρονα ήθελαν η αρχιτεκτονική να αλλάξει τη χωρική εμπειρία των ανθρώπων, γι’ αυτό και υποστήριζαν μία αρχιτεκτονική ευέλικτη, ελαστική, συνεχιζόμενη, που μπορεί να επιδέχεται ποικίλους μετασχηματισμούς. Θέλησαν να σχεδιάσουν πόλεις ενταγμένες στην εποχή της γρήγορης αλλαγής και εναλλαγής. Βέβαια, αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα όρια των προτάσεών τους να είναι θολά, αφού με την απροσδιοριστία που προσέδιδαν και την αισθητική της μη ολοκληρωμένης πρότασης, παρείχαν τη δυνατότητα μίας επ’ άπειρον επεκτασιμότητας. Οι προτάσεις των ομάδων αυτών αναλύονται παρακάτω.

_Yona Friedman Ένας από τους κυριότερους εκφραστές της πρωτοποριακής αυτής γενιάς είναι ο μαθηματικός και αρχιτέκτονας Yona Friedman4α, ο οποίος, το 1957, ίδρυσε στο Παρίσι την ομάδα “Μελέτης της Κινούμενης Αρχιτεκτονικής”4β. Το μανιφέστο της ομάδας ήταν το βιβλίο του Friedman: “Κινούμενη Αρχιτεκτονική” (L’Architecture mobile, 1958).

Εικ. 4.1 Study of a Ville Spatiale for Italy, 1970 Εικ. 4.2, Εικ. 4.3 Ville Spatiale

Ο Friedman εμπλούτισε ακόμα περισσότερο την ιδέα της Κινούμενης Αρχιτεκτονικής (1958) με την πρόταση της αναρτημένης “Χωρικής Πόλης” με τριεδρική χωροδομή. Η πρόταση αυτή αφορά στο σχεδιασμό μιας πόλης η οποία στηρίζεται σε υποστυλώματα που τοποθετούνται σε απόσταση 60 μέτρων το ένα από το άλλο. Προκύπτουν, έτσι, κατοικήσιμα κενά, τα οποία πληρούνται με λειτουργίες κατοίκησης, γραφείων, δημόσιων χώρων, με ζώνες κίνησης αλλά και ζώνες για καλλιέργεια της αναρτημένης πλέον “γης”. Στόχος της πρότασης είναι η αύξηση της διαθέσιμης επιφάνειας των πόλεων, η απελευθέρωση της επιφάνειας της γης, ώστε να χρησιμοποιείται ως χώρος πρασίνου και ταυτόχρονα ο περιορισμός μεγάλης κλίμακας κατεδαφίσεων στα παλιά κομμάτια της πόλης. Με τη δημιουργία λοιπόν, μίας δεύτερης πόλης πάνω από την πόλη μειώνεται ο κίνδυνος απώλειας του χαρακτήρα και της παράδοσής της. Ταυτόχρονα, οδικοί άξονες διατρέχουν την κατασκευή, αποφορτίζοντας με τον τρόπο αυτό την υπερβολική συμφόρηση στο επίπεδο του φυσικού εδάφους, παρόλο που προβλέπεται αύξηση του πληθυσμού έως και 150% ανά km2. (yonafriedman.nl) Στην πρόταση της «Χωρικής Πόλης» η «υποδομή» αναπτύσσεται επάνω από κατοικημένες και ακατοίκητες περιοχές. Αναφέρονται ως παραδείγματα οι περίφημες προτάσεις για τη «Χωρικό Λονδίνο», τη «Χωρική Τυνησία», το «Χωρικό Παρίσι», τη «Χωρική Νέα Υόρκη», τη «Venice Monegasque» (Βαρδούλη, 2010: 52-53).

_Μεταβολιστές Μετά το τελευταίο CIAM, το 1958, οι ιδέες του Friedman αποτέλεσαν μεγάλη πηγή έμπνευσης για τους Ιάπωνες αρχιτέκτονες. Σε αυτό, συνέβαλαν καταλυτικά οι εκτενείς δημοσιεύσεις των θέσεών του στην Ιαπωνία. Οι καταβολές του κινήματος των “Μεταβολιστών” τοποθετούνται το 1960 στο Παγκόσμιο Συνέδριο Design που πραγματοποιήθηκε στο Tokyo της Ιαπωνίας. Εκεί, οι παλιές ευρωπαϊκές ιδέες που αφορούσαν σε έναν στατικό αστικό σχεδιασμό, δοκιμάστηκαν από τους νέους Ιάπωνες αρχιτέκτονες, οι οποίοι, όπως και οι υπόλοιποι οραματιστές της εποχής τους, θέλησαν να γεμίσουν το κενό που άφησαν τα CIAM. Οι Kiyonori Kikutake, Fumihiko Maki, Masato Otaka, Kisho Kurokawa, Kiyoshi Awazu συναντήθηκαν και ξεκίνησαν να διαμορφώνουν τη νέα γενιά της Ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Στο Συνέδριο παρουσίασαν την πρώτη τους διακήρυξη “Μεταβολισμός 1960 – Μία Πρόταση για έναν Καινούριο Αστικό Σχεδιασμό”, γεννώντας νέες ιδέες αστικού σχεδιασμού, δημόσιων χώρων και κατοικίας. ‘Ελαβαν και αυτοί λοιπόν μέρος στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης των Ιαπωνικών πόλεων ανταποκρινόμενοι στην πίεση του υπερπληθυσμού αλλά και στις πιέσεις που δέχονταν λόγω της μείωσης της διαθέσιμης γης της μεταπολεμικής Ιαπωνίας, προτείνοντας όλο και περισσότερες μεγακατασκευές με πυρήνες κατοικίας (Frampton, 2009: 251-2).

Εικ. 4.4 Metabolist Urbanism, κολάζ, WAI Architecture Think Tank

Η ομάδα αυτή χρησιμοποίησε τη λέξη Μεταβολισμός (μεταβάλλω= δίνω σε κάτι άλλη μορφή, αλλάζω, μετατρέπω, μεταμορφώνω)4γ για να περιγράψει τις απόψεις της σχετικά με το πώς πρέπει να σχεδιάζονται οι πόλεις και τα κτήρια.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Kurokawa, «σε αντίθεση με την “Εποχή της Μηχανής”, ονομάζω τον 21ο αιώνα “Εποχή της Ζωής”. Βρήκα το Μεταβολικό κίνημα το 1959. Ο “Μεταβολισμός” ήταν πράγματι μία έξοχη επιλογή ως μία λέξη-κλειδί που θα αναγγείλει την αρχή της “Εποχής της Ζωής”. Συνειδητά επέλεξα τους όρους του μεταβολισμού και της μεταμόρφωσης για να εκφράσω τις αρχές της ζωής. Οι μηχανές δε μεγαλώνουν και δε μεταβολίζουν. [...] Πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι μια στατική και μόνιμη τέχνη, δεν είναι κάτι τελειωμένο, αλλά είναι κάτι που μεγαλώνει προς το μέλλον, που επεκτείνεται, που ανανεώνεται και εξελίσσεται» (Kishō Kurokawa, 1997).

_Constant Nieuwenhuys Σχεδόν ταυτόχρονα, το 1956, ο Oλλανδός καλλιτέχνης Constant Nieuwenhuys ξεκίνησε να δουλεύει επάνω σε μία ουτοπική αρχιτεκτονική πρόταση για την κοινωνία του μέλλοντος και συνέχισε την έρευνα αυτή μέχρι το 1974 (4.δ). Η πρότασή του για τη “Νέα Βαβυλωνίαμία νομαδική κοινωνία” (Constant Nieuwenhuis, 1974), (New Babylon) όπως ονόμασε την κοινωνία που σχεδίασε, αποτελεί την αρχιτεκτονική απόδοση όλων των καταστασιακών θεωριών4ε. «Η “Νέα Βαβυλωνία”, σύμφωνα με τον Lefebvre, οφείλει το όνομά της στην επιθυμία εξυγίανσης της “καταραμένης” πόλης σε μια πόλη του μέλλοντος» (ΜήλιαΑργείτη, 2012). Δημιούργησε μία νέα πόλη-κολάζ, εμπνευσμένη από τους κατακερματισμένους χάρτες του Debord, βασικού εκπροσώπου του κινήματος των Καταστασιακών. Η διαφορά του Constant με τους Καταστασιακούς έγκειται στο γεγονός ότι, ενώ ο Debord δημιουργούσε χάρτες βάσει της υπάρχουσας πόλης, ο Constant πρότεινε μία ολοκληρωτικά καινούρια κατασκευή (Μήλια-Αργείτη, 2012). Η πρότασή του θα λειτουργήσει ως μία «νέα γεωγραφία», ένα «νέο δέρμα», μία επέκταση επάνω απο την επιφάνεια της γης, πολλαπλασιάζοντας το ζωτικό χώρο. Στη “Νέα Βαβυλωνία” οι λειτουργείες τείνουν να εξαπλωθούν οριζόντια. Ζώνες με διαφορετικές ποιότητες διασταυρώνονται, κρύοι και σκοτεινοί χώροι συναντώνται με ζεστούς και θορυβώδεις δημιουργώντας μία λαβυρινθώδη διάταξη, που ήταν εμφανής στα σχέδια των κατόψεών του (Schaik, Máčel, 2005: 59). Ο Constant προσπάθησε να εκφράσει το όραμά του μέσα από μακέτες που τις αντιμετώπιζε ως γλυπτά, χρησιμοποιώντας υλικά από plexiglas, χαλκό, ακατέργαστο ξύλο και διάφορα 24

μέταλλα δίνοντας μία πιο καλλιτεχνική και ελεύθερη αίσθηση της σύλληψής του, ένα χαρακτηριστικό προσωπικό του γνώρισμα.

Εικ. 4.5 Τοπογραφικό/ Συμβολική Αναπαράσταση της Νew Babylon Εικ. 4.6 Άποψη των τομέων της New Babylon, collage, WAI Architecture Think Tank

_Τάκης Ζενέτος Άλλος ένας αρχιτέκτονας που ανήκει στον κύκλο των διεθνών οραματιστών και πρωτοπόρων της αυγής της δεκαετίας του ‘60, είναι ο Τάκης Ζενέτος, καθώς κινείται στο ίδιο πλαίσιο και υιοθετεί τα ίδια κίνητρα με τους συναδέλφους του. Το 1962 διατυπώνει την “Ηλεκτρονική Πολεοδομία”, την οποία έχει ήδη συλλάβει από τα προηγούμενα χρόνια. Ο Αντρέας Γιακουμακάτος τον χαρακτηρίζει «αυθεντικό ιδεαλιστή», που «συλλογίζονταν, ίσως, το όραμα ενός νέου, μελλοντικού Διαφωτισμού, μιας απώτερης περιόδου καθολικής ισονομίας και προόδου για τους ανθρώπους. Στην εποχή του κατανοήθηκε από ελάχιστους, ενώ για τους περισσότερους συνδέθηκε με τη θολή απροσδιοριστία ενός μύθου. Σήμερα μας δίνεται η δυνατότητα να τον προσλάβουμε για ό,τι πραγματικά αντιπροσωπεύει: έναν προφήτη όχι μόνο της εποχής του αλλά και του αιώνα μετά από αυτόν» (Καλφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006: 13). Η “Ηλεκτρονική Πολεοδομία” είναι μία αναρτημένη από καλώδια πόλη, η οποία αναπτύσσεται σε επάλληλα επίπεδα επάνω από την υπάρχουσα πόλη και το φυσικό περιβάλλον, όπου «οι άνθρωποι πραγματοποιούν “αποικισμό της ατμόσφαιρας”». Υποστηρίζει λοιπόν και ο Ζενέτος μία απεδαφοποιημένη αρχιτεκτονική, αυξάνοντας με τον τρόπο αυτόν τη διαθέσιμη επιφάνεια της γης. Προτείνει τη δημιουργία μίας ευέλικτης μεγάπολης η οποία θα περιλαμβάνει λειτουργίες εργασίας, εκπαίδευσης, μεταφορών και 25

θα αναπτύσσεται στον χρόνο σαν ένα είδος «τεράστιου και εύκαμπτου ιστού αράχνης» (Καλφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006:15) χωρίς όρια, που τείνει να καλύψει όλη τη Γη. Η πρόταση αυτή του Ζενέτου παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με τις παραπάνω προτάσεις που παρουσιάστηκαν, όπως η “Χωρική Πόλη” του Yona Friedman, η “Νέα Βαβυλωνία” του Constant, αλλά και οι προτάσεις των Ιαπώνων Μεταβολιστών. Παρ’όλ’αυτά, συνεχίζει τη σκέψη τους και προτείνει πρωτότυπες και αυτόνομες λύσεις για την μελλοντική κοινωνία.

Εικ. 4.7, Εικ. 4.8 “Ηλεκτρονική Πολεοδομία”, Τάκης Ζενέτος (1962)

_Archigram Δεν θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε ότι την ίδια περίοδο στην Αγγλία, δημιουργείται μία ομάδα αρχιτεκτόνων υπό το όνομα: Archigram (Archi-tecture, Tele-gram). Ήταν μία πρωτοποριακή αρχιτεκτονική ομάδα (Peter Cook, Warren Chalk, Ron Herron, Dennis Crompton, Michael Webb, David Greene), η οποία πήρε το όνομά της από το ομώνυμο περιοδικό που η ίδια εξέδιδε στο Λονδίνο από το 1961 μέχρι το 1970 (9 τεύχη). Το περιοδικό αυτό αποτέλεσε μέσο προβολής των προτάσεων, των προβληματισμών και των σκέψεων της ομάδας. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικός ήταν ο τρόπος με τον οποίον απέδιδαν τις προτάσεις τους στο χαρτί, χρησιμοποιώντας comic strips, πομπώδεις γραμματοσειρές και τηλεγραφικές δηλώσεις. Από την αρχή διατύπωσαν και αυτοί την αντίθεσή τους απέναντι στις θέσεις του Μοντέρνου, εκφράζοντας ταυτόχρονα την ανησυχία τους για την διαιώνιση των ιδεών και των πρακτικών του.

Εικ. 4.9 “Instant City”, Archigram (1968) Εικ. 4.10 τμήμα από την ιστορία των Archigram

Οι προτάσεις που παρήγαγαν συνδύαζαν τις επιρροές από την τεχνολογία και την ηλεκτρονική, τις διαστημικές αποστολές και τη λαϊκή κουλτούρα (pop culture), με σκοπό τη δημιουργία μίας νέας “ενδιαφέρουσας” πραγματικότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, μπορούσαν να αφήσουν την φαντασία τους να περιπλανηθεί ελεύθερη στις απεριόριστες δυνατότητες που τους υποσχόταν αυτός ο τεχνολογικός παροξυσμός. Στο περιοδικό “Archigram” παρουσίασαν μία σειρά από πρωτοποριακά συστήματα και μηχανισμούς που οι ίδιοι είχαν εφεύρει, ως έναν εναλλακτικό φορέα των κατοίκων του πλανήτη. Δημιούργησαν νεοφουτουριστικές εικόνες, συνδέοντας την τεχνολογία με την κοινωνία και την αρχιτεκτονική. Το έργο των Μεταβολιστών επηρέασε πολύ το έργο της Archigram. Η διαφορά μεταξύ των δύο ομάδων έγκειται στο γεγονός ότι ενώ οι πρώτοι παρουσίαζαν προτάσεις που έμοιαζαν υλοποιήσιμες, οι δεύτεροι παρουσίαζαν προτάσεις που αποτελούσαν περισσότερο ειρωνικά σχόλια προς την κοινωνική πραγματικότητα παρά υλοποιήσιμες πρότασεις. Απώτερος σκοπός τους ήταν να εγείρουν προβληματισμούς και να γεννήσουν συζητήσεις γύρω από το θέμα της κατοίκησης (Frampton, 2009: 251-2). Για το λόγο αυτό, οι εικόνες τους ήταν τόσο δυνατές, καθώς αποτελούσαν το μοναδικό μέσο μετάδοσης των απόψεών τους στην κοινωνία. Παρουσίασαν προτάσεις που φαίνονταν «να βαδίζουν μέσα σε έναν ερειπωμένο κόσμο, την επαύριο ενός πυρηνικού πολέμου [...] ύστερα από μια κατακλυσμική καταστροφή» (Frampton, 2009: 251-2). Σαν μία νέα κιβωτός, οι ιδέες τους παραπέμπουν στην πρόταση του Fuller για την κατασκευή ενός θόλου πάνω από το Manhattan, όπου η τεχνολογία καλείται να αναλάβει τον ρόλο της διάσωσης του ανθρώπινου γένους. 27

Σε αντίθεση με τον Constant και τον Friedman των οποίων οι προτάσεις ήταν πιο διαγραμματικές, αφού δεν έμπαιναν σε μεγάλο βαθμό ανάλυσης και λεπτομέρειας όταν σχεδίαζαν την πόλη τους που μοιάζει αρκετά χαοτική και λαβυρινθώδης, οι Archigram, από την άλλη, παρέθεταν ένα πλήθος από κομμάτια στα οποία προσέδιδαν λεπτομέρεια και έπειθαν για την ορατή κινητικότητα που υπόσχονταν.

_N. J. Habraken Τέλος, σκόπιμο κρίνεται στη γενιά αυτή να συμπεριληφθεί και ο N. J. Habraken 4στ, ο οποίος επίσης υποστήριζε τη μαζική παραγωγή κατοικιών με τη συμμετοχή των κατοίκων, ώστε να δώσουν τον χαρακτήρα τους στην κατασκευή. Στο βιβλίο του “Supports: An Alternative to Mass Housing” (1972) ασχολήθηκε με το πρόβλημα της παραγωγής κατοικιών, που θα ανταποκρίνονταν στις ανάγκες εκείνων που θα τις χρησιμοποιούν. Πίστευε στον εξανθρωπισμό της απρόσιτης κατασκευής των διαμερισμάτων.

Εν τω μεταξύ το 1963, σύμφωνα με τον Frampton, «o Turner και ο Mangin άρχισαν να καταγράφουν τις εμπειρίες τους από τις πόλεις όπου οι άστεγοι καταλάμβαναν αφθαίρετα τα ακατοίκητα σπίτια, γεγονός που εκείνη την εποχή άρχισε να κάνει την εμφάνισή του γύρω από την περιφέρεια των μεγάλων νοτιοαμερικάνικων πόλεων» (Frampton, 2009: 2578). Από το φαινόμενο αυτό προέκυψε μία ριζική αναθεώρηση της αναχρονιστικής πλέον μεθόδου που χρησιμοποιούνταν για την εκαθάριση των γειτονιών, ενώ διατυπώθηκαν νέες προτάσεις για τη μαζική επαναστέγαση των κατοίκων σε νέες κατοικίες που επρόκειτο να κτιστούν.

