Lawyer τεύχος 2 by BOUSSIAS

LAWYER The Business Magazine • Ιούλ.- Αύγ.2020

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΑ Managing Partner KARATZAS & PARTNERS

Εναλλακτική Επίλυση Διαφορών_σελ. 30 Η τάση των FinTech_σελ. 40 Sports & eSports_σελ. 46

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

002

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

The Business Magazine

ΕΚΔΟΤΗΣ

Μιχάλης Κ. Μπούσιας

04 _

Editorial

News & Updates

Thought Leadership: Σπύρος Τάσσης, Δικηγόρος LL.M (TMT/Privacy), Πρόεδρος Ελληνικής Ενώσεως για τα Προσωπικά Δεδομένα και την Ιδιωτικότητα

Cover Story: KARATZAS & PARTNERS Κατερίνα Καρατζά, Managing Partner

Back Cover Story: ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΣ ΑΒΕΣ Λεωνίδας Τόλης, Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Παπαστράτος ΑΒΕΣ, εταιρείας της Philip Morris International

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Δηµήτρης Κορδεράς

ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΝ

Interview: Θωμάς Μπαρκιάς, Ανώτερος Επόπτης, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα

Interview: Σταυρούλα Καμπουρίδου, Επικεφαλής του FinΤech Hub και Σύμβουλος Διοίκησης της Τράπεζας της Ελλάδος

40 _

In the Spotlight: Εναλλακτική Επίλυση Διαφορών

In the Spotlight: Η σχέση μιας Μαύρης Πέμπτης με την τάση των FinTech

In the Spotlight: Το δίκαιο στον χώρο του αθλητισμού και του διαδικτυακού αθλητισμού

Opinions: Έλσα Παπαδοπούλου, Υποψήφια Διδάκτωρ «Τεχνητή Νοημοσύνη και σχετικές τεχνολογίες από σχεδιασμό στον τομέα της υγείας» Τμήμα Πληροφορικής Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Opinions: Αθηνά Ψαράκη, Δικηγόρος (LL.M. Queen Mary, University of London)

Opinions: | Αθανάσιος Παναγιώτου, Υποψήφιος Δ.Ν., LL.M. Queen Mary University of London

Opinions: Μαρία Γ. Σινανίδου, Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

Σταύρος Μπρεκουλάκης, | Καθηγητής Διεθνούς Διαιτησίας και Εμπορικού Δικαίου, Queen Mary University of London, Δικηγόρος, Διαιτητής, 3 Verulam Buildings (Gray’s Inn) Ιωάννης Αποστολάκης, | Δικηγόρος, LL.M, MScBstud, Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής IMI IMC, Πιστοποιημένος Διαπραγματευτής Δημήτρης Μελίδης, | Δικηγόρος, MSc., Athens Legal Tech co-founder, π. τακτικό μέλος Κεντρικής Επιτροπής Διαμεσολάβησης, π. νομικός σύμβουλος Υπουργού Δικαιοσύνης

68 _

Industry Focus: Γιώτα Κρεμμυδά, Νομική Σύμβουλος Ελλάδας, Αφρικής & Τουρκίας, EMEA Latin America – Competition Law and Indirect Sales GTM – Hewlett Packard Enterprise

71 _

Lawyer On Tour: Gunnar Karnath, Co-CEO line+circle

avarla@boussias.com ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΠΩΛΗΣΕΩΝ

Νένα Γιαννακίδου ACCOUNT MANAGER

Λήδα Πλατή

lplati@boussias.com YΠΟΔΟΧΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ

Ρούλη Σαμίου

rsamiou@boussias.com

ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Nατάσσα Θεοδοσίου ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΣ

Θωμάς Αρσένης IMAGE BANK

www.shutterstock.com

ΤΜΗΜΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ

Aµαλία Ψιλούδη, Δηµήτρης Φαραός, Θανάσης Μουτζίκος

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Δήμητρα Σπανού ΕΚΤΥΠΩΣΗ-ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

Pressious Arvanitidis

ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ/ΕΝΘΕΣΗ/ΕΠΙΚΟΛΛΗΣΗ

Presstime

Αθανάσιος Βοζίκης, | Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Πειραιώς

Αλεξάνδρα Βαρλά

Γιώργος Τριχιάς

EDITOR IN CHIEF ATTORNEY AT LAW LL.M

CREATIVE DIRECTOR

Αντωνία Κατσουλιέρη

ΛΟΓΙΣΤHΡΙΟ

Κωσταντίνος Χασιώτης, Αλέξης Σουλιώτης, Λίνα Γκολοµάζου

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (ΕΤΗΣΙΕΣ) Εταιρειών: €121 Ιδιωτών: €99 Φοιτητών: €77 Κύπρου-Εξωτερικού: €132

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

78 _

Lawyer On Tour: Tom Hambrett, Group General Counsel Revolut

81 _

World Report

LAWYER _ 3

ΒOUSSIAS ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Ε.Π.Ε. Κλεισθένους 338, Τ.Κ. 153 44, Γέρακας Τ.: 210 661 7777 Website: www.boussias.com ISSN 2732-6152

_EDITORIAL

« Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΞΕΚΙΝΑΕΙ 0ΤΑΝ ΤΟΠΟΘΕΤΟΥΜΕ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΑ ΔΥΟ ΤΟΥΒΛΑ ΜΑΖΙ. ΕΤΣΙ ΑΡΧΙΖΕΙ.» -Ludwig Mies van der Rohe

«Η

μόνη χαρά στη ζωή είναι ν’ αρχίζεις», λέει ο Ιταλός συγγραφέας Cesare Pavese. Θα διαφωνήσω. Βεβαίως και είναι χαρά να αρχίζεις, αλλά πόσο μεγαλύτερη είναι η

ικανοποίηση όταν συνεχίζεις! Σημαίνει ότι προχωράς, μαθαίνεις, διορθώνεις, εξελίσσεσαι. Μετά την κυκλοφορία του πρώτου μας τεύχους, συνεχίζουμε να διεκδικούμε μια θέση στη μηνιαία σας ενημέρωση και να προσπαθούμε να γίνουμε σημείο αναφοράς για τους αναγνώστες μας. Μια ανάσα πριν τις καλοκαιρινές διακοπές και με την κρίση του κορωνοϊού να μπαίνει, έστω και προσωρινά, σε ‘λανθάνουσα κατάσταση’, βάζουμε στο μικροσκόπιό μας θέματα δημιουργικά και αισιόδοξα: FinTech, καινοτομία, τεχνητή νοημοσύνη, εναλλακτικοί τρόποι επίλυσης διαφορών και αθλητισμός, είναι μερικά μόνον από αυτά. Στο διπλό Lawyer Ιουλίου/Αυγούστου συνεχίζουμε να αντλούμε έμπνευση από τον Δικηγόρο και, πιστοί στην πορεία που χαράξαμε με το ξεκίνημά μας, φιλοξενούμε πρόσωπα που θαυμάζουμε, δίνουμε βήμα σε ταλαντούχους επαγγελματίες και συνομιλούμε με εξαίρετους ανθρώπους που μας μεταφέρουν λίγη από την αναζωογονητική αύρα του εξωτερικού. Ακολουθώντας τα λόγια του Mies van der Rohe, το τεύχος που

Αλεξάνδρα Βαρλά Editor-in-Chief

κρατάτε στα χέρια σας είναι το δεύτερο τούβλο που τοποθετήσαμε για να ξεκινήσουμε την αρχιτεκτονική μας. Καλό καλοκαίρι!

4 _ LAWYER

_NEWS&UPDATES

ΠΡΏΤΟ ΑΓΓΛΌΦΩΝΟ ΠΜΣ ΣΤΗ ΝΟΜΙΚΉ ΣΧΟΛΉ ΑΘΗΝΏΝ

ΓΝΩΜΟΔΌΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΣΚ ΓΙΑ ΤΟ ΖΆΠΠΕΙΟ Με την υπ’ αριθ. 63/2020 γνωμοδότησή του, το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους έδωσε απάντηση σε ερώτημα της «Επιτροπής Ολυμπίων και Κληροδοτημάτων» αναφορικά με το ιδιοκτησιακό καθεστώς του περιβάλλοντος χώρου του Ζαππείου Μεγάρου, σύμφωνα με τις διατάξεις του α.ν. 1920/1939 και της από 30.11.1860 διαθήκης του Ε. Ζάππα. Σύμφωνα με τη σχετική γνωμοδότηση του ΝΣΚ, ο περιβάλλων χώρος του Ζαππείου Μεγάρου αποτελεί ιδιοκτησία του ν.π.δ.δ. «Επιτροπή Ολυμπίων και Κληροδοτημάτων» και απολαμβάνει συνταγματικής προστασίας, όπως και το Μέγαρο κοινωφελούς σκοπού.

ΝΈΑ ΠΡΌΣΤΙΜΑ ΓΙΑ ΠΑΡΑΒΊΑΣΗ ΤΩΝ ΚΑΝΌΝΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ ΑΠΌ ΤΟΝ COVID-19

Η Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών εγκαινίασε, για το ακαδημαϊκό έτος 2020-2021, το πρώτο αγγλόφωνο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στο σύγχρονο ιδιωτικό δίκαιο και το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο, με τίτλο “LL.M. programme in International and European Legal Studies”. Το Πρόγραμμα καταρτίσθηκε στο πλαίσιο της συνεργασίας της Νομικής Σχολής με το Δίκτυο European Law School, αποτελούμενο από πέντε διακεκριμένες Ευρωπαϊκές Νομικές Σχολές των Πανεπιστημίων Humboldt Universität στο Βερολίνο, King’s College στο Λονδίνο, La Sapienza University στη Ρώμη, University of Amsterdam και Universidade Católica Portuguesa στη Λισαβόνα. Πέραν των σεμιναρίων, των διαλέξεων και των παραδόσεων, οι φοιτητές θα μπορούν να παρακολουθούν και θερινές σχολές που διοργανώνονται κάθε έτος, σε μια Νομική Σχολή του Δικτύου.

Τα νέα πρόστιμα, για τα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος που παραβιάζουν τους κανόνες προστασίας από τον Covid-19, καθορίζει Κοινή Υπουργική Απόφαση των Υπουργών Οικονομικών, Ανάπτυξης & Επενδύσεων, Προστασίας του Πολίτη, Παιδείας & Θρησκευμάτων, Εργασίας & Κοινωνικών Υποθέσεων, Υγείας, Πολιτισμού & Αθλητισμού, Εσωτερικών, Υποδομών & Μεταφορών, Ναυτιλίας & Νησιωτικής Πολιτικής. Ειδικότερα, προβλέπονται διοικητικά πρόστιμα από 1.000 ως 50.000 ευρώ και αναστολή λειτουργίας από 15 έως 90 ημέρες ως εξής: 15 ημέρες αναστολή λειτουργίας στην πρώτη παράβαση, 30 ημέρες στη δεύτερη και 90 ημέρες στην τρίτη παράβαση, αν γίνεται εντός τριμήνου από την πρώτη, ή 60 ημέρες αν πραγματοποιείται εντός εξαμήνου. Στόχος της ΚΥΑ είναι η εξεύρεση μιας ισορροπίας μεταξύ της προάσπισης της δημόσιας υγείας και της διατήρησης των κεκτημένων από τη συλλογική προσπάθεια των πολιτών από τη μια, και της βιωσιμότητας των επιχειρήσεων από την άλλη.

6 _ LAWYER

ΣΧΈΔΙΟ ΝΌΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΗΛΕΡΓΑΣΊΑ Ενόψει της ιδιαίτερα αυξημένης εφαρμογής του συστήματος της τηλεργασίας, συνεπεία της πανδημίας του κορωνοϊού, το υπουργείο Εργασίας καταρτίζει νομοσχέδιο για τον καθορισμό του θεσμικού και νομικού πλαισίου της τηλεργασίας με στόχο, μεταξύ άλλων, τη διασφάλιση του πλήρους σεβασμού των εργασιακών σχέσεων και της ιδιωτικής ζωής του εργαζομένου. Μεταξύ των βασικών διατάξεων που περιλαμβάνει το νομοσχέδιο, αξίζει να επισημανθούν οι εξής: - Τ ήρηση του ωραρίου εργασίας από τον εργοδότη - Α παγόρευση της χρήσης κάμερας - Σ υμμόρφωση του συστήματος ελέγχου της τηλεργασίας με τη νομοθεσία περί προσωπικών δεδομένων - Δ ήλωση του εργαζομένου και του ωραρίου τηλεργασίας στο πληροφοριακό σύστημα ΕΡΓΑΝΗ

ΣΧΈΔΙΟ ΝΌΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΚΊΝΗΣΗ Σε δημόσια ηλεκτρονική διαβούλευση τέθηκε από τις 17 Ιουνίου 2020 το σχέδιο νόμου «Μετάβαση στην κινητικότητα χαμηλών εκπομπών: Μέτρα προώθησης και λειτουργία της αγοράς Ηλεκτροκίνησης», το οποίο αποσκοπεί στη διαμόρφωση ολοκληρωμένου πλαισίου για την αγορά ηλεκτροκίνησης, καθώς και στην προώθηση των αμιγώς ηλεκτρικών και υβριδικών οχημάτων. Όπως δήλωσε χαρακτηριστικά ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, κ. Κωστής Χατζηδάκης, «Η ηλεκτροκίνηση δεν είναι μόδα, είναι νέος οικολογικός τρόπος μετακινήσεων». Μεταξύ των προβλέψεων του νομοσχεδίου, αξίζει να αναφερθούν τα οικονομικά κίνητρα για απόκτηση ηλεκτρικού οχήματος (“οικολογικό bonus”), η παροχή φορολογικών κινήτρων για την ελάφρυνση του κόστους χρήσης ενός ηλεκτρικού οχήματος, αλλά και την ανάπτυξη σημείων φόρτισης, καθώς και η υποχρεωτική ποσόστωση στις δημόσιες προμήθειες καθαρών οχημάτων, προκειμένου να εκσυγχρονιστεί ο στόλος οχημάτων. Η δημόσια διαβούλευση, στην οποία κλήθηκε να συμμετάσχει κάθε κοινωνικός εταίρος και ενδιαφερόμενος, με την κατάθεση προτάσεων για βελτίωση των διατάξεων, ολοκληρώθηκε την 1η Ιουλίου. LAWYER _ 7

- Κ άλυψη, από τον εργοδότη, του κόστους εξοπλισμού για τους εργαζόμενους με καθεστώς τηλεργασίας

_THOUGHT LEADERSHIP

SCHREMS II - ΚΑΙ ΤΩΡΑ ΤΙ; Ο Γενικός Κανονισμός είναι εξαιρετικά σαφής, στο άρθρο 45, σε ό,τι αφορά τις διαβιβάσεις προσωπικών δεδομένων εκτός ΕΟΧ: Η διαβίβαση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα προς τρίτη χώρα ή διεθνή οργανισμό μπορεί να πραγματοποιηθεί, εφόσον η Επιτροπή έχει αποφασίσει ότι διασφαλίζεται επαρκές επίπεδο προστασίας από την τρίτη χώρα, από έδαφος ή από έναν ή περισσότερους συγκεκριμένους τομείς στην εν λόγω τρίτη χώρα ή από τον εν λόγω διεθνή οργανισμό. Για μια τέτοια διαβίβαση δεν απαιτείται ειδική άδεια.

την δε παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου, θέτει τα κριτήρια εκείνα που θα πρέπει να προσμετρηθούν για να διαπιστωθεί ότι διασφαλίζεται το απαιτούμενο επαρκές επίπεδο και αυτά αφορούν τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών, τη σχετική νομοθεσία, τόσο τη γενική όσο και την τομεακή, μεταξύ άλλων, όσον αφορά τη δημόσια ασφάλεια, την άμυνα, την εθνική ασφάλεια και το ποινικό δίκαιο και την πρόσβαση των δημόσιων αρχών σε δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, την ύπαρξη και την αποτελεσματική λειτουργία μίας ή περισσότερων ανεξάρτητων εποπτικών αρχών οι οποίες βρίσκονται στην εν λόγω τρίτη χώρα ή στις οποίες υπόκειται ένας διεθνής οργανισμός και τις διεθνείς δεσμεύσεις που έχει αναλάβει η εν λόγω τρίτη χώρα ή ο διεθνής οργανισμός ή άλλες υποχρεώσεις, οι οποίες απορρέουν από νομικά δεσμευτικές συμβάσεις ή πράξεις. Ο κος Schrems, με έδρα την Αυστρία, είναι γνωστός για τη μακρόχρονη δικαστική του διαμάχη ενάντια στο Facebook, μία διαμάχη που, εν πολλοίς, οδήγησε στην κατάρρευση δύο μηχανισμών διασφάλισης επαρκούς επιπέδου προστασίας και σεβασμού των προσωπικών δεδομένων των ευρωπαίων πολιτών, κατά την επεξεργασία τους από εταιρείες στις ΗΠΑ: της γνωστής συμφωνίας Ασφαλούς Λιμένα ή Safe Harbor Agreement και της διάδοχης Ασπίδας Προστασίας ή Privacy Shield, τίτλων μάλλον πολιτικών παρά ουσίας, όπως εξάλλου αποδεικνύεται συνεχώς, μέσα από τις επαναλαμβανόμενες αποκαλύψεις διαρροής ή κακής χρήσης προσωπικών δεδομένων μέσα από διαδικτυακές εφαρμογές και

Σπύρος Τάσσης Δικηγόρος LLM (TMT/Privacy) Πρόεδρος Ελληνικής Ενώσεως για τα Προσωπικά Δεδομένα και την Ιδιωτικότητα

υπηρεσίες, κυρίως αμερικανικές (Facebook, Twitter κλπ.). Σύμφωνα με την τότε αρμόδια Επίτροπο (το 2016), η Ασπίδα Προστασίας για την ιδιωτικότητα κρίθηκε ότι ανταποκρίνεται επαρκώς στις απαιτήσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, όπως αυτές διατυπώνονται στην απόφασή του Schrems I (C-362/2014), διότι έφερνε ισχυρότερες υποχρεώσεις για τις εταιρείες στις ΗΠΑ σε ό,τι αφορά την προστασία των προσωπικών δεδομένων των Ευρωπαίων και αυστηρότερη παρακολούθηση και επιβολή της νομοθεσίας από το αμερικανικό Υπουργείο Εμπορίου και την αμερικανική Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου, μεταξύ άλλων, και μέσω της αυξημένης συνεργασίας με τις ευρωπαϊκές αρχές προστασίας των δεδομένων. Στο πλαίσιο αυτό, μάλιστα, οι ΗΠΑ δεσμεύθηκαν ότι οι δημόσιες αρχές τους (που, βάσει της νομοθεσίας τους, έχουν πρόσβαση στα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που θα διαβιβάζονται) με τη νέα ρύθμιση θα το πράττουν υπό σαφείς προϋποθέσεις, περιορισμούς και επίβλεψη, ώστε να αποτραπεί η γενικευμένη πρόσβαση. Η Privacy Shield περιλάμβανε τα ακόλουθα στοιχεία: ● Α υστηρές υποχρεώσεις για τις εταιρείες σε ό,τι αφορά τον χειρισμό των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα των Ευρωπαίων και σθεναρή επιβολή περιορισμών, ● Ρ ητές διασφαλίσεις και υποχρεώσεις διαφάνειας για την πρόσβαση από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, και ● Α ποτελεσματική προστασία των πολιτών της Ε.Ε. με αρκετές δυνατότητες για έννομη προστασία.

8 _ LAWYER

Όμως, όλα αυτά δεν φάνηκαν να είναι αρκετά για το Δικαστήριο. Ο λόγος είναι ότι το σύνολο, σχεδόν, των δεδομένων μεταφέρονται μέσω δικτύων στα οποία, σύμφωνα με την ομοσπονδιακή νομοθεσία (Executive Order 12333), η NSA (National Security Agency) έχει εξουσία πρόσβασης, συλλογής και διατήρησης των δεδομένων που διακινούνται, πριν καν φτάσουν στις ΗΠΑ. Το ΔΕΕ, λοιπόν, συνάγει ότι «η σχετική νομοθεσία στις ΗΠΑ (άρθρο 702 FISA, EO12333 και PPD-28) δεν ανταποκρίνεται στις ελάχιστες απαιτήσεις που συνδέονται, κατά το δίκαιο της Ένωσης, με την αρχή της αναλογικότητας, οπότε δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι τα προγράμματα παρακολούθησης, τα οποία στηρίζονται στις διατάξεις αυτές, περιορίζονται στο απολύτως αναγκαίο». Καταλήγει, λέγοντας ότι «Υπό τις συνθήκες αυτές, οι περιορισμοί της προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, οι οποίοι απορρέουν από την εσωτερική νομοθεσία των Ηνωμένων Πολιτειών σχετικά με την πρόσβαση των αμερικανικών δημοσίων αρχών σε δεδομένα που διαβιβάζονται από την Ένωση στις Ηνωμένες Πολιτείες και με την εκ μέρους τους χρήση τέτοιων δεδομένων, περιορισμοί οι οποίοι αξιολογήθηκαν από την Επιτροπή στην απόφαση ΑΠΙΖ, δεν οριοθετούνται με τέτοιον τρόπο, ώστε να ανταποκρίνονται σε απαιτήσεις ουσιαστικά ισοδύναμες με εκείνες που επιβάλλει το δίκαιο της Ένωσης με το άρθρο 52, παράγραφος 1, δεύτερη περίοδος, του Χάρτη». Ουσιαστικά, δηλαδή, το Δικαστήριο έκρινε ότι η νομοθεσία και η πρακτική των ΗΠΑ είναι ασυμβίβαστη με τις απαιτήσεις της Ε.Ε. Και αφού το δίκαιο της χώρας, στην οποία διαβιβάζονται τα δεδομένα, πρέπει να ληφθεί υπόψη πριν την διαβίβαση, η απόφαση επηρεάζει ακόμα και τα SCC αλλά και τα BCRs (Binding Corporate Rules), ακόμα και αν προβλέπουν τις «κατάλληλες διασφαλίσεις» του Κανονισμού (αιτ. σκέψεις 108 και 109). Η δυνατότητα να ισχύσει παρέκκλιση (άρθρο 49) στην πράξη, είναι δύσκολο να εφαρμοστεί αφού η συγκατάθεση δεν είναι ασφαλής νόμιμη βάση (ελεύθερα και οποτεδήποτε ανακλητή) ενώ, όπου η διαβίβαση είναι απαραίτητη για την εκτέλεση σύμβασης μεταξύ του υποκειμένου των δεδομένων και του υπευθύνου επεξεργασίας ή για την εφαρμογή προσυμβατικών μέτρων, τα οποία λαμβάνονται κατόπιν αιτήματος του υποκειμένου των δεδομένων, και σε αυτή την περίπτωση δεν μπορούμε να μιλάμε για γενική άδεια διαβίβασης δεδομένων, ενώ εξακολουθεί το πρόβλημα να είναι οι δημόσιες αρχές, οι οποίες, προφανώς, δεν δεσμεύονται από διατάξεις που έχουν συμφωνηθεί σε συμβάσεις μεταξύ εταιρειών ή με καταναλωτές. Μια λύση που διαφαίνεται είναι η ευρύτερη χρήση των Standard Contractual Clauses, για την διακίνηση αυτή των δεδομένων. Βάσει αυτών, επιδιώκεται ο έλεγχος ότι

υφίστανται οι «κατάλληλες διασφαλίσεις» ότι η επεξεργασία είναι και θα παραμείνει νόμιμη, λαμβάνοντας υπόψη κάθε πιθανή χρήση των δεδομένων ή πρόσβαση σε αυτά, ακόμα και από δημόσιες αρχές. Όμως, ο τρόπος που το Δικαστήριο οριοθέτησε το πεδίο ελέγχου για την έγκριση των SCC καθιστά προβληματική την χρήση τους για την διασυνοριακή διαβίβαση, για τον απλούστατο λόγο, ότι καμία εταιρεία στις ΗΠΑ δεν μπορεί να εξασφαλίσει την πλήρη συμμόρφωση ή θα αναστέλλει τη μεταφορά των δεδομένων, κάθε φορά που πιθανολογείται μη συμμόρφωση (π.χ. λόγω ενός νέου νόμου). Από την άλλη πλευρά (του Ατλαντικού), βέβαια, εδώ και πολλά χρόνια διαμαρτύρονται για μία προσπάθεια επιβολής παγκοσμιοποιημένων ρυθμιστικών κανόνων (Unilateral Regulatory Globalization) από την Ε.Ε., το οποίο μεταφράζεται σε επιβολή από έναν (μεγάλο) παίκτη της παγκόσμιας αγοράς των δικών του ρυθμιστικών όρων. Στην προκειμένη περίπτωση, η Ε.Ε. κατηγορείται ότι, αφού δημιούργησε μία σειρά κανόνων πολύ αυστηρότερων από τις άλλες δικαιοδοσίες, καθιστώντας, μάλιστα, το σχετικό δικαίωμα ως θεμελιώδες δικαίωμα του ανθρώπου, οδήγησε στην επιβολή εξαιρετικά περιοριστικών μέτρων για την επίβλεψη των δεσμευτικών κανόνων, τόσο από ιδιώτες όσο και από δημόσιους φορείς. Αυτοί που πλήττονται περισσότερο από μία τέτοια αυστηροποίηση είναι οι μεγάλοι αμερικανικοί κολοσσοί της πληροφορικής και του Διαδικτύου, αλλά και οι υπηρεσίες ασφαλείας της χώρας. Η απόφαση αυτή του ΔΕΕ μοιάζει να προσθέτει, λοιπόν, μία ακόμη σημαντική αβεβαιότητα στις εταιρείες που βασίζονται στη συμφωνία για τη διασυνοριακή μεταφορά δεδομένων, είτε πρόκειται για τα εσωτερικά τους δεδομένα, είτε για τα δεδομένα που συλλέγουν από τις δικές τους ηλεκτρονικές υπηρεσίες και αποθηκεύονται σε φορείς υπηρεσιών αποθήκευσης δεδομένων, που, με τη σειρά τους, βασίζονται στη συμφωνία ασφαλούς λιμένος για τη μεταφορά στις Ηνωμένες Πολιτείες. Καθίσταται, έτσι, επιτακτική και άμεση η ανάγκη για εναλλακτικές μεθόδους, αν και παρά την ακύρωση της συμφωνίας εναπόκειται στις εθνικές ΑΠΔΠΧ να προσδιορίσουν ποιες διασυνοριακές μεταφορές δεν καλύπτονται και ποια διοικητικά μέτρα (όπως η εξαίρεση) θα εφαρμοστούν. Διότι η πραγματικότητα σήμερα, για χιλιάδες επιχειρήσεις και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού, είναι ότι η διασυνοριακή μεταφορά δεδομένων αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της επιχειρηματικής τους δράσης και, μάλιστα, χωρίς καν να υπάρχει ενσυνείδητη επιλογή, αλλά απλώς επειδή έτσι είναι δομημένες κάποιες διαδικτυακές υπηρεσίες και, ιδίως, οι υπηρεσίες cloud.

Ουσιαστικά το Δικαστήριο έκρινε ότι η νομοθεσία και η πρακτική των ΗΠΑ είναι ασυμβίβαστη με τις απαιτήσεις της Ε.Ε.

LAWYER _ 9

_COVER STORY

10 _ LAWYER

Κατερίνα Καρατζά Managing Partner KAR ATZAS & PARTNERS

Στην Karatzas & Partners επενδύουμε διαρκώς στο ανθρώπινο δυναμικό μας Η ομαδική εργασία, ο αμοιβαίος σεβασμός και οι σχέσεις εμπιστοσύνης είναι μερικές μόνον από τις αξίες που χαρακτηρίζουν την Karatzas & Partners, μια καινοτόμο, διαρκώς εξελισσόμενη δικηγορική εταιρεία, την οποία στελεχώνουν 8 εταίροι και 73 συνολικά εργαζόμενοι

Η Karatzas & Partners βρίσκεται ανάμεσα στις δικηγορικές εταιρείες που διακρίνονται σταθερά τόσο σε εγχώριο, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Ποια θεωρείτε ότι είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά και οι αξίες της εταιρείας που οδηγούν σε αυτές τις διακρίσεις;

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Εδώ και σχεδόν 60 χρόνια, η Karatzas & Partners παρέχει στους πελάτες της νομικές υπηρεσίες υψηλής ποιότητας, ανταποκρινόμενη στις εξειδικευμένες ανάγκες τους, παραμένοντας πάντοτε στην πρώτη γραμμή των εξελίξεων. Οι στέρεες νομικές μας βάσεις, ο σταθερά διεθνής προσανατολισμός μας, καθώς και η δυνατότητα να βρίσκουμε πρωτότυπες και, συνάμα, ασφαλείς νομικά λύσεις για τις πολύπλοκες ανάγκες των πελατών μας είναι τα κύρια στοιχεία που μας χαρακτηρίζουν. Ταυτόχρονα, παρακολουθούμε στενά τις τεχνολογικές εξελίξεις και εκσυγχρονίζουμε τον τρόπο λειτουργίας μας. Ειδικότερα, είμαστε ίσως η μοναδική δικηγορική εταιρεία στην Ελλάδα που πιστοποιήθηκε με ISO 27001:2013 για την ασφάλεια των πληροφοριών, καθώς και η πρώτη δικηγορική εταιρεία στην Ελλάδα που χρησιμοποίησε Artificial Intelligence. Η αγορά, εκτιμώντας όλα αυτά, μας έχει αναδείξει ως μια από τις ηγέτιδες δικηγορικές εταιρείες στην χώρα.