Στο σημείο αυτό, ο Habraken υποστήριξε την επανεξέταση της μεθόδου αυτής από την πλευρά των κατοίκων, των περιοχών του Τρίτου Κόσμου αλλά και του Δυτικού. Αυτός και η ομάδα του εμπνεύστηκαν από την ανοιχτή υποδομή που πρότεινε ο Friedman προτείνοντας τη συμμετοχή του χρήστη σε ένα πολυώροφο κτήριο με μικρό τελικό ύψος, με σκελετό με υποστηλώματα και μη προσδιορισμένη κάτοψη, ικανό να δεχθεί ζώνες πρόσβασης, κουζίνες και λουτρά. Έξω από τις ζώνες αυτές, ο ένοικος μπορούσε να διαμορφώσει την κάτοψη του όγκου που του είχε παραχωρηθεί με όποιον τρόπο ήθελε. Κάτι τέτοιο θα 28

«μπορούσε να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά μονάχα σε αποσπασματική βάση, απαντώντας κάθε φορά σε ιδιαίτερες συνθήκες», σχολιάζει ο Frampton (Frampton, 2009: 257-8).

_ Team X Ήδη έχει γίνει λόγος για την ομάδα Team X στα πλαίσια της ανάλυσης των προηγούμενων κεφαλαίων, η περιγραφή της δράσης τους όμως κατά τη δεκαετία ’60 έχει ιδιαίτερη σημασία σε αυτό το κεφάλαιο.

Κατά την περίοδο αυτή η Team X και κυρίως οι Smithsons άρχισαν να αμφισβητούν τη βιωσιμότητα των megastructures, καθώς πίστευαν ότι μία πολυεπίπεδη πόλη λειτουργεί πολύ περιοριστικά ενώ ταυτόχρονα ο άνθρωπος χάνει την επαφή με το έδαφος. Όπως αναφέρεται και στον Frampton, η Team X αναγνωρίζει το ύψος του δέντρου ως «εμπειρικό όριο» (Frampton, 2009: 244), θέτοντας το ζήτημα συνδιαλλαγής του ανθρώπου με την κλίμακα του δομημένου περιβάλλοντος. Η παραπάνω θεώρηση οδήγησε στην διατύπωση κάποιων αρχών σχεδιασμού, όπως το χαμηλό ύψος, η υψηλή πυκνότητα και ο «ομογενοποιημένος σχεδιασμός», ενώ παρατηρείται «συστηματική επανάληψη ενός απλού στοιχείου» (μιας κολόνας ή ενός δωματίου-μονάδας) (Sarkis, 2001: 13-15).

Για το λόγο αυτό η Alison Smithson χαρακτηρίζει τα συγκροτήματα που σχεδιάζονται από την ομάδα ως «mat buildings» (Sarkis, 2001: 13-15), καθώς η οριζόντια ανάπτυξη που ακολουθούν θυμίζει χαλί (όπως άλλωστε υποδηλώνει και ο ίδιος ο όρος “mat”), με τη δυνατότητα επέκτασης επ’άπειρον στους καρτεσιανούς άξονες (Sarkis, 2001: 123).

Εικ. 4.11 Candilis, Josic, Woods – Frankfurt-Romerberg (1963), μακέτα Εικ. 4.12, Εικ. 4.13 Candilis, Josic, Woods – Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, Βερολίνο (1963-73)

Ο βαθμός απροσδιοριστίας στο μέγεθος και στο σχήμα που διαθέτει ένα «mat building» προσφέρει αντίστοιχο βαθμό ελαστικότητας, επομένως δυνατότητα μίξης και εναλλαγής των χρήσεων, επιτυγχάνοντας τη μέγιστη αποτελεσματικότητα στη χρήση. Επιπλέον, το ίδιο το σχέδιο ενός «mat building» λειτουργεί ενωτικά και συνδυαστικά μεταξύ των διάφορων μεγεθών και αναλογιών που συνυπάρχουν. Ευνοείται, έτσι, η ομαλή μετάβαση από την πόλη στο κτήριο, από το εσωτερικό στο εξωτερικό, από το δημόσιο χώρο στον ιδιωτικό και από την κατασκευή στην υποδομή (Sarkis, 2001: 13-15).

Αυτό το φαινομενικά πολύπλοκο σύστημα διατηρεί, σύμφωνα με τον Van Eyck, μία «λαβυρινθώδη καθαρότητα» (Sarkis, 2001: 247).

5. Η θέση της τεχνολογίας. Οι τεχνολογίες και τα νέα μέσα που η εποχή παρέχει όπως και οι εξελίξεις στον επιστημονικό τομέα, που έχουν αναφερθεί εκτενέστερα στο πρώτο κεφάλαιο, επόμενο ήταν να γοητεύσουν τη γενιά των οραματιστών αρχιτεκτόνων. Οι προτάσεις τους δεν θα μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστες από το πολλά υποσχόμενο πλαίσιο προόδου και ευημερίας που αναπτύχθηκε. Συνεπώς, η γενιά αυτή σχεδιάζει έναν κόσμο όπου η τεχνολογίες γίνονται αναπόσπαστο κομμάτι των προτάσεών τους, δίνοντας νέα δυναμική στα οράματά τους.

_ Yona Friedman Ξεκινώντας από το παράδειγμα του Friedman, το όραμα της παγκόσμιας επικοινωνίας φαντάζει στα μάτια του προϋπόθεση για την κοινωνία που ονειρεύεται. Η τεχνολογία κατέκτησε όλους τους τομείς της καθημερινότητας μέσα σε λίγα χρόνια, άλλαξε τον τρόπο μετακίνησης από το Α σημείο στο Β, όχι μόνο για τα φυσικά αντικείμενα, αλλά και για τα άυλα, οπως είναι η πληροφορία. Μετέβαλε, κατά αυτόν τον τρόπο, την οπτική που έχουμε για τον κόσμο αλλά και τις σχέσεις μας μέσα στη κοινωνία. Προτείνει, λοιπόν, την ανάλυση της πόλης ως πραγματοποιημένη ουτοπία, καθώς τα υπαρκτά δίκτυα, τόσο τα υλικά όσο και τα άυλα, που καλύπτουν ολόκληρη τη γη συνθέτουν την παγκόσμια πόλη. Με τα δίκτυα αυτά, διευκολύνεται η επικοινωνία μικρών και γεωγραφικά διασκορπισμένων ομάδων χωρίς αυτά να χάνουν τον χαρακτήρα τους και να ομοιογενοποιούνται, αλλάζοντας την πραγματικότητα και τη μορφή των σημερινών πόλεων. Υπογραμμίζει, λοιπόν, τη σύνθεση μίας πόλης-ηπείρου, μίας κοινωνίας χωρίς κέντρο, κάθε πολίτης μετατρέπεται σε κέντρο ανεξαρτήτου της όποιας γεωγραφικής του θέσης. (yonafriedman.nl)

Αντίστοιχα, τα επιμέρους τμήματα της Αναρτημένης Πόλης, αποκτούν μεταξύ τους σχέσεις δικτύου ενώ οι αποστάσεις εκμηδενίζονται. Ταυτόχρονα, επεξεργάζεται και την τεχνική επίλυση της νέας πόλης. Προτείνει ένα αναρτημένο μετρό (cable-metro) που συνδέει, μεταξύ τους, αλλά και με την πόλη, τις διάφορες συνοικίες που δημιουργούνται επάνω στο ευέλικτο και μεγάλης κλίμακας χαλί της υποδομής. Τα επίπεδα της ανυψωμένης 31

κατασκευής προβλέπεται να κρέμονται από πύργους, οι οποίοι συμβάλλουν στην εξυπηρέτηση και στην εξασφάλιση των απαραίτητων προμηθειών, σωληνώσεων και συνδέσεων Έπειτα, για να επισημάνει τη δυνατότητα υλοποίησης των ιδεών του, πρότεινε τη χρήση απλών και άμεσα διαθέσιμων υλικών για την κατασκευή της πόλης του, σε αντίθεση με τους άλλους αρχιτέκτονες της εποχής, οι οποίοι θεωρούσαν αναγκαία την χρήση εξελιγμένης και πολύπλοκης τεχνολογίας στις προτάσεις τους (yonafriedman.nl). Κατ’ αναλογία, τονίζει ότι μπορούμε να βασίσουμε την υποδομή της πόλης, που μοιάζει εκ πρώτης όψεως ουτοπική, σε ρεαλιστικές δομές, που υπάρχουν ήδη στη φύση, όπως η ίδια η Γη, η βιόσφαιρα, ο ουρανός και τα υπάρχοντα δίκτυα. Τα παραπάνω στοιχεία φαίνονται τόσο συνηθισμένα ώστε κανείς δε φαίνεται να συνειδητοποιεί την καθοριστικότατη παρουσία τους και συμβολή σε οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας. _ Μεταβολιστές Οι Μεταβολιστές επηρεάστηκαν σημαντικά από τις θέσεις του Friedman και την ελευθερία που έδωσε στο σύστημά του. Ο Tange και ο Kurokawa τον προσκάλεσαν στην Ιαπωνία, καθώς θαύμαζαν την σκέψη του, η οποία επηρέασε τη δομή των έργων τους. Όσον αφορά στην τεχνολογία που εφαρμόστηκε και υιοθετήθηκε από την ομάδα των μεταβολιστών στις προτάσεις τους, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το κίνημα παρήγαγε πλήθος ουτοπικών οικιστικών λύσεων. Βέβαια, η επιτακτική ανάγκη της ανοικοδόμησης στην Ιαπωνία ανάγκασε τα μέλη της ομάδας να περιοριστούν σε λύσεις που θα ενσωμάτωναν άμεσα την τεχνολογία και τους περιορισμούς της εποχής. Για το λόγο αυτό, οι προτάσεις τους ήταν από τις πιο ρεαλιστικές της γενιάς του ’60 και γι’ αυτό έφτασαν στην υλοποίηση.

Εικ. 5.1 Kisho Kurokawa, Προκατασκευασμένη κατοικία (1962)

Εικ. 5.2 Kisho Kurokawa, the Nagakin Capsule Tower (1971)

Το δομημένο έργο τους στην πλειοψηφία του υιοθέτησε τη λογική plug-in, χρησιμοποιώντας προκατασκευασμένα τμήματα-διαμερίσματα, τα οποία συνδέονταν σε έναν σταθερό κορμό. Τα τμήματα αυτά σχεδιάζονταν για να είναι προσωρινά, καθώς μετά από λίγα χρόνια γερανοί θα μπορούσαν να τα απομακρύνουν και να τα αντικαταστήσουν με καινούρια. Κάτι τέτοιο, βέβαια, ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε, παρόλη την υποδομή που υπήρχε. Επιπλέον, οι τεχνολογικοί περιορισμοί του τότε, αλλά και άλλοι παράγοντες άφησαν το αστικό οικιστικό τους όραμα στο χαρτί. Συνειδητοποιούμε, ότι η φαντασία τρέχει γρηγορότερα από τον χρόνο, ενώ η αρχιτεκτονική παραμένει ακραιφνώς ανθρωποκεντρική. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Negroponte, «ακόμα και η αρχιτεκτονική του διαστημοπλοίου Enterprise περιορίζεται στις αυτόματες πόρτες» (Σουλογιάννη, 2007). Είναι δε εμφανές σε τελική ανάλυση ότι τα high-tech στοιχεία που ευαγγελίζεται η γενιά τους καταφέρνουν να αποτυπωθούν στο υλοποιημένο έργο τους μόνο μέσα από φορμαλιστικά χαρακτηριστικά.

Εικ. 5.3 A sample room within the Nakagin Capsule Tower

_ Constant Nieuwenhuys Εν συνεχεία, ο Constant τοποθετούσε και εκείνος τους τεχνολογικούς αυτοματισμούς σε σημαίνουσα θέση στην “Νέα Βαβυλωνία” που οραματίζεται. Η πόλη που πρότεινε δεν είχε καμία σχέση με τη «Λειτουργική Κοινωνία» της εποχής του, η οποία βασίζεται αποκλειστικά στην εκμετάλλευση της παραγωγικότητας του ανθρώπου. Σε αντιδιαστολή, η κοινωνία που προτείνει αποτελεί μία «Δημιουργική Κοινωνία» όπου η δημιουργικότητα του ατόμου, η οποία είναι η πραγματοποίηση της ελευθερίας, όπως αναφέρει, αποκτά 33

κυρίαρχο ρόλο. Στη νέα πόλη κυριαρχεί o ολοκληρωτικός αυτοματισμός, όπου οι μηχανές αντικαθιστούν πλέον την εργασία των ανθρώπων απαλάσσοντάς τους από τα μη δημιουργικά πόστα και παρέχοντάς τους περισσότερο ελεύθερο χρόνο για να μπορούν να είναι δημιουργικοί. Στη “Νέα Βαβυλωνία” ο «δημιουργικός άνθρωπος» ή «άνθρωπος του παιχνιδιού» (Homo Ludens)5α «δεν εργάζεται επίπονα πια, αλλά παίζει» (Constant Nieuwenhuis,

1974)

και

αφιερώνεται

αποκλειστικά

στο

δημιουργικό

καταστασιακό παιχνίδι. Περαιτέρω λεπτομέρειες για το τεχνολογικό υπόβαθρο δεν αναφέρονται από τον Constant, καθώς δεν ήθελε να γίνει πιο αναλυτικός. Αρκείται στο να μας πληροφορήσει για τη χρήση ελαφριών χωρισμάτων που εύκολα μπορούν να μετακινηθούν από τους κατοίκους της πόλης-κολάζ του. «Η Νέα Βαβυλωνία, ως το τελευταίο σημείο της πάλης αυτής σε φαντασιακό επίπεδο, είναι ένα μεγάλο ατμοσφαιρικό jukebox που μπορεί να παιχτεί μόνο σε μία κοινωνία που έχει ολοκληρωτικά επαναστατήσει.» (Μήλια-Αργείτη, 2012) Σύμφωνα με τον Constant, η «Δημιουργική Κοινωνία» της Νέας Βαβυλωνίας θα μπορούσε να υπάρξει μόνο μετά από επανάσταση. Η νέα κοινωνία δεν θα ήταν τεχνοκρατική, θα διακρίνονταν όμως από την εκλογίκευση της παραγωγής των καταναλωτικών αγαθών και θα υποστηρίζε την συλλογική ιδιοκτησία5β. _ Archigram Στην ομάδα Archigram η πληροφορική υποστηρίζει τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι προτάσεις και τα σχέδια που παρήγαγαν, αντανακλούσαν τις καινούριες τεχνολογίες της "Φυλής

του

Διαστήματος",

επαναπροσδιορίσει

τον

παρουσιάζοντας

τρόπο

ζωής

της

ένα

καινούριο

κοινωνίας

για

τα

όραμα

ικανό

επόμενα

να

χρόνια

(archigram.westminster.ac.uk). Τα μέλη της ομάδας αυτής, επηρεασμένα από τον Fuller σχεδίαζαν επεκτεινόμενες υποδομές εντάσσοντας στο σχεδιασμό την υψηλή τεχνολογία, ενώ οι ελαφριές κατασκευές τους μας θυμίζουν τη λογική του Friedman (Frampton, 2009: 251-2). Στις προτάσεις τους συνέδεσαν την τεχνολογία με τη μαζική κατανάλωση και την ψηφιακή κουλτούρα. Όπως αναφέρει και ο Antoine Picon, "αναρωτιούνται κατά πόσο η ευχαρίστηση θα μπορούσε να μετατραπεί σε εφιάλτη λόγω των ενδεχόμενων συνεπειών της 34

τεχνολογίας" (Antoine Picon, 2005).

Παρουσίασαν τον έντονο προβληματισμό τους σχετικά με το κατά πόσο η αρχιτεκτονική μορφή έχει τελικά σημασία στον σημερινό κόσμο. Στις προτάσεις τους κυριαρχούσαν οι γερανοί, καθώς αποτελούσαν κομμάτι της αρχιτεκτονικής τους σύνθεσης. Υπήρχαν πάντοτε στα σχέδιά τους, υπονοώντας ότι ανά πάσα στιγμή θα σήκωναν και θα μετακινούσαν κομμάτια του κτηρίου, αλλάζοντας την διάταξη της τομής. Ακόμη, θα αντικαθιστούσαν τμήματα τα οποία θα είχαν φθαρεί από τον χρόνο έναντι νέων, καλύτερης τεχνολογίας, όπως βλέπουμε στην Plug-in City (Cook, Archigram, 1999: 5). Η πόλη αυτή ήταν η πιο εβληματική τους πρόταση, στην οποία συνυπήρχαν ένα πλήθος από συνδέσεις στο επίπεδο του εδάφους αλλά και στα ανώτερα επίπεδα.

Το 1963 οργανώνουν την έκθεση με τίτλο "Ζωντανή Πόλη" ("Living City") στο Ίδρυμα Σύγχρονης Τέχνης στο Λονδίνο όπου παρουσιάζεται μία σειρά από αλληλεπιδράσεις σε θεματικές μονάδες, βάζοντας τον άνθρωπο να προβληματιστεί σχετικά με το μέλλον της πόλης του. Στην έκθεση αυτή η Archigram, όπως και ο Constant, διατυπώνει την άποψη ότι η τεχνολογία μπορεί να απελευθερώσει και ενδυναμώσει τους ανθρώπους, οι οποίοι θα επιλέγουν πως θα ζήσουν την ζωή τους.

Εικ. 5.4 Archigram Urbanism, collage, WAI Architecture Think Tank (2010)

_ Τάκης Ζενέτος Στην “Ηλεκτρονική Πολεοδομία” του Ζενέτου, η τεχνολογία και η διαχείρισή της διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Η πόλη που προτείνει είναι πλήρως και

πολλαπλώς διασυνδεμένη σε ένα κοινό δίκτυο, εξασφαλίζοντας την επικοινωνία σε όλα τα σημεία της πόλης. «Ο Ζενέτος τοποθετεί τις νέες τεχνολογίες στο κέντρο βάρους της συλλογιστικής του, εξαρτώντας τη συγκρότηση της Ηλεκτρονικής Πολεοδομίας από αυτές [...]. Η ψηφιακή τεχνολογία αιωρείται πάνω από την φύση, και λειτουργεί ως φόντο πάνω στο οποίο προβάλλεται η δραστηριότητα του ανθρώπου» (Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006). Στην Κρεμαστή Πολεοδομία του Ζενέτου η ηλεκτρονική τεχνολογία διευκολύνει τις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες (όπως την εργασία, την εκπαίδευση, τις μεταφορές), παρέχοντας περισσότερο ελεύθερο χρόνο στους κατοίκους της. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση τηλε-ενεργειών, οι οποίες είναι «αυτοματοποιημένες και εξ αποστάσεως παροχές υπηρεσιών» (Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006).

Το στοιχείο της ηλεκτρονικής ο Ζενέτος το εισάγει ακόμη και στα μέσα της καθημερινής χρήσης. Δημιουργεί διαδραστικά περιβάλλοντα, όπως ο «σπονδυλωτός φορέας σώματος» που σχεδιάζει [Εικ. 5.5, 5.6]. Ο φορέας αυτός, λειτουργεί σαν ένα «δεύτερο σώμα», καθώς προσαρμόζεται στο σώμα του χρήστη και στην κάθε δραστηριότητα που εκείνος χρειάζεται να εκτελέσει. Η σύνδεση με τον “έξυπνο” φορέα, αφορά σε ένα σύστημα οπτικοακουστικών μέσων και επαφών, αλλά και ένα χειριστήριο, απαραίτητα μέσα ώστε να μπορέσει ο χρήστης να εκτελέσει ποικίλες τηλε-ενέργειες και λειτουργίες. Το όλο σύστημα περιβάλλεται από ένα «διαδραστικό ημισφαιρικό περίβλημα» το οποίο είναι αναρτημένο από την οροφή και επιτρέπει τον διαχωρισμό του εσωτερικού με τον εξωτερικό χώρο. Ο διαχωρισμός αυτός, μπορεί να αλλάξει, κατά τμήματα, μέσω μίας υγρής ουσίας, η οποία ρυθμίζει τους βαθμούς διαφάνειας του γυάλινου ημισφαιρίου. Στην Ηλεκτρονική Πολεοδομία, ο κάθε χρήστης μπορεί να κατέχει το δικό του ημισφαίριο, αλλά του δίνεται η δυνατότητα να ενωθεί και με άλλα, δημιουργώντας συγκροτημάτα χώρων.

Εικ. 5.5, Εικ. 5.6 σπονδυλωτός φορέας σώματος

Η τεχνολογία δημιουργεί στον χρήστη ένα παραμετρικό περιβάλλον, επιτρέποντάς του «να βρίσκεται πουθενά ή παντού» (Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006), αναιρώντας, κατ’επέκταση, τη φυσική χωρική γειτνίαση. Με αυτόν τον τρόπο, άτομα που δεν βρίσκονται στον ίδιο φυσικό χώρο, μπορούν να “συναντηθούν” σε ένα άυλο περιβάλλον και να επικοινωνήσουν. Επίσης, ο Ζενέτος προβλέπει ότι η (δι)επικοινωνία θα πραγματοποιείται «οπτικά και ακουστικά, ενώ αργότερα απτά και μέσω της οσμής». Αναφέρει ότι κάθε τηλεενέργεια και επικοινωνία θα καταγράφεται και θα αποθηκεύεται σε βάση δεδομένων. Βαθμιαία μπορεί να συγκροτηθεί «ένα κομμάτι της ψηφιακής μνήμης της κοινότητας», το οποίο «θα αποθηκεύεται σε τράπεζες πληροφοριών / μουσεία, μάρτυρες της εποχής τους» (Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006). Υπογραμμίζει, πως με την χρήση ελαφρών, ώς προς τα

τεχνικά μέσα, στοιχείων και προηγμένων τεχνολογιών, το «άυλο» μπορεί να αρχίσει να αντικαθιστά σταδιακά

το «υλικό» στο πεδίο της αρχιτεκτονικής και να επιδράσει

καταλυτικά στον πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. «Η δομή της πόλης και της κοινωνίας θα είναι κάτι φευγαλέο και όσο το δυνατόν άυλο» (Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006).

Στο σημείο αυτό, συνειδητοποιούμε πόσο προοδευτικός επιστήμονας ήταν ο Ζενέτος. “Προφήτευσε” το Διαδίκτυο, πριν καν αυτό ανακαλυφθεί. Η εγκαινίαση του ARPANET, του προπομπού του σημερινού μας Διαδίκτυου (Ιnternet), πραγματοποιήθηκε το 1969 για στατιωτική χρήση στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου, ενώ ο Ζενέτος διατυπώνει την Ηλεκτρονική Πολεοδομία, στην τελική της μορφή, το 1962. Η προοδευτικότητά του αυτή εξηγείται αν λάβουμε υπ’ όψιν την αδιάλειπτη διάθεσή του για ενημέρωση κάθε εξέλιξης στον κόσμο της τεχνολογίας και της επιστήμης. Άλλωστε, «υπήρξε μέλος της “American

Assosiation for the Advancement of Science” και της “Assosiation Internationale de Cybernetique”» (Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006).

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// /////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

6. Η ενσωμάτωση της μεταβλητότητας.

Στο Κεφάλαιο αυτό, θα παρουσιαστούν αναλυτικά οι εκδοχές μεταβλητότητας εκπροσώπων της γενιάς του ‘60. Κοινό γνώρισμα των οραμάτων τους αποτέλεσε ο σχεδιασμός μίας μη στατικής αρχιτεκτονικής η οποία θα μεταβάλλεται και θα μετασχηματίζεται ώστε να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των χρηστών. Η μεταβλητότητα που υπόσχονται συνδέεται στενά με μία πρωτοπόρα, για την εποχή, αντιμετώπιση του ζητήματος της χωροθέτησης των λειτουργιών μέσα στον αστικό ιστό. Οι λειτουργίες λαμβάνουν χώρα πλέον σε πιο ελεύθερα πλαίσια, όχι σε αυστηρές ζώνες αλλά βάσει της λογικής της ρευστότητας και εν δυνάμει εμπλέκονται μεταξύ τους ή και εναλλάσσονται. Βασικό ρόλο στις προτάσεις που θα αναλυθούν διαδραματίζει η συμμετοχή των χρηστών στο μετασχηματισμό του χώρου, οι οποίοι αποκτούν την ελευθερία να μετακινήσουν τα τεχνητά ορία του χώρου. Στην ίδια λογική, εισάγονται γερανοί που μετακινούν “αναλώσιμες” μονάδες-κάψουλες για να τις προσαρτήσουν (λογική plug-in) ή να τις αφαιρέσουν από σταθερούς στήλους-υποδοχείς. Μία ακόμη εκδοχή μεταβλητότητας μπορούμε να εντοπίσουμε στην αναφορά της γενιάς αυτής στο άυλο δίκτυο υποδομών, καθώς μέσα από αυτό τα όρια γίνονται ελαστικά, συρρικνώνονται ή επεκτείνονται συνθέτοντας την Πόλη – Ήπειρο. Η γενιά αυτή ενεργοποιεί την αέναη αλλαγή και το μετασχηματισμό της πόλης, απορρίπτοντας το φετιχισμό του ενός, μοναδικού και ιδανικού αντικειμένου που προωθούσε το Μοντέρνο. Η πόλη που οραματίζονται παύει να μοιάζει με παγωμένη εικόνα και μετατρέπεται σε ένα διαρκώς μετασχηματιζόμενο πάζλ, όπως θα αναλυθεί παρακάτω.

_ Yona Friedman Το μανιφέστο της “Κινούμενης Αρχιτεκτονικής” διακηρύττει μια αρχιτεκτονική όπου «η κατοικία αποφασίζεται από το χρήστη στα πλαίσια μιας υποδομής που δεν είναι ούτε καθοριστική ούτε αυστηρά καθοριζόμενη» και όπου τα κτή́ρια θα έπρεπε κατ’αυτόν «να αγγίζουν το ελάχιστο δυνατόν το έδαφος, να έχουν τη δυνατότητα να μπορούν να αποσυναρμολογηθούν, να κινηθούν και να μπορούν να μεταβληθούν κατά την επιθυμία του κάθε κατοίκου» (Βαρδούλη, 2010: 52-53). Στην ουσία, η ιδέα μιας στατικής πόλης απορρίπτεται.

Η “Χωρική πόλη”, λοιπόν, που προτείνει, αποτελείται από ένα χωρικό κάνναβο, που μετατρέπεται σε ένα ευμετάβλητο σύστημα, μέσα στο οποίο οι μελοντικοί κάτοικοι της πόλης να μπορούν ελεύθερα να κατασκευάσουν την κατοικία τους, σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Το χωρικό πλέον οικοδομικό τετράγωνο μπορεί να προσαρμόζεται σε ποικίλες χρήσεις (yonafriedman.nl). Για τον Friedman το κάθε άτομο αποτελεί τον πυρήνα. Ο ρόλος του χρήστη φαίνεται να είναι είναι πρωταρχικής σημασίας στις θεωρήσεις του και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο ότι το περιβάλλον με το οποίο βρισκόμαστε σε διαρκή επικοινωνία, επηρεάζει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο και τον τρόπο με τον οποίο ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας σε αυτόν (Βαρδούλη, 2010: 71-2). «Ισχυρίζεται ότι μία ουτοπία για να αυτοσυντηρηθεί χρειάζεται ένα διαρκές feedback που αναπροσαρμόζει τη δομή ώστε να αποφύγει τη φθορά... Αυτό που ο Friedman προτείνει με άλλα λόγια είναι η ανάγκη μιας διαρκούς, συνειδητής αυτορρύθμισης (άρα αυτοτοποθέτησης) βασιζόμενης στη γνώση των ορίων του συστήματος» (Βαρδούλη, 2010: 79). O Friedman συνέχισε την έρευνά του επάνω στις ευέλικτες κατασκευές και σε άλλες προτάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρότασή του για τα Αστικά Κενά (Εικ. 6.1,Εικ. 6.2) όπου ακολουθεί τις αρχές της Χωρικής Πόλης και της Κινούμενης Αρχιτεκτονικής. Επάνω από τις πλατφόρμες και μέσα στον σιδηροδρομικό σταθμό, αναρτάται ένας χωροκάνναβος με σκοπό να φιλοξενήσει χρήσεις πολιτιστικού χαρακτήρα: μουσεία, φεστιβάλ κ.λ.π. Λόγω της θέσης του η πρόσβαση όλων διευκολύνεται, ακόμα και αυτών που έρχονται από μακριά.

Εικ. 6.1,Εικ. 6.2 Αστικά Κενά (1964)

Ακόμη νωρίτερα, είχε σχεδιάσει μία βασική μονάδα κατοίκησης, τα Κινούμενα Κουτιά (Εικ. 6.1), που κάθε ένα διαθέτει δύο αντικριστούς τοίχους σταθερούς, ενώ η κουζίνα και το WC είναι τοποθετημένα ξεχωριστά σε ελαφριά κουτιά που μπορούν να μετακινηθούν από του ένοικους για να διαμορφώσουν την κάτοψη σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Οι μονάδες, μπορούν να στοιβαχτούν μέχρι και τρεις η μία επάνω στην άλλη. Στις πιο μεταγενέστερες προτάσεις του, συγκαταλέγονται οι Δύο Τοίχοι & Μία Σκεπή (Εικ. 6.4) όπου βλέπουμε την πρότασή του για ευέλικτη κατοίκηση των αστέγων επάνω από τις σιδηροδρομικές γραμμές και το Τρένο (Εικ. 6.5), μία αλληλουχία από δωμάτια (ελαφριές κυβικές κατασκευές) οι οποίες ενώνονται με διάδρομους εύκαμπτους που επιτρέπουν να την πραγματοποίηση διαφορετικών συνδυασμών.

Εικ. 6.3 Movable Boxes (1946) Εικ. 6.4 two walls &one roof (1992) Εικ. 6.5 Le Train (1992)

_ Μεταβολιστές Ο Kenzo Tange της ομάδας των Μεταβολιστών, αναφερόμενος στις δικές του προτάσεις σχεδιασμού, δηλώνει πως «με την ενσωμάτωση στοιχείων του χώρου, της ταχύτητας και της δραστικής μεταβολής στο φυσικό περιβάλλον, δημιουργήσαμε μία μέθοδο κατασκευής που μας επιτρέπει να έχουμε ελαστικότητα και τροποποιησιμότητα» (McQuaid, 2002: 120). Οι μεταβολιστές πίστευαν ότι οι πόλεις δεν είναι στατικές οντότητες, αλλά διακατέχονται από συνεχή χωρολειτουργική μεταβολή· τις θεώρησαν οργανισμούς με «μεταβολισμό», εισάγοντας

την

έννοια

του

«αστικού

μεταβολικού

οργανισμού»

(Καλφάτη,

Παπαλεξόπουλος, 2006). Οι μεταπολεμικές κατασκευές του μέλλοντος θεωρείται ότι έχουν περιορισμένη διάρκεια ζωής και ότι πρέπει να σχεδιάζονται και να κτίζονται με στόχο αργότερα να αντικατασταθούν. Εμπνεόμενοι λοιπόν από την λογική της οργανικής ανάπτυξης, οραματίστηκαν πόλεις μεγάλης κλίμακας που χαρακτηρίζονται από βιολογικήζωτική ανάπτυξη αποτελούμενες από ευέλικτες και επεκτεινόμενες κατασκευές. Η μεταβολικά σχεδιασμένη αρχιτεκτονική κτίζεται γύρω από μία κατασκευή-ραχοκοκαλιά, η 41

οποία έχει μόνιμο χαρακτήρα, ενώ επάνω της συνδέονται προκατασκευασμένα, αντικαταστάσιμα κομμάτια μικρής διάρκειας ζωής που μοιάζουν με κυψέλες, τα οποία απομακρύνονται και αντικαθιστώνται με ευκολία (plug-in), «όπως το άνθος και τα φύλλα συνδέονται στο κλαδί» (Jenks, Dempsey, 2005: 138). Ο Kenzo Tange, η πιο σημαντική μορφή της μεταπολεμικής Ιαπωνίας, επηρέασε με τα αστικά του έργα τη νεότερη γενιά των αρχιτεκτόνων. Πολλοί από τους μεταβολιστές σπούδασαν υπό του Kenzo Tange στο Εργαστήριο του Πανεπιστημίου του Tokyo. Ο Tange, προσπαθώντας να συμφιλιώσει την απίστευτη πυκνότητα του αστικού στρώματος στο Tokyo με την ταχεία επέκταση και αναδιάρθρωση των σύχρονων αστικών δομών, πρότεινε μία πολυεπίπεδη αστική κατασκευή που θα αναπτύσσεται πάνω στο layer της υπάρχουσας πόλης και των υδάτινων οδών της (McQuaid, 2002: 120). Στην αρχιτεκτονική του βλέπουμε να εφαρμόζει το συντακτικό της κατασκευής-ραχοκοκαλίας, σε μία λογική όπου τα πάντα περιστρέφονται γύρω από έναν πυρήνα, ενώ οι συνθέσεις του δίνουν την αίσθηση μίας ολοένα επεκτεινόμενης κατασκευής. Στην πρότασή του για τη Marine City (Εικ. 6.6), σχεδιάζει προκατασκευασμένες θήκες που κολλάνε σαν πεταλίδες επάνω στην εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια μεγάλων κυλίνδρων που έπλεαν μέσα ή επάνω στη θάλασσσα, αντλώντας ενέργεια από υποθαλάσσιες γεωτρήσεις. Η πρότασή του για το Sky House (Εικ. 6.10) αφορά στο σχεδιασμό μίας κατοικίας στηριζόμενης σε τέσσερις κολώνες και ανυψωμένη 6.4 μέτρα από το έδαφος. Μία ευέλικτη τετραγωνική κάτοψη επιτρέπει να προσαρμόζονται σε περιμετρική τροχιά, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες, η κουζίνα, το WC, καθώς και φορητά κομμάτια επίπλων, επιβεβαιώνοντας τη θεωρία των Μεταβολιστών που υμνεί την προσαρμοστικότητα στην αλλαγή. Στις περιμετρικές αυτές πτέρυγες όπου η δυνατότητα της μεταβολής κυριαρχεί, είναι εφικτός σχεδόν οποιοσδήποτε συνδυασμός διάταξης, συμπεριλαμβανομένης και της προσθήκης ενός ή περισσότερων υπνοδωματίων που αιωρούνται κάτω από την πλάκα [9].

Εικ. 6.6: Kenzo Tange, Floating City, Tokyo Bay (1960) Εικ. 6.7: Kenzo Tange, Tsujiki District, Tokyo (1963) Εικ. 6.8: Kenzo Tange, Shizuoka Press And Broadcasting Center, Tokyo, Japan (1967)

Εικ. 6.9: Kiyonori Kikutake, Marine City (1958-63) Εικ. 6.10: Kiyonori Kikutake, Sky House (1958) Εικ. 6.11: Kiyonori Kikutake, Miyakonojo Civic Center (1966) Miyazaki, Japan

Ο Kisho Kurokawa, σχεδίασε το ξενοδοχείο Nagakin Capsule Tower (Εικ. 6.12)· έναν πύργοκυψέλη 14 ορόφων που αποτελείται από 140 προκατασκευασμένες θήκες, οι οποίες είναι τοποθετημένες γύρω από έναν κεντρικό άξονα (Frampton, 2009: 251-2). Κάθε κυψέλη είναι αποσπώμενη και αντικαταστάσιμη (ανά διάστημα 33 χρόνων, σύμφωνα με τη μελέτη του Kurokawa), γεγονός που ακόμα δεν έχει πραγματοποιηθεί.

Εικ. 6.12, Εικ. 6.13: Kisho Kurokawa, the Nagakin Capsule Tower (1971) Εικ. 6.14: Kisho Kurokawa, Helix City, Tokyo Bay (1962) βιο-χημική DNA μεταβολική λύση στον κόλπο του Tokyo.

Εικ. 6.15: Kisho Kurokawa, Helix City, Tokyo Bay (1962) Εικ. 6.16: Kisho Kurokawa, Agricultural City Ο Isozaki ξεκίνησε την καριέρα του το 1954 στο γραφείο του Kenzo Tange, ο οποίος υπήρξε και καθηγητής του (McQuaid, 2002: 120). Ανάμεσα στα έργα του, σχεδίασε την πρόταση Clusters in the Air (Εικ. 6.17) η οποία αναπαριστά έναν κορμό δέντρου και γύρω από αυτόν αναπτύσσονται σαν «φύλλα» οι κατοικίες οι οποίες μπορούν να απομακρύνονται από τον κορμό ή να ενσωματώνονται σε αυτόν, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες διαμονής. Στην πρόταση Shinjuku Project (Εικ. 6.19) ο Isozaki εμπνεύστηκε από την πρόταση του Tange (Εικ. 6.7), με τη διαφορά ότι εκείνος πρότεινε κυκλικούς πύργους αντί για παραλληλόγραμμους, επιτρέποντας την ανάπτυξη των διαμερισμάτων προς όλες τις κατευθύνσεις. Η έννοια του δημόσιου χώρου αναθεωρείται καθώς αυτός μοιράζεται επάνω και μεταξύ των συγκροτημάτων.