LAWYER _ 11

_COVER STORY Mε πρωτοβουλία της Karatzas & Partners, η φωτογράφηση των partners πραγματοποιήθηκε σε εξωτερικό χώρο αλλά και σε δύο 4άδες, τηρώντας την ενδεδειγμένη απόσταση ασφαλείας, στα πλαίσια των μέτρων προστασίας των εργαζομένων που λαμβάνει η εταιρεία.

Οι πιο πρόσφατες συναλλαγές με τις οποίες ασχοληθήκαμε αποδεικνύουν ότι η εταιρεία μας δίνει δυναμικό παρών στις περισσότερες σημαντικές συναλλαγές, ακόμη και σε κρίσιμες περιόδους για τη χώρα μας. Είμαστε σταθερά οι πρώτοι που πραγματοποιούμε καινοτόμες συναλλαγές για την ελληνική αγορά και οι πελάτες μάς εμπιστεύονται, όταν τα νερά είναι αχαρτογράφητα, όταν δηλαδή δεν έχει ξαναγίνει παρόμοια συναλλαγή στην Ελλάδα. Η εταιρεία μας είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις πρώτες χρηματοδοτήσεις τύπου project finance στην Ελλάδα, στην πρώτη τιτλοποίηση, στην πρώτη έκδοση καλυμμένων ομολογιών, στην πρώτη μοχλευμένη εξαγορά (leveraged buy out), στην πρώτη αναδιάρθρωση χρέους ελληνικής εταιρείας με χρήση αγγλικού scheme of arrangement, στην πρώτη τιτλοποίηση μη τραπεζικών δανείων, στην πρώτη απόσχιση κλάδου τραπεζικών εργασιών και στην πρώτη τιτλοποίηση μη εξυπηρετούμενων δανείων με χρήση του προγράμματος Ηρακλής, για να αναφέρω μερικές μόνο από τις πρωτιές που έχουμε. Στην Karatzas & Partners επενδύουμε διαρκώς στο ανθρώπινο δυναμικό μας. Μεγαλώνουμε και ενισχύουμε τις ομάδες μας και έχουμε εκσυγχρονίσει το σύστημα προσλήψεών μας, αλλά και το πρόγραμμα ένταξης των νεοπροσληφθέντων στην εταιρεία μας, χρησιμοποιώντας καινοτόμα εργαλεία και πρακτικές. Η ομάδα των δικηγόρων μας συνδυάζει ένα εντυπωσιακό ακαδημαϊκό και εργασιακό υπόβαθρο με εξαιρετικές προσωπικές δεξιότητες. Κυρίαρχο μέλημά μας είναι να προσφέρουμε ένα εργασιακό περιβάλλον βασισμένο στην ομαδική εργασία, τον αμοιβαίο σεβασμό

και τις σχέσεις εμπιστοσύνης. Γι’ αυτό το λόγο, ενθαρρύνουμε τους εργαζομένους μας, δίνοντάς τους το χώρο για τη λήψη πρωτοβουλιών, για να νιώθουν βεβαιότητα και αυτοπεποίθηση, ανεξαρτήτως του ρόλου εργασίας ή των ετών εμπειρίας τους. Η συμβολή όλων εκτιμάται και επιβραβεύεται. Τέλος, προκειμένου να ανταποκρινόμαστε στις ιδιαίτερα απαιτητικές επιχειρηματικές ανάγκες των πελατών μας, επιδιώκουμε να είμαστε πάντοτε ενήμεροι για όλες τις εξελίξεις και να προσαρμοζόμαστε σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη αγορά, τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Στόχος μας είναι η διαρκής εκπαίδευση της ομάδας μας, σε σχέση με τις πιο πρόσφατες εξελίξεις στους τομείς του δικαίου στους οποίους εξειδικευόμαστε. Μέσω των υπηρεσιών που προσφέρουμε φροντίζουμε να δίνουμε προστιθέμενη αξία στις υποθέσεις των πελατών μας, διασφαλίζοντας ότι όλες οι συναλλαγές τους είναι σωστά δομημένες, ώστε να επιτυγχάνουν τους στόχους τους όσο πιο αποτελεσματικά γίνεται. Η εταιρεία σας εφαρμόζει ένα οργανωμένο πρόγραμμα Corporate Social Responsibility ακολουθώντας πρότυπα εταιρειών του εξωτερικού. Πόσο σημαντική είναι για μια δικηγορική εταιρεία η κοινωνική υπευθυνότητα; Η εταιρική υπευθυνότητα αποτελούσε ανέκαθεν, και συνεχίζει να αποτελεί, έναν από τους βασικούς στόχους μας. Λαμβάνουμε πολύ σοβαρά υπόψη την προσφορά μας προς την κοινωνία και οι δραστηριότητές μας περιλαμβάνουν ένα σημαντικό μέρος pro bono εργασίας, καθώς και οικονομική ή

12 _ LAWYER

μη υποστήριξη σε πρωτοβουλίες που σχετίζονται ή και δεν σχετίζονται με το νομικό κλάδο. Στηρίζουμε ενεργά πολλά φιλανθρωπικά σωματεία, καθώς και μη κυβερνητικές οργανώσεις μέσω δωρεών, δίνοντας προτεραιότητα στις γυναίκες και τα παιδιά που έχουν ανάγκη. Κατά τη διάρκεια της κρίσης του κορωνοϊού πραγματοποιήσαμε μια σημαντική δωρεά σε νοσοκομειακό εξοπλισμό προς το Γ.Ν.Σ.Θ.Α «Η Σωτηρία», θέλοντας να εκφράσουμε έμπρακτα την υποστήριξή μας στον αγώνα του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού της χώρας μας. Επιπλέον, στην Karatzas & Partners πιστεύουμε στη νέα γενιά δικηγόρων και υποστηρίζουμε σθεναρά τις πρωτοβουλίες και δράσεις τους. Στο πλαίσιο αυτό, υποστηρίζουμε κάθε χρόνο τη συμμετοχή Ελλήνων φοιτητών σε διάφορους εθνικούς και διεθνείς διαγωνισμούς. Τέλος, από το πρόγραμμα Κοινωνικής Ευθύνης της εταιρείας μας δεν θα μπορούσαν να λείπουν και οι δράσεις για την προστασία του περιβάλλοντος. Νοιαζόμαστε για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της εταιρείας μας και, έχοντας αυτό κατά νου, προσπαθούμε να αυξήσουμε τον ρυθμό ανακύκλωσης και να μειώσουμε τη χρήση χαρτιού, εφαρμόζοντας μεθόδους όπως το “follow me printing”, ανακυκλώνοντας τις παλιές συσκευές και τα αναλώσιμά τους, κ.α. Επιπλέον, ενθαρρύνουμε τους ανθρώπους μας να υιοθετήσουν περιβαλλοντική συνείδηση στην καθημερινότητά τους, προωθώντας φιλικές προς το περιβάλλον δράσεις και πρωτοβουλίες.

Στην Karatzas & Partners επιδιώκουμε να υπάρχει σεβασμός, επικοινωνία και συνεργασία. Αποδεχόμαστε όλους και δεν κάνουμε διακρίσεις λόγω φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, εθνικότητας, θρησκευτικών πεποιθήσεων. Όλοι οι εργαζόμενοι είναι πολύτιμοι για εμάς και αναγνωρίζουμε καθημερινά την προσπάθεια και τον ζήλο που επιδεικνύουν, προκειμένου να βρίσκεται η εταιρεία μας στην ηγετική αυτή θέση. Για το λόγο αυτό, φροντίζουμε να ανταποδίδουμε την προσφορά τους μέσα από τα ανταγωνιστικά πακέτα παροχών που προσφέρει η εταιρεία μας όπως, για παράδειγμα, η ομαδική ασφάλιση υγείας, η δυνατότητα εργασίας από το σπίτι (που εφαρμόζεται ήδη εδώ και ένα χρόνο από την εταιρεία μας), η παροχή 25 εργάσιμων ημερών αδείας το χρόνο, η ευελιξία στο ωράριο εργασίας κ.α. Σε μια εταιρεία, όπου οι εταίροι είναι περίπου ισοκατανεμημένοι μεταξύ ανδρών και γυναικών, τιμάμε καθημερινά τη γυναίκα και αναδεικνύουμε τον ιδιαίτερα σπουδαίο ρόλο της εργαζόμενης μητέρας. Στηρίζουμε έμπρακτα τις εργαζόμενες κατά τη διάρκεια της λοχείας, αλλά και κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών ζωής των παιδιών τους, μέσω της άδειας

Επιδιώκουμε να είμαστε πάντοτε ενήμεροι για όλες τις εξελίξεις και να προσαρμοζόμαστε σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη αγορά, τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο

Φέτος, για μια ακόμη χρονιά, διακριθήκατε από το IFLR1000 ως “Woman Leader 2020” για την Ελλάδα. Με αφορμή τη βράβευσή σας αυτή, αλλά και το γεγονός ότι η Karatzas & Partners είναι η μοναδική δικηγορική εταιρεία στην Ελλάδα με γυναίκα στο ρόλο της Managing Partner, μιλήστε μας για τη γυναίκα δικηγόρο και πώς αυτή αντιμετωπίζεται από την εταιρεία σας.

LAWYER _ 13

_COVER STORY μητρότητας, γονικών αδειών, αλλά και της δυνατότητας ευέλικτης εργασίας, ανάλογα με τις ανάγκες καθεμίας.

Τώρα που οι δικηγόροι και οι πελάτες συνηθίσαμε να υποκαθιστούμε τις συναντήσεις με τηλεδιασκέψεις μέσω Zoom, Teams, Webex κλπ., δεν νομίζω να γυρίσουμε πίσω. Ιδίως, θα μειωθούν τα επαγγελματικά ταξίδια. Βέβαια, πάντοτε θα είναι πολύ χρήσιμη η ανθρώπινη επαφή για να κλείσει μια σημαντική συμφωνία, αλλά αντί να γίνονται τρεις γύροι συναντήσεων, μπορεί να γίνει μόνο ένας και οι υπόλοιποι να υποκατασταθούν από τηλεδιασκέψεις. Σε ό,τι αφορά τα δικαστήρια, με τη βοήθεια και της πολιτείας, όλες οι έγγραφες διαδικασίες θα γίνονται ηλεκτρονικά. Επίσης, το γεγονός ότι ο κορωνοϊός επηρέασε τη λειτουργία των δικαστηρίων, αλλά όχι της διαιτησίας, δημιουργεί έναν επιπλέον λόγο να προτιμούν τα μέρη στο μέλλον τη διαιτησία, για την επίλυση των διαφορών τους. Μια άλλη επίπτωση της κρίσης του COVID-19 θα είναι η εξάπλωση της χρήσης της ηλεκτρονικής υπογραφής που δίνει πολύ μεγαλύτερη ασφάλεια, σε σχέση με τη χειρόγραφη υπογραφή και διευκολύνει ιδίως τις διεθνείς συναλλαγές. Η εργασία από το σπίτι και η ευελιξία που παρέχει θα απασχολήσει πολύ όλες τις εταιρείες το επόμενο διάστημα. Εμείς, παρότι είχαμε τη δυνατότητα αυτή και πριν τον Covid, ήδη μελετάμε πώς θα την εξελίξουμε προς όφελος των εργαζομένων και της παραγωγικότητας και, ως πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση αυτή, πραγματοποιήσαμε engagement sessions με δικηγόρους και διοικητικούς υπαλλήλους. Θα μελετήσουμε τα συμπεράσματα αυτά και τις νέες τάσεις και θα προσαρμόσουμε αντίστοιχα την πολιτική μας. Τέλος, κάθε κρίση τείνει να μας θυμίζει (και στους δικηγόρους και στους πελάτες) πόσες αβεβαιότητες και κίνδυνοι υπάρχουν στην επιχειρηματική ζωή και ότι ο καταμερισμός των κινδύνων αυτών είναι κρίσιμος για κάθε συναλλαγή. Η κρίση του κορωνοϊού έχει ήδη δημιουργήσει σειρά νομικών ζητημάτων που θα αντιμετωπίζουν τα δικαστήρια για χρόνια. Παράλληλα, θα καταστήσει πολύ πιο σημαντικό ζήτημα, στις διαπραγματεύσεις κατάρτισης συμβάσεων, τη διατύπωση ρητρών για τη σημαντική δυσμενή μεταβολή των συνθηκών (ρήτρες MAC/ MAE).

Δικηγορία και Καινοτομία: Πώς αξιοποιεί η Karatzas & Partners τις νέες τεχνολογίες στην παροχή των νομικών υπηρεσιών; Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της Karatzas & Partners είναι η καινοτομία και η πρωτοπορία, αυτό άλλωστε λέει και το motto μας, “Setting precedent”. Στόχος μας είναι να κοιτάμε πάντοτε μπροστά από την εποχή μας. Γι’ αυτό, άλλωστε, είμαστε από τις πρώτες δικηγορικές εταιρείες στην Ελλάδα που χρησιμοποιούν την τεχνολογία artificial intelligence (AI) ενώ, παράλληλα, το 2019 αποκτήσαμε από την TUV Austria Hellas την πιστοποίηση ISO 27001:2013, που αποτελεί το διεθνές πρότυπο για την ασφάλεια και την προστασία των πληροφοριών ενός οργανισμού. Στόχος μας είναι να εντάξουμε στην εργασία μας επιπλέον νέες τεχνολογίες, αντίστοιχες με αυτές που αξιοποιούν μεγάλες δικηγορικές εταιρείες στο εξωτερικό. Επιπλέον, η εταιρεία μας πρωτοπόρησε και κατά τη διάρκεια της κρίσης του κορωνοϊού, καθώς είχαμε ήδη καταρτισμένο business continuity plan, το οποίο υποβάλλαμε σε stress test. Mε τον τρόπο αυτό, ήμασταν πλήρως προετοιμασμένοι για να προσφέρουμε τις υπηρεσίες μας remotely μόλις αυτό χρειάστηκε. Η εταιρεία μας συνέχισε και συνεχίζει απρόσκοπτα να παρέχει τις άρτιες και υψηλής ποιότητας νομικές υπηρεσίες της καθ΄ όλη τη διάρκεια της κρίσης και, για την επιτυχία αυτή, λάβαμε πολύ θετικά σχόλια από τους πελάτες μας. Όσον αφορά στην post-Covid εποχή, εξετάζουμε διαρκώς πώς διαμορφώνεται η νέα εργασιακή πραγματικότητα και πώς θα προσαρμοστούμε σε αυτή, θέτοντας πάντοτε ως προτεραιότητα την ασφάλεια των εργαζομένων μας και διατηρώντας την εταιρική κουλτούρα και το sense of belonging που μας χαρακτηρίζει.

Κάθε κρίση τείνει να μας θυμίζει πόσες αβεβαιότητες και κίνδυνοι υπάρχουν στην επιχειρηματική ζωή και ότι ο καταμερισμός των κινδύνων αυτών είναι κρίσιμος για κάθε συναλλαγή

Πώς πιστεύετε ότι θα επηρεαστεί η παροχή των νομικών υπηρεσιών και ο ρόλος του δικηγόρου από την κρίση του κορωνοϊού; Είναι ακόμη νωρίς για να μπορούμε να έχουμε ασφαλή συμπεράσματα. Μπορούμε, όμως, να πούμε με σχετική βεβαιότητα ότι η ψηφιοποίηση και η εργασία από το σπίτι είναι δύο τομείς που, στο μέλλον, θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του τρόπου με τον οποίο παρέχονται οι νομικές υπηρεσίες. 14 _ LAWYER

LAWYER _ 15

_BACK COVER STORY

Μιλήστε μας για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία, καθώς και αυτά που σας διαμόρφωσαν ως νομικό. Έκανα τα πρώτα μου επαγγελματικά βήματα ανεξάρτητα, στη μαχόμενη δικηγορία. Το 1998 ανέλαβα νομικός σύμβουλος στο Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα, στο Διοικητικό Συμβούλιο του οποίου είμαι ισόβιο μέλος. Ένα χρόνο μετά, μου δόθηκε η ευκαιρία να ξεκινήσω την καριέρα μου στο νομικό τμήμα της ιστορικής καπνοβιομηχανίας της χώρας, της Παπαστράτος, ενώ από το 2003 μου ανατέθηκε η διεύθυνσή του. Στα 22 ήδη αυτά χρόνια έζησα μοναδικές εμπειρίες: το άνοιγμα αγορών σε όλο τον

κόσμο για εξαγωγές των προϊόντων μας, τη διαδικασία εξαγοράς το 2003 από τη μεγαλύτερη καπνοβιομηχανία παγκοσμίως, τη Philip Morris International (ΡΜΙ), την αλλαγή των εργασιακών σχέσεων μετά από δύσκολες, πλην ειλικρινείς, διαπραγματεύσεις με το Σωματείο των εργαζομένων μας, το κτίσιμο του νέου μας εργοστασίου στον Ασπρόπυργο, την αλλαγή του επί δεκαετίες μοντέλου διανομής των προϊόντων από πρατηριακό σε αποκλειστικό, με μακροχρόνιες αλλά επιτυχημένες αντιδικίες και, φυσικά, τον μεγάλο μετασχηματισμό που γίνεται τα τελευταία τέσσερα χρόνια λόγω της απόφασής μας να αφήσουμε πίσω μας το τσιγάρο και να προχωρήσουμε

16 _ LAWYER

Λεωνίδας Τόλης Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Παπαστράτος ΑΒΕΣ, εταιρείας της Philip Morris International

Ξαναγράφοντας το job description του Νομικού Συμβούλου Για τον Λεωνίδα Τόλη, στον πυρήνα της επιτυχίας του νομικού τμήματος της Παπαστράτος, του οποίου ηγείται από το 2003, βρίσκονται η εμπιστοσύνη στην ομάδα και τους συνεργάτες, ο διαφορετικός τρόπος σκέψης, η συμμετοχή στη λήψη και υλοποίηση των επιχειρηματικών ιδεών και ... η Θεωρία Παιγνίων

Της σε νέα προϊόντα που αποτελούν καλύτερες, επιστημονικά τεκμηριωμένες εναλλακτικές για τους καπνιστές. Η ιδιαιτερότητα της βιομηχανίας στην οποία βρισκόμαστε, η οποία απαιτεί εξαιρετικά προσεκτικούς νομικούς χειρισμούς, αποτελεί από μόνη της μια τεράστια επαγγελματική πρόκληση. Θεωρώ ότι ο επιτυχής χειρισμός όλων αυτών των θεμάτων ήταν ο λόγος που η ΡΜΙ μας εμπιστεύθηκε και ανέθεσε στην ελληνική ομάδα, τα τελευταία 5 χρόνια, τη νομική διεύθυνση σε 7 χώρες στην Νοτιοανατολική Ευρώπη. Παρά το γεγονός ότι ως νομικό τμήμα λειτουργούμε στο πλαίσιο μιας βαριάς βιομηχανίας, το DNA της Παπαστράτος

Αλεξάνδρας Βαρλά

είναι τέτοιο που μας δίνεται η δυνατότητα να εμπλακούμε επαγγελματικά σε έργα με πολύ θετικό κοινωνικό αποτύπωμα. Οι δωρεές 20 πυροσβεστικών οχημάτων στο Πυροσβεστικό Σώμα, οι πενήντα αναπνευστήρες για Μονάδες Εντατικής Θεραπείας των νοσοκομείων μας την περίοδο του Covid-19, αλλά και η δωρεά των 5 ταχύπλοων σκαφών προς το Λιμενικό Σώμα είναι μερικές μόνο από αυτές. Όλα αυτά σίγουρα συνετέλεσαν στη διαμόρφωση μιας σημαντικής εμπειρίας. Θα έλεγα, όμως, ότι το πιο καθοριστικό στοιχείο στην επαγγελματική μου πορεία ήταν η εμπιστοσύνη που μου έδειξαν είτε στα νεανικά μου βήματα, είτε σε κρίσιμες στιγμές, σπουδαίοι για εμένα

LAWYER _ 17

_BACK COVER STORY άνθρωποι. Αυτό καθόρισε και καθορίζει και το δικό μου πλέον τρόπο σκέψης. Να εμπιστεύομαι δηλαδή την ομάδα μου, τους συναδέλφους στην εταιρεία, τους εξαιρετικούς εξωτερικούς μας δικηγόρους, τους νέους ανθρώπους.

αρχή της σύλληψής της και όχι στη συνέχεια ή στο τέλος, πειραματιζόμαστε και εμείς με την ομάδα με την οποία δουλεύουμε και μοιραζόμαστε τις ανησυχίες και τις επιτυχίες. Η Παπαστράτος είναι μια εταιρεία με έντονη παρουσία και δραστηριότητα στο εξωτερικό. Πώς έχει επηρεάσει ο διεθνής αυτός χαρακτήρας της εταιρείας τον ρόλο σας;

Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε από τότε που αναλάβατε το ρόλο του Διευθυντή Νομικών Υπηρεσιών στην Παπαστράτος; Μετά από τόσα χρόνια και τόσες εμπειρίες στην Παπαστράτος, δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα ξαναέγραφα από την αρχή το job description του νομικού συμβούλου. Και όλα αυτά, γιατί η μητρική μας ΡΜΙ αποφάσισε να γυρίσει σελίδα και να στοιχηματίσει σε κάτι εντελώς νέο, καινοτόμο και καλύτερο για τους ενήλικους καπνιστές, σε σχέση με το τσιγάρο. Μετά από 12 χρόνια επιστημονικών προσπαθειών και 7,2 δισεκατομμύρια δολάρια στην έρευνα και ανάπτυξη μιας σειράς προϊόντων που θερμαίνουν και δεν καίνε τον καπνό, αλλάζουμε τελείως το επιχειρηματικό μας μοντέλο. Ο μετασχηματισμός αυτός έφερε πλήρη ανατροπή στη δουλειά του νομικού τμήματος. Mε τα νέα προϊόντα έπρεπε να επαναπροσδιορίσουμε τον ρόλο μας, βγαίνοντας από το comfort zone μας για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις σε τρεις νέους τομείς. Πρώτον, έπρεπε να εξοικειωθούμε γρήγορα με τα νέα προϊόντα, την καινοτόμο τεχνολογία και την επιστήμη γύρω από αυτά, να μάθουμε για τα νέα κανάλια διανομής, όπως το ηλεκτρονικό εμπόριο, για την τεχνική και τις ιδιαιτερότητες του customer care, καθώς και τον digital τρόπο επικοινωνίας με τους καταναλωτές μας. Δεύτερον, έπρεπε να υποστηρίξουμε την οργάνωση στην ενημέρωση της επιστημονικής κοινότητας και των αρμόδιων αρχών, σχετικά με τα σημαντικά οφέλη του νέου προϊόντος για τους καταναλωτές μας, σε σχέση με τα παραδοσιακά προϊόντα καπνού, να αναλύσουμε την ανάγκη εκσυγχρονισμού της υπάρχουσας σχετικής νομοθεσίας στα νέα επιστημονικά δεδομένα και να πείσουμε για το δικαίωμα των καπνιστών στην υπεύθυνη ενημέρωση. Τέλος, χρειάστηκε να ενσωματώσουμε νέα φιλοσοφία και κουλτούρα, καθώς η οργάνωση της Παπαστράτος δουλεύει πλέον με λογική start-up εταιρείας, σε διατμηματικές ομάδες, σε projects, και έτσι δουλεύουμε πλέον και εμείς, οριζόντια και όχι με τον παραδοσιακό top down τρόπο. Συμμετέχουμε στην λήψη και υλοποίηση της επιχειρηματικής ιδέας από την

Από την πρώτη μέρα που εντάχθηκα στο δυναμικό της Παπαστράτος, διαπίστωσα τον εξωστρεφή και ιδιαίτερα δυναμικό χαρακτήρα μιας ελληνικής εταιρείας που λειτουργούσε, όμως, με όρους πολυεθνικής. Με την τυπική ένταξή μας στην οικογένεια της ΡΜΙ, συνδυάσαμε τον δυναμικό και «ανήσυχο» χαρακτήρα της ελληνικής Παπαστράτος με την τεράστια σε δυνατότητες, ανθρώπους, υποδομές και πόρους πολυεθνική Philip Morris International. Η ευθύνη για τα νομικά τμήματα της εταιρείας στην ΝΑ Ευρώπη είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα επαγγελματική εμπειρία. Η ομάδα μου αποτελείται από 10 δικηγόρους που εδρεύουν σε 4 χώρες και εξυπηρετούν 7 αγορές (Ελλάδα, Ρουμανία, Βουλγαρία, Κροατία, Σλοβενία, Κύπρο και Μάλτα) με σχεδόν 3.000 υπαλλήλους και 2 εργοστάσια. Ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή με συναδέλφους τόσο από το δικό μας cluster, όσο και από άλλες αγορές της Ευρώπης ή άλλων χωρών, ανταλλάσσουμε εμπειρίες, μοιραζόμαστε best practices, βλέπουμε πώς διαχειρίζονται οι συνάδελφοί μας ίδια προβλήματα, αλλά με διαφορετική προσέγγιση και, συνήθως, υπό διαφορετικό νομοθετικό καθεστώς. Μέσω αυτής της δικτύωσης, την οποία προσπαθούμε να επεκτείνουμε και να αξιοποιούμε περισσότερο και πιο συστηματικά, έχουμε βρει σημαντικές λύσεις σε δύσκολα θέματα. Μόνο να κερδίσει έχει κανείς από τον διαφορετικό τρόπο σκέψης.

Ο τρόπος λήψης των αποφάσεών μας προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα διάφορα σενάρια και να σταθμίσει τους κινδύνους ώστε να μην αιφνιδιαστούμε, όσο είναι δυνατόν, από ανεπιθύμητα αποτελέσματα

Πώς πιστεύετε ότι επιτυγχάνεται η (λεπτή) ισορροπία μεταξύ της διαχείρισης του νομικού ρίσκου και των επιχειρηματικών αναγκών μιας εταιρείας;

18 _ LAWYER

Κατ’ αρχήν επιβάλλεται οι νομικοί σύμβουλοι της εταιρείας να γνωρίζουμε τα πάντα γύρω από την επιχείρηση και τα προϊόντα της. Έτσι επιταχύνεται η λήψη αποφάσεων. Δουλεύουμε συστηματικά πάνω στη νομική ανάλυση ενός θέματος και των ενδεχόμενων ρίσκων. Η συστηματική νομική ανάλυση είναι η πιο βασική ικανότητα για μας τους δικηγόρους. Στο θέμα αυτό, είτε αφορά τα προϊόντα μας, τα κανάλια διανομής, τη συμμόρφωση, τον ανταγωνισμό, τα προσωπικά δεδομένα, εργατικά ή άλλα θέματα, δεν υπάρχει κανένα περιθώριο για μετριότητα ή προχειρότητα. Έχουμε θέσει, ατομικά και ως ομάδα, ακόμη πιο υψηλά standards ως προς την ποιότητα της νομικής μας ανάλυσης, στην οποία περιλαμβάνεται, ακόμη πιο συστηματικά, εκτενής ανάλυση των νομικών αλλά και των επιχειρηματικών κινδύνων και εξέταση όλων των πιθανών σεναρίων. Για να έχουμε υψηλής ποιότητας νομική ανάλυση, χρησιμοποιούμε διεπιστημονικά εργαλεία και μεθόδους (Fast Forward, Type 1 – Type 2 Error, Game Theory). Αυτές μας επιτρέπουν να σκεφτόμαστε μπροστά, να κάνουμε τις σωστές ερωτήσεις, να περιορίζουμε την αβεβαιότητα και να επιτυγχάνουμε τη σημαντική ισορροπία μεταξύ φαντασίας στην εξεύρεση λύσεων και πειθαρχίας. Η γνώμη μου είναι ότι, ακόμη και αν δεν χρησιμοποιούμε τις μεθόδους αυτές τέλεια, πάντα κερδίζουμε από αυτό. Πάρτε για παράδειγμα την Θεωρία Παιγνίων: το να βάζεις τον εαυτό σου στη θέση ενός άλλου «παίκτη», π.χ. ενός ανταγωνιστή, και να σκέφτεσαι μερικά βήματα και κινήσεις μπροστά μπορεί να είναι πιο σημαντικό για την τελική απόφαση, από το να έχεις μπροστά σου τον τέλειο πίνακα δεδομένων. Δεν πρέπει να είμαστε αποκομμένοι από τον εξωτερικό κόσμο. Το να παρατηρείς συνεχώς τι γίνεται στον εξωτερικό κόσμο είναι ένας τρόπος σκέψης που πρέπει να αφομοιώσουμε. Πάμε έξω στα περίπτερα και στα μαγαζιά μας και μιλάμε και εμείς με τους καταναλωτές για να κατανοήσουμε τις προτιμήσεις τους και πώς αντιλαμβάνονται την επικοινωνία μας μαζί τους. Εκπαιδευόμαστε και εμείς από τους πωλητές μας ή τους τηλεφωνητές στα call centers, καθώς τους εκπαιδεύουμε για το πώς θα επικοινωνούν με υπεύθυνο τρόπο. Αυτές οι πραγματικές εμπειρίες μας επιτρέπουν να κάνουμε πολύ καλύτερα τη δουλειά μας, βάζοντας υπαρκτούς καταναλωτές στο επίκεντρο της νομικής μας επιχειρηματολογίας και συμβουλής. Φυσικά, έχοντας τα παραπάνω, έρχεται η

στιγμή να πάρουμε αποφάσεις. Ο τρόπος λήψης των αποφάσεών μας προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα διάφορα σενάρια και να σταθμίσει τους κινδύνους ώστε να μην αιφνιδιαστούμε, όσο είναι δυνατόν, από ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Μας βοηθά να παραμείνουμε ήρεμοι, ακριβώς λόγω του ότι είμαστε προετοιμασμένοι. Δεν είναι, όμως, πάντα εύκολα τα πράγματα. Λόγω της ασάφειας που υπάρχει σε θέματα που βρίσκονται στη «γκρίζα ζώνη», έχουμε φύγει από την εύκολη λύση της έγκρισης ή απόρριψης και λαμβάνουμε τις «δύσκολες αποφάσεις» όλοι μαζί, καλωσορίζοντας τις διαφωνίες και γνωρίζοντας ότι, εάν κάτι δεν πάει καλά, δεν θα ακουστεί το «σου το είπα» ή «δεν μου το είπες».

LAWYER _ 19

_BACK COVER STORY Η τεχνολογία διαδραματίζει αδιαμφισβήτητα κομβικό ρόλο στη δραστηριότητα της Παπαστράτος τα τελευταία χρόνια – κατά τη γνώμη σας, πώς επηρεάζεται η παροχή νομικών υπηρεσιών από την τεχνολογία; Η Παπαστράτος έχει μετασχηματιστεί σε μια πραγματικά νέα εταιρεία με επίκεντρο την επιστήμη, την τεχνολογία, την ψηφιακή επικοινωνία και πρωτίστως τον καταναλωτή. Το όραμά μας είναι να δημιουργήσουμε ένα κόσμο όπου οι καπνιστές θα έχουν ενημέρωση και πρόσβαση σε καλύτερες επιστημονικά, τεκμηριωμένες εναλλακτικές σε σχέση με το τσιγάρο. Το εργοστάσιό μας, το οποίο σταμάτησε μετά από 87 χρόνια να παράγει τσιγάρα και παράγει πλέον μόνο τις θερμαινόμενες ράβδους καπνού για το IQOS, λειτουργεί με εξοπλισμό τελευταίας τεχνολογίας. Αυτονόητα λοιπόν, η τεχνολογία έπρεπε να αποτελέσει μέρος της γνώσης μας. Μας ζητείται να συμβουλεύσουμε σε θέματα digital επικοινωνίας ή GDPR και επιβάλλεται να είμαστε εξοικειωμένοι με νέα εργαλεία και πλατφόρμες. Εκπαιδευόμαστε συνεχώς, όμως δεν προσπαθούμε να ανακαλύψουμε τον τροχό. Συνεργαζόμαστε με εξειδικευμένους εξωτερικούς δικηγόρους και μαθαίνουμε από αυτούς. Στην πρόσφατη πρωτόγνωρη κρίση της πανδημίας, η εμπειρία από τον μετασχηματισμό μας βοήθησε να αντιδράσουμε άμεσα και βασικό ρόλο για αυτό έπαιξαν οι νέες τεχνολογίες, οι οποίες μας επέτρεψαν, από την πρώτη στιγμή, να συνεχίσουμε να λειτουργούμε απρόσκοπτα, να επικοινωνούμε online με τους ανθρώπους και τους συνεργάτες μας και να τους ενημερώνουμε για τις εξελίξεις και τις δράσεις υποστήριξης. Μάθαμε, λοιπόν, να δουλεύουμε από το σπίτι, επισπεύδοντας τον ψηφιακό μας μετασχηματισμό.

είμαστε project leaders στην πώληση των μεγάλων συγκροτημάτων ακινήτων που άφησε η εταιρεία στον Πειραιά και τα καταφέραμε γρήγορα και με επιτυχία. Για να φτάσουμε, όμως, σε αυτό το σημείο, χρειάστηκε να αλλάξουμε πολλά στον τρόπο σκέψης και λειτουργίας μας. Στην ερώτησή σας, για το ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει ο επικεφαλής Νομικός Σύμβουλος της Παπαστράτος, θα απαντούσα πώς η ευρεία γνώση όλων των πτυχών της επιχείρησης, η γρήγορη εκτίμηση κινδύνων και ο εντοπισμός ευκαιριών, η σωστή διαχείρισή τους, η νομική ανάλυση και η λήψη ορθών αποφάσεων, αλλά και η προσαρμογή στην αλλαγή είναι μερικά από αυτά. Το κυριότερο χαρακτηριστικό, όμως, είναι ότι ένας νομικός σύμβουλος θα πρέπει να ακούει την άποψη των δικηγόρων της ομάδας του, τις ιδέες τους, τις εμπειρίες τους. Θα πρέπει να ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα, τη συνεργασία, την πρωτοβουλία. Αυτό δεν είναι το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο. Έχω «πιάσει» πολλές φορές τον εαυτό μου να θεωρεί ότι έχει την απάντηση, στηριζόμενος σε εμπειρία και ένστικτο. Προφανώς δεν είναι έτσι. Η εμπιστοσύνη είναι το πιο σημαντικό συστατικό για να είναι μια ομάδα επιτυχημένη. Χωρίς εμπιστοσύνη δεν υπάρχει δυνατότητα να αφήσεις στον άλλο χώρο να κάνει πράγματα, να κάνει λάθη, για να μπορεί να υπάρξει καινοτομία. Και αν κάτι πάει στραβά, θα πρέπει να υποστηρίζουμε την ομάδα, τους συναδέλφους, να μπαίνουμε μπροστά. Θα πρέπει να αξιοποιούμε σωστά τους ανθρώπους μας, την εμπειρία και το ταλέντο τους και να σεβόμαστε τη διαφορετικότητά τους. Η εταιρεία παρέχει ένα από τα πιο οργανωμένα συστήματα ανάπτυξης ανθρώπων, αλλά επιτυχία θα υπάρξει μόνο αν γίνει δουλειά σε βάθος, ουσιαστικά, με συζήτηση, ειλικρίνεια και κοινή προσπάθεια. Συνοψίζοντας, ο ρόλος του επικεφαλής νομικού συμβούλου είναι να εμπνέει, να θέτει ξεκάθαρους στόχους και να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή. Και ο ρόλος μας αυτός, ιδίως στα δύσκολα, γίνεται ακόμη πιο ηγετικός, πολύτιμος και ορατός.

Η ιδιαιτερότητα της βιομηχανίας στην οποία βρισκόμαστε, η οποία απαιτεί εξαιρετικά προσεκτικούς νομικούς χειρισμούς, αποτελεί από μόνη της μια τεράστια επαγγελματική πρόκληση

Ποια θεωρείτε ότι είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας επικεφαλής Νομικός Σύμβουλος σε μια επιχείρηση του βεληνεκούς και με τη δραστηριότητα της Παπαστράτος; Είναι προφανές ότι η προστασία της εταιρείας και η υποστήριξη των επιχειρηματικών στόχων ήταν και εξακολουθεί να είναι ο βασικός μας ρόλος. Έχουμε, όμως, διεκδικήσει και πετύχει να καθόμαστε στο τραπέζι και να συμμετέχουμε στη λήψη των επιχειρηματικών αποφάσεων. Μας θεωρούν business partners και μας εμπιστεύονται ακόμη και τη διαχείριση εμπορικών projects. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα, μας ανατέθηκε να

20 _ LAWYER

LAWYER _ 21

_INTERVIEW

Θωμάς Μπαρκιάς Ανώτερος Επόπτης, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα

Οι κατωτέρω απόψεις ανήκουν στον συνεντευξιαζόμενο και δεν εκφράζουν απαραίτητα την ΕΚΤ

Ισορροπώντας μεταξύ καινοτομίας και σύνεσης: Η άποψη του επόπτη για το FinTech στις τράπεζες Με πολυετή πορεία στον χώρο της τραπεζικής εποπτείας, ο Θωμάς Μπαρκιάς μιλά στο Lawyer για την αυξανόμενη χρήση της τεχνολογίας στον χρηματοοικονομικό τομέα, την ανάπτυξη του RegTech και την ανάγκη αναγνώρισης του FinTech ως μιας νέας τραπεζικής πραγματικότητας, η οποία πρέπει να εποπτεύεται προσηκόντως. Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Μιλήστε μας για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία μέχρι σήμερα Νομίζω ότι δεν θα μπορούσα να χαρακτηρίσω την επαγγελματική μου πορεία ως ευθεία. Με πτυχίο στα μαθηματικά, μεταπτυχιακό στην επιστήμη των υπολογιστών και, πρόσφατα, ΜΒΑ με διπλωματική εργασία στις τεχνολογίες κατανεμημένου καθολικού (DLT/blockchain), η πρώτη μου επαφή με τον τραπεζικό τομέα έγινε κατά την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίοδο της υιοθέτησης του ευρώ, σε μονάδα υποστήριξης διαχείρισης διαθεσίμων. Στη συνέχεια, με την υιοθέτηση της Βασιλείας ΙΙ, κατείχα θέσεις σχετικές με τη διαχείριση λειτουργικών κινδύνων, την καταπολέμηση νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες (antimoney laundering) και την κανονιστική συμμόρφωση, πριν περάσω στην προληπτική εποπτεία τραπεζών και άλλων ιδρυμάτων, στο περιβάλλον μιας κεντρικής τράπεζας. Τα κυριότερα καθήκοντά μου περιελάμβαναν εποπτεία στον τομέα της πληροφορικής και έλεγχο πιστωτικών ιδρυμάτων, 22 _ LAWYER

καθώς και έργα χάραξης και ενσωμάτωσης πολιτικών και διεθνείς ομάδες εργασίας, με έμφαση στις πληρωμές μικρής αξίας (λιανικής) και τις καινοτομίες που λάμβαναν χώρα εκείνη την περίοδο, αυτό που σήμερα ονομάζουμε “FinTech” χρηματοοικονομική τεχνολογία. Το επόμενο βήμα ήταν, το 2015, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), όπου εργάστηκα σε ένα μεγάλο πανευρωπαϊκό έργο εσωτερικών μοντέλων και έπειτα, το 2018, συνέχισα στον συναρπαστικό κόσμο της εποπτείας του FinTech των Ευρωπαϊκών τραπεζών.

Οι επόπτες πρέπει, επομένως, να επιτύχουν μια ισορροπία: δεν πρέπει ούτε να καταπνίξουν την καινοτομία ούτε να την αφήσουν ανεξέλεγκτη τους αντιμετωπίσουμε, τηρώντας την αρχή “ίδια επιχειρηματική δραστηριότητα, ίδιοι κίνδυνοι, ίδια εποπτεία”. Με άλλα λόγια, ανεξαρτήτως του αν οι τράπεζες χρησιμοποιούν καινοτόμες ή παραδοσιακές μεθόδους, θα πρέπει να υπόκεινται σε προληπτική εποπτεία ανάλογη με το δικό τους προφίλ κινδύνου. Παραμένουμε ουδέτεροι αναφορικά με κάθε συγκεκριμένη τεχνολογία που χρησιμοποιούν οι τράπεζες, εστιάζοντας αντ’ αυτού στους σχετικούς κινδύνους και στο πώς αυτοί μπορούν να αντιμετωπιστούν με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο. Την ίδια στιγμή, παρακολουθούμε στενά την τεχνολογική καινοτομία στο σύνολο του χρηματοοικονομικού τομέα, αξιολογώντας τις επιπτώσεις στα επιχειρηματικά μοντέλα των τραπεζών και στον ανταγωνισμό από μη τραπεζικούς οργανισμούς, όπως οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας (bigtech). Η εν εξελίξει ψηφιακή επανάσταση προσφέρει ευκαιρίες για την ανάπτυξη νέων και καινοτόμων χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, τόσο στον ιδιωτικό όσο και το δημόσιο τομέα, αλλά ταυτόχρονα υπάρχουν κίνδυνοι που ελλοχεύουν για το χρηματοοικονομικό σύστημα.

Πώς θα ορίζατε το FinTech και πώς εποπτεύει η ΕΚΤ τις τράπεζες που χρησιμοποιούν FinTech; To FinTech - η τεχνολογική καινοτομία που χρησιμοποιείται για την υποστήριξη ή την παροχή χρηματοοικονομικών υπηρεσιών - έχει ήδη γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής μας ζωής. Είναι πλέον φυσιολογικό να αιτείσαι και να παίρνεις άμεση έγκριση για ένα δάνειο από το κινητό σου τηλέφωνο, ακόμη και κατά τη διάρκεια μιας διαδρομής με ταξί, η οποία θα πληρωθεί δια μέσου της ίδιας συσκευής. Στο παρασκήνιο, οι καινοτόμες τεχνολογίες που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη (AI), τα μεγάλα δεδομένα (big data) και τις τεχνολογίες κατανεμημένου καθολικού (DLT/blockchain) κερδίζουν έδαφος. Παράλληλα με τις καινοτόμες κανονιστικές πρωτοβουλίες, όπως η αναθεωρημένη Οδηγία σχετικά με τις Υπηρεσίες Πληρωμών (Payment Services Directive – PSD2), οι τεχνολογίες αυτές μετασχηματίζουν τον τραπεζικό τομέα και βελτιώνουν την εμπειρία των πελατών. Ωστόσο, η χρήση των καινοτόμων τεχνολογιών από τις τράπεζες συνοδεύεται από νέους κινδύνους, οι οποίοι πρέπει να αντιμετωπιστούν δεόντως. Για παράδειγμα, οι τράπεζες μπορεί να χρησιμοποιούν μοντέλα βαθμολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας (credit scoring) που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη, τα οποία επιτρέπουν την καλύτερη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση σε μια ευρύτερη βάση πελατών, ακόμα και τμήματα της κοινωνίας που δεν εξυπηρετούνταν μέχρι πρότινος από τις τράπεζες για διάφορους λόγους (unbanked/underbanked). Τα μοντέλα αυτά ενδέχεται να μην είναι εύληπτα και να στερούνται της απαιτούμενης διαφάνειας, οδηγώντας στο «φαινόμενο του μαύρου κουτιού» (“black-box effect”). Οι επόπτες πρέπει, επομένως, να επιτύχουμε μια ισορροπία: δεν πρέπει ούτε να καταπνίξουμε την καινοτομία ούτε να την αφήσουμε ανεξέλεγκτη. Πρέπει να οριοθετήσουμε το πεδίο, να εντοπίσουμε και να εκτιμήσουμε τους νέους κινδύνους και, στη συνέχεια, να

Μιλώντας για ψηφιακή επανάσταση, έχετε εμπλακεί στις εργασίες χάραξης πολιτικής τόσο για την Οδηγία σχετικά με τις Υπηρεσίες Πληρωμών (PSD), όσο και για την PSD2, από το 2010. Πώς επηρεάζει η PSD2 τον κόσμο του FinTech; Η αναθεωρημένη Οδηγία σχετικά με τις Υπηρεσίες Πληρωμών (την οποία συνήθως αποκαλούμε PSD2) αναφέρεται στις υπηρεσίες πληρωμών και στους παρόχους υπηρεσιών πληρωμών, στοχεύοντας στη βελτίωση της ασφάλειας των συναλλαγών πληρωμών, την ενίσχυση της προστασίας των καταναλωτών, την επιτάχυνση της καινοτομίας και την αύξηση του ανταγωνισμού. Για τον λιανικό τραπεζικό κλάδο το έτος 2019 υπήρξε στην πράξη καθοριστικό. Με την εφαρμογή των τελευταίων τεχνικών προτύπων τον περασμένο Σεπτέμβριο, οι πελάτες μπορούν να επιλέξουν πώς και πότε θα διαμοιράσουν τα δεδομένα τους με άλλες ανταγωνιστικές τράπεζες, αλλά LAWYER _ 23

_INTERVIEW και με τρίτους μη τραπεζικούς παρόχους (TPPs – third party providers). Θεωρητικά, μπορείς με μια μόνο εφαρμογή στο κινητό σου τηλέφωνο να ελέγξεις το υπόλοιπο όλων των ευρωπαϊκών σου λογαριασμών, αλλά και να εκκινήσεις πληρωμές από οποιονδήποτε από αυτούς. Την ίδια στιγμή, οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν καταστήσει τα big data, τις υπηρεσίες υπολογιστικού νέφους (cloud) και τους αλγόριθμους τεχνητής νοημοσύνης πιο προσβάσιμα, αυξάνοντας την αξία αυτών των δεδομένων. Οι τράπεζες δεν αποτελούν τους μοναδικούς παρόχους πληρωμών στην Ευρώπη, αλλά σίγουρα συνιστούν σημαντικούς παίκτες της αγοράς, με τις πληρωμές να αποτελούν σημαντική πηγή εσόδων. Οι τράπεζες ωθούνται στην καινοτομία προκειμένου να παραμένουν ανταγωνιστικές και να μην χάσουν την επαφή με τους πελάτες τους. Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω, σχεδιάζουμε μια κατάλληλη εποπτική προσέγγιση στις τράπεζες σύμφωνα με το πλαίσιο που έχει θεσπίσει η PSD2, εν αναμονή, ταυτόχρονα, πιθανών νέων εξελίξεων. Άλλωστε, η καινοτομία στις πληρωμές μπορεί να θεωρηθεί ένα ώριμο τμήμα του FinTech και αποτελούσε πάντα αναπόσπαστο κομμάτι για τις κεντρικές τράπεζες.

ευρωζώνης. Η έκδοση των CBDC μπορεί να συζητηθεί μόνο αν εξυπηρετεί έναν ξεκάθαρο σκοπό για το κοινό και για τους στόχους του Ευρωσυστήματος. Πρέπει να είμαστε μπροστά από τις εξελίξεις, καθώς υπάρχει ένα ξεκάθαρο αίτημα εκεί έξω στο οποίο πρέπει να ανταποκριθούμε. Πώς επηρεάζει η πανδημία του COVID-19 το FinTech στον τραπεζικό τομέα; Τα τελευταία χρόνια, έχουν γίνει πολυάριθμες προβλέψεις σχετικά με το πότε και το πώς μια αυξανόμενα ψηφιακή κοινωνία θα μπορούσε να προκαλέσει τον τεχνολογικό μετασχηματισμό των παραδοσιακών τραπεζών. Η τρέχουσα πανδημία επιτάχυνε τη μετάβασή μας στο μέλλον. Παρατηρήσαμε ότι οι τράπεζες προσάρμοσαν τις δραστηριότητές τους για να διασφαλίσουν την επιχειρησιακή τους συνέχεια. Είναι προφανές ότι η κρίση επηρεάζει καταλυτικά την επιτάχυνση των ήδη προγραμματισμένων προσπαθειών για ψηφιοποίηση, καθώς και τον περαιτέρω μετασχηματισμό των επιχειρηματικών τους μοντέλων. Είναι ακόμη πολύ νωρίς για να πούμε πώς θα διαμορφωθεί το τοπίο κατά την μετά-Covid εποχή. Παρόλα αυτά, αυτή η κρίση αδιαμφισβήτητα δημιουργεί επιπρόσθετες προκλήσεις για τις τράπεζες. Καθώς μεταφέρουν τις διαδικασίες τους σε νέα περιβάλλοντα, η έκθεση των τραπεζών σε κυβερνοαπειλές αυξάνεται, όπως και ο κίνδυνος δυσλειτουργιών των πληροφοριακών συστημάτων. Τα πληροφοριακά συστήματα των τραπεζών πρέπει να είναι αρκετά ανθεκτικά, ώστε να αντέξουν την τρέχουσα έντονη τάση για τηλεργασία και την παροχή υπηρεσιών εξ αποστάσεως. Οι κεντρικές τράπεζες της ευρωζώνης και οι επόπτες εξετάζουμε ενδελεχώς πώς η τεχνολογική αλλαγή και η καινοτομία επηρεάζουν τις χρηματοοικονομικές αγορές και τις τράπεζες. Είμαστε συνεχώς σε επαφή με τον τραπεζικό τομέα, προκειμένου να προσαρμόσουμε επαρκώς την προσέγγισή μας, ενώ ο στόχος παραμένει: να εξασφαλιστεί ότι ο τραπεζικός τομέας της ζώνης του ευρώ παραμένει υγιής, ανταγωνιστικός και έτοιμος για το μέλλον. Εναπόκειται στις τράπεζες, ωστόσο, να αντιμετωπίσουν τη νέα πραγματικότητα, να στραφούν σε μεγαλύτερη ψηφιοποίηση των λειτουργιών και να ενισχύσουν τις προσπάθειες για καινοτομία, προκειμένου να ανταποκριθούν στις εξελισσόμενες ανάγκες των πελατών, εφαρμόζοντας επαρκείς διαδικασίες διαχείρισης κινδύνου. Αν οι τράπεζες καινοτομήσουν υπεύθυνα, αυτό θα τις βοηθήσει να αντιμετωπίσουν τον αυξημένο ανταγωνισμό και

Υπάρχει μια συζήτηση αυτή τη στιγμή αναφορικά με τα ψηφιακά νομίσματα κεντρικών τραπεζών (CBDCs), ως μέρος της χρηματοοικονομικής τεχνολογικής καινοτομίας και μιας αυξανόμενης οικονομίας χωρίς μετρητά. Ποια η γνώμη σας επ’ αυτού; Μιας και μιλήσαμε για την καινοτομία στις πληρωμές, το επόμενο λογικό βήμα είναι να εξελιχθούν και τα μέσα πληρωμής. Η τεχνολογική πρόοδος και η καινοτομία εντός της χρηματοοικονομικής βιομηχανίας έχουν κινητοποιήσει τις κεντρικές τράπεζες και τους ακαδημαϊκούς να αναλύσουν τα οφέλη των CBDC που είναι προσβάσιμα από το ευρύ κοινό. Τα CBDC θα μπορούσαν να επιτρέψουν στους πολίτες να χρησιμοποιούν ηλεκτρονικό χρήμα κεντρικών τραπεζών απευθείας στις καθημερινές τους συναλλαγές. Είναι γνωστό ότι πολλές κεντρικές τράπεζες ανά τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης και της ΕΚΤ, εξετάζουν τα πιθανά κόστη και τα οφέλη των CBDC. Μια ομάδα εργασίας του Ευρωσυστήματος επί των CBDC αναλύει τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις πιθανών σχεδίων, συμπεριλαμβανομένων πρακτικών πειραμάτων σε περιβάλλοντα προσομοίωσης και τα ευρήματα αναμένεται να παρουσιασθούν σύντομα στο Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΚΤ. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει τελική απάντηση για τον σκοπό των CBDC αναφορικά με τη συγκεκριμένη κατάσταση της 24 _ LAWYER

να γίνουν περισσότερο αποδοτικές οικονομικά, διατηρώντας την βιωσιμότητα των επιχειρηματικών τους μοντέλων.

ανεβάσουν το επίπεδο και να αντιμετωπίσουν τις νέες προκλήσεις που εισάγει το FinTech. Για να ενισχύσουμε την εποπτική μας προσέγγιση, επιδιώκουμε μια συνεχώς εξελισσόμενη στρατηγική, η οποία περιλαμβάνει την προσαρμογή στις νέες εξελίξεις, τη λήψη αξιολόγησης και σχολίων από τον κλάδο και συνεργασία με τους ρυθμιστικούς και κανονιστικούς φορείς, καθώς και τους λοιπούς εμπλεκόμενους. Ως επόπτες θα πρέπει να δείξουμε ιδιαίτερη προσοχή αναφορικά με τον αντίκτυπο των νέων τεχνολογιών στα επιχειρηματικά μοντέλα των τραπεζών και τους σχετικούς κινδύνους. Ο κόσμος γίνεται ολοένα και πιο ψηφιακός, γεγονός που έχει επιταχυνθεί λόγω της πανδημίας. Η διάδοση των τεχνολογιών ηλεκτρονικής ταυτοποίησης (eID) στο πλαίσιο παροχής χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, η ολοένα αυξανόμενη διασύνδεση εφαρμογών FinTech με καθημερινές ανθρώπινες δραστηριότητες, ειδικά μέσω του διαδικτύου των πραγμάτων (Internet of Things – IoT),

Στο πεδίο των εργασιών σας στην ΕΚΤ περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, και η Κανονιστική Τεχνολογία (Regulatory Technology - RegTech). Ποια είναι τα πλεονεκτήματα για τα εμπλεκόμενα μέρη και πού επικεντρώνεται η εποπτεία στο RegTech; Πράγματι, το RegTech εντάσσεται στην ευρύτερη έννοια του FinTech. Μεταξύ των πολλαπλών τρόπων με τους οποίους οι τράπεζες μπορούν να εφαρμόσουν τις FinTech λύσεις, το RegTech μπορεί να διευκολύνει την εκπλήρωση των κανονιστικών απαιτήσεων και αναφορών, να υποστηρίξει τη συμμόρφωση και να ενισχύσει τη διαχείριση κινδύνου. Οι απαιτήσεις συμμόρφωσης για τις τράπεζες είναι πολλές και εκτείνονται σε ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων. Την ίδια στιγμή, οι κανονιστικές αλλαγές είναι κάτι περισσότερο από συχνές. Οι τράπεζες εφαρμόζουν λύσεις RegTech, έτσι ώστε να είναι πιο αποτελεσματικές οικονομικά, πιο ευέλικτες, καθώς και για να επιτύχουν αποτελεσματικότερη λήψη αποφάσεων, μεταξύ άλλων μέσω οπτικοποίησης (visualisation), βελτιωμένων αναλύσεων και στατιστικών δεδομένων. Η ανάλυσή μας στο RegTech επικεντρώνεται στους κινδύνους που οι τράπεζες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν και στις διαστάσεις εκείνες που εμείς, ως επόπτες, πρέπει να εξετάζουμε. Οι τράπεζες ενδέχεται να επαφίενται σε εξωτερικούς παρόχους για λύσεις RegTech. Παρόλο που αυτό δεν είναι καταρχήν προβληματικό, ενδέχεται να προκύψουν κίνδυνοι συγκέντρωσης και, σε κάθε περίπτωση, οι τράπεζες οφείλουν να διατηρήσουν την εσωτερική τους τεχνογνωσία για να είναι σε θέση να φέρουν σε πέρας τις απαιτήσεις συμμόρφωσης. Οι τράπεζες με διεθνή παρουσία μπορεί να έρθουν αντιμέτωπες με την πρόκληση της εύρεσης μιας κατάλληλης λύσης για όλες τις εμπλεκόμενες χώρες, η οποία να συμμορφώνεται με τα αντίστοιχα εθνικά κανονιστικά πλαίσια. Η συνεργασία και ο συντονισμός μεταξύ των εποπτών μπορεί να διασφαλίσει ίσους όρους ανταγωνισμού, να αυξήσει τη διαφάνεια για τους παίκτες της αγοράς και να ενεργοποιήσει οικονομίες κλίμακας.

Ως επόπτες θα πρέπει να δείξουμε ιδιαίτερη προσοχή αναφορικά με τον αντίκτυπο των νέων τεχνολογιών στα επιχειρηματικά μοντέλα των τραπεζών και τους σχετικούς κινδύνους η εκτεταμένη χρήση καινοτόμων τεχνολογιών από τους ίδιους του επόπτες (Supervisory Technology - SupTech), τα προστατευμένα κανονιστικά περιβάλλοντα (regulatory sandboxes), αλλά και οι εξελίξεις στους κβαντικούς υπολογιστές πιστεύω ότι θα είναι μερικά από τα θέματα που θα μας απασχολήσουν περισσότερο προσεχώς. Ταυτόχρονα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα δημοσιοποιήσει σύντομα το νέο πενταετές Σχέδιο Δράσης για το FinTech, αλλά και αρκετές σχετικές νομοθετικές πρωτοβουλίες. Οι καινοτόμες τράπεζες και οι επόπτες αναγνωρίζουμε ότι το FinTech δεν είναι απλώς μια τεχνολογία, αλλά μια νέα τραπεζική πραγματικότητα, η οποία πρέπει να εποπτεύεται καταλλήλως. Όπως προείπα, ο σκοπός είναι να εξασφαλιστεί ότι ο τραπεζικός τομέας της ευρωζώνης παραμένει υγιής, ανταγωνιστικός και έτοιμος για το μέλλον.