Εικ. 6.17, Εικ. 6.18 Arata Isozaki, Clusters in the Air (1962) Εικ 6.19 : Arata Isozaki, Shinjuku Project (City in the Air/ Joint Core System) (1960) Η Μεταβολική θεωρία απέκτησε ευρύτερη επιρροή στις τάσεις της εποχής και σύντομα εξαπλώθηκε πέραν των συνόρων. Θεωρητικοί αρχιτέκτονες στις Η.Π.Α. υποστήριξαν τις ιδέες του μεταβολισμού και τη λογική της οργανικής ανάπτυξης και τα έργα τους διαδώθηκαν ευρέως στη διεθνή κοινότητα. Αν και η εκτενής ανάλυση των έργων τους θεωρείται εκτός των πλαισίων της εργασίας αυτής, ωστόσο αξίζει να αναφερθεί η κατακόρυφη πόλη Vertical City του Friedrich St.Florian, το Philadelphia City Tower της Anne Tyng και του Louis Kahn καθώς και το Habitat '67 στο Montreal του Καναδά, σε σχέδιο του Moshe Safdie, μαθητή στον Louis Kahn. 44

Εικ. 6.20: Philadelphia City Tower, Anne Tyng και Louis Kahn Εικ. 6.21: Vertical City (κατακόρυφη πόλη), Friedrich St.Florian Εικ. 6.22: Habitat '67, Montreal, Canada. Του Moshe Safdie (μαθήτευσε στον Kahn)

_ Constant Nieuwenhuys Τη λογική της μεταβλητότητας την είχε διατυπώσει ο Constant μαζί με τον Debord στην Διακήρυξη του Άμστερνταμ το 1958, όπου προτείνεται μία Ενιαία Πολεοδομία. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, καταργείται πλέον κάθε πειθαρχημένη οργάνωση, καθώς η πόλη μετασχηματίζεται συνεχώς, γεγονός που προϋποθέτει και τη συνεχή μετακίνηση των κατοίκων μέσα της (Μήλια-Αργείτη, 2012).«H Ενιαία Πολεοδομία θεωρεί το χώρο της πόλης πεδίο ενός αληθινά ομαδικού παιχνιδιού […] Πρέπει να εκμεταλλευτούμε τα σημερινά σκηνικά βάζοντας σε πράξη ένα παιγνιώδη χώρο, όπως μας τον δείχνει η πειραματική περιπλάνηση και παράλληλα να κατασκευάσουμε εντελώς καινούργια σκηνικά» (Ιωαννίδης, 1999: 112-13). Στόχος της Ενιαίας Πολεοδομίας είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος που να μπορεί άμεσα να ελέγχεται, να επαναϋπολογίζεται και να μετασχηματίζεται βάσει των επιθυμιών και των αναγκών των κατοίκων, δημιουργώντας εναλλασσόμενες ατμόσφαιρες (Nieuwenhuis, 1974). Μέσα στο πλαίσιο αυτό, ο homo faber (άνθρωπος κατασκευαστής) συναντά τον homo ludens (άνθρωπος του παιχνιδιού) και η κοινωνική ζωή μετατρέπεται σε ένα «αέναο αρχιτεκτονικό παιχνίδι». Μέσα από αυτό το παιχνίδι, λοιπόν, οι Καταστασιακοί, οραματίζονταν την ίδρυση μίας ή περισσότερων καινούριων “πόλεων”. Η “Νέα Βαβυλωνία” του Costant παρουσιάζει μία πολυεπίπεδη δομή δημιουργώντας ένα απέραντο δίκτυο εσωτερικών χώρων που παράγονται και επεκτείνονται για να καλύψουν κάποια στιγμή ολόκληρο τον πλανήτη. Αυτή η νέα πόλη, αιωρείται επάνω από το 45

έδαφος, πατώντας σε ψηλές κολόνες, αφήνοντας ελεύθερο το έδαφος στην κυκλοφορία των μηχανοκίνητων. Όσον αφορά στην κλίμακα της γειτονιάς, στην Νέα Βαβυλωνία δίνεται η δυνατότητα στον κάτοικο να επεξεργάζεται στοιχεία κινητά και μεταβαλλόμενα και να αναδιαμορφώνει το χώρο, δημιουργώντας διαφορετικές ατμόσφαιρες, «αλλάζοντας τα υλικά, το φως, τα χρώματα, τη θερμοκρασία κ.ά.» (Μήλια-Αργείτη, 2012). Σύμφωνα με την περιγραφή του Μark Wigley: «κανένας δεν μπορούσε να επιστρέψει (στην ατμόσφαιρα) που υπήρχε πριν, να ξαναβρεί το χώρο στη μορφή που τον άφησε, την εικόνα που καταγράφηκε στη μνήμη του. Κανένας δεν μπορούσε να πέσει στην παγίδα της συνήθειας»(Μήλια-Αργείτη, 2012). _ Archigram Το έργο των Μεταβολιστών επηρέασε πολύ τα σχέδια της ομάδας Archigram καθώς το περιεχόμενο των προτάσεών της αποτελείται από δίκτυα μεγαδομών συλλογικής κατοίκησης, «αυτοφερόμενα βυσματικά κελύφη» και "ποπ" κάψουλες με περιορισμένο χρόνο ζωής, οι οποίες με την κατάληλη τεχνολογία θα αντικαταστούσαν τις τυπικές “ανθεκτικές” κτηριακές φόρμες. Οι πυρήνες κατοικίας που σχεδίασε η ομάδα, είχαν ως πρότυπο τη σειρά Dymaxion του Fuller, καθώς αποτελούσαν αυτόνομη στεγαστική λύση κυρίως για άτομα που ζουν μόνα τους ή για ζευγάρια, αλλά και για μια «οικονομικά μεταμορφωμένη» κοινωνία (Frampton, 2009: 251-2). Η Archigram, όπως και ολόκληρη η γενιά του ’60, ασπαζόταν την άποψη του Ιταλού φουτουριστή Antonio Sant'Elia ότι «κάθε γενιά θα πρέπει να διαμορφώνει τη δική της πόλη». Συγκεκριμένα οι Archigram αντιμετώπιζαν την κατοικία ως καταναλωτικό αγαθό, έχοντας ως στόχο «να θέλξει το σώμα και όχι να το πειθαρχίσει» (Steiner, 2008: 36). Οι υπερκατασκευές τους, λοιπόν, υπάκουαν σε μία “αναλώσιμη” και εξελισσόμενη αρχιτεκτονική προτείνοντας ευμετάβλητες δομές με ασαφή όρια. Στη συνέχεια παρουσιάζονται κάποιες από τις προτάσεις της αγγλικής ομάδας, οι οποίες ενσωματώνουν αρχές ευελιξίας και μεταβλητότητας στον χρόνο. Η “Living City” που παρουσίασαν στο Λονδίνο, αποτέλεσε μανιφέστο για τις απόψεις τους για την πόλη ως ζωντανό οργανισμό. Η πόλη αυτή, αντί να αποτελεί άκαμπτο τοπίο στο 46

οποίο θα δημιουργηθούν εμπειρίες και οι άνθρωποι θα κληθούν να προσαρμοστούν, αντίθετα αποτελεί υποδομή διαρκούς αλλαγής για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του ανθρώπου.

Εικ 6.23 “Living City” Archigram

Στο περιοδικό τους Archigram 2 και 3 διερευνούν τα αποτελέσματα ενός αστικού περιβάλλοντος, το οποίο μπορεί να προγραμματιστεί και να δομηθεί έτσι ώστε να μετασχηματίζεται διαρκώς. Στην “Plug-In City” (Εικ. 6.24) που σχεδιάζει ο Peter Cook το 1964, παρουσιάζει μία γιγάντια μεγαδομή-σκαλωσιά, η οποία μπορεί να δεχτεί αποσπώμενα τμήματα-κυψέλες κατοίκησης και άλλων λειτουργιών με περιορισμένη διάρκεια χρήσης. Όπως και οι Μεταβολιστές, έτσι και ο Cook, στα σχέδια της Plug-In City παρέθεσε πίνακες και διαγράμματα που υποδεικνύουν τον χρόνο ζωής των διάφορων κομματιών που χρησιμοποιεί. Για παράδειγμα, ορίζει 40 χρόνια ζωής για το σύστημα σωληνώσεων της πόλης, 25 χρόνια ζωής για τον πυρήνα ενός ξενοδοχείου, ενώ 3 χρόνια για τα δωμάτια που “κουμπώνουν” σε αυτό. Προωθούσαν ένα σύστημα συνδέσεων “plug-in” και ”plug-out” όπως η λογική των lego (Sadler, 2005: 61). Η ίδια η πόλη σχεδιάστηκε για να μεταβάλλεται διαρκώς.

Εικ 6.24 “Plug-In City”, Peter Cook (1964) Εικ 6.25 “Capsules”, Warren Chalk (1964)

Αντίστοιχα, ο Warren Chalk σχεδιάζει τις “Capsules” (Εικ. 6.25) με την ίδια λογική. Ένας πύργος από προσθαφαιρούμενα προκατασκευασμένα σπίτια-κάψουλες οι οποίες προσαρτώνται σε ένα κεντρικό στέλεχος, το οποίο παρέχει στατική υποστήριξη, κατακόρυφη κυκλοφορία και υπηρεσίες. Ένας γερανός στην κορυφή του πύργου θα τοποθετούσε και θα απομάκρυνε τις κατοικίες, μετασχηματίζοντας διαρκώς την όψη της κατασκευής. Την ίδια χρονιά ένα άλλο μέλος της ομάδας, ο Ron Herron προτείνει την “Walking City” (Εικ. 6.26), μια αυτόνομη πόλη ρομπότ εξελιγμένης νοημοσύνης που φιλοξενεί κατοίκους – νομάδες, καθώς κυριολεκτικά τους ταξιδεύει στον κόσμο. Είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να κάνει “plug-in” σε ειδικά διαμορφωμένα κομμάτια προκειμένου γίνουν ανταλλαγές πληθυσμού ή ανανέωση πόρων. Όταν πολλές κινούμενες πόλεις συνδέονταν μεταξύ τους, δημιουργούσαν "κινούμενες μητροπόλεις". Η μορφή της πόλης αυτής είναι ένα έντομο – μηχανή, μεταφέροντας στην κυριολεξία τον χαρακτηρισμό του Le Corbusier για το σπίτι ως μια «μηχανή κατοίκησης». Η πρόταση αυτή, θα μπορούσε περισσότερο να εφαρμοστεί σε μία κατεστραμμένη ή ανθυγιεινή κοινωνία, στον απόηχο ενός πυρηνικού πολέμου, ιδέα που μας θυμίζει τις προτάσεις του Fuller.

Εικ 6.26, Εικ 6.27 “Walking City” Ron Herron (1964)

Μία άλλη πρόταση μικρότερης κλίμακας από τις προηγούμενες της ομάδας των Archigram είναι το “Cushicle” του Michael Webb. Το Cushicle είναι μια εφεύρεση που επιτρέπει στον χρήστη να κουβαλήσει ένα πλήρες περιβάλλον στην πλάτη του. Είναι μία ολοκληρωμένη νομαδική μονάδα, την οποία ο χρήστης μπορεί να φουσκώσει όποτε επιθυμεί να τη χρησιμοποιήσει, παρέχοντας υψηλή άνεση με την ελάχιστη προσπάθεια. Η αυτόνομη αυτή μονάδα μπορεί να μεταφέρει φαγητό, νερό, ραδιόφωνο, μικρή τηλεόραση και συσκευή θέρμανσης.

Εικ 6.28, Εικ 6.29 “Cushicle”, Michael Webb (1966)

Τέλος, η “Instant City” (1968) αποτελεί μία μελέτη μεταφοράς της μητροπολιτικής δυναμικής σε άλλες περιοχές. Η πόλη αυτή μέσω γιγάντιων μπαλονιών πέταγε από μέρος σε μέρος, ενώ προσγειωνόταν προσωρινά σε μικρές κοινωνίες ώστε να προσφέρει στους κατοίκους την ευκαιρία να νιώσουν τον παλμό της ζωής στην πόλη. Κινητές εγκαταστάσεις, προσωρινές δομές και τεχνολογίες πλαισίωναν αυτή την μεταφερόμενη μητρόπολη.

Εικ. 6.30 “Instant City” (1968)

_ N. J. Habraken Ο Habraken προχώρησε ένα βήμα παραπέρα ως προς τις ιδέες της Archigram για τις υποστηρικτικές κατασκευές με αποσπώμενες μονάδες. Στο βιβλίο του Supports: «An Alternative to Mass Housing» (1972) όρισε την υποστηρικτική κατασκευή-ραχοκοκαλιά ως μία «κατασκευή η οποία επιτρέπει την τροφοδοσία των μονάδων κατοικιών που μπορούν να κτιστούν, να τροποποιηθούν και να αποσπαστούν από την κατασκευή ανεξάρτητα η μία με την άλλη. Η υποστηρικτική κατασκευή είναι αρκετά διαφορετική από τη τυπική φέρουσα κατασκευή ενός μεγάλου κτηρίου. Ο σκελετός είναι αποκλειστικά δεμένος με την συγκεκριμένη πρόταση της οποίας αποτελεί μέλος. Απο την άλλη, ο υποστηρικτικός σκελετός, κατασκευάζεται γνωρίζοντας ότι δεν μπορούμε να προβλέψουμε τι ακριβώς θα χρειαστεί να υποδεχθεί στο μέλλον (Jenks, Dempsey, 2005: 139). Δικαίως, επομένως, αναφέρεται από τον Jenks και τον Dempsey στο βιβλίο τους, πως οι προτάσεις του Habraken αποκαλύπτουν ότι οι ιδέες που υιοθέτησε από την Archigram, μπορούν τελικά να υλοποιηθούν. (Frampton, 2009: 257) Ο Habraken, αναγνώρισε ότι τέτοιες υποστηρικτικές κατασκευές έλειπαν από τις σύγχρονες προτάσεις μαζικής κατοίκησης. Ο Habraken, εμπνευσμένος και από τις θεωρίες του Friedman, πρότεινε την κατασκευή σκελετού με υποστηλώματα, με μικρό τελικό ύψος για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα στέγασης των αστέγων. Τα μόνα σταθερά τμήματα των κατοικιών – μονάδων που προτείνει είναι οι ζώνες πρόσβασης, οι κουζίνες και λουτρά, ενώ οι υπόλοιποι χώροι υπόκεινται σε συνεχείς μετασχηματισμούς. Επίπλέον, ο Habraken πρότεινε στην επίπλωση των χώρων αυτών να χρησιμοποιηθούν βιομηχανοποιημένα τυποποιημένα στοιχεία, που θα κατασκευάζονταν στις αλυσίδες παραγωγής της αυτοκινητοβιομηχανίας με επίπεδα 50

τεχνικής πολυπλοκότητας που δεν είχε ακόμα επιτευχθεί στην κατοίκηση.«Σε τελευταία ανάλυση η κατοικία πρέπει να γίνει ένα πραγματικά καταναλώσιμο είδος» (Frampton, 2009: 257-8)

Όπως διατύπωσαν οι Μεταβολιστές, έτσι και ο Habraken συμφωνούσε πως οι πόλεις μπορούν να αντιμετωπιστούν σαν ζωντανοί οργανισμοί, σαν ζωντανά κύτταρα, καθώς αλλάζουν στην πάροδο του χρόνου. Όπως ανέφερε και ο ίδιος σε μία διάλεξή του6α, οι κατοικίες είναι «μικρότερα κύτταρα, ενταγμένα μέσα σε ένα μεγαλύτερο, τα οποία μπορούν να τροποποιούνται χωρίς να “ενοχλούν” τα υπόλοιπα». Υπάρχει μία αλληλεπίδραση των χρηστών που μένουν μέσα στο κτήριο, με τη μορφή του κτηρίου. Το κτηριακό δίκτυο, πρέπει να μένει ανοιχτό από τον αρχιτέκτονα. Με τον τρόπο αυτό, ο σχεδιασμός γίνεται ζωντανός μέσα στον χρόνο, καθώς το κτήριο γίνεται ευέλικτο και δίνεται η δυνατότητα στους κατοίκους να αγαπήσουν το κτήριό τους6α.

Ένα έργο επηρεασμένο από τη σκέψη του Habraken είναι το “επεκτεινόμενο” συγκρότημα κατοικιών που χτίστηκε στην Genterstasse του Μονάχου το 1971 από τον Otto Steidle και τους Doris και Ralph Thut.

Εικ. 6.31, 6.32, 6.33 Genterstasse, Μοναχο

_ Τάκης Ζενέτος Για τον Τάκη Ζενέτο, η αρχιτεκτονική είναι ένα μεταβαλλόμενο πεδίο δυνάμεων. Η αρχιτεκτονική του επιθυμεί να είναι ελάχιστη, καθολική και μη πεπερασμένη. «Για να σκεφτεί κανείς την έννοια της μεταβολής, αρκεί να σκεφτεί τη σχέση των συντελεστών αδρανοποίησης και των συντελεστών αναπροσαρμογής και εξέλιξης στη γενετική», 51

αναφέρει ο ίδιος (Καλφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006). Τα κτήριά του δεν τα αντιμετώπιζε ποτέ ως τελειωμένα και κλειστά έργα, άποψη που επιβεβαιώνει και ο Παπαλεξόπουλος τονίζοντας πως «κανείς δεν μπορεί να ακινητοποιήσει τα έργα του Ζενέτου και να τα κρίνει ως τελειωμένα αντικείμενα» (Καλφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006). Πίστευε πως η σημερινή αρχιτεκτονική πρέπει να εκλαμβάνεται ως εργαλείο μετάβασης στο μέλλον και πως οποιοδήποτε αρχιτεκτονικό πρόβλημα αντιμετωπίζεται τελείως διαφορετικά σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Όπως ο ίδιος έχει αναφέρει, «πρέπει να εφαρμόζουμε για τις εγκαταστάσεις μας συστήματα εξ ίσου ρευστά με τις ανάγκες μας που αλλάζουν συνεχώς» (Καλφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006). Κατά συνέπεια, υποστήριζε ένθερμα πως οι αρχιτέκτονες πρέπει να σχεδιάζουν ευέλικτα κελύφη. Διατύπωνε την ανησυχία του για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν οι μόνιμες επεμβάσεις στον χώρο, καθώς σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την ταχύτητα των μεταβολών, η αρχιτεκτονική δεν συνίσταται να προσπαθεί να προφτάσει τις συνεχώς εξελισσόμενες ανάγκες αλλά θα πρέπει «να ερευνά και να προβλέπει». Τα κτήρια που σχεδίασε, αλλά και αυτά που κατάφερε να υλοποιήσει, πάντα υπαινίσσονται μια αλλαγή, έχουν μια «στιγμιαία ταυτότητα» ενώ συγχρόνως μπορούν εν δυνάμει να αλλάξουν. Τη στιγμή που μας εξηγεί το πώς έχει δομηθεί μια κατασκευή, προσδιορίζοντας τη μορφή της, προσδιορίζει ταυτόχρονα

και

το

πώς

εκείνη

θα

μετασχηματίζεται

στο

χρόνο.