Πώς βλέπετε το μέλλον του FinTech σε μερικά χρόνια από τώρα; Σε συνέχεια της ανωτέρω αναφοράς μου στην ανάγκη διεθνούς συνεργασίας στο κομμάτι του RegTech, θα επισημάνω ότι το ίδιο ισχύει, ευρύτερα, στο FinTech. Οι επόπτες είναι έτοιμοι να LAWYER _ 25

_INTERVIEW

Σταυρούλα Καμπουρίδου Επικεφαλής του FinΤech Hub και Σύμβουλος Διοίκησης της Τράπεζας της Ελλάδος

To FinTech Hub της ΤτΕ ως σημείο αναφοράς για καινοτόμα χρηματοοικονομικά προϊόντα Θέτοντας στο επίκεντρο την ανάγκη υποστήριξης της καινοτομίας, η Σταυρούλα Καμπουρίδου μας μίλησε για τους στόχους και το έργο του Κόμβου Καινοτομίας FinTech Hub, τα ψηφιακά νομίσματα, καθώς και τη νέα συνεργασία της ΤτΕ για τη δημιουργία ενός ρυθμιστικού “sandbox” για το FinTech

Της Αλεξάνδρας Βαρλά 26 _ LAWYER

Πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με τον κλάδο του FinTech; Η ενασχόληση μου με το FinTech ξεκίνησε επίσημα τον Φεβρουάριο του 2017, όταν εντάχθηκα στην Τράπεζα της Ελλάδος (ΤτΕ) ως Σύμβουλος Διοίκησης σε θέματα τεχνολογίας. Η αγάπη μου, όμως, για την τεχνολογία και την καινοτομία ξεκίνησε από πολύ μικρή ηλικία, συνεχίστηκε με την εισαγωγή μου στο τμήμα Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετά, με τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στο τμήμα ηλεκτρολογικής μηχανικής του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, στην Καλιφόρνια. Κατόπιν, σε όλες τις εταιρείες που εργάστηκα πάντα έβλεπα την αναμφισβήτητα θετική επιρροή της τεχνολογίας στον χρηματοπιστωτικό τομέα, είτε στην ΙΒΜ σχεδιάζοντας και προωθώντας καινοτόμες τεχνολογικά λύσεις για τους τραπεζικούς της πελάτες, είτε μετέπειτα στην Εθνική Τράπεζα, προμηθεύοντάς την με τις πιο προηγμένες τεχνολογικά λύσεις, πάντα με γνώμονα τον εξορθολογισμό του κόστους. Η ενασχόληση μου στην ΤτΕ με το FinTech μου δίνει μια αίσθηση προσφοράς στην κοινωνία, όταν μέσα από το Hub μας προσεγγίζουν, και βοηθάμε, start-up εταιρείες με καινοτόμες ιδέες που μπορούν να προσφέρουν στον πολίτη, αλλά και να δημιουργήσουν νέες και υψηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας. Ποιος είναι ο ρόλος και οι στόχοι του Κόμβου Καινοτομίας FinTech της ΤτΕ, του οποίου είστε επικεφαλής; Τον Μάρτιο του 2019, η ΤτΕ, στο πλαίσιο της στρατηγικής της για την προώθηση της καινοτομίας και με πρωτοβουλία του Διοικητή, κ. Γιάννη Στουρνάρα, έθεσε σε λειτουργία τον Κόμβο Καινοτομίας FinTech, ως κεντρικό σημείο επαφής για επιχειρήσεις που σκέπτονται να εισαγάγουν καινοτόμα χρηματοοικονομικά προϊόντα. Ο Κόμβος σχεδιάστηκε με σκοπό να προάγει την επικοινωνία μεταξύ της ΤτΕ και των επιχειρήσεων αναφορικά με τις χρηματοοικονομικές καινοτομίες που βασίζονται στην πρόοδο της τεχνολογίας, έτσι ώστε οι επιχειρήσεις να ενημερώνονται πλήρως και άμεσα, σχετικά με το ισχύον κανονιστικό και εποπτικό πλαίσιο, η δε ΤτΕ να διαμορφώνει πληρέστερη εικόνα για τις ευκαιρίες και τους κινδύνους που πηγάζουν από τις

εν λόγω καινοτομίες. Ο Κόμβος στελεχώνεται από εκπροσώπους οκτώ διαφορετικών Διευθύνσεων της ΤτΕ και έχει άμεση πρόσβαση σε όλη τη σχετική εξειδικευμένη γνώση εντός του οργανισμού, είναι δηλαδή ένα one stop shop για παροχή πληροφοριών προς FinTech επιχειρήσεις. Είναι ελπιδοφόρο ότι, από τη σύστασή του, ο Κόμβος έχει λάβει συνολικά 46 αιτήματα, κυρίως από νεοφυείς επιχειρήσεις. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, αντικείμενο του αιτήματος ήταν πληροφορίες σχετικά με το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο και την απόκτηση άδειας λειτουργίας, ενίοτε σε συνδυασμό και με νομικά ερωτήματα. Όπως ήταν αναμενόμενο λόγω των πρόσφατων τροποποιήσεων του σχετικού θεσμικού πλαισίου (PSD2), η πλειονότητα των ερωτημάτων αφορούσε υπηρεσίες πληρωμών. Σύντομα θα έχουμε και την πρώτη start-up εταιρεία που, μέσα από το Hub, έλαβε βοήθεια και θα προχωρήσει σε σχετική αδειοδότηση από το αρμόδιο τμήμα της ΤτΕ.

Στην Ευρώπη των 27, μόνο 5 χώρες (Δανία, Λιθουανία, Νορβηγία, Ολλανδία, Πολωνία) έχουν λειτουργικά sandboxes - θέλουμε η Ελλάδα να είναι η έκτη χώρα στην Ευρώπη

Μιλήστε μας για το έργο που προσφάτως ανέλαβε η ΤτΕ σε συνεργασία με την EBRD για τη δημιουργία ενός ρυθμιστικού “sandbox” για το FinTech στην Ελλάδα

Η εμπειρία μας από το πρώτο έτος λειτουργίας του Κόμβου έδειξε ότι η ελληνική αγορά μπορεί να ωφεληθεί περαιτέρω από ένα ευέλικτο νομικό και κανονιστικό περιβάλλον που θα στηρίζει πλήρως την καινοτομία. Παραδείγματος χάριν, η πρόσφατη δημοσίευση από την ΤτΕ του ρυθμιστικού πλαισίου που θέτει τους όρους και τις προϋποθέσεις για την εξ αποστάσεως ηλεκτρονική ταυτοποίηση νέων πελατών των εποπτευομένων μας εταιρειών (Digital Onboarding) ήταν ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Προς αυτή την κατεύθυνση λοιπόν, ένα προστατευμένο κανονιστικό περιβάλλον (regulatory sandbox) εντός της ΤτΕ, το οποίο θα λειτουργεί ως περιβάλλον δοκιμών για FinTech υπηρεσίες, μπορεί να αποφέρει περαιτέρω

LAWYER _ 27

_INTERVIEW θετικά αποτελέσματα. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΤτΕ ζήτησε το 2019, εν γνώσει του Υπουργείου Οικονομικών, σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD), στήριξη και χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη δημιουργία ενός sandbox που θα διευκολύνει τη χρηματοοικονομική τεχνολογία στην Ελλάδα. Τον Ιανουάριο του 2020 λάβαμε τη σχετική έγκριση και το έργο ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2020, με την προκήρυξη για διαγωνισμό και θα διαρκέσει συνολικά 18 μήνες. Τον Σεπτέμβριο θα έχει επιλεγεί και η συμβουλευτική εταιρεία που θα συνδράμει σε αυτή την προσπάθεια. Να σημειώσω ότι στην Ευρώπη των 27, μόνο 5 χώρες (Δανία, Λιθουανία, Νορβηγία, Ολλανδία, Πολωνία) έχουν λειτουργικά sandboxes - θέλουμε να είμαστε η έκτη χώρα στην Ευρώπη. Ποια είναι η θέση της Τράπεζας της Ελλάδος απέναντι στην εν εξελίξει συζήτηση αναφορικά με τα ψηφιακά νομίσματα κεντρικών τραπεζών (CBDCs); Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της BIS (Bank for International Settlements) με τη συμμετοχή 66 κεντρικών τραπεζών, αποτυπώθηκε ότι το 80% αυτών εργάζονται/ ερευνούν την πιθανότητα δημιουργίας ενός CBDC - η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είναι μια από αυτές. Η ΕΚΤ έχει δημιουργήσει μια ειδικού σκοπού ομάδα για να μελετήσει την πιθανότητα έκδοσης ενός ψηφιακού κρυπτο-ευρώ, στην οποία συμμετέχουν και στελέχη της ΤτΕ. Μάλιστα, την μετά COVID19 εποχή που παρατηρείται μια στροφή των πολιτών στη χρήση ανέπαφων, ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής και λιγότερο μετρητών, ίσως η ανάγκη για τη δημιουργία ενός CBDC να είναι ακόμα πιο επιτακτική. Τα μετρητά είναι δημόσιο αγαθό, χωρίς αποκλεισμούς, καθολικά, ανθεκτικά, ανώνυμα, καθιστούν τον χρήστη ανεξάρτητο από τον εκδότη, και για αυτό εκδίδονται από ένα ίδρυμα που καθοδηγείται από το δημόσιο συμφέρον, δηλαδή μια κεντρική τράπεζα. Ένα ψηφιακό νόμισμα που θα έχει εκδοθεί από την κεντρική τράπεζα και θα χρησιμοποιείται από όλους, χωρίς προμήθειες, χωρίς αποκάλυψη προσωπικών δεδομένων και χωρίς τη συμμετοχή τρίτου, ιδιώτη, ίσως να είναι πιο κοντά από ότι νομίζουμε. Η

κεντρική τράπεζα της Κίνας φαίνεται ότι θα είναι η πρώτη κεντρική τράπεζα που θα ξεκινήσει πιλοτική δοκιμή του δικού της CBDC εντός του 2020, ενώ έχει ξεκινήσει να το ερευνά από το 2014. Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι συνέπειες της πανδημίας του Covid-19 στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και την αλληλεπίδρασή του με την τεχνολογία; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα θα υποστεί έναν μετασχηματισμό, καθώς η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη ήδη επηρεάζει τον τρόπο λειτουργίας του και την αλληλεπίδραση με τους πελάτες του. Όλα αυτά έχουν ενταθεί στην μετά COVID-19 εποχή, με την ενισχυμένη κοινωνική αποστασιοποίηση, όπου έχουμε αυξημένη διάδοση των ανέπαφων πληρωμών και των διαδικτυακών λύσεων γενικότερα. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί αναπόφευκτα, λοιπόν, θα πρέπει να εξελιχθούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των πελατών τους. Πιθανή υιοθέτηση, για παράδειγμα, τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης και μηχανικής μάθησης, παράλληλα με επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων, θα βοηθούσε στη δημιουργία προσωποποιημένων χρηματοπιστωτικών προϊόντων βασιζόμενων στο προφίλ του κάθε πελάτη, με αξιολόγηση της πιστοληπτικής του ικανότητας και όλα αυτά να προσφέρονται στον πελάτη απομακρυσμένα, μέσα από τη χρήση του κινητού τηλεφώνου ή του υπολογιστή. Η ορθή χρήση της τεχνολογίας πιστεύουμε, λοιπόν, ότι θα βοηθήσει πολλαπλά στην μετά COVID-19 εποχή. Οι πελάτες μπορούν να απολαμβάνουν από το κινητό καλύτερες και πιο προσωποποιημένες υπηρεσίες και να έχουν πρόσβαση σε εξατομικευμένα χρηματοπιστωτικά προϊόντα, οι δε επιχειρήσεις να μειώσουν το κόστος λειτουργίας τους, με παράλληλη βελτίωση της αποδοτικότητας των διαδικασιών τους. Οι εποπτευόμενοι μας, όμως, οφείλουν να διασφαλίσουν ότι διαχειρίζονται επαρκώς τους νέους κινδύνους που τυχόν θα προκύψουν από τη χρήση της τεχνολογικής καινοτομίας.

Η ελληνική αγορά μπορεί να ωφεληθεί περαιτέρω από ένα ευέλικτο νομικό και κανονιστικό περιβάλλον που θα στηρίζει πλήρως την καινοτομία

28 _ LAWYER

YOUâ&#x20AC;&#x2122;D BETTER VISIT YOUR

LAWYER The

Business

Magazine

www.lawyermagazine.gr

LAWYER _ 29

_ΙΝ ΤΗΕ SPOTLIGHT

Σταύρος Μπρεκουλάκης Καθηγητής Διεθνούς Διαιτησίας και Εμπορικού Δικαίου, Queen Mary University of London, Δικηγόρος, Διαιτητής, 3 Verulam Buildings (Gray’s Inn)

Η ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ ΩΣ ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΙΟ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΓΟΝΙΜΟΥΣ ΤΟΜΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Στη συνέντευξη που παραχώρησε στο Lawyer, ο Σταύρος Μπρεκουλάκης μας συστήνει τον θεσμό της Διαιτησίας, τα οφέλη και την ευελιξία που προσφέρει στα μέρη, μας εξηγεί τη διστακτικότητα που παρατηρείται απέναντι στον θεσμό και μοιράζεται μαζί μας τις σκέψεις του για τις προοπτικές της Διεθνούς Διαιτησίας

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Μιλήστε μας για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία μέχρι σήμερα. Πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με το αντικείμενο της Διεθνούς Διαιτησίας; Ήδη από τα φοιτητικά μου χρόνια στη Νομική Αθηνών, είχα επιδείξει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εξωδικαστικές διαδικασίες επίλυσης εμπορικών διαφορών. Όταν, λοιπόν, με τη βοήθεια της υποτροφίας του ΙΚΥ, έφυγα για μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στο Λονδίνο, είχα την τύχη να έχω ως καθηγητή ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα στο χώρο της διεθνούς διαιτησίας, τον καθηγητή Julian Lew. Εντυπωσιάστηκα από τον τρόπο που προσεγγίζουν τη διαιτησία στο εξωτερικό και αντιλήφθηκα γρήγορα ότι πρόκειται για έναν από τους πιο προοδευτικούς και γόνιμους τομείς του διεθνούς εμπορικού δικαίου. Στη Νομική Αθηνών, τουλάχιστον στα μέσα της δεκαετίας του ‘90 όταν ήμουν φοιτητής, η αντίληψη περί διαιτησίας ήταν ότι πρόκειται για ένα, μάλλον περιορισμένο, κομμάτι της πολιτικής δικονομίας που ήταν κατά βάση προσανατολισμένο στο γερμανικό δόγμα. Αντίθετα, διεθνώς η διαιτησία επισκοπείται συγκριτικά και διατρέχει όλο το φάσμα του διεθνούς δικαίου συμπεριλαμβανομένου του ιδιωτικού διεθνούς, δημοσίου διεθνούς, ουσιαστικού και δικονομικού δικαίου. Τώρα τελευταία μάλιστα, ο θεσμός της διαιτησίας προσεγγίζεται, τόσο μεθοδολογικά όσο και δογματικά, από θεωρίες πέραν της νομικής επιστήμης, όπως για παράδειγμα κοινωνιολογικές θεωρίες ή θεωρίες οικονομικής και πολιτικής επιστήμης. Αυτή η συγκριτική και πολυεπίπεδη εξέταση της διαιτησίας μου φάνηκε συναρπαστική και αποφάσισα ότι με ενδιαφέρει να ασχοληθώ ενεργά σε ερευνητικό επίπεδο. Σε επίπεδο πρακτικό, η ενασχόληση με σύνθετες διαφορές και διεθνείς συμβάσεις, καθώς και η κοσμοπολίτικη φύση της διαιτησίας που σε φέρνει 30 _ LAWYER

_ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΕΠΊΛΥΣΗ ΔΙΑΦΟΡΏΝ σε επαφή με διαιτητές, δικηγόρους και διάδικα μέρη από διαφορετικές νομικές και πολιτισμικές κουλτούρες μου φάνηκαν επίσης συναρπαστικά και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην απόφασή μου να επικεντρώσω την πρακτική μου ενασχόληση σε αυτόν τον χώρο.

Έχετε δίκιο να επισημαίνετε ότι η συναίνεση των μερών στην διαιτησία είναι ίσως η πιο θεμελιώδης αρχή που διέπει τον θεσμό. Το κλασσικό μοντέλο μιας διαιτητικής σύμβασης περιλαμβάνει δύο μόνο συμβαλλόμενα μέρη σε μία διμερή σύμβαση. Όμως, οι σύγχρονες εμπορικές συναλλαγές είναι, στην πράξη, πολύ πιο σύνθετες και περιλαμβάνουν τη συμμετοχή πολλών τρίτων μερών. Υπάρχει πληθώρα παραδειγμάτων σύνθετων και πολυπρόσωπων εμπορικών συναλλαγών που εκφεύγουν του τυπικού μοντέλου της διμερούς διαιτητικής σύμβασης, κυρίως στον κατασκευαστικό χώρο ή στον τραπεζικό και χρηματοπιστωτικό χώρο. Εκεί, πράγματι, υπάρχει μία σύγκρουση μεταξύ του κλασικού δόγματος περί συναινετικού χαρακτήρα και της εμπορικής πραγματικότητας. Η θεωρία και πρακτική της διαιτησίας αρχικά δυσκολεύτηκε να τοποθετηθεί σε αυτήν την σύγκρουση και να βρει έναν τρόπο να προστατεύσει τρίτα μέρη που, ενώ δε δεσμεύονται από τη διαιτητική σύμβαση, έχουν ένα ξεκάθαρο έννομο αλλά και εμπορικό συμφέρον για να συμμετάσχουν στη διαιτητική διαδικασία. Τα τελευταία χρόνια όμως, έχουν αναδειχθεί εξαιρετικά ενδιαφέρουσες δογματικές και κυρίως αποτελεσματικές προσεγγίσεις που επιτρέπουν, υπό προϋποθέσεις, τη συμμετοχή τρίτων μερών στη διαιτησία, ειδικά στην περίπτωση που τα τρίτα μέρη έχουν επιδείξει ενεργό συμμετοχή στο ουσιαστικό κομμάτι της εμπορικής συναλλαγής. Ομολογώ, πάντως, ότι υπάρχουν ακόμα σημαντικά δογματικά προβλήματα σε αυτό το ζήτημα, για το οποίο διαφορετικά κρατικά δικαστήρια έχουν λάβει διαμετρικά αντίθετες αποφάσεις.

Ποια είναι εκείνα τα είδη διαφορών, στα οποία θεωρείτε ότι ενδείκνυται περισσότερο η επιλογή της Διαιτησίας ως μεθόδου επίλυσης αυτών; Τα τελευταία τριάντα χρόνια συντελείται μια σταδιακή επανάσταση στο θεσμό της διεθνούς διαιτησίας. Ενώ αρχικά ένα μικρό μόνο κομμάτι εμπορικών διαφορών ήταν επιδεκτικά επίλυσης μέσω διαιτησίας («διαιτητευσιμότητα» ή “Arbitrability”), σήμερα, και μετά από μία σειρά προοδευτικών νομοθετικών παρεμβάσεων σε όλον το κόσμο, αλλά και στην Ελλάδα, σχεδόν όλο το φάσμα των εμπορικών και επενδυτικών διαφόρων, ακόμα και αυτών που άπτονται της δημόσιας τάξης, μπορούν πλέον να επιλύονται από διαιτητικά δικαστήρια. Κατά συνέπεια, η επιλογή της διαιτησίας ενδείκνυται για όλες τις διαφορές, τις οποίες τα διάδικα μέρη δεν θέλουν να επιλύουν με βάση εθνικούς, και κατ΄ ουσίαν, τυποποιημένους δικονομικούς κανόνες, αλλά θέλουν να έχουν τη δυνατότητα να διαμορφώνουν μια ευέλικτη και αποτελεσματική διαδικασία που ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες ανάγκες της εκάστοτε επίδικης διαφοράς. Η διαδικαστική ευελιξία και αυτονομία των μερών είναι σημαντικοί λόγοι για τους οποίους η διαιτησία είναι δημοφιλής διεθνώς. Ένα επίσης σημαντικό όφελος του θεσμού της διαιτησίας έγκειται στη δυνατότητα επιλογής των μελών του διαιτητικού δικαστηρίου, στα οποία τα διάδικα μέρη θέλουν να έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη όχι μόνο σε σχέση με την θεωρητική νομική τους κατάρτιση, αλλά κυρίως σε σχέση με την πρακτική εμπειρία τους και αντίληψη για το πώς λειτουργούν οι εμπορικές συναλλαγές εν τοις πράγμασι. Η πρακτική προσέγγιση των διαιτητών στην επίλυση διαφορών είναι κάτι το οποίο τα διάδικα μέρη δεν βρίσκουν πάντα στον εκάστοτε δικαστή που θα τύχει να επιληφθεί της επίδικης διαφοράς τους.

Σήμερα, σχεδόν όλο το φάσμα των εμπορικών και επενδυτικών διαφόρων, ακόμα και αυτών που άπτονται της δημόσιας τάξης, μπορούν πλέον να επιλύονται από διαιτητικά δικαστήρια

Στην Ελλάδα, εν συγκρίσει με άλλες χώρες, ο θεσμός της Διαιτησίας δεν είναι αρκετά «δημοφιλής». Ποια είναι, κατά την κρίση σας, εκείνα τα στοιχεία που καθιστούν τα μέρη πιο «διστακτικά» στην υπαγωγή τυχόν διαφοράς τους σε Διαιτησία;

Στον πυρήνα της Διαιτησίας βρίσκεται ο συναινετικός της χαρακτήρας. Έχοντας ασχοληθεί με το ζήτημα των τρίτων μερών στη Διεθνή Διαιτησία στη μονογραφία σας, θα μπορούσατε να μας μιλήσετε για τον ρόλο των τρίτων μερών που δεν έχουν συναινέσει στην υπαγωγή μιας διαφοράς σε Διαιτησία, των οποίων, ωστόσο, τα συμφέροντα επηρεάζονται από την έκβαση της διαδικασίας;

Είναι πραγματικά ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα γιατί στην Ελλάδα, με την εξαιρετικά αργή και χρονοβόρα διαδικασία επίλυσης εμπορικών διαφορών από τα κρατικά δικαστήρια, ο θεσμός της LAWYER _ 31

_ΙΝ ΤΗΕ SPOTLIGHT διαιτησίας δεν έχει λάβει την εκτεταμένη μορφή που βλέπουμε διεθνώς. Και αναφέρομαι εδώ κυρίως στις μικρότερες ή μεσαίες εμπορικές διαφορές, μέχρι ένα ή δύο εκατομμύρια Ευρώ. Γιατί στα μεγάλα επενδυτικά και κατασκευαστικά έργα, καθώς και τις μεγάλες εμπορικές συμβάσεις, ιδίως σε αυτές στις οποίες συμμετέχουν μεγάλες αλλοδαπές εταιρείες, οι διαιτητικές ρήτρες είναι σχεδόν μία αυτονόητη επιλογή. Θεωρώ, λοιπόν, ότι για τις μικρές και μεσαίες εμπορικές διαφορές, η διστακτικότητα οφείλεται κατά βάση σε μία έλλειψη εξοικείωσης με τον θεσμό της διαιτησίας. Θεωρώ όμως, επίσης, ότι με το μεγάλο αριθμό των Ελλήνων φοιτητών που σπουδάζει τα τελευταία 10-15 χρόνια διαιτησία, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, οι νέες γενιές δικηγόρων θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στη διάδοση των διαιτητικών ρητρών ακόμα και σε μικρότερες εμπορικές συμβάσεις. Βλέποντας το εξαιρετικό επίπεδο και ενδιαφέρον των Ελλήνων φοιτητών για την διαιτησία, διατελώ εξαιρετικά αισιόδοξος για το μέλλον της διαιτησίας στην Ελλάδα. Αναμένω, επίσης, ότι σπουδαίο ρόλο στην περαιτέρω διάδοση του θεσμού στην Ελλάδα θα διαδραματίσει και ο νέος, και όπως είμαι σε θέση να γνωρίζω προοδευτικός και πρωτοπόρος, νόμος περί διαιτησίας που αυτή τη στιγμή επεξεργάζεται μία πράγματι εξαίρετη νομοπαρασκευαστική επιτροπή, με επικεφαλής τον κορυφαίο καθηγητή και νομικό διαιτησίας κ. Κωνσταντίνο Καλαβρό. Ποιες θεωρείτε ότι είναι οι συνέπειες της πανδημίας του κορωνοϊού στη Διαιτησία και, εν γένει, στην επίλυση διαφορών; Πιστεύετε ότι θα αυξηθούν οι αξιώσεις επενδυτών σε βάρος των Κυβερνήσεων (σύμφωνα με το σύστημα ISDS) για τις οικονομικές απώλειες που επέφερε η λήψη μέτρων για τη αντιμετώπιση του κορωνοϊού; Είναι ξεκάθαρο ότι θα αυξηθούν οι αξιώσεις των επενδυτών κατά των κυβερνήσεων, όχι μόνο με το σύστημα και την διαδικασία της επενδυτικής διαιτησίας, αλλά και της εμπορικής διαιτησίας μέσω τυπικών διαιτητικών ρητρών σε συμβάσεις παραχώρησης. Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πρωτοφανές οικονομικό περιβάλλον, όπως αυτό διαμορφώνεται από την πανδημία, το οποίο έχει προκαλέσει ξεκάθαρες οικονομικές συνέπειες σε ένα ευρύ φάσμα εμπορικών δραστηριοτήτων ιδίως στον κατασκευαστικό τομέα. Ο θεσμός της διαιτησίας μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά στην γρήγορη επίλυση αυτών των διαφορών, κάτι που

θα είναι προς όφελος τόσο των επιχειρήσεων όσο και της γενικής οικονομίας και, κατά συνέπεια, του ίδιων των κρατών. Θεωρώ, λοιπόν, ότι εν τέλει η διαιτησία θα συμβάλλει θετικά στην όσο το δυνατόν γρηγορότερη διέξοδο από την οδυνηρή διαδικασία των εμπορικών διαφορών που έχουν δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα της πανδημίας του κορωνοϊού. Ποιες είναι οι προοπτικές και οι μελλοντικές προκλήσεις της Διεθνούς Διαιτησίας; Η μεγάλη πρόκληση της διεθνούς διαιτησίας έχει να κάνει με το αν θα μπορέσει να κερδίσει την εμπιστοσύνη των κρατικών κυβερνήσεων αλλά και της ευρύτερης κοινής γνώμης, οι οποίες εμφανίζονται ιδιαίτερα διστακτικές, αν όχι επικριτικές, στη δυνατότητα επίλυσης μεγάλων επενδυτικών διαφόρων από διαιτητικά και όχι εθνικά δικαστήρια. Το μεγάλο ερώτημα που τίθεται εδώ είναι σε σχέση με τα επιτρεπτά όρια ανάμεσα στην άσκηση κρατικής πολιτικής για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος, από την μια πλευρά, και την εύλογη αποζημίωση της επενδυτικής βλάβης που υφίσταται ένας επενδυτής από τα κρατικά μέτρα για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος, από την άλλη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και πολλές εθνικές κυβερνήσεις θεωρούν ότι αυτά τα ζητήματα δεν πρέπει να λύνονται από διαιτητικά δικαστήρια, αλλά αποκλειστικά από κρατικά δικαστήρια. Ανεξάρτητα από το αν η θέση και το πλάνο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να καταργήσει τον θεσμό της επενδυτικής διαιτησίας είναι θεμιτή, υπάρχει ο κίνδυνος, ώστε η κριτική κατά της επενδυτικής διαιτησίας να επεκταθεί στο μέλλον και στον θεσμό της εμπορικής διαιτησίας και να οδηγήσει σε μια επαναφορά παρωχημένων αντιλήψεων περί περιορισμού της διαιτητευσιμότητας. Μια τέτοια εξέλιξη θα ήταν, εν δυνάμει, καταστροφική για το μέλλον της διαιτησίας και θεωρώ ότι είναι η μεγάλη πρόκληση που θα έχει να αντιμετωπίσει ο θεσμός στο μέλλον.

Αναμένω ότι σπουδαίο ρόλο στην περαιτέρω διάδοση του θεσμού στην Ελλάδα θα διαδραματίσει και ο νέος, προοδευτικός και πρωτοπόρος, νόμος περί διαιτησίας που επεξεργάζεται μία εξαίρετη νομοπαρασκευαστική επιτροπή

32 _ LAWYER

MEDIATION:

Dispute Meditation & Medication Η Μοντέρνα Θεώρηση & η Τάση για Διαμεσολάβηση Η παλαιότερη αναφορά της Διαμεσολάβησης ως Alternative Dispute Resolution (ADR) τείνει τα τελευταία χρόνια να αναθεωρηθεί ως Appropriate Dispute Resolution αλλά και ως The Dispute Resolution. Η ρεαλιστική αποτίμηση των πρακτικών και των ωφελειών της, σε σύγκριση με τις «παραδοσιακές» μεθόδους επίλυσης διαφορών (αντιδικία & διαιτησία) τείνει στην ολοένα και ευρύτερα αποδεκτή αντίληψη της αξίας της. Περαιτέρω, ρεαλιστικό φαίνεται να καταστούν τελικά η αντιδικία (κυρίως), αλλά και (γιατί όχι) η διαιτησία, μορφές Alternative Dispute Resolution της Διαμεσολάβησης υπό τη θεώρηση λογοπαίγνιο: «Mediation = Dispute Meditation & Medication».

Ο ν. 4640/2019 (ο 4640) αποτελεί την τρίτη προσπάθεια εισαγωγής στην Ελλάδα του θεσμού. Προηγήθηκαν, αρχικά ο ν. 3898/2010 που ενσωμάτωσε την Οδηγία 2008/52/ΕΚ «για ορισμένα θέματα διαμεσολάβησης σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις» και στη συνέχεια ο ν. 4512/2018 που τελικά παρέμεινε ανενεργός λόγω αντισυνταγματικότητας (Απόφαση Διοικητικής Ολομέλειας ΑΠ 34/2018). Στο αναλυτικό πλέγμα των διατάξεων του 4640 περιλαμβάνεται και η καινοτομία της Υποχρεωτικής Αρχικής Συνεδρίας (ΥΑΣ) Διαμεσολάβησης για συγκεκριμένες διαφορές, με τριπλή έναρξη ισχύος από 30.11.2019, 15.1.2020 και 1.7.2020 κατά περίπτωση διαφοράς (αρ. 6, 7 & 44, 4640). Καθώς η τάση υπέρ ADR – «Διαμεσολάβησης» είναι γενικότερη, αποτυπώματά της βρίσκονται στα άρθρα 209 - 214Γ του ΚΠολΔ και ιδίως στο αρ. 214Γ – πρόταση του δικαστηρίου προς τους διαδίκους

Δικηγόρος LL.M., Διευθύνων Εταίρος της BGP, Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπουργείου Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) του Λονδίνου

Η Δικηγορική Εταιρεία “Bahas, Gramatidis & Partners” (BGP) διαθέτει πολύχρονη, πλούσια και πρακτικά αποτελεσματική εμπειρία και κουλτούρα ADR.

_INFO

_ADVERTORIAL

Το Νομικό Πλαίσιο Επιγραμματικά

Δημήτρης Εμβαλωμένος

προσφυγής σε Διαμεσολάβηση και το αρ. 214Β - δικαστική μεσολάβηση (στην οποία δεν εφαρμόζεται μεν ο 4640, αλλά η προσφυγή σε αυτήν δεν απαλλάσσει τα μέρη από απαιτούμενη ΥΑΣ - αρ. 1 & 6, παρ. 3, 4640). Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά α) στην Οδηγία ΕΕΚΔ (ADR) 2013/11/ΕΕ και τον συναφή Κανονισμό ΗΕΚΔ (ODR) 524/2013 για καταναλωτικές διαφορές, που ενσωματώθηκαν με την ΚΥΑ 70330οικ (ΦΕΚ Β’ 1421/9.7.2015), β) στις ποικίλων μορφών οντότητες ADR (από το Συνήγορο του Καταναλωτή μέχρι το Μηχανισμό ΕΔΠΠΙ, τον Αστυνομικό-Λιμενικό Διαμεσολαβητή, κλπ) αλλά και γ) στη πρόβλεψη Διαμεσολάβησης από τον τελευταίο νόμο περί σημάτων (αρ. 31, ν. 4679/2020) ως εναλλακτικής εκκρεμών διαδικασιών ενώπιον της Διοικητικής Επιτροπής Σημάτων. Τέλος, η Διεθνής Σύμβαση της Σιγκαπούρης αποτελεί σημαντικό εργαλείο περαιτέρω ενίσχυσης του θεσμού. Υπογράφηκε στις 7.8.2019 από 46 κράτη (52 από το Μάϊο 2020, ενώ 4 κράτη την έχουν κυρώσει), θα τεθεί σε ισχύ στις 12.9.2020 και, ακολουθώντας το πετυχημένο μοντέλο της Σύμβασης της Νέας Υόρκης για τη Διαιτησία, αναμένεται να διευκολύνει την ανάγκη αναγνώρισης και εκτέλεσης συμφωνιών από Διαμεσολάβηση σε περίπτωση μη εκούσιας συμμόρφωσης.

26 Τ: E: W:

Filellinon str. 105 58, Athens-GR +30 210 3318170 law-firm@bahagram.com www.bahagram.com

LAWYER _ 33

_ΙΝ ΤΗΕ SPOTLIGHT

Ιωάννης Αποστολάκης Δικηγόρος, LL.M, MScBstud, Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής IMI IMC, Πιστοποιημένος Διαπραγματευτής

ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ:

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Ε

ίναι γνωστό ότι στην καθημερινότητά μας αναφύονται διαφορές και, συνακόλουθα, αναπτύσσονται συγκρούσεις, τόσο σε διαπροσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο. Το ερώτημα είναι πώς μπορούν να επιλυθούν οι διαφορές αυτές με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, σε πιο σύντομο χρόνο και με το μικρότερο δυνατό κόστος (ψυχικό και οικονομικό). Στη φαρέτρα των τρόπων επίλυσης των διαφορών έχει πλέον προστεθεί και ο θεσμός της διαμεσολάβησης. Τα τελευταία χρόνια συχνά γίνεται λόγος για τον θεσμό αυτό, ο οποίος έχει πολλούς «φίλους» αλλά και «πολέμιους», ενώ πολλοί αγνοούν περί τίνος πρόκειται, πώς λειτουργεί και ποια είναι τα οφέλη του. Το παρόν άρθρο σκοπεύει να αναδείξει συνοπτικά τι είναι η διαμεσολάβηση, χωρίς εκτεταμένη και κουραστική αναφορά στο νομοθετικό πλαίσιο, αλλά αποβλέποντας στο να προβάλει την πραγματικότητα και να «διαλύσει» τυχόν μύθους που την περιβάλλουν. Πριν προχωρήσουμε, ωστόσο, στη διερεύνηση του θεσμού της διαμεσολάβησης, απαιτείται να δοθεί πρωτίστως ο ορισμός της: Πρόκειται για μία εκούσια διαρθρωμένη διαδικασία, όπου τα μέρη, με τη βοήθεια ενός τρίτου αμερόληπτου, ανεξάρτητου προσώπου, επιδιώκουν να επιλύσουν τις διαφορές τους, δίχως να προσφύγουν στη δικαιοσύνη. Στη διαμεσολάβηση τα μέρη επιλέγουν τον διαμεσολαβητή της αρεσκείας τους, ο οποίος, μέσω διερεύνησης των πραγματικών αναγκών των μερών, αποκαλύπτει τα συμφέροντά τους και μέσω είτε κοινών είτε κατ’ ιδίαν συναντήσεων τους, προτείνει λύσεις, αλλά δεν τις επιβάλλει. Εδώ έγκειται και η σημαντική διαφοροποίηση του θεσμού από παρεμφερείς θεσμούς, όπως η διαιτησία και η δικαστική διαδικασία, όπου η απόφαση επιβάλλεται από τρίτο πρόσωπο, τον διαιτητή ή τον δικαστή και δεν αποτελεί προϊόν βούλησης των μερών.

Νομοθετικό Πλαίσιο Ο θεσμός εισήχθη στη χώρα μας κατόπιν ενσωμάτωσης της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2008/52/ΕΚ στο ελληνικό δίκαιο και τροποποιήθηκε με τον πρόσφατο Νόμο 4640/2019, που κατέστησε υποχρεωτική την υπαγωγή στη διαμεσολάβηση στις οικογενειακές διαφορές, πλην του διαζυγίου, αλλά και στις λοιπές διαφορές, εφόσον το αιτούμενο ποσό υπερβαίνει τις 30.000 ευρώ. Δεν εφαρμόζεται η διαμεσολάβηση στις διαφορές εν γένει με το δημόσιο. Η διαμεσολάβηση διακρίνεται κατά κύριο λόγο σε εργασιακή, οικογενειακή, εμπορική και σχολική διαμεσολάβηση, ενώ υφίσταται δυνατότητα να πραγματοποιηθεί και εξ’ αποστάσεως.

Τα οφέλη της διαμεσολάβησης και οι προβληματισμοί Μετά τη συνοπτική επισκόπηση του θεσμού, σκόπιμο είναι να επισημανθούν τα οφέλη της διαμεσολάβησης για τον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά και να αντιμετωπιστούν τυχόν επιφυλάξεις και δισταγμοί. Η διαμεσολάβηση αποτελεί ένδειξη πολιτισμού και βοηθά αποτελεσματικά στην επίλυση των διαφορών, εξοικονομώντας χρόνο και χρήμα. Συχνά τίθενται ερωτήματα για το εάν η διαμεσολάβηση έχει σχέση με τη διαιτησία. Η Διαμεσολάβηση, όπως προαναφέρθηκε, είναι η διαδικασία των μερών, γεγονός που σημαίνει ότι τα μέρη «παίρνουν την τύχη στα χέρια τους» και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με μια διαδικασία ενώπιον δικαστή ή διαιτητή, δεν υπόκειται στους αυστηρούς περιορισμούς της νομοθεσίας ή της δικονομίας, αλλά απλώς σε κανόνες διαρθρωμένης διαδικασίας, όπως η εμπιστευτικότητα, το απόρρητο, η αμεροληψία του διαμεσολαβητή και η μη δεσμευτικότητα, εκτός αν τα μέρη καταλήξουν σε συμφωνία.

34 _ LAWYER

_ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΕΠΊΛΥΣΗ ΔΙΑΦΟΡΏΝ Δεν εξαρτάται από αναβολές, ματαιώσεις, αποχές και πραγματοποιείται στον χρόνο που επιθυμούν τα μέρη και σε τόπο ουδέτερο. Η επιτυχία της διαμεσολάβησης επαφίεται στα μέρη και στη διάθεσή τους για επίτευξη αποτελέσματος. Αυτή είναι η «μαγεία» της διαμεσολάβησης. Είναι η διαδικασία κατά την οποία η συμμετοχή των μερών αποφέρει καρπούς, θεμελιώνει ανθρώπινες σχέσεις αντί να τις ισοπεδώνει, καλλιεργεί φιλίες, γεφυρώνει αντιθέσεις. Θεωρείται, κατά γενική ομολογία και σε διεθνές επίπεδο, ο ταχύτερος και πιο οικονομικός τρόπος επίλυσης των διαφορών, συγκριτικά με τη διαδικασία ενώπιον των δικαστηρίων και τη διαιτησία. Εξ αντιδιαστολής, όπως διατυπώθηκε και σε πρόσφατο συνέδριο, η δικαστική διαδικασία είναι εξαιρετικά χρονοβόρα, ψυχοφθόρα και δαπανηρή, ενώ συχνά, λόγω της καθυστέρησης απονομής δικαιοσύνης, οδηγεί σε αρνησιδικία. Σύμφωνα με επίσημα στατιστικά, η Ελλάδα κατατάσσεται 4η παγκοσμίως σε καθυστέρηση απονομής της δικαιοσύνης, μετά τη Γουινέα, το Σουρινάμ και το Αφγανιστάν, και 5η στην Ευρώπη. Μάλιστα διατυπώθηκε η άποψη από τον αείμνηστο καθηγητή κ. Κοτσίρη ότι «ένα γραμμάριο διαμεσολάβησης ισοδυναμεί με ένα κιλό διαιτησίας και ένα τόνο δικαστικής διαδικασίας». Στην πράξη, αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμη σε κάθε είδους διαφορές κατά κύριο λόγο περιουσιακής, αλλά και προσωπικής φύσεως, ήτοι οικογενειακές διαφορές, πλην διαζυγίου. Στις εμπορικές διαφορές μπορεί να τεθεί ως όρος στα καταστατικά και στις συμφωνίες, ενθαρρύνοντας τα μέρη να επιλύουν τις διαφορές πολιτισμένα, εξαντλώντας τα μέσα επικοινωνίας προτού προσφύγουν στη χρονοβόρα και πολυδάπανη δικαστική διαδικασία, ενώ στις οικογενειακές διαφορές αποδεικνύεται ιδιαίτερα πολύτιμη, καθώς βελτιώνει την επικοινωνία των γονέων με τα τέκνα, ρυθμίζοντας ακόμα και θέματα διατροφής. Είναι δυνατή η επίτευξη καλύτερης επικοινωνίας με τα τέκνα των διαδίκων, αποφεύγοντας την «εργαλειοποίηση» των παιδιών στα δικαστήρια. Η εύρεση του διαμεσολαβητή είναι μία εύκολη διαδικασία και επιτυγχάνεται μέσω του καταλόγου του υπουργείου Δικαιοσύνης για τους διαπιστευμένους διαμεσολαβητές, ήτοι από τον ιστότοπο του υπουργείου Δικαιοσύνης Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Παρά τα προαναφερθέντα αναμφίβολα οφέλη της διαμεσολάβησης, εξαιρετικά συχνά ακούγονται σφοδρές αντιδράσεις και αντιρρήσεις από τους δικηγόρους, αλλά και γενικά από τον νομικό και πολιτικό κόσμο της χώρας. Στο παρελθόν είχε ακουστεί ότι πρόκειται για ιδιωτικοποίηση της δικαιοσύνης. Άλλες αντιρρήσεις αφορούσαν στη μείωση της δικηγορικής ύλης. Επιπλέον, είχε αναφερθεί ότι οι διαμεσολαβητές δεν μπορούν να επιτύχουν πολλά, καθώς αφού τα μέρη και οι δικηγόροι τους απέτυχαν να συνεννοηθούν, το ίδιο θα ισχύει και για τη διαμεσολάβηση. Τέλος, υποστηρίζεται ότι προστίθεται περισσότερη γραφειοκρατία με την ανταλλαγή ηλεκτρονικών μηνυμάτων, υπογραφή συμφωνητικού για ανάθεση σε διαμεσολαβητή και

την υποχρεωτικότητα, η οποία και καταργεί τον εκούσιο χαρακτήρα της διαμεσολάβησης. Πόσα, όμως, από τα ανωτέρω ευσταθούν και ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και πόσα αποτελούν «μύθο»; Αναφορικά με την πρώτη αντίρρηση, η απάντηση είναι ότι η διαμεσολάβηση αποτελεί εναλλακτικό τρόπο επίλυσης της διαφοράς. Για ποιον λόγο, επομένως, να στερηθεί κάποιος αυτή τη δυνατότητα ταχύτατης επίλυσης της διαφοράς του, όταν για χρονικούς, οικονομικούς ή άλλους περιορισμούς οι άλλοι τρόποι παραμένουν άκαρποι; Συνεπώς η αντίληψη της διαμεσολάβησης ως ιδιωτικοποίησης της δικαιοσύνης δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, κατά τη γνώμη του γράφοντος. Αναφορικά με την άποψη περί μείωσης της δικηγορικής ύλης, στην πραγματικότητα συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: με τη διαμεσολάβηση βελτιώνεται το επίπεδο παροχής υπηρεσιών των δικηγόρων, αφού οι εντολείς τους παρίστανται με τους δικηγόρους τους, και, συνεπώς, δύνανται οι τελευταίοι να επιτύχουν πολλαπλάσια οφέλη για τους πρώτους, χωρίς τη συσσώρευση φακέλων στο γραφείο τους λόγω αναβολών, απεργιών, ματαιώσεων κτλ. Επιπρόσθετα, ως προς τα προσόντα του διαμεσολαβητή, τα μέρη μπορούν να επιλέξουν όποιον διαμεσολαβητή επιθυμούν, νομικό ή μη, εξετάζοντας το βιογραφικό και τα προσόντα του. Δεν υφίσταται αντίστοιχη δυνατότητα στο πλαίσιο της δικαστικής διαδικασίας. Τέλος, αναφορικά με το ζήτημα της υποχρεωτικότητας και την αντίληψη περί κατάργησης του εκούσιου χαρακτήρα της διαμεσολάβησης, η αλήθεια είναι ότι η υποχρεωτικότητα (όποτε αυτή προβλέπεται) αφορά μόνον στην υπαγωγή και όχι στον θεσμό, δηλαδή αν τα μέρη δεν επιθυμούν να ολοκληρώσουν την διαμεσολάβηση και να καταλήξουν σε συμφωνία, μπορούν ανά πάσα στιγμή να αποχωρήσουν. Συνεπώς, κατόπιν των ανωτέρω, φαίνεται ότι η διαμεσολάβηση έχει πράγματι οφέλη και ότι οι επιφυλάξεις και οι δισταγμοί, οι οποίοι συχνά διατυπώνονται από ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν δοκιμάσει τη διαμεσολάβηση, μπορούν να αντιμετωπισθούν.Κατά τη γνώμη του γράφοντος, αξίζει να δοθεί μια ευκαιρία στη διαδικασία αυτή επίλυσης των διαφορών, γιατί, σύμφωνα και με τη λαϊκή κρητική σοφία «και να αδελφέ μου που μάθαμε να κουβεντιάζουμε ήρεμα και απλά».

Η διαμεσολάβηση αποτελεί ένδειξη πολιτισμού και βοηθά αποτελεσματικά στην επίλυση των διαφορών, εξοικονομώντας χρόνο και χρήμα

LAWYER _ 35

_ΙΝ ΤΗΕ SPOTLIGHT

ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ KAI LEGAL TECH: Προοπτικές και προβληματισμοί Τα τελευταία χρόνια η χρήση νέων τεχνολογιών αποτελεί κοινό τόπο σε κάθε τομέα της επιστήμης και της επαγγελματικής ζωής. Το δικαστικό σύστημα και η δικαιοσύνη εν γένει, αλλά ειδικότερα οι τομείς του δικαίου, βρίσκονται στο στάδιο σαφούς επανατοποθέτησης και εκσυγχρονισμού τους, με την χρήση εργαλείων και μεθόδων που τις προηγούμενες δεκαετίες ήταν αδύνατο να συλληφθούν ως ιδέες, πόσο μάλλον να εφαρμοστούν στην πράξη.

Δημήτρης Μελίδης Δικηγόρος, MSc., Athens Legal Tech co-founder, π. τακτικό μέλος Κεντρικής Επιτροπής Διαμεσολάβησης, π. νομικός σύμβουλος Υπουργού Δικαιοσύνης

Α. Ν ΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ: ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η μεταβολή που παρατηρείται τόσο οριζόντια ανά τομέα δικαίου, όσο και κάθετα ανά διαδικασία, προς την ψηφιοποίηση των δικογραφιών, των νομοθετικών κειμένων, των υπηρεσιών μιας στάσης, των σχετικών διεργασιών, δεν είναι μια προσωρινή κατάσταση, ούτε συνίσταται απλώς στην μεταφορά του φυσικού κόσμου στον ηλεκτρονικό. Πρόκειται για μια δομική επανασύσταση όλων των διαδικασιών, οι οποίες λαμβάνουν πλέον, εκτός από νέα μορφή, και νέο περιεχόμενο με την χρήση της τεχνολογίας. Ο θεσμός της διαμεσολάβησης εισήχθη στο ελληνικό δίκαιο με τον Ν.3898/2010 και μεταρρυθμίστηκε με τον Ν.4512/2018, ο οποίος στο μεγαλύτερο μέρος του διατηρήθηκε στο ξεχωριστό νομοθέτημα του Ν.4640/2019, αφορώντας τις αστικές και εμπορικές υποθέσεις που είναι δεκτικές διαμεσολάβησης, καθώς και την περαιτέρω εναρμόνιση της Ελληνικής Νομοθεσίας προς τις διατάξεις της Οδηγίας 2008/52/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 21ης Μαΐου 2008 για θέματα διαμεσολάβησης σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις ως και σε υποθέσεις διασυνοριακών διαφορών. Ως διαμεσολάβηση έχει οριστεί μια διαρθρωμένη διαδικασία ανεξαρτήτως ονομασίας ή τίτλου, στην οποία συνυπάρχουν ως βασικά χαρακτηριστικά η εμπιστευτικότητα, η ιδιωτική αυτονομία, η ουδετερότητα και η αμεροληψία του/των δια36 _ LAWYER

_ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΕΠΊΛΥΣΗ ΔΙΑΦΟΡΏΝ μεσολαβητή/τών, στην οποία δύο ή περισσότερα μέρη επιχειρούν εκουσίως, με καλοπιστία και συναλλακτική ευθύτητα, να επιλύσουν μία διαφορά τους με τη βοήθεια διαμεσολαβητή, καταλήγοντας σε συμφωνία. Ο διαμεσολαβητής απαιτείται να είναι πάντα τρίτο πρόσωπο σε σχέση με τους οιονεί διαδίκους, δηλαδή τα μέρη και τη διαφορά που αναλαμβάνει να διαμεσολαβήσει με κατάλληλο, αμερόληπτο και αποτελεσματικό τρόπο, διευκολύνοντας τους συμμετέχοντες να καταλήξουν σε μια κοινά αποδεκτή λύση της διαφοράς τους. Ο διαμεσολαβητής απαιτείται εκ του νόμου να είναι νόμιμα διαπιστευμένος στην Ελλάδα ή σε άλλο κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναφορικά με τις διασυνοριακές διαφορές, αυτές στοιχειοθετούνται όταν τουλάχιστον ένα από τα μέρη κατοικεί μονίμως (ή διαμένει συνήθως) σε κράτος-μέλος διαφορετικό από εκείνο οποιουδήποτε άλλου μέρους. Απαιτείται, επίσης, εκ του νόμου, για τον χαρακτηρισμό μιας διαφοράς ως διασυνοριακής, η διαμονή ή κατοικία σε διαφορετικό κράτος-μέλος να προκύπτει κατά την ημερομηνία στην οποία τα μέρη συμφωνούν να προσφύγουν σε διαδικασία διαμεσολάβησης, αφότου ανέκυψε η διαφορά, έχει διαταχθεί η διαμεσολάβηση από δικαστήριο κράτους-μέλους, κατατίθεται ένδικο βοήθημα, για το παραδεκτό της συζήτησης του οποίου υφίσταται υποχρέωση διαμεσολάβησης δυνάμει του εθνικού δικαίου ή κληθούν τα μέρη από αρμόδιο δικαστήριο. Τα ανωτέρω αφορούν το νομοθετικό σκέλος της διαδικασίας της διαμεσολάβησης και είναι απαραίτητο να τα έχουμε υπ’όψιν μας παρακάτω, αναλύοντας το ζήτημα της χρήσης νέων τεχνολογιών και ειδικότερα legal tech (νομικής τεχνολογίας) στη διαδικασία. Η εφαρμογή legal tech σε ζητήματα όπως η online επίλυση καταναλωτικών διαφορών, με σημαντικές πρωτοβουλίες που υπάρχουν ήδη στο ενωσιακό δίκαιο, καθώς και η online διαμεσολάβηση (online mediation / eMediation) αποτελούν ένα θεμέλιο παράδειγμα για την κατανόηση του ζητήματος.

τόσο ως προς το αντικείμενο της διαφοράς και τα πραγματικά περιστατικά που το συναπαρτίζουν, όσο και ως προς τη συναισθηματική νοημοσύνη και την κατανόηση της διαφοράς εκ μέρους των μερών. Είναι γεγονός ότι, μετά τις πρόσφατες εξελίξεις που προκάλεσε στην κοινωνική και οικονομική ζωή η πανδημία, η χρήση εργαλειών τεχνολογίας, όπως η βιντεοδιάσκεψη μέσω εφαρμογής κινητού τηλεφώνου ή ηλεκτρονικού υπολογιστή, αποτελούν σε αρκετές περιπτώσεις όχι πολυτέλεια, αλλά μονόδρομο. Αναφέρεται ο όρος πολυτέλεια γιατί είναι γνωστό ότι ακόμα και στις διασυνοριακές διαφορές ήταν συχνή η διεξαγωγή της διαδικασίας στην έδρα του ενός ή του άλλου μέρους, ύστερα από κοινή συμφωνία και την ανάλογη προετοιμασία. Η επικράτηση συνθηκών πανδημίας την άνοιξη του 2020 στην Ευρωπαϊκή ήπειρο και η σχετική απαγόρευση πτήσεων και ελεύθερων μετακινήσεων άφησε, έστω και πρόσκαιρα, ως μόνο δυνατό τρόπο διεξαγωγής της διαμεσολάβησης αυτόν με την χρήση ηλεκτρονικών μέσων, όχι μόνο σε διασυνοριακές διαφορές, αλλά ακόμα και εντός των ορίων της ίδιας χώρας. Εννοιολογικά η διαδικασία της διαμεσολάβησης με χρήση ηλεκτρονικών μέσων περιγράφεται ως online mediation / eMediation (ηλεκτρονική διαμεσολάβηση) στα πρότυπα της ορολογίας του eJustice (ηλεκτρονική δικαιοσύνη). Η online mediation, πέραν των προφανών πλεονεκτημάτων που παρέχει ως προς την ταχύτητα και τη μείωση του κόστους της διαδικασίας, διευκολύνει οργανωτικά και παραγωγικά την προσπάθεια εξεύρευσης λύσης, καθώς τα μέρη και ο διαμεσολαβητής βρίσκονται ο καθένας στον προσωπικό του χώρο, με άμεσο αποτέλεσμα τη μείωση του άγχους και της έντασης, ενώ ταυτόχρονα ο διαμεσολάβητης έχει τεχνολογικά τη δυνατότητα να επεμβαίνει ακόμη περισσότερο στη διαδικασία όταν προκληθεί ένταση ή διαφωνία, με περιορισμό των μικροφώνων ή εναλλαγή παραθύρων ανάλογα με την πορεία της συζήτησης. Σε αντίθεση με τη διαμεσολάβηση σε φυσικό χώρο, όπου απαιτούνται στοιχεία όπως η κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή σε χώρο, προσωπικό, αίθουσες αναμονής για το μέρος που αναμένει κατά την διάρκεια των ιδιωτικών συνεδριών και τα αντίστοιχα αναλώσιμα, είναι δεδομένο ότι η διαδικασία της ηλεκτρονικής διαμεσολάβησης μειώνει σαφώς το κόστος της οργάνωσης και εκτέλεσης των απαραίτητων ενεργειών. Το μόνο που απαιτείται είναι μια συσκευή με κάμερα που συνδέεται στο διαδίκτυο, το κατάλληλο πρόγραμμα software/πλατφόρμας legal tech (κυρίως

Β. Π ΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ Η φύση του θεσμού της διαμεσολάβησης, καθώς και οι απαιτούμενες δεξιότητες για την εκτέλεση των καθηκόντων του διαμεσολαβητή τελούν σε θετικότερη συσχέτιση στην εκ του σύνεγγυς διαδικασία όταν τα δύο (ή περισσότερα) μέρη της διαφοράς, καθώς και ο διαμεσολαβητής, ευρισκόμενοι στον ίδιο χώρο είναι ευκολότερο να έρθουν σε επικοινωνία, LAWYER _ 37

_ΙΝ ΤΗΕ SPOTLIGHT το zoom που έχει παραμέτρους που ταιριάζουν στη διαδικασία, αλλά και άλλες πλατφόρμες όπως ενδεικτικά το facetime και το cisco webex) και μια ενεργή σύνδεση. Η ανάπτυξη των τεχνολογιών επικοινωνίας με τον ρυθμό της επιτευχθείσας εξέλιξης των τελευταίων ετών είναι βέβαιο ότι θα μειώσει το κόστος ακόμη περισσότερο. Η προοπτική διεξαγωγής περισσότερων διαμεσολαβήσεων με την χρήση legal tech / ηλεκτρονικών μέσων αφορά όχι μόνο τις διαμεσολαβήσεις μεταξύ δύο μερών, αλλά και αυτές στις οποίες το αντικείμενο της διαφοράς επιμερίζεται και αφορά δεκάδες μέρη και περισσότερους του ενός διαμεσολαβητές που βρίσκονται σε διαφορετικό τόπο ή χώρα και είναι αδύνατο να συντονιστούν εκ του σύνεγγυς, για κοινή συνάντηση στο ίδιο χωροχρονικό σημείο. Πολλές διαμεσολαβητικές προσπάθειες σε φυσικό χώρο αναβάλλονται, ακυρώνονται ή αποβαίνουν τελικά άκαρπες όταν απαιτούν την συμμετοχή-σύμπραξη πολλών μερών στο ίδιο σημείο. Η λύση που δίνει η ηλεκτρονική διαμεσολάβηση με την παροχή της εξ’αποστάσεως διαδικασίας αποβαίνει, τελικά, προς όφελος της διαδικασίας.