Ακριβώς

επειδή υπαινίσσεται συνεχώς την αλλαγή της μορφής, δείχνει μια αδιαφορία για την «Ύστατη μορφή». Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Στρογγυλού Σχολείου στον Αγ. Δημήτριο, όπου ο Ζενέτος έδωσε δύο κατόψεις. Την κάτοψη του σήμερα, και την κάτοψη του αύριο η οποία θα ενσωματώσει τις τεχνολογίες της εποχής «Τα όρια που θέσαμε χθες, ξεπεράστηκαν, και τα όρια που θέτουμε σήμερα, είναι πάλι κινητά.» Ζενέτος (Καλφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006) Πιστεύει ακράδαντα ότι αυτό το ξεπέρασμα των ορίων συνδέεται με την ενοποίηση του παγκόσμιου χώρου μέσα από τα δίκτυα επικοινωνίας και προχωρά, προς την κατεύθυνση μιας ουμανιστικής θεώρησης των τεχνολογιών της πληροφορίας. Στην πρότασή του για την Ηλεκτρονική Πολεοδομία, θεωρεί την επιφάνεια του δαπέδου ως έναν «εύκαμπτο φορέα υποδοχής των κατοίκων». Σχεδιάζει το ανάγλυφο του εδάφους, 52

έτσι ώστε να παρουσιάζει δυνατότητες μικρο-εύκαμψίας και μεταβλητότητας, για να μπορεί να προσαρμόζεται στο σώμα του ανθρώπου, ανάλογα τη δραστηριότητα που εκτελεί. Ομοίως και άλλα στοιχεία της πρότασής του μπορούν να μεταβάλλονται, συγκροτώντας ένα «ουδέτερο τεχνολογικό υπόβαθρο», το οποίο μπορεί να ακολουθήσει χειρισμούς σύμφωνα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες μας. Αυτές οι υποδομές, για τον Ζενέτο, μπορούν να αποτελέσουν ένα «έπιπλο του μέλλοντος», το οποίο θα μεταβάλλεται περαμετρικά ώστε να καλύψει τις ανάγκες του ατόμου, αλλα και τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, σε μεγαλύτερη κλίμακα, στην κλίμακα της «Εύκαμπτης Πολεοδομίας».

ΕΝΟΤΗΤΑ ii_ από τον Ζενέτο στη σύχρονη

////////////////////////////////////////////////////////////διαδραστική

αρχιτεκτονική

«Τα όρια που θέσαμε χθες, ξεπεράστηκαν, και τα όρια που θέτουμε σήμερα, είναι πάλι κινητά.» Τάκης Ζενέτος (Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος, 2006: 26)

7. Από το όραμα στην υλοποίηση. Από τους αρχιτέκτονες-οραματιστές που εξετάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ο Τάκης Ζενέτος αποτελεί ένα πρόσωπο-“κλειδί”. Οι προτάσεις του αποδείχτηκαν προφητικές όσον αφορά στις εκφράσεις της διαδραστικής αρχιτεκτονικής των τελευταίων δέκα χρόνων στο χώρο της αρχιτεκτονικής. Αποτελεί, για το λόγο αυτό, συνδετικό κρίκο των δύο γενιών που αναλύονται στην παρούσα εργασία και ταυτόχρονα το έναυσμα για την εκκίνηση της τρέχουσας ενότητας. Η προοδευτικότητά του δικαιολογείται από την αδιάλειπτη ενημέρωσή του για τις εξελίξεις στον κόσμο της τεχνολογίας και της επιστήμης. Ήδη από το 1962, “προφήτευσε” τον Κυβερνοχώρο, τις τηλε-ενέργειες, την ιδέα της ψηφιακής μνήμης της κοινότητας αλλα και τα διαδραστικά συστήματα. Στη συνέχεια, αξίζει να παρουσιάσουμε, εν συντομία, το πλαίσιο της σημερινής εποχής, η οποία χαρακτηρίζεται από πλήθος νέων ανακαλύψεων, σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, και να το συνδέσουμε με το προφητικό έργο του Ζενέτου. _ Kυβερνοχώρος Οι πολίτες έχουν πλέον τη δυνατότητα να συνδέονται ανά πάσα στιγμή στον Kυβερνοχώρο (cyberspace) μέσα από άυλα δίκτυα που διατρέχουν όλοκληρο τον πλανήτη. Ο κόσμος έχει κατακλειστεί από “Πύλες” οι οποίες μας επιτρέπουν, όταν βρεθούμε στην εμβέλειά τους, με ένα απλό “log-in” να κάνουμε “plug-in” στην παράλληλη, ασύλληπτη, Νέα πόλη που μας περιβάλλει, αποκτώντας πρόσβαση στο μη-υλικό. Ίσως η πόλη αυτή, εάν μπορούσε να οπτικοποιηθεί, να έμοιαζε με τις κινηματογραφικές πόλεις που μας χάρισε η φαντασία των σκηνοθετών Juan Solanas (Εικ 7.3) και Christopher Nolan (Εικ 7.4).

Εικ. 7.1 The Matrix, Wachowski Brothers (1999) Εικ.7.2 Οπτικές ίνες

Εικ 7.3 Juan Solanas Upside Down – Ανάμεσα σε δύο κόσμους (2012) Εικ 7.4 Christopher Nolan Inception (2010)

Εάν κοιτάξουμε τον χάρτη των γειτονιών του Internet (http://internet-map.net) παρατηρούμε τις σχετικές θέσεις των άυλων διευθύνσεων, όπου ανάλογα με την επισκεψιμότητα δημιουργούν νέες μητροπόλεις, πόλεις και χωριά. Συνολικά σχηματίζεται μία πόλη – Ήπειρος όπου ο κάθε χρήστης καθίσταται ταυτόχρονα κέντρο αλλά και μέρος του συνόλου. Η γεωγραφία αυτή διαρκώς τροφοδοτείται και μεταβάλλεται όσο αλλάζουν τα δεδομένα που την τροφοδοτούν.

Εικ 7.5 χάρτης των γειτονιών του Internet Εικ 7.6 Ο χάρτης του Internet

O Michael Benedikt διατυπώνει στο βιβλίο του «Cyberspace: first steps» ότι βιώνουμε την εποχή του άυλου κόσμου, δηλαδή του “cyberspace”· όρος που διατυπώνεται πρώτη φορά το 1984 από τον William Gipson (συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας)(Benedikt, 1991: 1). Ο Benedikt υπογραμμίζει πως με τη συμβολή της τεχνολογίας των υπολογιστών και της εικονικής πραγματικότητας ένας νέος κόσμος αρχίζει να αναδύεται, αποκομμένος από υλικούς περιορισμούς, μη αυστηρά καθορισμένος στον τόπο και στο χρόνο, αφού υπόκειται σε μία κατάσταση διαρκούς αλλαγής. Τη δεκαετία του ‘80 ο Nicholas Negroponte φαντάζεται έναν κόσμο απαλλαγμένο από τη χρήση καλωδίων αλλά και οπτικών ινών. Ήδη ο Ζενέτος έχει οραματιστεί πολύ νωρίτερα την ενοποίηση του παγκόσμιου χώρου σε άυλο 60

επίπεδο και φαντάζεται πόλεις, πλήρως και πολλαπλώς διασυνδεδεμένες, σε ένα κοινό δίκτυο όπου η τεχνολογία αιωρείται επάνω από τη φύση.

_Τηλε-ενέργειες Πλέον οι αποστάσεις έχουν εκμηδενιστεί καθώς με τη βοήθεια του Διαδικτύου ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να εκτελέσει όλο και περισσότερες ενέργειες από απόσταση, χωρίς να χάνει χρόνο στις περιττές μετακινήσεις. Αυτή η δυνατότητα εκφράζεται στην “Ηλεκτρονική Πολεοδομία” όπου σε ένα άυλο περιβάλλον δεσπόζουσα θέση καταλαμβάνουν οι «τηλεενέργειες», ώστε να διευκολυνθούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες και οι κάτοικοι να αποκτήσουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο.

_Μνήμη Στο ψηφιακό περιβάλλον που ζούμε, o Κυβερνοχώρος, αλλά και οι ηλεκτρονικές συσκευές αποτυπώνουν και αποθηκεύουν τόπους, δράσεις, συνδέσεις και εμπειρίες, καθώς διαθέτουν λειτουργία μνήμης. Αντίστοιχα στην πρότασή του ο Ζενέτος διατυπώνει ότι οι πληροφορίες θα αποθηκεύονται σε μία άυλη βάση δεδομένων, συγκροτώντας Μνήμη της κοινότητας.

_ Διαδραστικά Συστήματα Σήμερα, αναδύονται διαδραστικά περιβάλλοντα που χάρει στην πρόοδο των τεχνολογιών κατάφεραν να ενσωματώσουν έξυπνες συσκευές όπως διαφόρων ειδών αισθητήρες και μικροτσίπ.

Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι τα κτήρια αποτελούν “ζωντανούς οργανισμούς” καθώς αντιδρούν στα ερεθίσματα των κατοίκων τους, αλληλεπιδρώντας μαζί τους. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές γίνονται αισθητές μέσα από τη φθορά του κτηρίου, ενώ ο χρόνος “αντίδρασης” είναι πολύ αργός. Οι αλλαγές που επέρχονται δεν καθίστανται άμεσα αντιληπτές αλλά χρειάζονται δεκαετίες για να γίνουν ορατές. Για το λόγο αυτό, μας δίνεται η εντύπωση ενός αντικειμένου στατικού και παγωμένου στο χρόνο. 61

Όμως, με την ενσωμάτωση τεχνολογιών επιταχύνεται ο χρόνος αντίδρασης και η απόκριση του χώρου στα ερεθίσματα που δέχεται από τον χρήστη γίνεται άμεσα αντιληπτή. Διαμορφώνεται τελικά ένας χώρος μεταβλητός και ρευστός ο οποίος κάθε στιγμή μετασχηματίζεται και αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις δράσεις και τους συσχετισμούς της ανθρώπινης παρουσίας. Η ανθρώπινη παρουσία και κίνηση μετατρέπεται σε βασικό στοιχείο συγκρότησης του χώρου και των ποιοτήτων του. Ο χρήστης πλέον καλείται να αναδημιουργήσει τον χώρο γύρω του, ενώ ταυτόχρονα μπαίνει στη διαδικασία να εξετάσει τις ποιότητες, τις συνδέσεις και τα όρια του περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκεται. Μέσα από αυτόν τον “συμμετοχικό σχεδιασμό” ο ρόλος του αρχιτέκτονα και του χρήστη επαναπροσδιορίζεται.

Ο Nicholas Negreponte ιδρύει το 1985 το MIT Lab, με στόχο να μελετήσει τις δυνατότητες διάδρασης μεταξύ του ατόμου και του ηλεκτρονικού υπολογιστή, ενώ στο βιβλίο του «Being Digital» προβλέπει τη συγχώνευση του διαδραστικού κόσμου με αυτόν της πληροφορίας και της ψυχαγωγίας. Το όραμα της αρχιτεκτονικής ως ένα μεταβαλλόμενο πεδίο δυνάμεων οραματίστηκε ο Τάκης

Ζενέτος

αρκετά

νωρίτερα.

Στην

“Ηλεκτονική

Πολεοδομία”

άνθρωπος

προσαρμόζεται σε έναν σπονδυλωτό φορέα σώματος, ο οποίος ως δεύτερο σώμα υπακούει στις ανάγκες του χρήστη. Αντίστοιχα, το έδαφος της πόλης αποτελεί έναν εύκαμπτο φορέα ο οποίος είναι ικανός να υποδέχεται τις δραστηριοτήτες που κατά καιρούς καλείται να φιλοξενήσει.

_ Κυβερνητική

διαδραστική αρχιτεκτονική συνδέεται άρρηκτα με την ανάπτυξη της Επιστήμης της

Κυβερνητικής. Στο σημείο αυτό, καλό θα ήταν να παρουσιαστεί εν συντομία η έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί σε αυτό το πεδίο.

Ο όρος “Κυβερνητική» (Cybernetics) προέρχεται από την ελληνική λέξη «κυβερνήτης», ο οποίος είναι σε θέση να διευθύνει και αποτελεί τον “κατευθυντήριο μηχανισμό”. H Κυβερνητική ασχολείται με τις συγκεκριμένες διαδικασίες που ακολουθεί κάποιος για να επιτύχει ένα στόχο. Αναπόσπαστο μέρος της όλης διαδικασίας είναι η ανάδραση (feedback), η οποία συμβάλει στο να ενημερώνει το όποιο “σύστημα” εάν ο στόχος έχει επιτεύχθει, εάν πλησιάζει την επίτευξή του, αλλά και στο να θέτει καινούριους στόχους.

Η Κυβερνητική, σαν διαδικασία υπήρχε ανέκαθεν στη φύση, ενώ σαν αρχή στην κοινωνία υπάρχει τουλάχιστον από την εποχή του Πλάτωνα ο οποίος τη χρησιμοποιούσε για να αναφερθεί στην κυβέρνηση. Στην εποχή μας, ο όρος έγινε ευρέως γνωστός από το βιβλίο του Norbert Wiener “Κυβερνητική: ο έλεγχος και η επικοινωνία στα ζώα και στη μηχανή” ("Cybernetics: control and communication in the animal and machine", 1948).

Εικ. 7.7 Cybernetics Concept Map by Peter Solderitsch (2008)

Το βιβλίο αυτό, αποτέλεσε σταθμό στην επιστήμη της Κυβερνητικής, καθώς από τη μία, συνέδεσε τον έλεγχο, τις διαδικασίες δηλαδή που ακολουθούμε ώστε να επιτύχουμε ένα στόχο με την επικοινωνία, δηλαδή τη ροή της πληροφορίας μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντος. Άρα, για να καταφέρουμε να επιτύχουμε ένα στόχο αποτελεσματικά, απαιτείται επικοινωνία. Από την άλλη, ο Wiener, υπογραμμίζει ότι στις κυβερνητικές αρχές υποκούουν και τα οργανικά και τα ανόργανα συστήματα (μηχανές), καθώς και τα δύο μπορούν να έχουν έναν σκοπό να επιτελέσουν (online Guide to Cybernetics).

Την σύνδεση της Κυβερνητικής με την διαδραστική αρχιτεκτονική μελέτησε πρώτος ο Gordon Pask, ο οποίος ήταν μία από τις ηγετικές φιγούρες στην μελέτη και ανάπτυξη της Κυβερνητικής. Ανέπτυξε τη Θεωρία της Συνομιλίας (Conversation theory), η οποία εξηγεί επιστημονικά πώς οι αλληλεπιδράσεις οδηγούν στην κατασκευή της γνώσης. Η θεωρία αυτή επιτρέπει, για πρώτη φορά, στον χρήστη να έχει καθοριστικό ρόλο στο περιβάλλον του. Ο Pask εξέταζε θέματα όπως το πώς ο ανθρώπινος οργανισμός μαθαίνει από το περιβάλλον του και συσχετίζεται με άλλους ανθρώπους μέσα από την γλώσσα.

Ο Cedric Price, ένας από τους πιο μεγάλους οραματιστές του τέλους του 20ου αιώνα, παρακολουθούσε τις θεωρίες της Κυβερνητικής και η πρόταση του για το “Fun Palace”, το 1961, ενσωμάτωσε πολλές από τις θεωρίες του Pask για μία διαδραστική αρχιτεκτονική. Χρησιμοποίησε το μοντέλο πρόσληψης (input), επεξεργασίας (processing) και απόδοσης δεδομένων (output). Αυτή η ροή πληροφοριών, έχει άμεση σχέση με το σχεδιασμό του συστήματος και το πώς αυτό αντιδρά σε σχέση με τα ερεθίσματα που λαμβάνει. Αισθητήρες λαμβάνουν τις πληροφορίες από το περιβάλλον και τις τροφοδοτούν στον ενεργοποιητή μέσω μιας διαδικασία ανάλυσης και επεξεργασίας που προσδιορίζει το τελικό αποτέλεσμα (Μαραγκουδάκη, 2012: 13-14). Η πρόταση περιλάμβανε επίσης μία Επιτροπή Κυβερνητικής του Fun Palace, την οποία θα διήφθηνε ο Gordon Pask (1928 – 1996) (Cedric Price Archive).

8. Σύγχρονα παραδείγματα διαδραστικής αρχιτεκτονικής.

Στη συνέχεια, παρουσιάζονται επιλεγμένα σύγχρονα παραδείγματα διαδραστικής αρχιτεκτονικής, τα οποία ακολουθούν τις αρχές της Κυβερνητικής, κυρίως όπως αυτές διατυπώθηκαν από τον Gordon Pask. Οι προτάσεις αυτές αντανακλούν επίσης και παλαιότερους προβληματισμούς σχετικά με την επικοινωνία του χρήστη με στοιχεία του χώρου και πώς αυτά μεταβάλλονται σύμφωνα με τις επιθυμίες τους. Οι σύγχρονες προτάσεις απαντούν με διαφορετικά μέσα και σε μικρότερη κλίμακα.

_ Aegis Hyposurface από τους Marc Goulthrope + dECOi Architects (1999)

Εικ. 8.1 Aegis Hyposurface

Ένα από τα κυριότερα παραδείγματα διαδραστικής αρχιτεκτονικής αποτελεί η διαδραστική επιφάνεια Aegis των αρχιτεκτόνων dECOi. Στόχος τους ήταν η κατασκευή αυτή «να δράσει εντελώς ριζοσπαστικά στον χώρο της αρχιτεκτονικής και να εισάγει τη δυνατότητα μίας δυναμικής μορφής». Να γίνει ένας «προάγγελος της νανοτεχνολογίας - η τομή της πληροφορίας με την ίδια την ύλη» [2]. Όπως αναφέρει ο Mark Goulthorpe, αποτελεί μία συσκευή «info-form» (Brownell, 2006: 50). Η Aegis Hyposurface αποτέλεσε την απάντηση στον διαγωνισμό που προκηρύχθηκε το 1999 στο Berninham για τη δημιουργία μιας εικαστικής αρχιτεκτονικής επιφάνειας που θα τοποθετείτο στο νέο φουαγιέ του Ιππόδρόμου. Ο Mark Goulthorpe8α με τους dECOi Architects πρότεινε η ίδια η επιφάνεια να αποτελέσει εικαστική παρέμβαση. Με τη βοήθεια ατόμων και από άλλες ειδικότητες (μαθηματικών, προγραμματιστών υπολογιστών και

ειδικών στα πολυμέσα), κατασκεύασαν μία “ζωντανή” επιφάνεια, μήκους οκτώ και ύψους επτά μέτρων. Ο όρος “ζωντανή” μάλιστα δικαιολογείται, καθώς διαθέτει: α/ Επιδερμίδα: επιμέρους μεταλλικές τριγωνικές επιφάνειες β/ Μύες: 896 πνευματικά πιστόνια πίσω από κάθε τριγωνική επιφάνεια, μπορούν να προκαλέσουν κατακόρυφη μετατόπιση έως και πενήντα εκατοστά, λειτουργώντας όλα μαζί δυναμικά, σαν σύνολο, ενώ είναι τα μοναδικά τμήματα της κατασκευής που κινούνται με άμεσο τρόπο. γ/ Νευρικό Σύστημα: δίκτυο από αισθητήρες που λαμβάνουν μία ποικιλία ερεθισμάτων όπως ήχο, φως, θερμότητα, κίνηση. Ένας δυνατός κεντρικός υπολογιστής επεξεργάζεται τα ερεθίσματα και στέλνει αμέσως συγκεκριμένη εντολή σε κάθε πιστόνι, ενεργοποιώντας, τελικά, την επιφάνεια. Μια μεταβολή μπορεί να μεταδοθεί κατά μήκος της επιφάνειας με ταχύτητα μέχρι και 60 χιλιόμετρα την ώρα.