Γ. Π ΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣH ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η διαμεσολάβηση είναι διαρθρωμένη διαδικασία. Στις δεξιότητες του διαμεσολαβητή και, ειδικότερα, στην επιτυχημένη εφαρμογή τους στηρίζεται τόσο η εξέλιξη, όσο και η κατάληξη της διαρθρωμένης αυτής διαδικασίας. Η κατάρτιση του διαμεσολαβητή είναι διεπιστημονική και απαιτεί στοιχεία από τις κοινωνικές, ανθρωπιστικές, νομικές και διοικητικές επιστήμες και οι δεξιότητές του καλλιεργούνται και διευρύνονται από τη σωστή εκμάθηση και εφαρμογή αυτών των γνώσεων που μετουσιώνονται σε πρακτικές. Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να τονίσουμε ότι η απόσταση και η χρήση ηλεκτρονικών μέσων legal tech είναι δυνατό -από την φύση της εξ’αποστάσεως διαδικασίας- να περιορίσουν το εύρος της άσκησης των ανωτέρω δεξιοτήτων και χαρακτηριστικών. Αυτό συμβαίνει επειδή, ακριβώς, η μεταφορά της διαδικασίας από τον φυσικό χώρο στον ηλεκτρονικό πρέπει να γίνεται με γνώμονα την διατήρηση των βασικών κανόνων που στοιχειοθετούν μια επιτυχημένη διαμεσολάβηση ή, ακόμα καλύτερα, την όσο το δυνατόν καλύτερη μετεξέλιξη ή μετατροπή τους στο ηλεκτρονικό περιβάλλον.

Η ζωντανή και ανθρωποκεντρική διαδικασία της διαμεσολάβησης, μεταφερόμενη σε μια οθόνη και ένα ακουστικό/ηχείο, είναι προφανές ότι ενσωματώνεται σε ένα μέσο, το οποίο πρέπει να είναι κατάλληλα σχεδιασμένο, ώστε να επιτύχει το μέγιστο της μεταφοράς της εμπειρίας από τον φυσικό κόσμο στον ηλεκτρονικό. Γεννάται, λοιπόν, εδώ η ανάγκη της προσεκτικής σχεδίασης των κατάλληλων ηλεκτρονικών μέσων και λογισμικού legal tech, τα οποία θα ανταποκρίνονται όσο το δυνατόν περισσότερο στα στοιχεία της φυσικής διαδικασίας. Αναφέρθηκε ανωτέρω ότι η διαμεσολάβηση με χρήση νέων τεχνολογιών απαιτεί τα κατάλληλα εργαλεία. Το γεγονός αυτό παρέχει την ευκαιρία στην επιστήμη της πληροφορικής και των τεχνολογιών επικοινωνίας να έλθουν σε μια διαλεκτική σχέση με τον θεσμό της διαμεσολάβησης και τα υπόλοιπα διεπιστημονικά του χαρακτηριστικά -με επίκεντρο αυτό της νομικής επιστήμηςώστε να δημιουργηθούν εξειδικευμένα τεχνολογικά εργαλεία που θα προσφέρουν ακόμη καλύτερη εμπειρία χρήσης στα μέρη της διαφοράς και τους διαμεσολαβητές, ενσωματώνοντας και προσαρμόζοντας όσο το δυνατόν περισσότερα από τα χαρακτηριστικά της φυσικής διαδικασίας και τηρώντας τις απαιτήσεις που εκ του νόμου έχουν τεθεί, για την ορθή τέλεση της. Έχοντας ήδη θέσει τους ανωτέρω προβληματισμούς, κλείνοντας τη σύντομη αυτή αναφορά στη διαμεσολάβηση με χρήση νέων τεχνολογιών οφείλουμε να προσθέσουμε την ανάγκη για εξισορρόπηση των αναγκών μεταξύ της φυσικής και της εξ’ αποστάσεως διαδικασίας: ούτε η χρήση νέων τεχνολογιών είναι απόλυτα χρήσιμη πάντα, ως προϊόν εξέλιξης στο όνομα μιας δήθεν πρόοδου, ούτε η εμμονή στη φυσική διαδικασία και η άρνηση χρήσης νέων εργαλειών legal tech αποτελεί κίνδυνο ή απειλή για έναν μοντέρνο και προοδευτικό δικαιοπρακτικό θεσμό σαν αυτόν της διαμεσολάβησης. Απαιτείται πάντα συγκεκριμένη στόχευση, ανάλυση της κατάστασης της υπό επίλυση διαφοράς, στρατηγικός και τακτικός σχεδιασμός από πλευράς του διαμεσολαβητή και συγκεκριμένη ταυτοποίηση αναγκών και μέσων, ώστε να επιλέγεται η χρήση online mediation / eMediation όπου και όπως κριθεί τελικά αναγκαίο.

H διαδικασία της ηλεκτρονικής διαμεσολάβησης μειώνει σαφώς το κόστος της οργάνωσης και εκτέλεσης των απαραίτητων ενεργειών

38 _ LAWYER

_ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΕΠΊΛΥΣΗ ΔΙΑΦΟΡΏΝ

οια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα τα κυριότερα Π οφέλη του θεσμού της διαμεσολάβησης;

Τα κυριότερα οφέλη που προσφέρει η Διαμεσολάβηση είναι ο εκούσιος χαρακτήρας της (με την κατ’ εξαίρεση υποχρεωτικότητα του ν. 4640/2019, μόνο όμως στη φάση της ΥΑΣ), η ευελιξία (διαμόρφωση της διαδικασίας από τα μέρη), η ταχύτητα, το μικρό κόστος, η εμπιστευτικότητα (με όριο τη δημόσια τάξη), η δυνατότητα δημιουργικών λύσεων, ο έλεγχος του αποτελέσματος από τα μέρη, η επίτευξη μόνο κοινά αποδεκτών συμφωνιών και -κυρίως- η διατήρηση ή/ και βελτίωση της σχέσης των μερών.

Δημήτρης Εμβαλωμένος Δικηγόρος, Διευθύνων Εταίρος της «Μπαχάς, Γραμματίδης & Συνεταίροι», Διαπιστευμένος Διαμεσολαβητής του Υπουργείου Δικαιοσύνης & του Centre of Effective Dispute Resolution (CEDR) του Λονδίνου

Σε περίπτωση αποτυχίας της Διαμεσολάβησης παραμένει πάντα η επιλογή της αντιδικίας / διαιτησίας, αλλά και σε αυτή την περίπτωση, η Διαμεσολάβηση θα έχει καταφέρει να συνεισφέρει στη ρεαλιστική αποτίμηση των επιδιώξεων των μερών. Συχνά άλλωστε τα μέρη, με ωριμότερες σκέψεις, μπορούν μετά να κάνουν μια νέα αρχή.

αφορμή την πανδημία του Covid-19, Με η χρήση της τεχνολογίας βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ποια η άποψή σας για την ηλεκτρονική διαμεσολάβηση;

Η πανδημία Covid-19 αντικατέστησε την ταυτόχρονη φυσική παρουσία των μερών και επίσπευσε και ενίσχυσε κάθε επικοινωνία με ηλεκτρονικά μέσα, συμπεριλαμβανομένης της διαδικασίας Διαμεσολάβησης. Ο ν. 4640/2019 περιέχει σχετική πρόβλεψη τηλεδιάσκεψης (αρ. 5, παρ. 3), με τα μέρη να έχουν δυνατότητα χρήσης κάθε πρόσφορου μέσου. Χαρακτηριστικά, Διεθνείς Οργανισμοί Διαμεσολάβησης αφενός δημιούργησαν άμεσα ειδικές πλατφόρμες (CEDR & CIArb Pandemic Service, SIMC Covid-19 Protocol, κλπ.), αφετέρου προώθησαν την ηλεκτρονική Διαμεσολάβηση υπό ειδικό πλαίσιο (CEDR Online Mediation, ΕΟΔΙΔ, κλπ.). Η εξ αποστάσεως Διαμεσολάβηση θέτει ιδιαίτερα τεχνικά ζητήματα προς επίλυση, κυρίως υποδομής, σύνδεσης internet & ασφάλειας/ εμπιστευτικότητας, που απαιτούν τόσο την ειδική προετοιμασία του διαμεσολαβητή, όσο και την εξοικείωση των συμμετεχόντων στη χρήση. Επιπλέον, απαιτεί προσαρμογή και ειδική μέριμνα σειράς θεμάτων συνολικής επικοινωνίας των μερών (περιβάλλοντος χώρου, περιορισμένης εμφάνισης, «γλώσσας σώματος», εκφράσεων προσώπου, κλπ).

LAWYER _ 39

_IN THE SPOTLIGHT

40 _ LAWYER

Η χρηματιστηριακή αγορά των ΗΠΑ έχει βιώσει αρκετές “βουτιές”. Καμία, όμως, δεν ήταν συντομότερη από το flash crash που έγινε στις 6 Μαΐου του 2010 και είχε ως αποτέλεσμα ο Dow Jones να σημειώσει απώλειες σχεδόν 1000 μονάδων, σε λιγότερο από 36 λεπτά

Η σχέση μιας Μαύρης Πέμπτης με την τάση των

FinTech Του

Γιάννη Μουρατίδη

ι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για αυτό το συμβάν είναι αρκετές. Ωστόσο, ο κοινός τους τόπος είναι ότι συνδέονται με την αξιοποίηση της τεχνολογίας στις χρηματιστηριακές συναλλαγές. Η πιο φημισμένη εξ’ αυτών αφορά την πρωτοβουλία που πήραν κάποιοι αλγόριθμοι, στους οποίους δεν είχαν τεθεί όρια, με αποτέλεσμα να πράξουν χωρίς ηθικό δισταγμό, με στόχο το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος. Για όποιον ενδιαφέρεται, υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία σχετικά με το συμβάν. Εμείς, όμως, θα το αφήσουμε στις αναμνήσεις μας και θα το χρησιμοποιήσουμε ως ορόσημο για τη διείσδυση της τεχνολογίας πιο βαθιά στον χρηματοπιστωτικό τομέα.

LAWYER _ 41

_IN THE SPOTLIGHT Τρία χρόνια πριν το flash crash, στη φάση μιας άλλης οικονομικής κρίσης, ο όρος FinTech (Financial Technology) είχε αρχίσει να γίνεται ευρύτερα γνωστός, αν και οι πρώτες αναφορές σε αυτόν εμφανίζονται τη δεκαετία του 1980. Ο όρος εμφανίστηκε ως ομπρέλα για τις επιχειρήσεις που αξιοποιούσαν την τεχνολογία για να βελτιώσουν τις υπηρεσίες και τα προϊόντα του χρηματοπιστωτικού τομέα. Σύντομα συνδέθηκε με την ανερχόμενη τάση των startups, οι οποίες είχαν το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό και έντονο οικονομικό κίνητρο για να ταράξουν τα στάσιμα νερά μιας αγοράς που ήταν από τις πιο παραδοσιακές μέχρι τότε. Αρκετοί μελλοντολόγοι είχαν προβλέψει τότε ότι η Apple ή η Google θα μπορούσαν να είναι οι τράπεζες του μέλλοντος και ότι συστήματα, όπως αυτά των Mastercard και VISA, ήταν πιθανό να τεθούν σε αχρηστία εξαιτίας της εμφάνισης νέων τρόπων συναλλαγών. Αρχικά, οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί αγνόησαν την αλλαγή, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις έγιναν και αλαζονικοί, εκφράζοντας θέσεις όπως, “θα τους αφήσουμε να κάνουν τη δουλειά για εμάς και μετά θα τους εξαγοράσουμε. Άλλωστε από εμάς θα έχουν πάρει τα δάνεια”. Η σκέψη για τα δάνεια δεν ήταν λάθος, γιατί πράγματι οι νέες επιχειρήσεις χρειάζονταν κεφάλαια για να αναπτυχθούν. Ενώ, όμως, οι παραδοσιακοί χορηγοί κεφαλαίων ήταν οι τράπεζες, οι venture capitalists και τα ανεξάρτητα funds άρχισαν να πληθαίνουν και «να τους παίρνουν τη μπουκιά από το στόμα». Έτσι, οι “παλαιοί” χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί βρέθηκαν απέναντι σε ανταγωνιστές που δεν χρηματοδοτούσαν οι ίδιοι. Σήμερα, ο όρος FinTech περιγράφει ένα μεγάλο εύρος δραστηριοτήτων στον χρηματοπιστωτικό τομέα, οι οποίες ξεκινούν από τις απλές μεταφορές χρημάτων, όπως το “αρχαίο” πλέον Paypal και φτάνουν μέχρι χορηγήσεις δανείων και διαχείριση επενδύσεων. Πρακτικά δηλαδή, οι FinTech ανταγωνίζονται τους παλαιούς παίκτες σε κάθε τομέα όπου αυτοί δραστηριοποιούνταν. Στην προσπάθεια τους να εξελιχθούν, οι παλαιοί παίκτες δημιουργούν τα δικά τους FinTech τμήματα ή εξαγοράζουν FinTechs και, έτσι, έχει δημιουργηθεί ένα οικοσύστημα, μέσα στο οποίο τα όρια είναι δύσκολα ορατά.

O χρηματοπιστωτικός τομέας ήταν περιχαρακωμένος και τώρα... Ανέκαθεν, οι πύλες εισόδου στον τομέα παροχής χρηματοοικονομικών υπηρεσιών ήταν δύσβατες για τους πολλούς. Όσοι δάνειζαν χρήματα, εκτός του τραπεζικού τομέα, θεωρούνταν τοκογλύφοι και όσοι πρόσφεραν επενδυτικές συμβουλές θεωρούνταν «αλμπάνηδες» ή «παπαγαλάκια». Θα μπορούσαμε, με ένα ποσοστό αυθαιρεσίας, να ισχυριστούμε ότι το Paypal ήταν η πρώτη “σοβαρή” εταιρεία που ξεπέρασε τις δυσκολίες και διεκδίκησε μερίδιο από μια αγορά που ήταν ανέτοιμη για αυτόν τον απροσδόκητο ανταγωνιστή. Από το 1998, οπότε και εμφανίστηκε το Paypal στην αγορά, μέχρι και σήμερα, η εικόνα μοιάζει σαν να έχει επέμβει ο Πόλοκ στη Τζοκόντα. Οι ρυθμιστικές αρχές γίνονται διαρκώς πιο διαλλακτικές σχετικά με το τι είναι και τι δεν είναι τράπεζα, επιτρέπουν σε εταιρείες χωρίς σημαντικά αποθεματικά κεφάλαια να δέχονται αποταμιεύσεις και να δανείζουν, αναγκάζουν τις τράπεζες να μοιράζονται τις “μυστικές” τους πληροφορίες με “αγνώστους” και δέχονται την ύπαρξη ψηφιακών νομισμάτων που δεν ελέγχονται από κάποια κεντρική τράπεζα. Φυσικά, οι καινοτόμοι, μεταξύ των οποίων και κάποιοι τυχοδιώκτες, δεν έχασαν την ευκαιρία και, έτσι, βιώνουμε ένα Ελ Ντοράντο υπηρεσιών. Στη φάση αυτή, ελάχιστες FinTech καταφέρνουν να είναι κερδοφόρες και οι τράπεζες χάνουν έσοδα από τους πελάτες που τους αποσπούν οι FinTech, οπότε, προσωρινά τουλάχιστον, ο αγοραστής φαίνεται να είναι ο πιο ωφελημένος. Ανάληψη μετρητών στο εξωτερικό με μηδενική προμήθεια, χρηματιστηριακές συναλλαγές με μηδενική προμήθεια, άνοιγμα λογαριασμού με μερικά κλικ στο smart phone, είναι μερικές μόνο από τις νέες υπηρεσίες που είναι

H Επιτροπή Ανταγωνισμού, αναγνωρίζοντας τον σημαντικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η χρηματοοικονομική τεχνολογία, έχει προχωρήσει στην εκκίνηση κλαδικής έρευνας στις χρηματοοικονομικές τεχνολογίες

42 _ LAWYER

σήμερα διαθέσιμες και δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε πριν μερικά χρόνια. Σύμφωνα με μελέτη της EY, η αποδοχή υπηρεσιών FinTech από τους αγοραστές από το 16% το 2015, την πρώτη χρονιά που η EY παρουσίασε τον Global FinTech Adoption Index, ανέβηκε στο 33% το 2017 και έφτασε το 64% το 2019. Την περασμένη τριετία, οι FinTech έχουν βάλει στο στόχαστρό τους τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και πλέον υπάρχουν χώρες, όπως η Κίνα, όπου πάνω από το 60% των μικρομεσαίων επιχειρήσεων χρησιμοποιούν υπηρεσίες FinTech. Μένοντας στη σημασία των αριθμών, σύμφωνα με έρευνα που διαθέτει η The Business Research Company, η παγκόσμια αγορά FinTech είχε αποτίμηση 128 δις δολάρια το 2018 και αναμένεται να φτάσει τα 310 δις δολάρια το 2022. Η ανάπτυξη στον τομέα των πληρωμών είναι αυτή που ωθεί προς τα πάνω την αγορά και έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον τεχνολογικών κολοσσών, όπως η Apple και η Google. To Apple Pay έγινε πρόσφατα διαθέσιμο στην ελληνική αγορά και, σύμφωνα με τις πρώτες πληροφορίες, η αποδοχή του είναι θεαματική. Εστιάζοντας στην Ευρώπη, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα αποτελέσματα που δημοσιεύονται στο Statista.com, οι συνολικές επενδύσεις σε εταιρείες FinTech ξεπέρασαν τα 5.1 δις δολάρια. Αν λάβουμε υπ' όψιν ότι η αποδοχή του online banking στην Ελλάδα ήταν, το 2019, περίπου στο 31% και το αντίστοιχο νούμερο για τη Νορβηγία ήταν 95%, μπορούμε να έχουμε μια γενική εικόνα για την αποδοχή υπηρεσιών FinTech στη χώρα μας και τα περιθώρια ανάπτυξης τα ερχόμενα χρόνια.

καινοτόμων χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, με απαιτήσεις αδειοδότησης και ρυθμιστικές/εποπτικές προσδοκίες. Σύμφωνα με την έκθεση του 2019 που δημοσίευσε το FinTech Innovation Hub, από τη σύστασή του, ο Κόμβος έχει λάβει συνολικά 36 αιτήματα, εκ των οποίων το 70% προήλθε από νεοφυείς επιχειρήσεις και το υπόλοιπο 30% από εδραιωμένες επιχειρήσεις, εταιρίες τεχνολογίας, άλλες εποπτικές αρχές και δικηγορικά γραφεία. Από το σύνολο των επιχειρήσεων, 80% δεν έχουν λάβει άδεια λειτουργίας από κάποια αρμόδια αρχή. Σε ποσοστό 25%, οι αιτούντες επανήλθαν με νέα σειρά ερωτήσεων ή επιδίωξαν συνάντηση στο χώρο της ΤτΕ, προκειμένου να παρουσιάσουν το προϊόν ή την υπηρεσία τους. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων (περίπου 65% του συνόλου), αντικείμενο του αιτήματος ήταν πληροφορίες σχετικά με το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο και την απόκτηση άδειας λειτουργίας, ενίοτε σε συνδυασμό και με νομικά ερωτήματα. Επιπλέον των παραπάνω ενεργειών, η Επιτροπή Ανταγωνισμού, αναγνωρίζοντας τον σημαντικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η χρηματοοικονομική τεχνολογία, έχει προχωρήσει στην

Στην Ελλάδα έχουν μπει οι βάσεις και αναμένονται καλές ιδέες και κεφάλαια Οι διαδικασίες για την ανάπτυξη της ελληνικής αγοράς FinTech έχουν ήδη δρομολογηθεί, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD) έδωσε το πράσινο φως για τη δημιουργία του Regulatory Sandbox. Επιπλέον, η ΤτΕ, προκειμένου να διευκολύνει την καινοτομία στον χρηματοοικονομικό χώρο, σύστησε το Μάρτιο του 2019 το FinTech Innovation Hub, το οποίο αποτελεί ένα εξειδικευμένο σημείο επαφής για τις εταιρείες, στο οποίο μπορούν να απευθύνουν ερωτήσεις στις αρμόδιες αρχές, για θέματα που σχετίζονται με τεχνολογίες FinTech και να λαμβάνουν μη δεσμευτικές οδηγίες, σχετικά με την κανονιστική συμμόρφωση LAWYER _ 43

_IN THE SPOTLIGHT εκκίνηση κλαδικής έρευνας στις χρηματοοικονομικές τεχνολογίες, ασκώντας τη σχετική αρμοδιότητα που έχει αναλάβει βάσει του άρθρου 40 του ν. 3959/2011. Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής, θα εξεταστούν ζητήματα όπως το ρυθμιστικό και εποπτικό πλαίσιο στις αγορές αυτές, με έμφαση σε τυχόν απαιτήσεις αδειοδότησης, τυχόν ασάφειες ή κενά του πλαισίου αυτού. Όπως αναφέρει η δικηγόρος Ερικέτη Διακουμάκου με M.Sc στο Banking and Finance Law, LL.M. International Commercial Law “Χωρίς αμφιβολία, η κληρονομιά της υγειονομικής κρίσης θα είναι μεγάλη. Μετά τον ψηφιακό μετασχηματισμό του δημοσίου -που ήδη λαμβάνει χώρα- σειρά έχει η προσαρμογή της χώρας μας στη νέα πραγματικότητα των χρηματοοικονομικών τεχνολογιών. Βασική προϋπόθεση, να γίνει με όρους που θα επιτρέψουν την ανάπτυξη υγιούς ανταγωνισμού και θα καταστήσουν την Ελλάδα "ισχυρό παίκτη" στις διεθνείς αγορές.”

Το Open Banking ακούγεται πολύ καλό για να είναι αληθινό Οι κάτοχοι της κάρτας μιας ψηφιακής τράπεζας, η οποία δραστηριοποιείται και στην Ελλάδα, διαπίστωσαν με έκπληξη, πριν από μερικούς μήνες, ότι χρεώνονταν μια προμήθεια όταν χρησιμοποιούσαν την κάρτα τους για ανάληψη μετρητών. Η προμήθεια αυτή δεν υπήρχε στο ξεκίνημα της χρήσης της κάρτας στην ελληνική αγορά και η ψηφιακή τράπεζα αναγκάστηκε να ενημερώσει τους πελάτες της ότι η προμήθεια ήταν ένα εμπόδιο που προσπαθούσαν να θέσουν οι εγχώριες τράπεζες. Επίσης, η εταιρεία ενημέρωσε ότι δεν είχε τη δυνατότητα να απορροφήσει αυτήν τη χρέωση. Διανύουμε μια περίοδο, στη διάρκεια της οποίας θεωρητικά οι τράπεζες τελειοποιούν τα Open APIs, δηλαδή γέφυρες που θα δώσουν τη δυνατότητα σε άλλες επιχειρήσεις, μεταξύ των οποίων και ανταγωνιστές τους, να αξιοποιήσουν δεδομένα, τα οποία μέχρι πριν από ένα έτος τα κρατούσαν κλειδωμένα στα ψηφιακά τους θησαυροφυλάκια, όπως για παράδειγμα υπόλοιπα λογαριασμών, δάνεια κ.λπ. Από την άλλη πλευρά, οι FinTechs προετοιμάζουν τις εφαρμογές τους για να υποδεχτούν τα νέα πολύτιμα δεδομένα και να προσφέρουν καλύτερες υπηρεσίες στους πελάτες τους, τόσο σε σχέση με αυτές που προσέφεραν μέχρι τώρα, όσο και σε σχέση με αυτές που τους προσφέρουν οι τράπεζες. Παράλληλα, οι

τράπεζες βελτιώνουν τις δικές τους εφαρμογές, ώστε οι πελάτες τους να προτιμήσουν αυτές και όχι τις εφαρμογές μιας FinTech. Θεωρητικά, η PSD2 προβλέπει ότι, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού, οι τράπεζες δεν πρέπει να δημιουργήσουν εμπόδια στις FinTech. Θα γίνει, όμως, αυτό και πράξη; Εκπρόσωποι των τραπεζών παραδέχονται ότι τα τεχνολογικά τους τμήματα δεν είναι τόσο εξελιγμένα όσο αυτά των FinTech. Επιπλέον, αναδύονται ερωτηματικά, όπως ποιοι θα έχουν την ευθύνη σε περίπτωση απώλειας δεδομένων, λόγω σφάλματος ή κακόβουλης ενέργειας, οπότε και ποιοι θα πληρώσουν το πρόστιμο που προβλέπει ο GDPR; Θα μπορούσαν κακόβουλοι χρήστες να αξιοποιήσουν τις γέφυρες ανάμεσα σε τράπεζες και FinTech για να μπουν στα ενδότερα των τραπεζικών συστημάτων και να αποσπάσουν πολύτιμα δεδομένα; Τα παραπάνω είναι μόνον η κορυφή του παγόβουνου, εάν φανταστούμε και την είσοδο των κολοσσών της τεχνολογίας στο Open Banking. Εταιρείες, όπως οι Apple, Facebook, Google και άλλες, έχουν αποθεματικά σε ρευστό που είναι πολλαπλάσια αυτών εκατοντάδων τραπεζών. Οπότε, αν οι τράπεζες διαθέσουν στις εταιρείες αυτές τα δεδομένα τους, αυτομάτως τις θέτουν σε ηγετική θέση στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Για παράδειγμα, το Facebook έχει πολύ μεγαλύτερο πελατολόγιο από οποιαδήποτε τράπεζα του πλανήτη, γνωρίζει για τους πελάτες του προσωπικά δεδομένα που δεν γνωρίζει καμία τράπεζα στον πλανήτη και, άρα, αν συλλέξει και τα δεδομένα που θα διαθέσουν οι τράπεζες μέσω Open Banking, θεωρητικά βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση. Το βέβαιο είναι ότι οι τράπεζες δεν θα πέσουν αμαχητί και τα νομικά τους τμήματα θα είναι διαρκώς υπ' ατμόν για να δημιουργήσουν ασπίδες, μέχρι τα τμήματα τεχνολογίας να βρουν λύσεις που θα μειώνουν το ρίσκο του Open Banking. Σε αυτήν την αρένα, η εξειδίκευση του ανθρώπινου δυναμικού των νομικών τμημάτων θα παίξει καθοριστικό ρόλο, γεγονός που ήδη έχει αποδειχτεί από την εφαρμογή του GDPR και έπειτα.

Εστιάζοντας στην Ευρώπη, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα αποτελέσματα που δημοσιεύονται στο Statista.com, οι συνολικές επενδύσεις σε εταιρείες FinTech ξεπέρασαν τα 5.1 δισ δολάρια

44 _ LAWYER

ΟΔΗΓΗΣΕ ΣΤΟ ΡΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρωτοπορίας που διακρίνει κάθε πτυχή της MINI είναι η plug-in υβριδική έκδοση του ούτως ή άλλως πολύπλευρου Countryman. Με μήκος που αγγίζει τα 4,3 μέτρα και εμφανώς αυξημένη απόσταση από το έδαφος, το MINI Countryman Plug-In Hybrid δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από ένα μικρομεσαίων διαστάσεων crossover

ο αντίθετο, μάλιστα, μιας και ο διαχρονικός σχεδιασμός κρατά σαφείς αποστάσεις από το φλύαρο παράδειγμα του ανταγωνισμού, ακτινοβολώντας την υψηλή κατασκευαστική ποιότητα και την προσοχή στη λεπτομέρεια που το καθιστούν ξεχωριστό. Παρόμοια άλλωστε είναι και η εικόνα στον πενταθέσιο θάλαμο επιβατών, ο οποίος αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις γενναιόδωρες διαστάσεις του αυτοκινήτου. Τα 405 λίτρα του χώρου αποσκευών είναι ενδεικτικά των μεταφορικών δυνατοτήτων του MINI Countryman Plug-In Hybrid, έστω κι αν δεν αποτυπώνουν την άνεση που απολαμβάνει κανείς στο εσωτερικό του. Οι εξοπλιστικές επιλογές ικανοποιούν κάθε απαίτηση, ενισχύοντας τη μοναδικότητα ενός αυτοκινήτου που γνωρίζει πολύ καλά πώς να προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες απαιτήσεις του ιδιοκτήτη του. Οι ανεξάντλητες δυνατότητες εξατομίκευσης καθώς και πέρα από κάθε προσδοκία εξοπλιστική πληρότητα της έκδοσης ΜΙΝΙ Yours Plus, ενισχύουν την premium αύρα

του MINI Countryman Plug-In Hybrid αποτελώντας αναπόσπαστο στοιχείο του ιδιαίτερου χαρακτήρα του. Η παρουσία του υβριδικού συνόλου των 224 ίππων κάτω από τις μεταλλικές επιφάνειές του συμπληρώνει την εικόνα ενός αυτοκινήτου που δεν γνωρίζει από συμβιβασμούς. Δεν είναι μόνο οι εξαιρετικές επιδόσεις εκείνες που χαρίσουν στο επαναστατικό MINI Countryman Plug-In Hybrid ένα σαφή προβάδισμα απέναντι στον ανταγωνισμό αλλά και η ικανότητά του να κινείται με την αποκλειστική χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας. Ειδικότερα, η λειτουργία του υπερτροφοδοτούμενου κινητήρα βενζίνης συνδυάζεται με εκείνη ενός ηλεκτρικού μοτέρ το οποίο αναλαμβάνει την κίνηση των πίσω τροχών, διαμορφώνοντας με τον τρόπο αυτόν ένα εξαιρετικά αποδοτικό σύστημα τετρακίνησης. Με τη σειρά τους, οι μπαταρίες ιόντων-λιθίου χωρητικότητας 10 kWh προσφέρουν τη δυνατότητα κάλυψης 55-57 χιλιομέτρων με μηδενική κατανάλωση καυσίμου και

μηδενικούς ρύπους ως ένα αμιγώς ηλεκτροκίνητο όχημα. Το MINI Countryman Plug-In Hybrid επιταχύνει από στάση στα 100 χλμ./ ώρα σε μόλις 6,8 δευτερόλεπτα, χωρίς παρόλα αυτά η μέση τιμή της κατανάλωσης καυσίμου να υπερβαίνει τα 1,9-2,1 λίτρα/100 χλμ. και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα τα 43-47 γρ./χλμ. Ο συνδυασμός των εξαιρετικών επιδόσεων με το περιορισμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα φαντάζει ιδανικός, ωστόσο, γίνεται ακόμα πιο ελκυστικός καθώς με τους εξαιρετικά χαμηλούς εκλυόμενους ρύπους και την προτεινόμενη λιανική τιμή προ φόρων από €31.824,72 (λιανική τιμή με φόρους από €44.300) του MINI Countryman Plug-In Hybrid, ο εταιρικός χρήστης έχει μηδενικό εταιρικό φόρο, επιβραβεύοντας την επιλογή ενός πραγματικά «πράσινου» αυτοκινήτου. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχει η δυνατότητα απόκτησης ετοιμοπαράδοτων MINI Countryman Plug-In Hybrid με το προνομιακό πακέτο εξοπλισμού MINI Yours Plus και τιμή €55.610 (λιανική τιμή προ φόρων €39.950).

_ADVERTORIAL

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΚΕΤΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ MINI YOURS PLUS Πακέτο Chili

Στοιχεία εξοπλισμού MINI Yours

Εξωτερικός σχεδιασμός ΜΙΝΙ ALL4

Driving Assistant

Ράγες οροφής

Ηχοσύστημα Harman Kardon

Γυάλινη οροφή Panorama

Σύστημα πλοήγησης ΜΙΝΙ

Δερμάτινα θερμαινόμενα καθίσματα οδηγού & συνοδηγού

Πακέτο Υπηρεσίων ΜΙΝΙ Connected

Λιανική τιμή προ φόρων: €39.950 (Λιανική τιμή με φόρους: €55.610)

LAWYER _ 45

_IN THE SPOTLIGHT Η ευρεία αναγνώριση του αθλητισμού, τις τελευταίες δεκαετίες, ως μεγάλης βιομηχανίας της παγκόσμιας αγοράς, καθώς επίσης και τα μεγάλα ποσά που αναγράφονται στα συμβόλαια των επαγγελματιών αθλητών, έθεσαν επιτακτικά στο επίκεντρο την ανάγκη θέσπισης νομικών κανόνων, οι οποίοι να ρυθμίζουν όλο το σύμπλεγμα των σχέσεων στον χώρο του αθλητισμού, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του.

Το δίκαιο στον χώρο του αθλητισμού και του διαδικτυακού αθλητισμού Της

Λυδίας Βενέρη

Υποφ. Διδάκτωρ «Το δικαίωμα στην Ιδιωτικότητα στην Ψηφιακή Εποχή» Τμήμα Νομικής, ΕΚΠΑ

Η εξέλιξη του Αθλητικού Δικαίου Μετά από χρόνια διαφωνιών και αντεπιχειρηματολογιών στους νομικούς κύκλους, το αθλητικό δίκαιο αντιμετωπίζεται, πλέον, ως ξεχωριστός κλάδος δικαίου ανά τις χώρες του κόσμου, με τους δικούς του κανόνες και τα δικά του σώματα επίλυσης διαφορών. Αν και οι ορισμοί δεν είναι ιδιαίτερα σαφείς και δεν είναι εύκολο να εξαχθούν και να ενοποιηθούν, εντούτοις μεγάλη μερίδα της θεωρίας αναγνωρίζει την ύπαρξη μιας γενικής lex sportiva που εμπεριέχει όλα τα διαφορετικά και επιμέρους στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον χώρο και συμβάλλουν στην ποικιλομορφία του. Η πολυδιάσπαση αυτή οδήγησε την παγκόσμια κοινότητα στη θέσπιση ενός ενιαίου σώματος διαιτητικής επίλυσης

των διαφορών (Court of Arbitration for Sport - CAS), του οποίου η νομολογία συμβάλλει στην περαιτέρω εξέλιξη των σχετικών κανόνων δικαίου.

Η μετάβαση από τον κλασικό αθλητισμό στα “esports” Στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη και ψηφιοποιημένη εποχή, με την τεχνολογική επανάσταση να εξελίσσεται με φρενήρεις ρυθμούς, οι συνθήκες ζωής και οι νέοι τρόποι αλληλεπίδρασης εντός της παγκόσμιας κοινότητας έχουν αναδείξει την αδήριτη ανάγκη προσαρμογής του αθλητισμού στις νέες τεχνολογικές εξελίξεις. Η εκμετάλλευση των νέων μεθόδων και καινοτομιών οδήγησε στην ανάδειξη μιας νέας κατηγορίας

46 _ LAWYER

αθλητισμού, του διαδικτυακού/ηλεκτρονικού αθλητισμού (esports) που φαίνεται να κερδίζει διαρκώς αναγνώριση και να εξελίσσεται σε μία πολλά υποσχόμενη και ιδιαιτέρως κερδοφόρα βιομηχανία. Στην έννοια των ηλεκτρονικών αθλημάτων εντάσσονται, κατά κύριο λόγο, τα βιντεοπαιχνίδια στα οποία ανταγωνίζονται επαγγελματίες και μη αθλητές, ως μεμονωμένα άτομα, ή σε ομάδες. Ο ηλεκτρονικός αθλητισμός βασίζεται σε έναν μεγάλο βαθμό στην τεχνολογία και, συγκεκριμένα, στις υπηρεσίες streaming και live μετάδοσης και, για τον λόγο αυτόν, αναμένεται να εξελιχθεί περαιτέρω στο προσεχές διάστημα, ειδικά λόγω των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης που έχει επιβάλλει η πανδημία του COVID-19. Με την πλειονότητα

των (παραδοσιακών) αθλητικών εκδηλώσεων να ακυρώνονται, ή να αναβάλλονται, τα τουρνουά ηλεκτρονικού αθλητισμού φαίνονται ως η πιο σίγουρη και επικερδής λύση, για την αύξηση της κινητικότητας στη συγκεκριμένη αγορά. Ένα ενδιαφέρον ερώτημα που ανακύπτει στον νέο αυτό «κόσμο» του ηλεκτρονικού αθλητισμού, είναι ποιοι είναι εκείνοι οι παράγοντες που καθιστούν ένα ηλεκτρονικό άθλημα πιο δημοφιλές από ένα άλλο. Μεταξύ των στοιχείων που επηρεάζουν τη δημοφιλία ενός esport, συγκαταλέγονται το ύψος του χρηματικού επάθλου, η απήχηση και ο αριθμός των παικτών που συγκεντρώνουν και, βεβαίως, ο αριθμός των θεατών. Αντλώντας κάποια συμπεράσματα από τα τουρνουά esports που διεξήχθησαν το 2019, καθώς και εκείνα που

LAWYER _ 47

_IN THE SPOTLIGHT βρίσκονται εν εξελίξει, διαπιστώνεται ότι στην κορυφή της λίστας βρίσκεται το League of Legends με σχεδόν 4 εκατομμύρια θεατές κατά τη διάρκεια του τουρνουά “League of Legends Worlds” και χρηματικό έπαθλο ύψους 2,2 εκατομμυρίων δολαρίων. Ακολουθούν το Fortnite με 2,3 εκατομμύρια θεατές κατά το “Fortnite World Cup” και 100 εκατομμύρια δολάρια χρηματικό έπαθλο, καθώς και το Dota 2 με 2 εκατομμύρια θεατές κατά το “International tournament” και χρηματικό έπαθλο 34,3 εκατομμύρια δολάρια. Η άνοδος και επικράτηση των esports αλλά και, κυρίως, οι ιδιαιτερότητες στα επιχειρηματικά μοντέλα των ηλεκτρονικών αθλημάτων, έχουν αναδείξει την ανάγκη ενός εξειδικευμένου ρυθμιστικού πλέγματος, γεγονός το οποίο έχει οδηγήσει πολλές χώρες στην υιοθέτηση μεταρρυθμιστικών κανόνων του ήδη υπάρχοντος νομικού πλαισίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Γαλλία, η οποία έχει προσδώσει τον χαρακτηρισμό του «αθλητή» στους παίκτες των ηλεκτρονικών αθλημάτων, προκειμένου να μπορούν να επωφεληθούν από φορολογικά και κοινωνικά προνόμια. Στον αντίποδα, η Γερμανία έχει αποφασίσει τη μη ένταξη των ηλεκτρονικών αθλημάτων στην κατηγορία του αθλητισμού.

Το σύμπλεγμα των συμβάσεων στον αθλητισμό: συμβάσεις χορηγίας και τηλεοπτικά δικαιώματα Ο χώρος του αθλητισμού, όπως συμβαίνει σε όλους τους κλάδους της αγοράς, διέπεται από ένα σύμπλεγμα συμβάσεων, οι οποίες ρυθμίζουν τις σχέσεις όλων των εμπλεκομένων μερών – από τις συμβάσεις εργασίας των επαγγελματιών αθλητών, μέχρι τις συμβάσεις χορηγίας και τηλεοπτικών δικαιωμάτων. Αξίζει να αναφερθούμε ειδικότερα στις συμβάσεις χορηγίας στον χώρο του αθλητισμού και του διαδικτυακού αθλητισμού, οι οποίες συνιστούν μια βασική πηγή εσόδων των brands, αποτελώντας, μάλιστα, και τον πρώτο βασικό πυλώνα του sports marketing. Στη βάση της σύμβασης χορηγίας βρίσκεται η παροχή άδειας χρήσης δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας και ο συσχετισμός του χορηγού με συγκεκριμένο αθλητή ή/και ομάδα. Η σύνδεση του brand με τον αθλητή ή την ομάδα αποτελεί ένα εργαλείο marketing που αποτιμάται σε πολλά εκατομμύρια ευρώ. Οι σχετικές συμβάσεις συνήθως περιέχουν προβλέψεις που αφορούν την αναγνωρισιμότητα της ομάδας ή του αθλητή, τον τρόπο προβολής του χορηγού, καθώς επίσης και όρους σχετικά με την επιτρεπόμενη χρήση των

δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας που αποτελούν το αντικείμενο της χορηγίας, αλλά και την αποκλειστικότητα ή μη του χορηγού, σε σχέση με συγκεκριμένη κατηγορία προϊόντων. Μάλιστα, η αποκλειστικότητα του χορηγού συνιστά ένα από τα βασικότερα σημεία που αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης στις σχετικές συμβάσεις, αφού αυξάνει την προβολή του χορηγού και τη διείσδυσή του στη σχετική αγορά. Συνοπτικά, από την πλευρά του χορηγού, έμφαση δίδεται μεταξύ άλλων στον τρόπο με τον οποίο δύναται να προβάλει τον συσχετισμό του με τον συγκεκριμένο αθλητή ή ομάδα, ενώ από τη σκοπιά του δικαιούχου των δικαιωμάτων, επί των οποίων παραχωρείται άδεια χρήσης δυνάμει της σύμβασης χορηγίας (ήτοι του αθλητή ή της ομάδας/συλλόγου/διοργάνωσης) είναι ιδιαίτερα κρίσιμη η διασφάλιση της προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Η επιτυχία των συμβάσεων χορηγίας στον αθλητισμό εξαρτάται από ένα σύνολο νομικών και επιχειρηματικών παραγόντων, που λαμβάνουν υπόψιν τις εμπορικές ανάγκες κάθε συμβαλλόμενου μέρους, αλλά και διασφαλίζουν την ίδια στιγμή την προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας και τα οικονομικά συμφέροντα των μερών, όπως αυτά προκύπτουν από τις πωλήσεις και την προώθηση προϊόντων. Οι σχετικές καμπάνιες λαμβάνουν χώρα τόσο εντός των σταδίων και των γηπέδων, όσο και μέσω της τηλεόρασης αλλά και των διαδικτυακών σελίδων των ομάδων. Μάλιστα, οι χορηγίες σε ψηφιακό περιβάλλον γνωρίζουν αλματώδη ανάπτυξη, καθώς επιτρέπουν στους χορηγούς να ενσωματωθούν στην αφήγηση (storytelling) των ομάδων και των διοργανώσεων, εστιάζοντας περισσότερο στο κοινό στο οποίο αποκτούν πρόσβαση και λιγότερο στην άμεση, καθ’ αυτή προώθηση των προϊόντων τους. Άλλωστε, η ανάπτυξη της τεχνολογίας, τα νέα εργαλεία για τη συλλογή και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, αλλά και οι τεχνικές marketing (με κυριότερο το performance marketing) επιτρέπουν στις εταιρείες να ορίσουν το κοινό που επιθυμούν να προσεγγίσουν, τα δημογραφικά χαρακτηριστικά στα οποία θέλουν να εστιάσουν και, βεβαίως, να επιτύχουν μετρήσιμα

Το αθλητικό δίκαιο αντιμετωπίζεται πλέον ως ξεχωριστός κλάδος δικαίου ανά τις χώρες του κόσμου, με τους δικούς του κανόνες και τα δικά του σώματα επίλυσης διαφορών

48 _ LAWYER

αποτελέσματα, τα οποία να δικαιολογούν και το ύψος της εκάστοτε χορηγίας. Με την οικονομική αποτίμηση των χορηγιών τα προηγούμενα χρόνια να αγγίζει, ενδεικτικά, τα 45 δις δολάρια παγκοσμίως, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς την οικονομική αξία των σχετικών συμβάσεων και την ανάγκη αυστηρών ρητρών και ρυθμίσεων που να εξασφαλίζουν αμφότερα τα συμβαλλόμενα μέρη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ακύρωση πολλών αθλητικών εκδηλώσεων λόγω της πανδημίας, η οποία έχει αλλάξει σημαντικά τον τρόπο λειτουργίας του αθλητισμού, έχει επιφέρει μεγάλες απώλειες κερδών και σε επίπεδο χορηγιών και έχει εγείρει ζητήματα απαλλαγής από τις συμβατικές υποχρεώσεις και εκ νέου διαπραγμάτευσης των προβλεπομένων, όπως θα αναλυθεί και κατωτέρω. Δεν μένει παρά να δούμε πώς θα προσαρμοστεί η αγορά των χορηγιών στις νέες συνθήκες, καθώς και σε τι βαθμό και με τι τρόπο θα επιτευχθεί η υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών προς αυτή την κατεύθυνση. Ο δεύτερος πυλώνας του sports marketing είναι τα τηλεοπτικά δικαιώματα για τη μετάδοση των αθλητικών εκδηλώσεων και διοργανώσεων ηλεκτρονικών αθλημάτων. Οι τηλεοπτικοί οργανισμοί και τα media εν γένει, πληρώνουν πολύ μεγάλα ποσά για να εξασφαλίσουν την αποκλειστικότητα μετάδοσης μεγάλων αθλητικών γεγονότων. Η σημασία της ύπαρξης δικαιωμάτων τηλεοπτικής μετάδοσης γίνεται εμφανής αν αναλογιστεί κανείς την απήχηση και τον όγκο των θεατών, που επιθυμούν να παρακολουθήσουν την εκάστοτε εκδήλωση σε live μετάδοση και την αξία που έχει η δυνατότητα αυτή για την προώθηση του αθλητισμού, ως κοινωνικού και πολιτισμικού στοιχείου της παγκόσμιας κοινότητας. Αν και τα δικαιώματα των broadcasters προστατεύονται βάσει της Σύμβασης της Ρώμης του 1961 (Rome Convention for the Protection of Performers, Producers of Phonograms and Broadcasting Organisations), η ψηφιοποίηση και η άνοδος του ηλεκτρονικού αθλητισμού αναδεικνύουν την ανάγκη περαιτέρω προστασίας. Μεταξύ άλλων, μια απειλή που πρέπει να αντιμετωπιστεί είναι οι σελίδες που μεταδίδουν παράνομα αθλητικό περιεχόμενο, θέτοντας σε κίνδυνο τα έσοδα από τις διαφημίσεις ή τις πωλήσεις περιεχομένου των παρόχων υπηρεσιών μετάδοσης, που έχουν εξασφαλίσει την αποκλειστικότητα μετάδοσης και κάλυψης ενός αθλητικού γεγονότος. Αν και οι κατά τόπους εθνικές νομοθεσίες μπορούν να εξασφαλίσουν ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας μέσω εντοπισμού και κλεισίματος (take-down) παράνομων, πειρατικών

σελίδων, οι οργανισμοί πιέζουν και προωθούν την θεσμοθέτηση επαρκέστερης προστασίας σε διεθνές επίπεδο.

Εργασιακές σχέσεις στον αθλητισμό Ένα μεγάλο μέρος της ύλης του αθλητικού δικαίου αφορά τις εργασιακές σχέσεις στον χώρο του αθλητισμού. Για τους εργαζόμενους στον τομέα του αθλητισμού ισχύει το εθνικό, κατά περίπτωση, δίκαιο, το οποίο εξασφαλίζει την προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων κάθε εργαζομένου. Οι σχετικές συμβάσεις αφορούν όχι μόνον τους αθλητές, αλλά και τους managers, όσο και τους agents των παικτών, οι οποίοι λειτουργούν ανεξάρτητα. Οι συμβάσεις των διεθνών αθλητών είναι, κατά κανόνα, αποκλειστικές και εξασφαλίζουν ότι ο αθλητής συνδέεται πλήρως και αποκλειστικά με την εκάστοτε ομάδα. Μια άλλη σημαντική κατηγορία συμβάσεων, ειδικά στον χώρο του ποδοσφαίρου, είναι αυτή της μεταφοράς ενός παίκτη από μια ομάδα σε μια άλλη. Στην πράξη, ακυρώνεται το υφιστάμενο συμβόλαιο και ο παίκτης διαπραγματεύεται ένα νέο, με την ομάδα στην οποία θα μεταφερθεί. Στην Αμερική, τον Καναδά και την Αυστραλία είναι, αντιθέτως, συνήθης η ανταλλαγή παικτών με τη διατήρηση των ήδη υφισταμένων συμβάσεων. Τα σχετικά συμβόλαια που αφορούν την εξαγορά ή μεταγραφή παίκτη, ιδίως στο πεδίο του ποδο-

LAWYER _ 49

_IN THE SPOTLIGHT σφαίρου, χαρακτηρίζονται από ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από το οικονομικό ύψος που ενσωματώνουν, αλλά και από τα ιδιαίτερα δικαιώματα των παικτών που σχετίζονται με την αξία του ονόματος και της εικόνας τους. Στην πράξη, τις περισσότερες φορές, τα συμβόλαια δεν συνάπτονται απευθείας μεταξύ των αθλητών και των συλλόγων, αλλά μεσολαβεί η παρέμβαση του ατζέντη του αθλητή. Οι σχετικές συμβάσεις πρέπει να περιέχουν όλες τις απαραίτητες προβλέψεις και ρήτρες που καθορίζουν το είδος και τους όρους της παρεχόμενης υπηρεσίας, το ύψος της αμοιβής και τα δικαιώματα που απορρέουν από την εικόνα του παίκτη και που μπορούν να αποφέρουν τεράστια έσοδα στον ίδιο, ή στην ομάδα, ανάλογα με το είδος της συμφωνίας που έχει προηγηθεί. Χαρακτηριστική, σε αυτό το σημείο, είναι η συμφωνία της Ρεάλ Μαδρίτης με τον David Beckham το 2000, σύμφωνα με την οποία η αμοιβή του David Beckham αποτελούνταν από τα έσοδα της εμπορικής εκμετάλλευσης της εικόνας του. Πιο συγκεκριμένα, το 50% των εσόδων από την εκμετάλλευση της εικόνας του εν λόγω παίκτη ανήκε στον ίδιο και κάλυπτε επί της ουσίας την αμοιβή που ελάμβανε από την Ρεάλ Μαδρίτης. Τα συμβόλαια στο πεδίο του αθλητισμού πέραν των κλασικών συμβατικών ρητρών που περιέχουν, προβλέπουν όρους απόδοσης και φυσικής κατάστασης, πειθαρχία, αποκλειστικότητα και υποχρεωτική συμμετοχή σε συγκεκριμένο αριθμό αγώνων. Η μη τήρηση των συμβατικών υποχρεώσεων των μερών μπορεί να οδηγήσει σε επιδίκαση ιδιαίτερα υψηλών αποζημιώσεων. Συχνή στα αθλητικά συμβόλαια, ειδικά για τους managers, είναι στο πλαίσιο του μη ανταγωνισμού οι λεγόμενες “garden leaves”, η υποχρεωτική δηλαδή αποχή από την εργασία, για συγκεκριμένο, εύλογο χρονικό διάστημα, μετ’ αποδοχών. Σε πολλές περιπτώσεις, το μετ’ αποδοχών αυτό διάστημα υποχρεωτικής, επί της ουσίας, άδειας δίνεται προκειμένου να καλυφθεί η χρονική περίοδος που μπορεί να δεσμεύεται από συμβατικές ρήτρες μη ανταγωνισμού. Πολύ συχνή χρήση της ρήτρας εντοπίζεται στο βρετανικό ποδόσφαιρο με χαρακτηριστική την garden leave του Ally McCoist, manager των Rangers το 2014. Τα νομικά ζητήματα και οι επιπλοκές που ανακύπτουν στο χώρο του αθλητικού δικαίου επιλύονται κυρίως από διαιτητικά όργανα και, συγκεκριμένα, από το TAS/CAS Tribunal Arbitral du sport / Court of Arbitration for Sport, με έδρα τη Λοζάνη και παραρτήματα στη Νέα Υόρκη και το Σικάγο. Το CAS επιλύει αθλητικές διαφορές και οι αποφάσεις του χαρακτηρίζονται από την εφαρμοσιμότητα που

διακρίνει τις διαιτητικές αποφάσεις. Η προσφυγή στο CAS μπορεί να προβλέπεται στις συμβάσεις των αθλητών, ενώ θεωρείται ως αποκλειστική δικαιοδοσία για διαφορές που ανακύπτουν στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων, με προσωρινό παράρτημα του CAS να συστήνεται, ανά περιόδους, στις χώρες που φιλοξενούν Ολυμπιακούς Αγώνες. Στο CAS μπορούν να προσφύγουν τόσο ιδιώτες όσο και νομικά πρόσωπα, ενώ το όργανο εξετάζει και προσφυγές αθλητικών οργανώσεων ή εσωτερικών οργάνων. Οι 300 διαιτητές από 87 χώρες που απαρτίζουν το CAS, επιλέγονται λόγω των ιδιαίτερων γνώσεών τους στη διαιτησία και το αθλητικό δίκαιο. Στην Ελλάδα, αρμόδιο όργανο για την επίλυση αθλητικών διαφορών είναι το Ανώτατο Συμβούλιο Επίλυσης Αθλητικών Διαφορών (ΑΣΕΑΔ). Το ΑΣΕΑΔ αποτελείται από τακτικούς δικαστές. Έχει 15 μέλη με διετή θητεία και λειτουργεί σε τρία τμήματα, με 5μελή σύνθεση ή σε ολομέλεια, ανάλογα με τη σπουδαιότητα της υπόθεσης. Το Συμβούλιο είναι αρμόδιο για την εκδίκαση των προσφυγών για κάθε είδους ποινές ή κυρώσεις σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα, εγγραφές ή μεταγραφές αθλητών, προσφυγές κατά των αποφάσεων των Δ.Σ. αθλητικών ενώσεων, επαγγελματικών συνδέσμων και ομοσπονδιών όλων των αθλημάτων εκτός του ποδοσφαίρου κ.α.

Δικαιώματα εικόνας παικτών Η δημοφιλία του αθλητισμού και των ηλεκτρονικών αθλημάτων και, ιδίως, τα μεγάλα ποσά που συνοδεύουν τις συμβάσεις κάθε είδους στον αθλητισμό, έχουν δημιουργήσει μια ιδιαίτερα κερδοφόρα αγορά που σχετίζεται με τα δικαιώματα εικόνας και ονόματος των μεγάλων παικτών του αθλητισμού, ενώ συνακόλουθα έχουν αναδείξει την ανάγκη ενός αυστηρού πλαισίου προστασίας των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας και εικόνας στο χώρο. Τα σχετικά δικαιώματα στην Ευρώπη χαρακτηρίζονται ως δικαιώματα στην προσωπικότητα (personality rights), ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο ως δικαιώματα εικόνας (image rights). Στις Ηνωμένες Πολιτείες χαρακτηρίζονται ως δικαιώματα δημοσιότητας (publicity rights). Τα δικαιώματα στην προσωπικότητα προστατεύονται εντός της Ε.Ε. από την εκάστοτε εθνική νομοθεσία, όπως προστατεύονται και στην Ελλάδα. Για τις παραβιάσεις και την προσβολή των δικαιωμάτων εικόνας προβλέπονται υψηλές χρηματικές αποζημιώσεις. Ειδικότερα στην περίπτωση αθλητών που δραστηριοποιούνται ανεξάρτητα από αθλητικούς συλλόγους, όπως είναι οι αθλητές τένις, το ζήτημα έχει ιδιαίτερη σημασία αν αναλογιστεί κανείς την αξία

50 _ LAWYER

των διαφημιστικών συμβολαίων που αξιοποιούν την δημοφιλία του αθλητή για την προώθηση προϊόντων. Χαρακτηριστικό σε αυτό το σημείο είναι ότι, κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων, οι συμμετέχοντες δεν επιτρέπεται να αξιοποιούν την εικόνα τους, παρά μόνον αν αυτό γίνεται μαζί με τους επίσημους χορηγούς. Σε διαφορετική περίπτωση, οι παραβάτες τιμωρούνται με αυστηρά πρόστιμα. Μερικά από τα στοιχεία που συναποτελούν το ως άνω αναφερόμενο δικαίωμα και, ως εκ τούτου, προστατεύονται είναι το όνομα, η φωνή, η υπογραφή/ αυτόγραφο, φυσικά σωματικά χαρακτηριστικά, κ.α. Η εκμετάλλευση του δικαιώματος της εικόνας μπορεί να επιτευχθεί είτε ατομικά από τον εκάστοτε παίκτη, είτε συλλογικά από τον σύλλογο ή την ομάδα του. Η εκμετάλλευση γίνεται με τη συμμετοχή σε εκδηλώσεις, βραβεύσεις και άλλες δραστηριότητες, αλλά και με την χρήση του ονόματος ή της εικόνας σε εμπορεύσιμα προϊόντα ρουχισμού και άλλα είδη. Αποτελεί, λοιπόν, το δικαίωμα στην εικόνα τόσο ένα ατομικό δικαίωμα της κατηγορίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όσο και ιδιοκτησιακό δικαίωμα. Η εμπορική εκμετάλλευση μπορεί να γίνει και μέσω σχετικής άδειας του παίκτη προς ένα τρίτο μέρος, σύλλογο ή εταιρία, που επιτρέπει την αναπαραγωγή, δημοσίευση, και εμπορευματοποίηση των ως άνω αναφερόμενων στοιχείων. Τα δικαιώματα προστασίας της εικόνας εντός της ΕΕ προστατεύονται ξεχωριστά από τις εθνικές νομοθεσίες των κρατών μελών, παρ’ όλο που, εντός της ψηφιακά συνδεδεμένης παγκόσμιας κοινωνίας, το ζήτημα λαμβάνει νέες διαστάσεις. Τα δικαιώματα στην εικόνα αφορούν τα φυσικά πρόσωπα, ενώ νομικά πρόσωπα μπορούν μόνο εμμέσως να διατηρούν δικαιώματα σε εικόνα που αφορούν τρίτο μέρος. Η έλλειψη ενός αυστηρού νομικού πλαισίου, ιδιαίτερα στον τομέα του αθλητισμού, που να ρυθμίζει και να προστατεύει τα δικαιώματα στην εικόνα των αθλητών έχει οδηγήσει στην άτυπη δημιουργία πλέγματος κανόνων, οι οποίοι εφαρμόζονται από την πρακτική στις συμβάσεις του τομέα του αθλητισμού και εξατομικεύονται ανά περίπτωση, ενώ αποτελούν αποτέλεσμα συμφωνίας και διαπραγμάτευσης, ανάλογα με τη διαπραγματευτική ισχύ του κάθε συμβαλλόμενου μέρους. Η συναίνεση είναι απαραίτητη για την εγκυρότητα οποιασδήποτε συμφωνίας. Σχηματικά, τα έσοδα της διαχείρισης και εκμετάλλευσης της εικόνας μπορούν να αποτυπωθούν με την εξής συνάρτηση, η οποία περιγράφει τη σημασία τόσο του marketing, όσο και της προώθησης και της έκθεσης, στο ευρύ κοινό, της εικόνας ενός αθλητή: Marketing + Visibility + Image = Revenue