Εικ. 8.2 Εικ. 8.3 πνευματικά πιστόνια πίσω από κάθε τριγωνική επιφάνεια

«Ο τοίχος αντιδρά τόσο γρήγορα σε ένα χειροκρότημα που έχεις την εντύπωση ότι συμμετέχει και όχι ότι απλώς αντιδρά με καθυστέρηση» (Σωτηρόπουλος, Τσονίδης, 2008: 32-34). Η HypoSurface είναι το πρώτο σύστημα προβολής στον κόσμο όπου η ίδια η επιφάνεια της οθόνης κινείται: δέχεται φυσική παραμόρφωση. Όπως κάθε ψηφιακή συσκευή, έτσι και η Aegis Hyposurface μπορεί να συνδέσει οποιοδήποτε input (ήχο, φως, θερμότητα, κίνηση, δεδομένα από το Internet) με οποιοδήποτε output (patterns, logos, κείμενο) κερδίζοντας την προσοχή του περαστικού καθώς προσφέρει πλήρη διάδραση μαζί του. «Με το Aegis 66

Hyposurface επαναπροσδιορίζεται η ’’αρχιτεκτονική επιφάνεια’’ η οποία, από απλό πέτασμα μετατρέπεται σε τρισδιάστατη δυναμικά μεταβαλλόμενη επιφάνεια που αποκτά και ιδιότητες interface» (Σωτηρόπουλος, Τσονίδης, 2008: 32-34). Εμπνευσμένος από τον τρόπο που αντιδρά στα ερεθίσματα (κύματα, patterns κλπ), ο Mark Goulthorpe,

χαρακτηρίζει

το

Aegis

σαν

ένα

«ελεγχόμενο

υγρό

ακριβείας»

(hyposurface.org), λειτουργεί σαν ένα ελαστικό ύφασμα ή δέρμα. Επιδιώκοντας να υπογραμμίσει τις διαφορετικές χρήσεις που μπορεί να έχει αυτή η ευφεύρεση, ο Mark Goulthorpe, προτείνει ορισμένες από αυτές, όπως τη χρήση ως μέσο διαφήμισης σε εμπορικά καταστήματα και γενικά στους δρόμους τις πόλης, όπου πάνω του θα προβάλεται το logo ή ένα μήνυμα κάποιας εταιρίας. Σε εκδηλώσεις όπου το κοινό θα “παίζει” μαζί της, λειτουργώντας ως μέσο ψυχαγωγίας. Μπορεί ακόμα να χρησιμοποιηθεί από χορευτές, τραγουδιστές, DJs και VJs σαν διαδραστικό-φόντο στις συναυλίες τους. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν Hypo-επιφάνεια, Hypo-χώρος, Hypo-οροφή, Hypoπάτωμα, σε οποιαδήποτε παραλλαγή μεγέθους (hyposurface.org). Το Aegis Hyposurface, λοιπόν, μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας τρισδιάστατος καμβάς όπου ο καλλιτέχνης, ή ο χρήστης ή ο περαστικός ή ο ένοικος, μπορεί να γίνει δημιουργικός, να βάλει σε λειτουργία τη φαντασία του για να κατασκευάσει μια διαδραστική εμπειρία, επικοινωνώντας ταυτόχρονα με την ύλη.

_ Topotransegrity από την ομάδα 5subzero (2006) Επτά χρόνια μετά την πρόταση των dECOi Architects για την κινούμενη επιφάνεια Aegis, η ομάδα 5subzero, πρότεινε μία κατασκευή που προσπαθεί να αντιδράσει ενεργητικά στις απαιτήσεις ενός δημόσιου χώρου, επαναπροσδιορίζοντάς τον, σπάζοντας την στατικότητά του. Το Topotransegrity, όπως ονομάστηκε η πρόταση, μελετά τον τρόπο με τον οποίο η αρχιτεκτονική μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα interface που ενώνει σε πραγματικό χρόνο τον χρήστη και την επιφάνεια του αστικού και δημόσιου χώρου.

Προχώρησαν ένα βήμα πιο μπροστά από τους dECOi, μετατρέποντας την επιδερμίδα του Aegis Hyposurface σε «thick 2D», δανειζόμενοι τον όρο από τον Stan Allen (Sarkis, 2001: 119). Ενώ η Aegis μπορούσε να μετατοπιστεί μόνο κατακόρυφα με μέγιστη μετατόπιση πενήντα εκατοστά, το Topotransegrity, ύστερα από μία ειδική διάταξη στο σημείο τομής των πιστονιών, μπορεί να μετατοπίζεται και στους τρεις άξονες, επιτρέποντας ένα ευρύ φάσμα χωρικών επαναπροσδιορισμών.

Εικ. 8.4: Aegis Hyposurface: μέγιστη κατακόρυφη μετατόπιση πενήντα εκατοστά Εικ. 8.5: Topotransegrity: μετατόπιση και στους τρεις άξονες

Εικ. 8.6: Aegis Hyposurface: κινούμενη επιφάνεια Εικ. 8.7: Topotransegrity: δημόσιο περιβάλλον που δημιουργεί νέες χωρικές εμπειρίες

Η πρόταση αυτή της ομάδας 5subzero, λειτουργεί σαν ζωντανός οργανισμός καθώς, όπως και η Aegis, διαθέτει: α/ Επιδερμίδα: μικρά τρίγωνα πλακίδια που διαμορφώνουν το δάπεδο επενδεδύοντας το χωροδικτύωμα. β/ Μύες: μια σειρά από ενεργά πνευματικά πιστόνια FESTO και παθητικά τηλεσκοπικά στοιχεία, τα οποία είναι τοποθετημένα έτσι ώστε να δημιουργούν ένα χωροδικτύωμα. γ/ Νευρικό Σύστημα: δίκτυο από αισθητήρες πίεσης, που αντιλαμβάνονται το ανθρώπινο πάτημα και είναι ενσωματωμένοι στην δικτυωματική κατασκευή και μεταφέρουν τις πληροφορίες στο κεντρικό πρόγραμμα ελέγχου του Topotransegrity. Το πρόγραμμα επεξεργάζεται τα δεδομένα και δίνει εντολές στα πιστόνια ώστε να προκαλέσουν τις κατάλληλες παραμορφώσεις στην επιφάνεια. Έτσι, οι τεχνολογίες που «προσαρμόζονται σε ''νεκρά'' οικοδομικά υλικά μεταμορφώνουν τον αρχιτεκτονικό χώρο σε ένα πολύπλοκο και έξυπνο λειτουργικό σύστημα» (Σωτηρόπουλος, Τσονίδης, 2008: 24-29).

Εικ. 8.8

Τα ερεθίσματα, που λαμβάνει και επεξεργάζεται το σύστημα Topotransegrity , συμβάλλουν στην συνεχόμενη αξιολόγηση του περιβάλλοντός του και τον επαναπροσδιορισμό με βάση τις εναλλασσόμενες συνθήκες και ανάγκες. Ως αποτέλεσμα, αντιδρά, προσαρμόζεται και μεταμορφώνεται σε συγκεκριμένα χωρικά γεγονότα που συμβαίνουν πάνω του, προκαλώντας στην επιφάνεια από μικρές μετακινήσεις, μέχρι μεγάλης κλίμακας παραμορφώσεις που μπορούν να δημιουργήσουν ακόμα και κλειστούς χώρους.

Εικ. 8.9, Εικ. 8.10, Εικ. 8.11, Εικ. 8.12 Topotransegrity από την ομάδα 5subzero

Από τις πιο σημαντικές λειτουργίες του Topotransegrity είναι η λειτουργία “μνήμης” (memory mode), η οποία καταγράφει κατά την πάροδο του χρόνου τις πορείες και τα μοτίβα κίνησης που επιλέγουν οι χρήστες, αποθηκεύοντας τις πιο συχνές πορείες. Έτσι, η κατασκευή αυτή διευκολύνει την κίνηση των χρηστών επάνω της, δημιουργώντας μονοπάτια και διαδρομές που οδηγούν τον επισκέπτη στους πιο δημοφιλείς προορισμούς. Χάρη στη λειτουργία αυτή, καταγράφεται το πλάτος των διαδρόμων κυκλοφορίας, οι συνδέσεις καθ’ ύψος, οι εισόδοι και τα πλατώματα. Η τοπογραφία μπορεί να επανέλθει στην αρχική της μορφή μετά από μια περίοδο μη-χρήσης (interactivearchitecture.org). Το Topotransegrity, λοιπόν, καθοδηγείται από τις ανθρώπινες συνήθειες και εξελίσσεται μαζί με τον χρήστη. Ανα πάσα στιγμή παραλλαμβάνει την δραστηριότητα του κοινού, αυτοπροσαρμόζεται και αναδιοργανώνεται διαδραστικά. Σε αυτό το «κατοικήσιμο interface τίποτα δεν παραμένει σταθερό» (Σωτηρόπουλος, Τσονίδης, 2008: 24-29).

_ E-motive House από τον Kas Oosterhuis (2002)

Εικ. 8.13 E-motive House από τον Kas Oosterhuis (2002)

Ενώ η Aegis είναι μία επιφάνεια - οθόνη, και το σύστημα Topotransegrity είναι ένας δημόσιος χώρος που μεταβάλλεται δημιουργώντας χώρους μέσα του, η ομάδα του Oosterhuis, το 2002, σχεδίασε μία κατοικία που αποτελείται από μεταβαλλόμενες επιφάνειες δίνοντας τη δυνατότητα στους κατοίκους να αλλάζουν τη μορφή της, ανόλογα με τη διάθεση και τις ανάγκες τους, αλληλεπιδρώντας με τον τρόπο αυτό μαζί της. Το Ε-motive house, είναι μία κατασκευή πλήρως βιομηχανική, ευέλικτη στον προγραμματισμό και αποσυναρμολογούμενη, που μπορεί να κατασκευαστεί στο άμεσο μέλλον. Ο Oosterhuis διατυπώνει τον προβληματισμό του εάν ένα κτήριο καινοτομικό και “έξυπνο” παραμένει ένα κτήριο ή τελικά γίνεται ένα έργο τέχνης. Αναφέρει ότι «η κατοικία πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ένα εργαστήριο το οποίο αγγίζει τις συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ της κατοικίας και των κατοίκων - επισκεπτών της και μεταξύ των ίδιων των στοιχείων που τη συνθέτουν» (oosterhuis.nl). Η κατοικία Ε-motive αποτελεί ένα πείραμα για την επαυξημένη πραγματικότητα. Η κατασκευή της κατοικίας και κυρίως τα έπιπλα που την αποτελούν γίνεται δυνατό να προγραμματίζονται και να μεταβάλλονται μέσω της ενσωματωμένης τεχνολογίας. Τα μόνα σταθερά στοιχεία είναι ο χώρος της κουζίνας και του μπάνιου που βρίσκονται στα άκρα της μακρόστενης αυτής κατοικίας. Ο ενδιάμεσος χώρος μπορεί να μεταβάλλεται από χώρο εργαστηρίου, σε χώρο φαγητού, ύπνου κ.α. Ο χώρος, λοιπόν, συντονίζεται με τις ανάγκες των χρηστών του.

Η κίνηση των χρηστών και οι αλλαγές του καιρού καταγράφονται από διάφορους αισθητήρες στον “εγκέφαλο” της κατοικίας, με αποτέλεσμα η κατοικία Ε-motive να μεταφράζει κάθε φορά τα ερεθίσματα που δέχεται και να παράγει κίνηση. Το κτήριο αντιδρά μέσα από ένα ενσωματωμένο σύστημα μηχανισμών κίνησης όπως πνευματικά πιστόνια και υδραυλικούς κυλίνδους που βοηθούν τους “μύς” του συστήματος να “συσπώνται” και “χαλαρώνουν”, δηλαδή, να κινούνται. Με αυτόν τον τρόπο, οι χρήστες και η κατοικία επικοινωνούν. Η κατασκευή αποτελείται από άκαμπτα και ελαστικά μέρη. Ξύλινες δοκοί τρέχουν κατά μήκος της κατασκευής αποτελώντας τα άκαμπτα τμήματα και δημιουργώντας νευρώσεις, η εξωτερική πλευρά των οποίων είναι καλυμένη με φωτοβολταϊκά, ώστε να παράγεται ηλεκτρισμός. Ανάμεσα στις δοκούς συναντάμε ελαστικά στοιχεία που λειτουργούν ως σύνδεσμοι οι οποίοι πότε επεκτείνονται και άλλοτε συστέλλεται, επιτρέποντας την μεταβολή της θέσης των άκαμπτων μερών, με αποτέλεσμα η συνολική μορφή της κατοικίας να έχει την δυνατότητα να μεταβάλλεται διαρκώς. Η πρόκληση, από τεχνικής πλευράς, έγκειται στην επιτυχή “συνεργασία” των άκαμπτων ελαστικών μερών της κατασκευής, κάτι που υλοποιείται μέσω του προγραμματισμού των μηχανισμών κίνησης.

_ Hylozoic Ground από τους P. Beesley, R. Gorbet, R. Armstrong (2010) Έδαφος στο οποίο συναντάμε ζωή- Orgone Reef & Orpheus Filter Το 2010,

στην 12η Διεθνή Αρχιτεκτονική Έκθεση Biennale στην Βενετία, ο Philip

Beesley (Αναπληρωτής Καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο του Waterloo), ο Rob Gorbet (διευθυντής μηχανολογίας), η Rachel Armstrong (πειραματική χημικός) και πολλοί άλλοι συνεργάτες δημιούργησαν για το περίπτερο του Καναδά το Hylozoic Ground.

Εικ. 8.14 Hylozoic Ground από τους P. Beesley, R. Gorbet, R. Armstrong (2010)

«Hylozoism» είναι μια υπέροχη λέξη, προερχόμενη από τα αρχαία ελληνικά και σημαίνει ζωή μέσα απο την ύλη (Beesley, 2010). Το Hylozoic Ground είναι ένα τεράστιο διαδραστικό περιβάλλον φτιαγμένο από αδρανή υλικά, ελαφριά ψηφιακά κατασκευασμένα κομμάτια, τα οποία ενσωματώνουν μικροεπεξεργαστές και αισθητήρες. Τα στρώματα (layers) που συνθέτουν αυτόν τον ζωντανό σύστημα είναι το δίκτυο, η κατασκευή, τα κινούμενα κομμάτια (μύες), τα νεύρα, η νοημοσύνη - η μνήμη και το ενεργό κυκλοφοριακό σύστημα. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν ένα αναρτημένο καινούριο έδαφος το οποίο συνθέτει την υβριδική του σύσταση συσσωρεύοντας συστατικά από ό,τι το περιβάλλει. Ο Philip Beesley σε μία συνέντευξή του το παραλληλίζει με έναν κοραλλιογενή ύφαλο (AD, 2011). Ακολουθώντας τις λειτουργίες ενός ζωντανού συστήματος, η Νοημοσύνη της μηχανής, με τη συνδυαστική βοήθεια του Ηλεκτρισμού και της Χημείας, επιτρέπει στην ανθρώπινη αλληλεπίδραση (input) να πυροδοτήσει στο σύστημα την αναπνοή, το χάδι, κινήσεις 73

κατάποσης, υβριδικές μεταβολικές ανταλλαγές, μεταφορά υλικού, φιλτράρισμα του περιβάλλοντος, δημιουργία και ενσωμάτωση χώρου, καθώς κινείται σε σχέση με τους ανθρώπους δημιουργώντας ένα είδος καταφυγίου και ένα σημείο συνάντησης (output). Αυτές οι αντιδράσεις γίνονται με τη βοήθεια κυψελών με κινητικές βαλβίδες και πόρους με περιστέλοντα κύματα, δημιουργώντας μια αντλία που σπρώχνει αέρα, ενυδατώνει και απομακρύνει την ανοργανική ύλη μέσω του φιλτραρίσματος των μεμβρανών. «Ζωντανές» ανταλλαγές χημικών ουσιών εντοπίζονται ως τα πρώτα στάδια αυτο-ανανεώσιμων λειτουργιών οι οποίες μπορεί να εφορίσουν σε αυτή την αρχιτεκτονική (AD, 2011). Δημιουργούνται, λοιπόν, αλληλεπιδράσεις για μια αρχιτεκτονική η οποία ανταποκρίνεται στα ερεθίσματα, προσωμοιώνοντας τη ζωή και που σταδιακά μοίαζει να συμπεριφέρεται σαν ζωντανός οργανισμός. Θέτει ερωτήματα όπως το εάν η αρχιτεκτονική μπορεί να είναι ζωντανή, εάν ανταποκρίνεται στον άνθρωπο, εάν αναγνωρίζει την παρουσία μας και νοιάζεται για εμάς(AD, 2011). Τα πρωτοκύτταρα (protocells) είναι το μεταβατικό βήμα προς τη δημιουργία απολύτως τεχνητών κυττάρων. Είναι μία καινούρια κατηγορία υλικών τα οποία χρησιμοποιούνται για την ενίσχυση των τοπίων και των κτηρίων(AD, 2005).. Μπορούν να να αλλάξουν την κατάσταση της ύλης στο περιβάλλον τους και (χειραγωγώντας ή χειραγωγούμενα) να μεταβάλλουν τη θέση και τη σύσταση της ύλης στο χρόνο και το χώρο. Η στρατηγική αυτή περικλείεται στην ίδια την έννοια της ζωής, ώστε να αποφεύγεται η εντροπία και η φθορά προς το σημείο ισορροπίας – με άλλα λόγια, ο θάνατος (AD, 2011).

Εικ. 8.15, Εικ. 8.16 πρωτοκύτταρα (protocells)

Έχουν,

δηλαδή,

τη

δυνατότητα

να

αυτο-επισκευάζονται

(selfrepairing).

Τα

πρωτοκύτταρα (protocells) παρομοιάζονται από τη Rachel Armstrong με μικρούς χοντρούς 74

σάκους που περιέχουν χημικές μπαταρίες και αν και στην πραγματικότητα δε διαθέτουν DNA, ωστόσο, λόγω του τρόπου συμπεριφοράς τους μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε "ζωντανούς οργανισμούς". Η ίδια υποστηρίζει ότι πρέπει να ξεπεράσουμε την αρχιτεκτονική αδρανών υλικών και να δημιουργήσουμε αρχιτεκτονική που αυτο-αναπτύσσεται. Θεωρεί πως τα κτήρια πρέπει να είναι συνδεδεμένα με τη φύση, να επικοινωνούν μαζί της. Με την ίδια ακριβώς λογική προτείνει τη χρήση οργανικών συστημάτων που συνδέονται με τον φυσικό κόσμο μέσα από χημικές αντιδράσεις και της διαδικασίας του μεταβολισμού. (TED Talks) «Το να κάνεις αρχιτεκτονική μπορεί να θεωρηθεί ως μια συνειδητή προσπάθεια να φανταστούμε κ να ερευνήσουμε τις φυσικές και ψυχολογικές πλευρές της ανθρώπινης εμπειρίας» (Beesley, 2005).

_ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ανακεφαλαιώνοντας, η γενιά του ’60 ήταν μία γενία που σίγουρα δεν της έλειπε το όραμα. Άφησαν τη φαντασία τους να περιπλανηθεί ελεύθερη στις απεριόριστες δυνατότητες του τεχνολογικού

παροξυσμού

που

βίωναν,

κοιτώντας

ταυτόχρονα

μέσα

από

την

κλειδαρότρυπα ενός κόσμου πολλά υποσχόμενου.

“Keyhole” Marcel Duchamp Jason Patric in Guy Maddin's 'Keyhole.'

Οι τολμηροί εκπρόσωποί της παρήγαγαν ευφυείς προτάσεις για τη μορφή της πόλης, πρωτοποριακά πολυλειτουργικά και πολυεπικοινωνιακά συστήματα και μηχανισμούς ως έναν εναλλακτικό φορέα κατοίκησης. Μέσα από τις προτάσεις τους διαφαίνεται η αγωνία τους για τη θέση του πολίτη του αύριο μέσα στην Πόλη-Κόσμος που αναδύεται. Απαντούν στο πρόβλημα της κατοίκησης με προτάσεις μεγάλης κλίμακας, προτείνουν κινούμενες, μεταφερόμενες πόλεις, κτήρια plug-in, πόλη επάνω από τον υπάρχοντα ιστό, όπου οι χρήστες έχουν πλέον έναν ενεργό ρόλο συμμετέχοντας στην σύνθεση της κατοικίας τους.

Από την άλλη πλευρά, οι ιδέες της πρωτοπορίας αυτής δεν πέρασαν στο απυρόβλητο, καθώς ασκήθηκε κριτική όσον αφορά τη δυνατότητα υλοποίησης και ενσωμάτωσης των τεχνολογικών εξελίξεων που πρότειναν. Για πάράδειγμα, πολλοί πολεοδόμοι, αρχιτέκτονες και κριτικοί βρίσκουν τις ιδέες του Friedman πολύ απλοϊκές επικαλούμενοι ότι οι κάτοικοι ποτέ δεν θα μπορούσαν να δεχτούν την ιδέα οι ζωές τους να απομακρυνθούν από το έδαφος. Ο Frampton για τις προτάσεις της ομάδας των Archigram καυτηριάζει πως εκείνοι «δεν ένιωσαν υποχρεωμένοι να μας εξηγήσουν γιατί θα έπρεπε κανείς να ζήσει μέσα σε ένα τόσο ακριβό και εξεζητημένο μεταλλοκατασκεύασμα, και μάλιστα σε συνθήκες βάρβαρα περιοριστικές» (Frampton, 2009: 251). Αργότερα, ήρθε η αντίδραση κατά της μαζικής οραματιστικής αρχιτεκτονικής. Τέλος, σημαντικό είναι να υπογραμμίσουμε πως οι ομάδες αυτές ανέπτυξαν τις προτάσεις τους σε ένα πλαίσιο όπου υπήρχε η αίσθηση των φαινομενικά ανεξάντλητων ενεργειακών πηγών, πεποίθηση που άρχισε να αλλάζει με την πρώτη πετρελαϊκή κρίση στις ΗΠΑ το 1973. Ταυτόχρονα, η βιαιότητα του πολέμου στο Βιετνάμ άρχισε να σκοτείνιαζει το όραμά και την τεχνοκρατική αισιοδοξία της γενιάς του ’60, καθώς αποκαλύφθηκε η μακάβρια πλευρά της τεχνολογικής προόδου.

Πόλεμος στο Βιετνάμ (1965 - 1973) Πρώτη πετρελαϊκή κρίση στις ΗΠΑ 1973

Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε από τον Ζενέτο στα άυλα και παραμετρικά περιβάλλοντα, καθώς προέβλεψε την ενοποίηση του κόσμου κάτω από ένα κοινό πλανητικό δίκτυο ενώ ο υλικός κόσμος μπορεί να προγραμματίζεται και να μεταβάλλεται σύμφωνα με τις επιθυμίες των κατοίκων. Για την εποχή του η “Ηλεκτρονική Πολεοδομία” αποτελούσε ουτοπία, για την εποχή μας αποτελεί συνδετικό κρίκο ανοίγοντας έναν διάλογο, μεταξύ της γενιάς του και των προτάσεων της διαδραστικής αρχιτεκτονικής της εποχής μας. Όπως άλλωστε υπογράμμισε ο Friedman, λίγες δεκαετίας πριν, κάθε ουτοπία είναι πραγματοποιήσιμη. 80

Σήμερα βιώνουμε κατά ένα μέρος την ουτοπία που ονειρεύτηκε η γενιά αυτή με έναν τρόπο που ούτε και οι ίδιοι δεν είχαν φανταστεί. Οι προτάσεις αυτές υλοποιούν τα όνειρα μίας αρχιτεκτονικής που μπορεί να αντιδρά στα ερεθίσματα με πιο άμεσο και εκλεπτισμένο τρόπο, καθώς ζούμε την εποχή του downsize και της νανοκλίμακας. Για το λόγο αυτό, οι προτάσεις της γενιάς του Ζενέτου σήμερα φαίνονται υπερβολικές καθώς χαρακτηρίζονταν από μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις. Ταυτόχρονα, η αλλαγή κλίμακας μεταξύ του τότε και του τώρα διαφαίνεται και από τα μέσα που χρησιμοποιούν οι δύο γενιές. Ενώ τη δεκαετία του ’60 γερανοί εκτελούσαν κατακόρυφες κινήσεις μεταφέροντας μονάδες ώστε να μετασχηματίσουν τις μεγαδομές και την πόλη, σήμερα οι γερανοί ένουν αντικατασταθεί από μηχανισμούς πολύ μικρότερης κλίμακας, όπως πνευματικά πιστόνια, τα οποία καλούνται να δώσουν κίνηση σε αρχιτεκτονικές επιφάνειες και χώρους με ιδιωτικό ή δημόσιο χαρακτήρα. Οι δύο γενιές ασπάζονται την ίδια άποψη ότι η αρχιτεκτονική είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Η παλαιότερη γενιά αντιμετώπιζε τις μεγακατασκευές με τη λογική μετασχηματισμού του εσωτερικού των μονάδων και με τη λογική του plu-in/-out. Σήμερα, οι προτάσεις χαρακτηρίζονται από τους δημιουργούς τους ως ένας ζωντανός οργανισμός καθώς με τα μέσα της εποχής αποκτούν δέρμα, μύες ακόμη και νευρικό σύστημα ενσωματώνοντας την έννοια της μεταβλητότητας με μία πιο εκλεπτισμένη και σύνθετη ταυτόχρονα λύση.

«Η τεχνολογία είναι η απάντηση, αλλά... ποιά ήταν η ερώτηση;» Cedric Price Σημαντικό είναι να διευκρινιστεί πως η χρήση των εξελιγμένων τεχνολογιών και δυνατοτήτων που αυτές προσφέρουν, μπορούν εύκολα να παρασύρουν τον άνθρωπο προς την κατάχρησή τους. Όπως καυτηριάζεται στην ταινία “Wall-e”, του Andrew Stanton το2008 η κοινωνία του μέλλοντος (μία κοινωνία που έχει αποικήσει σε έναν άλλον πλανήτη επειδή έχει καταστέψει τη Γη) διακρίνεται από έναν γενικευμένο αυτοματισμό σε κάθε έκφανσή της. Μας παρουσιάζει τον πολίτη του μέλλοντος μόνιμα τοποθετημένο σε μία «έξυπνη» πολυθρόνα η οποία τον ταξιδεύει όπου εκείνος φανταστεί, υλικά και ψηφιακά, ενώ “έξυπνες συσκευές” έρχονται γύρω του παρέχοντάς του ό,τι εκείνος επιθυμεί.

Σπονδυλωτός φορέας σώματος Ηλεκτρονική Πολεοδομία 1962 -Τάκης Ζενέτος 2008 – Wall-e

Εκ πρώτης όψεως, η πολυθρόνα αυτή μας θυμίζει τον σπονδυλωτό φορέα σώματος του Ζενέτου και το όραμά του σχετικά με τις «τηλε-ενέργειες», ταυτόχρονα όμως υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Ενώ στην κοινωνία του “Wall-e” οι άνθρωποι μοιάζουν περισσότερο με άμορφες μάζες, καθώς όλη τους τη ζωή την περνούν ακίνητοι και όλος ο κόσμος περιστέφεται γύρω από εκείνους, στην κοινωνία που προτείνει ο Ζενέτος η τεχνολογία έρχεται να υπηρετήσει τον άνθρωπο. Εκείνη θα εκτελέσει γι’ αυτόν περιττές διαδικασίες ώστε ο πολίτης της ψηφιακής εποχής να αποκτήσει περισσότερο χρόνο για να μπορέσει να είναι δημιουργικός, να επανασυνδεθεί με τη φύση, με τους ανθρώπους γύρω του αλλά και με τον ίδιο του τον εαυτό. Τόσο ο Ζενέτος όσο και οι σύγχρονοι οραματιστές σχεδιάζουν τις προτάσεις τους στα πλαίσια ενός κόσμου που διέπεται από ήθος και αρχές στον οποίο η 82

χρήση της τεχνολογίας και της διαδραστικής αρχιτεκτονικής στοχεύει στην προαγωγή του ατομικού και συλλογικού συμφέροντος.

Από καταβολής κόσμου, εμείς είμαστε εκείνοι που στρέφουμε ενάντια στο είδος μας την πρόοδο που εμείς φέραμε. Χρειάζεται λοιπόν, έντονος σκεπτικισμός ώστε να διαχειριστούμε την ελευθερία που μας παρέχει ο σύγχρονος ψηφιακός κόσμος. Σε αυτό το πλαίσιο η αρχιτεκτονική μπορεί να υπηρετήσει τον άνθρωπο με πιο αποτελεσματικό τρόπο.

Το παράδειγμα του κόμικ: «Ο Πυρετός Της Ουρμπικάνδης» («La Fievre D’urbicande», 1985) «Ο Πυρετός Της Ουρμπικάνδης» είναι ένα κόμικ των F. Schuiten, B. Peeters και αποτελεί τον δεύτερο τόμο της σειράς τους: «Οι Σκοτεινές Πόλεις» («Les Cités Obscures»). Στην Ουρμπικάνδη, στην πόλη όπου εκτιλείσεται η ιστορία, βρέθηκε ένας μικρός κύβος φτιαγμένος από ένα μυστηριώδες υλικό πεταμένος σε μία οικοδομή. Ο Thomas, τον αφήνει στο γραφείο του αρχιτέκτονα της πόλης, Eugen Robick. Το ίδιο βράδυ, ο κύβος αρχίζει να μεγαλώνει επάνω στο γραφείο του, διαπερνώντας τους τοίχους. Κάθε μέρα μεγαλώνει και από λίγο, δημιουργώντας έναν τρισδιάστατο κάνναβο: «Το Δίκτυο», όπως τον αποκαλούν οι πολίτες της πόλεις. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε ένα πραγματικό οπτικό και αισθητικό σοκ για την πόλη, την οποία πάντα την διέκρινε η τάξη, η συμμετρία και η λογική.

«Το δίκτυο αν συνεχίσει να εξαπλώνεται, μπορεί να ανατρέψει τον ίδιο το κοινωνικό μας σύστημα... αν δεν προσπαθήσουμε να το ανακόψουμε καταδικαζόμαστε στο χάος και στην αναρχία.»[…] «... αισθητικά πρόκειται για έκτρωμα.. πώς μπορείς να ανέχεσαι ένα τέτοιο τερατούργημα;» Κάποια στιγμή της ανάπτυξής του, γίνεται τόσο πυκνός και φτάνει σε τέτοια κλίμακα, ώστε άρχιζει να γεφυρωνει τήματα της πόλης, λειτουργώντας ως γέφυρα μεταξύ των δύο κομματιών της πόλης, τα οποία ήταν αποκομμένα το ένα από το άλλο. Για κάποιο διάστημα, η ανάπτυξη του ‘Δικτύου’ φαίνεται να έχει σταματήσει, και ο Robick αποφασίζει να το αποτυπώσει με ακρίβεια. Οι πολίτες, εκμεταλλευόμενοι τα θετικά στοιχεία αυτής της 84

μεγακατασκευής, οικιοποιούνται το Δίκτυο κτίζοντας διάφορες κατασκευές ποικίλων προγραμμάτων (υποδομές κατακόρυφης και οριζόντιας κίνησης, μετρό χώρους για κατοικία, για καλλιέργεια). Η μεγαδομή, υπάρχει σαν ένα ουδέτερο αντικείμενο, το οποίο μπορεί τελικά να λειτουργήσει σαν βάση για διαφορετικές αρχιτεκτονικές εκφράσεις. «τα πράγματα δεν είναι τόσο απόλυτα, Τόμας... Η αντίθεση. Μην ξεχνάς της αντίθεση! Ποιός ξέρει εάν η μνημειακή τέχνη δεν έχει ανάγκη από ορισμένα παράφωνα στοιχεία για να αναδεικνύονται τα μεγάλα σύνολα.» […] «Η Ουρμπικάνδη, προς το παρόν, ζει στο μέσο ενός ευτυχισμένου χάους.» Το Δίκτυο αρχίζει πάλι να μεγαλώνει, καταστέφοντας όλες τις νέες υποδομές που είχαν φτιαχτεί γύρω και επάνω του. Τελικά, χάνεται στην ατμόσφαιρα και επεκτείνεται, πλέον, στο διάστημα. Το παράδοξο στοιχείο είναι πως οι πολίτες είχαν συνηθίσει τόσο την παρουσία του χωροκαννάβου αυτού, που ζητούν να φτιαχτεί ένα νέο Δίκτυο από τα σχέδια του παλιού. Το παράδειγμα αυτής της ιστορίας μας θυμίζει την αιώνια πάλη μεταξύ εκείνων που αποθεώνουν το ένα και μοναδικό κτήριο-αντικείμενο, το οποίο μένει σταθερό στο χρόνο και ορίζει την εποχή του, και μεταξύ εκείνων που σχεδιάζουν συστήματα ευέλικτα στο χρόνο και ανοικτά να υποδεχτούν ποικίλες χρήσεις με τη συμμετοχή των κατοίκων.

«ένα μοναδικό αποτέλεσμα που έχει δομηθεί με συνέπεια αξίζει περισσότερο από χίλια εφευρήματα!»

Αντί επιλόγου.... διάλογος

EUGEN ROBICK:

Μα εγώ δεν δουλεύω για το σήμερα! Δουλεύω για το μέλλον... το έργο μου θα σμιλευτεί στην πέτρα... θα διαρκέσει περισσότερο από κάθε

φφφφφφφφ0ομιλία!1

ΤΑΚΗΣ ΖΕΝΕΤΟΣ: Να μην σχεδιάσουμε τίποτα, τουλάχιστον με τους γνωστούς τρόπους, να -------------------------ιιιι-μη συνεχίσουμε τα λάθη, να μη δεσμεύσουμε το μέλλον που αλλάζει ----------------ιιιι----------γοργά… το θέμα συνοψίζεται στο γεγονός ότι πρέπει να εφαρμόζουμε ----------------ιιιι----------για τις εγκαταστάσεις μας συστήματα εξ ίσου ρευστά με τις ανάγκες 00000000000000000μας-που αλλάζουν συνεχώς. 2

1.“Ο Πυρετός Της Ουρμπικάνδης” F. Schuiten, B. Peeters (1985) 2. “Τάκης Χ. Ζενέτος Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική” Καλαφάτη, Παπαλεξόπουλος (2006)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΝΟΤΗΤΑ i_ η ριζοσπαστική γενιά του ‘60 2. Η κριτική του Μοντέρνου. 2α στις προπαρασκευαστικές συναντήσεις της “CIAM X Committee” διαμορφώνονταν τα θέματα του CIAM Χ, με διάφορες προτάσεις. Μέλος της ήταν και οι Team X. 4. Η περιγραφή της δομής της Νέας Αρχιτεκτονικής. 4α Γάλλος αρχιτέκτονας, ουγγρικής καταγωγής. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης το 1943. 4β Groupe d’Etude d’Architecture Mobile (GEAM) με τους: Paul Maymont, Frei Otto, Eckard SchultzeFielitz, Werner Runhau και D. G. Emmerich. 4γ Μεταβολισμός, λέξη η οποία προέρχεται από τη λέξη μεταβάλλω (=δίνω σε κάτι άλλη μορφή, αλλάζω, μετατρέπω, μεταμορφώνω) , είναι το σύνολο των φυσικών και χημικών διαδικασιών που συντελούνται σε έναν οργανισμό για την αύξηση, την αναπαραγωγή και τη διατήρησή του στη ζωή, με την πρόσκτηση του απαιτούμενου ποσού ενέργειας από τις διάφορες τροφές (Μπαμπινιώτης, 1998, Λεξικό). Είναι το σύνολο των αντιδράσεων που έχουν ως αποτέλεσμα είτε τη σύνθεση μιας ουσίας (αναβολισμός) είτε την αποικοδόμησή της (καταβολισμός) (Μασπάτε, 1985, Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, Τόμος 38ος: 276) 4δ Στα τέλη της δεκαετίας του ‘40 υπήρξε συν-ιδρυτής της ομάδας καλλιτεχνών “Cobra”, ενώ το 1953, εγκατέλειψε την ζωγραφική για να συγκεντρωθεί στο θέμα της “κατασκευής”. 4ε ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη της ομάδας Καταστασιακή Διεθνής (“Situationist International”), το 1957, και έπαιξε κεντρικό ρόλο στα πειράματά τους μέχρι την παραίτησή του το 1960 . 4στ από το 1965 έως το 1975 o ήταν Διευθυντής του SAR (Foundation for Architects Research) στην Ολλανδία. 5. Η θέση της τεχνολογίας. 5α ο Homo Ludens, αναφέρεται πρώτη φορά το 1938 από τον Johann Huizinga, στο βιβλίο του: “Homo Ludens: Study of the Element of Play in Culture”. 5β Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ο Constant, για να μπορέσει να δομήσει μια νομαδική κοινωνία σε πλανητική κλίμακα, επισκέπτεται καταλύματα τσιγγάνων. Αξίζει να υπογραμμιστεί, ότι προπαρασκευαστικό στάδιο της μεγάλης επανάστασης, αποτελούν το δημιουργικό παιχνίδι περιπλάνησης και κατασκευής ψυχογεωγραφικών χαρτών της Καταστασιακής Διεθνούς. Μέσα από την συνεργασία που προϋποθέτει το παιχνίδι οι άνθρωποι μπορούν να εξαφανίσουν τον ανταγωνισμό και τη ατομικό συμφέρον, ενεργοποιώντας και να ανακατασκευάζοντας τη συλλογική αντίληψη και μνήμη. Πίστευαν ότι η συνάντηση αυτή του ατόμου με το αστικό περιβάλλον, θα αφύπνούσε τις μάζες επισπεύδοντας την αύξηση του βαθμού συνειδητοποίησης και ελευθερίας τους, φτάνοντας, τελικά, να εξεγερθούν. 6. Η ενσωμάτωση της μεταβλητότητας. 6α Σημειώσεις από την διάλεξή του, στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών, 14 Μαρτίου 2012.

ΕΝΟΤΗΤΑ ii_ από τον Ζενέτο στη σύχρονη διαδραστική αρχιτεκτονική 8. Σύγχρονα παραδείγματα διαδραστικής αρχιτεκτονικής. 8α Καθηγητής στο MIT, Διευθυντής του dECOi Design http://architecture.mit.edu/faculty/mark-goulthorpe

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Architectural Design Volume 81 Beesley [2005] Design Through Making, Article Orgone Reef 46–53 Architectural Design Volume 75 Neill Spiller, Rachel Armstrong, (Μάρτιος/ Απρίλιος 2011) Protocell Architecture (online http://issuu.com/ani.arzumanyan/docs/protocell_architecture) Αρχιτεκτονικά Θέματα [1978] Τάκης Χ. Ζενέτος, 1926-1977, Αθήνα Reyner Banham [1980], Theory and Design in the First Machine Age, Εκδ. Πρωτ. 1960, MIT Press: Cambridge USA Michael Benedikt [1991], Cyberspace: first steps, MIT Press Peeters Benoît, Schuiten François [1986], Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης, Αθήνα: ARS LONGA NEMO Blaine Erickson Brownell, [2006], Transmaterial 1: A Catalog of Materials that Redefine our Physical Environment, Princeton Architectural Press: ΝΥ Peter Cook, Archigram (Group) [1999], Archigram, Εκδ. Πρωτ. 1972, Princeton Architectural Press: NY Ιωάννης Δ. Ιωαννίδης [1999], Το ξεπέρασμα της τέχνης / Internationale Situationniste, Ανθολογία κειμένων της Καταστασιακής Διεθνούς, Εκδοση Β’, Ύψιλον: Aθήνα Yona Friedman [1970] L’architecture mobile : vers une cite concue par ses habitants, Casterman: Belgium

Kenneth Frampton [2009], Μοντέρνα αρχιτεκτονική: Ιστορία και κριτική, 4η Έκδοση, Αθήνα: Θεμέλιο. N. J. Habraken [1972], Supports: an Alternative to Mass Housing, Architectural Press: London Le Corbusier [2004], Για μία Αρχιτεκτονική, εκδ. πρωτ. 1923, Εκρεμμές: Αθήνα. William J. Mitchell [1996], City of Bits: Space, Place, and the Infobahn, MIT Press Mike Jenks, Nicola Dempsey (2005), Future Forms and Design for Sustainable Cities, Architectural Press: Oxford Ελένη Καλαφάτη, Δημήτρης Παπαλεξόπουλος [2006], Τάκης Χ. Ζενέτος Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, Αθήνα: LIBRO 89

Α. Καρανδεινού, Χ. Αχτύπη, Στ. Γιαμαρέλος [2008] Catalogue: ATHENS BY SOUND, 11th International Architecture Exhibition La Biennale Di Venezia Kishō Kurokawa [1997], Each One A Hero: The Philosophy Of Symbiosis, Chapter: From the Age of Machine to Age of Life," Kodansha International: Tokyo, New York (online στο http://www.kisho.co.jp/page.php/298) Matilda McQuaid [2002], Envisioning Architecture: Drawings from The Museum of Modern Art, The Museum of Modern Art, New York Δάφνη Σουλογιάννη [2007], ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Ο Μελλοντολόγος (περιοδικό http://www.greekarchitects.gr/gr/βιβλιοπαρουσιαση/ο-μελλοντολόγος-id1100) Hashim Sarkis [2001], CASE: Le Corbusier Venice Hospital, Prestel: Munich Hadas A. Steiner [2008], Beyond Archigram: The Structure of Circulation, Routledge: United Kingdom Martin van Schaik, Otakar Máčel [2005], Exit Utopia: Architectural Provocations, 1956-1976, London: Prestel Nicholas Negroponte [1995], Being Digital, Alfred A. Knopf (online: http://archives.obs-us.com/obs/english/books/nn/bdintro.htm) Constant Nieuwenhuis [1974], Εxhibition Catalogue: New Babylon, Haags Gemeetenmuseum: Hague http://www.notbored.org/new-babylon.html M. Risselada, D. Heuvel [2005] Team 10: 1953-81, in search of a utopia of the present, NAi Publishers: Rotterdam

Antoine Picon [2005] σημειώσεις από τη διάλεξη "Archigram and technological utopia in the 1960’s" στα πλαίσια του μαθήματος: ARCHITECTURE SCIENCE AND TECHNOLOGY, AN INTRODUCTION http://www.architectradure.com Mark Wigley [1998], Constant's New Babylon, The Hyper-Architecture Of Desire, 010 Uitgeverij: Rotterdam (online: http://members.chello.nl/j.seegers1/situationist/constant.html)

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Θεοδώρα Βαρδούλη [2010], Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία: Σχεδιάζοντας [για] το Απρόβλεπτο: Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή, Επιβλ. Καθ.: Δημήτρης Παπαλεξόπουλος, Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών: Αθήνα Σελιανίτη Ευδοκία [2006], «Χάρτα των Αθηνών» - άποψη του Μοντέρνου Κινήματος για την πόλη ή ερμηνεία των συμπερασμάτων του IV CIAM από τον Le Corbusier, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο: Αθήνα Άννα Μαραγκουδάκη [2012], Κινητική Αρχιτεκτονική Χωρίς Μηχανικά Μέρη, Επιβλ. Καθ.: Παπαλεξόπουλος Δημήτρης, Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών: Αθήνα Αικατερίνη Μήλια-Αργείτη [2012], Homo Ludens, από την νεωτερική στη σύγχρονη εποχή, Επιβλ. Καθ.: Π. Μπαμπασίκας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών. Δ. Σωτηρόπουλος, Α. Τσονίδης [2008], 4η διάσταση, Επιβλ. Καθ.: Ανδρέας Κούρκουλας, Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών: Αθήνα Ιωάννα Χουβαρδά [2010], Διάδραση και Αρχιτεκτονική, Επιβλ. Καθ.: Α. Λιάπη, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ Buckminster Fuller Institute: http://www.bfi.org The Archigram Archival Project: http://archigram.westminster.ac.uk/ Cedric Price Archive at the Canadian Centre for Architecture http://www.cca.qc.ca/en/collection/283-cedric-price-fun-palace http://www.archigram.net/ http://www.yonafriedman.nl/ http://www.paskpresent.com/ http://www.oosterhuis.nl/ http://www.moma.org/collection/artist.php?artist_id=8109 http://www.5subzero.at http://urbicande.be/ http://philipbeesleyarchitect.com/projects/1119_Sylva/ "Getting Started" a Guide to Cybernetics http://www.pangaro.com/published/cyber-macmillan.html Ruairi Glynn http://www.interactivearchitecture.org/ http://iaac-digitalarchitecture.blogspot.gr/2007_10_07_archive.html ____ TED Talks Rachel Armstrong: Architecture that repairs itself? http://www.ted.com/talks/rachel_armstrong_architecture_that_repairs_itself.html «Yona Friedman: You are obliged to stay Mainstream» http://www.youtube.com/watch?v=zxNB5sHIJQg «Philip Beesley: Hylozoic Ground» http://www.youtube.com/watch?v=v86B9Nz_LVU «Three interacting protocell» http://www.youtube.com/watch?v=Fv0accakZ1k «Kiyonori Kikutake, Sky House (1958)» http://vimeo.com/16235358

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΝΟΤΗΤΑ i_ η ριζοσπαστική γενιά του ‘60 1. Σκιαγραφώντας την εποχή. Εικ. 1.1 http://gussilber.wordpress.com/tag/footprints-on-the-moon/ 2. Η κριτική του Μοντέρνου. Εικ. 2.1 https://en.wikipedia.org/wiki/Congr%C3%A8s_International_d'Architecture_Moderne 3. Οι επιρροές της ριζοσπαστικής γενιάς του ’60. Εικ. 3.1 http://blanchardmodernart.blogspot.gr/2010/10/cubism-and-futurism.html Εικ. 3.2 http://peaceandwarpoetics.wikispaces.com/Futurism Εικ. 3.3 http://peaceandwarpoetics.wikispaces.com/Futurism Εικ. 3.4 http://www.icif.ru/engl/cyc/101/ Εικ. 3.5 http://waiarchitecture.blogspot.gr/2010/06/what-about-last-urbanisms.html Εικ. 3.6 http://www.bc.edu/bc_org/avp/cas/fnart/Corbu.html Εικ. 3.7 http://fluxwurx.com/studio/structural-typolgies/ Εικ. 3.8 http://www.studyblue.com/notes/note/n/arch-311-presentation-13-le-corbusier--paulrudolph/deck/5999847 Εικ. 3.9 http://dab610.blogspot.gr/2010/09/unite-dhabitation.html Εικ. 3.10 http://islanddeserters.blogspot.gr/2010/01/le-corbusier-plan-obus-alger-1933.html Εικ. 3.11 http://islanddeserters.blogspot.gr/2010/01/le-corbusier-plan-obus-alger-1933.html Εικ. 3.12 http://davidszondy.com/future/city/fuller.htm Εικ. 3.13 http://www.essential-architecture.com/ARCHITECT/ARCH-Fuller.htm Εικ. 3.14 http://bretlittlehales.blogspot.gr/2010/03/future-isnt-now.html Εικ. 3.15 http://bretlittlehales.blogspot.gr/2010/03/future-isnt-now.html Εικ. 3.16 http://www.weirduniverse.net/blog/comments/inventions_of_buckminster_fuller_part_4_the_dymax ion_bathroom/ Εικ. 3.17 http://bretlittlehales.blogspot.gr/2010/03/future-isnt-now.html Εικ. 3.18 http://socalarchhistory.blogspot.gr/2011/12/structural-similarities-in-work-of.html Εικ. 3.19 http://www.bsa-y1-precedent.blogspot.gr/ Εικ. 3.20 http://brandavenue.typepad.com/brand_avenue/2006/12/ 4. Η περιγραφή της δομής της Νέας Αρχιτεκτονικής. Εικ. 4.1 http://www.tumblr.com/tagged/yona%20friedman?before=17 Εικ. 4.2 http://www.yonafriedman.nl/ Εικ. 4.3 http://www.deconcrete.org/2011/09/06/user5160788/ Εικ. 4.4 http://waiarchitecture.blogspot.gr/2010/06/what-about-last-urbanisms.html Εικ. 4.5 http://vagueterrain.net/journal09/xarene-eskandar/01 Εικ. 4.6 http://www.tumblr.com/tagged/constant%20nieuwenhuis?language=ru_RU Εικ. 4.7 http://dprbcn.wordpress.com/2010/01/16/takis-zenetos-electronic-urbanism/ Εικ. 4.8 http://dprbcn.wordpress.com/2010/01/16/takis-zenetos-electronic-urbanism/ Εικ. 4.9 ramartin.wordpress.com Εικ. 4.10 http://www.interactivearchitecture.org/the-archigram-archival-project.html Εικ. 4.11 http://at1patios.wordpress.com/tag/candilis-josic-woods/ Εικ. 4.12 http://loveyousomat.tumblr.com/ Εικ. 4.13 http://www.archdaily.com/151566/ad-classics-amsterdam-orphanage-aldo-van-eyck/2-519/

5. Η θέση της τεχνολογίας.

Εικ. 5.1 http://aaronbrownsdon.wordpress.com/2012/11/14/japanese-metabolists/ Εικ. 5.2 http://aaronbrownsdon.wordpress.com/2012/11/14/japanese-metabolists/ Εικ. 5.3 http://aaronbrownsdon.wordpress.com/2012/11/14/japanese-metabolists/ Εικ. 5.4 http://waiarchitecture.blogspot.gr/2010/06/what-about-last-urbanisms.html Εικ. 5.5 http://takiszenetos.tumblr.com/ Εικ. 5.6 http://andreasangelidakis.blogspot.gr/2009/02/found-zenetos.html 6. Η ενσωμάτωση της μεταβλητότητας Εικ. 6.1 http://www.yonafriedman.nl/?page_id=1068&wppa-album=121&wppa-photo=1112&wppaoccur=1 Εικ. 6.2 http://www.yonafriedman.nl/?page_id=1068&wppa-album=121&wppa-photo=1112&wppaoccur=1 Εικ. 6.3 http://www.yonafriedman.nl Εικ. 6.4 http://www.yonafriedman.nl Εικ. 6.5 http://www.yonafriedman.nl Εικ. 6.6 http://www.essential-architecture.com/IMAGES2/Tange2.jpg Εικ. 6.7 http://en.wikipedia.org/wiki/Kenz%C5%8D_Tange Εικ. 6.8 http://www.tumblr.com/tagged/kenzo%20tange Εικ. 6.9 http://architecturalmoleskine.blogspot.gr/2011/10/metabolist-movement.html Εικ. 6.10 http://vimeo.com/16235358 Εικ. 6.11 http://andreasangelidakis.tumblr.com/post/13798645147/fanclub-miyakonojo-civic-centerin-miyakonojo Εικ. 6.12 www.thoughtsinperspective.com Εικ. 6.13 http://aaronbrownsdon.wordpress.com/2012/11/14/japanese-metabolists/ Εικ. 6.14 http://thetemplesofconsumption.blogspot.gr/2012/03/kisho-kurokawa-helix-city-1961.html Εικ. 6.15 http://www.okzharp.com/post/14217620070/kisho-kurokawas-design-for-floating-city-intokyo Εικ. 6.16 http://villainslair.net/author/ulak/ Εικ. 6.17 http://workjes.wordpress.com/2008/01/30/clusters-in-the-air/ Εικ. 6.18 http://www.archined.nl/en/reviews/engels/isozaki-analyses-isozaki/ Εικ. 6.19 http://www.tokyoartbeat.com/tablog/entries.en/2011/10/grand-visions-given-new-life.html Εικ. 6.20 http://www.moma.org/collection/object.php?criteria=O%3AOD%3AE%3A911&page_number=1&temp late_id=1&sort_order=1&background=gray Εικ. 6.21 http://brandihofer.blogspot.gr/2011/07/i-hope-you-find-what-you-are-looking_24.html Εικ. 6.22 http://brandihofer.blogspot.gr/2011/07/i-hope-you-find-what-you-are-looking_24.html 6.23 archigram.net 6.24 http://archigram.westminster.ac.uk/ 6.25 http://www.wallpaper.com/gallery/art/peter-cook-wallpaper-cover/17050459/10685 Εικ 6.26 http://superradnow.wordpress.com/2011/07/07/the-ever-changing-world-of-archigram/ Εικ 6.27 http://www.joerobson.co.uk/history_02.html Εικ 6.28 http://architecturewithoutarchitecture.blogspot.gr/2012/12/david-greene-sportingsuitaloon.html Εικ 6.29 http://www.architectradure.com/2005/11/28/archigram-and-technological-utopia-in-the1960%E2%80%99s/ Εικ. 6.30 http://archigram.westminster.ac.uk/ Εικ. 6.31 http://www.afewthoughts.co.uk/flexiblehousing/house.php?house=54 Εικ. 6.32 http://kin-ho.blogspot.gr/2009/11/wohnanlage-genter-strasse-otto-steidle.html Εικ. 6.33http://kin-ho.blogspot.gr/2009/11/wohnanlage-genter-strasse-otto-steidle.html

7. Από το όραμα στην υλοποίηση. Εικ. 7.1 http://matrix.wikia.com/wiki/Exit Εικ.7.2 http://www.lesvosnews.net/articles/news-categories/politiki/optikes-ines-sta-sholeia-tismytilinis-analytika-o-pinakas-ton Εικ.7.3 http://internet-map.net Εικ.7.4 http://gigaom.com/2013/03/06/want-a-map-of-the-internet-theres-an-app-for-that/ Εικ.7.5 http://mountpeaks.wordpress.com/2012/03/06/what-has-the-internet-evolved-intonowadays/ Εικ.7.6 http://kbender.blogspot.gr/2012/08/cybernetics-and-art-history-odd-relation.html 8. Σύγχρονα παραδείγματα διαδραστικής αρχιτεκτονικής. Εικ. 8.1 http://blog.kineticarchitecture.net/2008/12/aegis-hyposurface/ Εικ. 8.2 http://blog.kineticarchitecture.net/2008/12/aegis-hyposurface/ Εικ. 8.3 http://blog.kineticarchitecture.net/2008/12/aegis-hyposurface/ Εικ. 8.4: http://blog.kineticarchitecture.net/2008/12/aegis-hyposurface/ Εικ. 8.5: http://www.5subzero.at Εικ. 8.6: http://blog.kineticarchitecture.net/2008/12/aegis-hyposurface/ Εικ. 8.7: http://www.5subzero.at Εικ. 8.8: http://www.5subzero.at Εικ. 8.9: http://www.5subzero.at Εικ. 8.10: http://www.5subzero.at Εικ. 8.11: http://www.5subzero.at Εικ. 8.12: http://www.5subzero.at Εικ. 8.13 http://www.oosterhuis.nl/quickstart/index.php?id=348 Εικ. 8.14 www.hylozoicground.com/Venice/ Εικ. 8.15 http://www.architectural-review.com/reviews/living-architecture/8628216.article Εικ. 8.16 http://architecturenorway.no/stories/other-stories/hylozoic-ground-2012/ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ http://el.wikipedia.org/wiki/ Πόλεμος_του_Βιετνάμ http://news247.gr/eidiseis/afieromata/petrelaio_oi_kriseis_poy_sygklonisan_ton_planhth.1653557.ht ml http://confessionsvelvetropes.typepad.com/my_weblog/2008/07/my-day-in-phila.html http://filmint.nu/?p=4645 http://echosdemetropole.caue69.fr/index.php/6-territoires-en-interdependances/