Αθλητικές εκδηλώσεις και Covid-19: τα νομικά ζητήματα Τα νομικά προβλήματα που έχουν ανακύψει σε επίπεδο συναλλακτικής ζωής λόγω του COVID-19, δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο και τον τομέα του αθλητισμού. Οι ακυρώσεις αγώνων και αθλητικών εκδηλώσεων, που συμβαίνουν σε παγκόσμιο επίπεδο και επιβάλλονται από τα μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και προστασίας της δημόσιας υγείας, δημιουργούν ένα πλέγμα διαταραγμένων συμβατικών σχέσεων που χρήζει αντιμετώπισης. Ταυτόχρονα, οι εθνικές νομοθεσίες επιβάλλουν μέτρα διαφύλαξης της υγείας και αυστηρά διοικητικά πρόστιμα στις περιπτώσεις παραβίασης των σχετικών ρυθμίσεων. Η επιβολή συγκεκριμένων μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης μεταξύ οπαδών, αθλητών και εργαζομένων, οι προϋποθέσεις υγιεινής και καθαριότητας, η εκπαίδευση και η πρόβλεψη ύπαρξης μέτρων ασφαλείας για την εξασφάλιση της υγείας των ευάλωτων ομάδων υψηλού κινδύνου, οι διαδικασίες αντιμετώπισης πιθανών και επιβεβαιωμένων κρουσμάτων και οι κανόνες παρακολούθησης των αθλημάτων, δημιουργούν ένα σύνθετο και αυστηρό πλέγμα νομικών κανόνων που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι επαγγελματίες του αθλητισμού. Οι επιπτώσεις της πανδημίας στον χώρο του αθλητισμού είναι εμφανείς. Από την αναβολή, για το 2021, των Ολυμπιακών Αγώνων που επρόκειτο να διεξαχθούν στο Τόκυο, μέχρι την αναστολή των Ευρωπαϊκών Ποδοσφαιρικών Πρωταθλημάτων, ο κόσμος του αθλητισμού παγώνει, όσο η πανδημία του COVID-19 επικρατεί και αλλάζει τα όσα ξέραμε μέχρι στιγμής σε πολλούς τομείς της ζωής. Οι οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες είναι, δυστυχώς, σημαντικές και προκαλούν ρωγμές σε πολλούς τομείς της συναλλακτικής ζωής, ενώ ο τομέας του διαδικτυακού/ηλεκτρονικού αθλητισμού κερδίζει διαρκώς έδαφος, προκειμένου να καλύψει τα κενά που δημιουργούνται αυτή τη στιγμή στον κλασικό αθλητισμό. Η διατάραξη των επαγγελματι-

Η άνοδος και επικράτηση των esports αλλά και, κυρίως, οι ιδιαιτερότητες στα επιχειρηματικά μοντέλα των ηλεκτρονικών αθλημάτων, έχουν αναδείξει την ανάγκη ενός εξειδικευμένου ρυθμιστικού πλέγματος

LAWYER _ 51

κών σχέσεων είναι αναμενόμενη και αναπόφευκτη. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό ότι οι επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού καταλαμβάνουν όλο το φάσμα των συμβατικών σχέσεων στον χώρο του αθλητισμού, από τις συμβάσεις χορηγίας, μέχρι τις συμφωνίες για τα τηλεοπτικά δικαιώματα από την αναμετάδοση των αγώνων, αλλά και τις συμβάσεις εργασίας μεταξύ αθλητών και των ομάδων/ συλλόγων στους οποίους αυτοί υπάγονται. Λύση φαίνεται να επιδιώκεται να δοθεί μέσω της επίκλησης της ρήτρας της ανωτέρας βίας (Force Majeure). Αν και το διεθνές δίκαιο δεν προβλέπει σαφή και συγκεκριμένο ορισμό των επιτρεπτών περιπτώσεων επίκλησης της ρήτρας, εντούτοις οι εθνικές νομοθεσίες παρέχουν ένα ευρύ πεδίο περιγραφόμενων συνθηκών που μπορούν να αποτελέσουν στοιχεία ανωτέρας βίας. Γίνονται προσπάθειες από τη νομική θεωρία και πρακτική για ένταξη της πανδημίας του COVID-19 στις ανωτέρω περιπτώσεις, χωρίς όμως μέχρι στιγμής να παρατηρείται ευρεία αποδοχή της ρήτρας και εφαρμογή της στις συναλλακτικές συμβατικές σχέσεις. Άλλωστε, τίθεται και το εύλογο ερώτημα κατά πόσον το υπό εξέταση γεγονός, που θα υπαχθεί ή όχι στην έννοια της ανωτέρας βίας, είναι η πανδημία καθ’ αυτή, ή η απαγόρευση διεξαγωγής εκδηλώσεων ως μέτρο για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Η ύπαρξη ρήτρας ανωτέρας βίας στις ήδη υπάρχουσες συμβάσεις μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο το οποίο με τον κατάλληλο χειρισμό, την ορθή υπαγωγή και την προσοχή στη λεπτομέρεια, να οδηγήσει επιλεκτικά σε απαλλαγή από τις εκατέρωθεν υποχρεώσεις των μερών και να διευκολύνει, κατ’ αυτόν τον τρόπο, την εξέλιξη των συναλλαγών. Ταυτόχρονα, μεγάλη έμφαση πρέπει να δοθεί στις περιπτώσεις που δύναται να εγερθεί αξίωση αποζημίωσης, ακόμη και όταν οι κυβερνήσεις λειτουργούν προς διασφάλιση της δημόσιας υγείας και του δημοσίου συμφέροντος, ή σε περιπτώσεις ανωτέρας βίας. Είναι, πάντως, βέβαιο ότι, εφεξής, τα συμβαλλόμενα μέρη θα επιδιώκουν την εισαγωγή, στις συμβάσεις τους, σχετικού όρου ανωτέρας βίας (με ρητή αναφορά στην περίπτωση της πανδημίας, αλλά και των μέτρων που λαμβάνονται, σε κρατικό και διεθνές επίπεδο, για την αντιμετώπιση και τον περιορισμό των συνεπειών της). Στόχος των μερών θα πρέπει, σε κάθε περίπτωση, να είναι η διαφύλαξη της συμβατικής σχέσης προς όφελος αμφότερων των συμβαλλόμενων μερών και όχι η λύση αυτής. Ζητήματα εγείρονται και αναφορικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων σε επίπεδο αθλητισμού και αθλητών. Το ζήτημα έχει τεθεί

επιτακτικά στην Αυστραλία, με αφορμή τη χρήση της εφαρμογής εντοπισμού τοποθεσίας COVIDSAFE για άτομα σε κοντινή απόσταση. Πιο συγκεκριμένα, προβληματισμοί ανέκυψαν σε επίπεδο ιδιωτικότητας από την χρήση της εν λόγω εφαρμογής, σε αθλητές και μη, οδηγώντας την αυστραλιανή κυβέρνηση στην υιοθέτηση αυστηρότερων μέτρων και προστίμων σε περίπτωση παραβίασης, για την προστασία των προσωπικών δεδομένων των χρηστών των εν λόγω εφαρμογών, των οποίων η χρήση θεωρήθηκε προαιρετική και επιδιώκεται να λειτουργήσει επί τη βάσει μιας opt-in, opt-out πολιτικής. Στην πράξη, ο χρήστης εγκαθιστά την εφαρμογή στη συσκευή του, παρέχοντας προσωπικά του στοιχεία όπως το όνομα, ο τηλεφωνικός αριθμός, ο ταχυδρομικός κώδικας και η ηλικία. Το σύστημα δίνει έναν εξατομικευμένο κωδικό σε κάθε χρήστη, ενώ η εφαρμογή απαιτεί την ενεργοποίηση του Bluetooth στη συσκευή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αλληλεπιδρά με τις συσκευές, με τους ιδιοκτήτες των οποίων ήρθε σε επαφή ο χρήστης κατά τη διάρκεια της ημέρας και που αντίστοιχα έχουν εγκαταστημένη την εφαρμογή στη συσκευή τους. Στην περίπτωση που κάποιο από τα καταγεγραμμένα άτομα θεωρηθεί επιβεβαιωμένο κρούσμα του COVID19, η εφαρμογή ειδοποιεί τη λίστα των ατόμων που ήρθαν σε επαφή με το κρούσμα, επιταχύνοντας, έτσι, τη διαδικασία ανίχνευσης και απομόνωσης των κρουσμάτων. Σύμφωνα με τους δημιουργούς της εφαρμογής, δεν αποθηκεύονται σε αυτήν δεδομένα τοποθεσίας. Κλείνοντας, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε πως ο κόσμος του αθλητισμού και των ηλεκτρονικών αθλημάτων, αν και έχει πληγεί το τελευταίο διάστημα, όπως και κάθε τομέας της οικονομικής ζωής, παρ΄ όλα αυτά διατηρεί δικλείδες ασφαλείας που επιτρέπουν την προσαρμογή του στη νέα πραγματικότητα. Η ορθή εκμετάλλευση των νέων δυνατοτήτων που προσφέρει η τεχνολογία μπορεί να εξασφαλίσει τη διατήρηση του αθλητισμού και των ηλεκτρονικών αθλημάτων και την επιβίωσή τους, και ακόμη περισσότερο την αύξηση των κερδών τους σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η επιτυχία των συμβάσεων χορηγίας στον αθλητισμό εξαρτάται από ένα σύνολο νομικών και επιχειρηματικών παραγόντων, που λαμβάνουν υπόψιν τις εμπορικές ανάγκες κάθε συμβαλλόμενου μέρους

52 _ LAWYER

Πείτε μας κάποια πράγματα για εσάς και το Διεθνές > Κέντρο Ολυμπιακής Εκεχειρίας

Ο αθλητισμός υπήρξε πάντα κομμάτι της καθημερινότητας και της ζωής μου. ‘Ήμουν παιδί του αθλητισμού και πήρα όλα τα θετικά που προσφέρει στη διάπλαση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Όταν, το 2010, μου προτάθηκε η θέση του Διευθυντή του Διεθνούς Κέντρου Ολυμπιακής Εκεχειρίας, αποτέλεσε για εμένα πρόκληση η ενασχόλησή μου με τον αθλητισμό και την ολυμπιακή του διάσταση που είναι και η σημαντικότερη - και αντιλήφθηκα ότι οι ολυμπιακές αξίες και οι ολυμπιακοί αγώνες δεν αποτελούν προνόμιο των ελίτ, αλλά η απήχησή τους είναι παγκόσμια και υπάρχει μια οικουμενικότητα. Η διάσταση εμπορευματοποίησης που υφίσταται έχει να κάνει με την βιωσιμότητά του αθλητισμού, γιατί χωρίς την οικονομική υποστήριξη και τις χορηγίες δεν θα μπορούσε να συντηρηθεί κάτι τόσο οικουμενικό. Ταυτόχρονα, η οικουμενικότητα των αρχών οδηγεί στο να αποτελεί έμπνευση και όχι τόσο προϊόν, για όσους ασχολούμαστε με τα ολυμπιακά. Είναι, εν τέλει, μια ζωτική διάσταση του αθλητισμού και προέκταση της καθημερινότητάς μας. Το Κέντρο Εκεχειρίας προσπαθεί να φέρει όλες τις αρχές και τις αξίες του ολυμπισμού στα μέτρα της καθημερινότητας.

Βλέπουμε έντονη άνοδο των ηλεκτρονικών αθλημάτων > και Πώς τον μια

εξέλιξή βλέπετε κλασικό επίσημη

τους σε επικερδή βιομηχανία. το ζήτημα αυτό και πώς επηρεάζει αθλητισμό; Θα δούμε στο μέλλον ολυμπιάδα esports;

Φαντάζομαι το ρωτάτε αυτό γιατί ξέρετε ότι έχει ανοίξει τέτοια συζήτηση. Για να είμαι ειλικρινής δεν έχω υπάρξει ποτέ οπισθοδρομικός στη ζωή μου ή συντηρητικός. Παρόλα αυτά, δεν μπορώ να κατανοήσω τις σκέψεις αυτές για τα esports. Eίναι κάτι άλλο, δεν είναι αθλητισμός, είναι διασκέδαση είναι παιχνίδι με την έννοια του game, όχι με την έννοια του παιχνιδιού και της ψυχικής, σωματικής και πνευματικής υγείας. Στα esports αναγνωρίζω την προσπάθεια των ανθρώπων, αλλά δεν μπορώ να τα συσχετίσω με τον αθλητισμό. Μπορεί να είναι εξαιρετικοί σε αυτό που κάνουν και εγώ να μην μπορώ να το παρακολουθήσω, αλλά για μένα τα βασικά χαρακτηριστικά του αθλητισμού και οι αξίες δεν εξυπηρετούνται από τα esports.

Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης Διεθνολόγος, Διευθυντής του Κέντρου Διεθνούς Ολυμπιακής Εκεχειρίας

Μήπως, όμως, η ευρύτερη >

ψηφιοποίηση και η πανδημία με τις ακυρώσεις των δια ζώσης εκδηλώσεων και την αναβολή των Ολυμπιακών Αγώνων μεγαλώνει την απήχησή τους;

Δεν αμφιβάλλω καθόλου, το αντίθετο - αλλά για μένα δεν είναι αθλητισμός. Ο αθλητισμός προΰποθέτει φυσική παρουσία, διάδραση όχι απλώς ηλεκτρονική διάδραση. Η ψηφιοποίηση δίνει τη δυνατότητα σε έναν κανονικό αθλητικό αγώνα, με τα στατιστικά σε real time για τους θεατές ή με τους εξελιγμένους πίνακες, να αποκτήσει νέες διαστάσεις.

Η εμπορική εκμετάλλευση των δικαιωμάτων εικόνας των αθλητών και η σημασία της >

προστασίας της εικόνας και των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας λαμβάνουν ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις. Ποια είναι η γνώμη σας; Είναι μια φυσική συνέχεια, αφού υπάρχει ερασιτεχνικός και επαγγελματικός αθλητισμός. Ο αθλητής έχει ανάγκη στήριξης των προπονήσεων, του προγράμματος του. Προΰπόθεση είναι η εξασφάλιση κεφαλαίου που θα τον στηρίξει, αν αυτό δεν μπορεί να γίνει από τη χώρα του. Του δίνεται η δυνατότητα να αντλήσει ο ίδιος κεφάλαια. Η Ολυμπιακή Επιτροπή ενεργοποίησε το πρόγραμμα «Υιοθετείστε έναν αθλητή», καθώς το ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να στηρίξει όλους τους αθλητές. Έτσι, εταιρίες υιοθετήσαν κάποιον αθλητή, του προσέφεραν τα αναγκαία και αρκετοί εξ’ αυτών έχουν καταφέρει μεγάλες επιτυχίες. Καταλαβαίνουμε τη σημασία των χορηγιών ακόμη και για ολόκληρες ομάδες, όταν οι μεταγραφές της πιο πετυχημένης ομάδας σε παγκόσμιο επίπεδο εξαρτώνται και από τις χορηγίες. Αν δυο αθλητές έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά και ξεκινούν από την ίδια αφετηρία, κάποιος που έχει ένα ποσό να αξιοποιήσει, έχει μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας, από έναν αντίστοιχο που δεν θα έχει εξασφαλίσει σοβαρά κεφάλαια. Για αυτό έχουν σημασία και οι συμβάσεις χορηγίας σε νομικό επίπεδο.

LAWYER _ 53

_ΟPINIONS

Τεχνητή Νοημοσύνη και σχετικές ψηφιακές τεχνολογίες οι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας

Έλσα Παπαδοπούλου Υποψήφια Διδάκτωρ «Τεχνητή Νοημοσύνη και σχετικές τεχνολογίες από σχεδιασμό στον τομέα της υγείας» | Τμήμα Πληροφορικής Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Πώς διαμορφώνεται το ψηφιακό μέλλον στην Ε.Ε.; Τα πρώτα βήματα, οι συντονισμένες πρωτοβουλίες από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Καινοτομίας και την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου και η «Λευκή Βίβλος» που διαμορφώνουν τον «ψηφιακό χάρτη» για την ΤΝ σε επίπεδο κρατών-μελών

ταν κάποιος μου ζητά να μιλήσω για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) μου έρχεται στο μυαλό η εικόνα ενός καλειδοσκόπιου. Τόσα σχήματα, στρώματα, χρώματα, διαφορετικά επίπεδα και προοπτικές, εναλλαγή, συνδυασμός, σύγκλιση. Νιώθω σαν την Αλίκη στην καλειδοσκοπική χώρα των θαυμάτων της ΤΝ. Βρίσκω συναρπαστικές τις τεχνολογίες αυτού που χαρακτηρίζουμε ως Τεχνητή Νοημοσύνη. Γιατί; Για τη δυνατότητά τους να μας οδηγήσουν στην αλήθεια. Αλλά ποια είναι η «αλήθεια», στην οποία μπορεί να μας οδηγήσει η ΤΝ;, θα αναρωτηθεί εύλογα κάποιος. Ποιανού αλήθεια; Για ποιον σκοπό; Αξίζει ο σκοπός αυτός και τι; Μια συνεχώς αυξανόμενη και αλυσιδωτή αντίδραση ερωτήσεων αρχίζει να εναλλάσσεται και να αλληλοεπιδρά κάπου

ανάμεσα στα «βασίλεια» της φιλοσοφίας, των μαθηματικών, της ψυχολογίας, της νευρολογίας, της μηχανικής, της γλωσσολογίας, των αλγορίθμων, της αιτιότητας, της συσχέτισης, του αυτοματισμού, της νομιμότητας, της ευθύνης κ.λπ. Από τον Άλαν Τούρινγκ και τη δοκιμή του στον Τζον Μακάρθι, στο νόμο του Moore, στο Deep Blue, το Google DeepMind, το AlphaGo και στις ανακαλύψεις που εξελίσσονται πλέον με πυρετώδη ταχύτητα, λόγω και της διαθεσιμότητας των απαραίτητων υποδομών. Μηχανική Μάθηση (Machine Learning) (με όλες τις υπο-κατηγορίες, εποπτευόμενη, χωρίς επίβλεψη, ενισχυμένη μάθηση, κ.λπ.), Βαθιά Μάθηση (Deep Learning), Γενετικά Διαφορικά Δίκτυα (Generative Adversarial Networks - GANs), Νευρωνικά Δίκτυα (Neural

54 _ LAWYER

Networks - NNs), Ενισχυμένη Τεχνητή Νοημοσύνη (Augmented Artificial Intelligence), Προκαταλήψεις (Bias), Ηθική (Ethics), επεξηγηματικότατα των συστημάτων ΤΝ, Προσομοιωμένη Ενσυναίσθηση (Emulated Empathy) και τόσες πολλές άλλες κατηγορίες τεχνολογίας και όροι που περιβάλλουν τον συναρπαστικό κόσμο της ΤΝ! Παρά τις εξελίξεις, οι απαντήσεις σε πολλά από τα ερωτήματα, και δη σε θέματα ηθικής και ΤΝ, δεν είναι εύκολες. Σε πολλές περιπτώσεις, το «μαύρο κουτί» της ΤΝ, παραμένει κλειστό. Πολλά έχουν γραφτεί και πολλές αναλύσεις και έρευνες έχουν εκπονηθεί πάνω σε αυτά τα θέματα. Άρχισα να ενδιαφέρομαι για τις τεχνολογίες ΤΝ, όταν στις αρχές της δεκαετίας του ‘90, είδα την τρομακτική και ταυτόχρονα συναρπαστική ταινία «Ο Εξολοθρευτής» («Terminator»). Με τα χρόνια, λόγω της περιέργειας και της επιθυμίας μου να κατανοήσω καλύτερα αυτές τις τεχνολογίες, αποφάσισα να ξεκινήσω μια διδακτορική έρευνα με θέμα την ΤΝ και «ηθική από σχεδιασμό» στον τομέα της υγείας. Ανέπτυξα ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χρήση τεχνολογιών ΤΝ, όταν εργαζόμουν ως νομικός και πολιτικός σύμβουλος στη Υποδιεύθυνση «Υγείας» της Γενικής Διευθύνσεως Έρευνας & Καινοτομίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ο σκοπός της χρήσης τεχνολογιών ΤΝ στον τομέα της υγείας είναι πιο ξεκάθαρος: να σωθούν ανθρώπινες ζωές. Πιστεύω, και έχει επίσης αποδειχθεί, ότι η συνεχώς εξελισσόμενη χρήση της ΤΝ και των σχετικών τεχνολογιών μπορεί να σώσει ζωές. Σε επίπεδο Ε.Ε. μια σειρά πρωτοβουλιών έχει εξελιχθεί από το 2018 μέχρι σήμερα, οδηγώντας στην πρόσφατη Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Στρατηγική (Φεβρουάριος 2020) και την ανακοίνωση «Διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ε.Ε.». Η τελευταία εξετάζει, μεταξύ άλλων, την προσέγγιση της Ε.Ε. για την ΤΝ, υπό το πρίσμα της αριστείας και της εμπιστοσύνης σε αυτές τις τεχνολογίες. Επίσης, παρουσιάστηκε μια «Λευκή Βίβλος για την ΤΝ», η οποία τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση έως τα μέσα Ιουνίου 2020. Ποιες είναι, όμως, οι πρωτοβουλίες που οδήγησαν σε αυτή τη Στρατηγική και τη «Λευκή Βίβλο»; Τον Απρίλιο του 2018 δημοσιεύεται η «Ανακοίνωση για την τεχνητή νοημοσύνη», ως

πρώτο βήμα για μια σειρά δράσεων που αποτελούν τη Στρατηγική για την ΤΝ για την Ευρώπη. Η Ανακοίνωση διαβιβάστηκε από την Επιτροπή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών. Σε αυτήν, η ΤΝ ορίζεται ως εξής: «Η Τεχνητή Νοημοσύνη (AI) αναφέρεται σε συστήματα που εμφανίζουν έξυπνη συμπεριφορά, αναλύοντας το περιβάλλον τους και αναλαμβάνοντας ενέργειες - με κάποιο βαθμό αυτονομίας - για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Τα συστήματα που βασίζονται σε AI μπορούν να βασίζονται αποκλειστικά σε λογισμικό, να ενεργούν στον εικονικό κόσμο (π.χ. βοηθοί φωνής, λογισμικό ανάλυσης εικόνων, μηχανές αναζήτησης, συστήματα αναγνώρισης ομιλίας και προσώπου) ή το AI μπορεί να ενσωματωθεί σε συσκευές υλικού (π.χ. προηγμένα ρομπότ, αυτόνομα αυτοκίνητα, μη-επανδρωμένα ιπτάμενα οχήματα (drones) ή εφαρμογές «Διαδικτύου των Πράγματων» (Internet of Things - IoT)». Σύμφωνα με την Ανακοίνωση, η ευρωπαϊκή προσέγγιση για την ΤΝ βασίζεται σε τρεις πυλώνες: 1. Ε νίσχυση της τεχνολογικής και βιομηχανικής ικανότητας της Ε.Ε. και της απορρόφησης της ΤΝ από όλους τους τομείς της οικονομίας 2. Π ροετοιμασία για κοινωνικοοικονομικές αλλαγές 3. Ε ξασφάλιση κατάλληλου ηθικού και νομικού πλαισίου. Την περίοδο των συζητήσεων σχετικά με την Ανακοίνωση εργαζόμουν στην Υποδιεύθυνση της «Υγείας» και μου είχαν αναθέσει το φάκελο της ΤΝ. Ήταν μια πρωτοποριακή πρωτοβουλία και έπρεπε να διασφαλίσουμε ότι όλες οι βασικές έννοιες ήταν «αγκυροβολημένες» στο έγγραφο. Έλαβα το προσχέδιο εγγράφου και έπρεπε να εξασφαλίσω ότι οι πτυχές που σχετίζονται με τα ζητήματα που αντιμετωπίζαμε σε επίπεδο έρευνας για την υγεία, αντικατοπτρίζονταν σωστά στην Ανακοίνωση.

Σε επίπεδο Ε.Ε. μια σειρά πρωτοβουλιών έχει εξελιχθεί από το 2018 μέχρι σήμερα, οδηγώντας στην πρόσφατη Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Στρατηγική, τον Φεβρουάριο του 2020

LAWYER _ 55

_ΟPINIONS Ακολούθησε ένα άλλο σημαντικό ορόσημο: Το «Συντονισμένο Σχέδιο για την ΤΝ» για την Ευρώπη που παρουσιάστηκε τον Δεκέμβριο του 2018. Το Σχέδιο σηματοδότησε τη δέσμευση των Κρατών-Μελών να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να εργαστούν για την «ανάπτυξη και χρήση της ΤΝ στην Ευρώπη». Με ικανοποίηση διαπίστωσα, λαμβάνοντας το προσχέδιο του εγγράφου, ότι οι προσπάθειες θα εντατικοποιούνταν με μεγαλύτερο συντονισμό και με καθορισμό συγκεκριμένων πρωτοβουλιών, σχετικών με τη δημιουργία ευρωπαϊκού χώρου δεδομένων, την ανάπτυξη του κατάλληλου ηθικού και νομικού πλαισίου, τον σχεδιασμό των απαραίτητων προτύπων για την υιοθέτηση της ΤΝ εντός της ψηφιακής ενιαίας αγοράς (Digital Single Market), την αντιμετώπιση της διαθεσιμότητας της απαραίτητης υποδομής, καθώς επίσης και την περαιτέρω δημιουργία και ενίσχυση εγκαταστάσεων υψηλής δυναμικότητας υπολογιστών (High Potential Computing - HPC), την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο κ.λπ. Ο πρώτος πυλώνας εξετάζει την ανάγκη αφενός, για την ύπαρξη του κατάλληλου ύψους επενδύσεων και αφετέρου, για την ύπαρξη επενδύσεων, τόσο από ιδιωτικούς όσο και από δημόσιους φορείς σε βασικούς τομείς, ώστε να διασφαλιστεί η τεχνολογική και βιομηχανική πρόοδος της Ευρώπης στον τομέα της ΤΝ. Σε αυτόν τον πυλώνα γίνεται αναφορά στην ηγετική θέση της Ευρώπης, όσον αφορά την ερευνητική κοινότητα της ΤΝ, καθώς και στους επιχειρηματίες και τις νεοσύστατες επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας. Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας - ΕΣΚ (European Innovation Council - EIC) στην πιλοτική του φάση, όπου και εργάζομαι, καθώς και μελλοντικά, υπό το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη», είναι σημαντικός για την στήριξη και χρηματοδότηση ρηξικέλευθων καινοτομιών που δημιουργούν αγορές στον τομέα της ΤΝ και των σχετικών τεχνολογιών. Ο δεύτερος πυλώνας αντιμετωπίζει το χάσμα δεξιοτήτων, τη διασύνδεση μεταξύ της ψηφιοποίησης και της αγοράς εργασίας, την ανάπτυξη ταλέντων λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλομορφία και τη διεπιστημονικότητα. Ο τρίτος πυλώνας ασχολείται με νομικές και δεοντολογικές πτυχές και υποδεικνύει ότι «για την ανάπτυξη και χρήση της ΤΝ είναι απαραίτητο ένα περιβάλλον εμπιστο-

σύνης και υπευθυνότητας». Η νομική και η ηθική πτυχή είναι διακριτές αλλά αλληλένδετες. Η ηθική υπαγορεύει τις αρχές που μεταφράζονται και εφαρμόζονται στη συνέχεια μέσω ενός νομικού κειμένου/πλαισίου. Στην περίπτωση της ΤΝ, οι συζητήσεις για την ηθική είναι περίπλοκες και ένα μεγάλο ερώτημα είναι: ποιανού ηθική θα έπρεπε να ισχύει; Από νομική άποψη, πτυχές όπως η ευθύνη στην περίπτωση π.χ. όπου μια λανθασμένη απόφαση ληφθεί από ένα σύστημα ΤΝ, εάν ένα σύστημα ΤΝ μπορεί να θεωρηθεί εφευρέτης, από σκοπιά πνευματικής ιδιοκτησίας, πώς τα συστήματα ΤΝ θα μπορούσαν να συμβάλλουν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε ένα δικαστήριο, την εφαρμογή (ή όχι) του ΓΚΠΔ κλπ. Ενόψει της πληθώρας αναλύσεων και εγγράφων σχετικά με αυτό το ζήτημα, είναι προτιμότερο να αναφερθούμε σε μερικά παραδείγματα και πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ξεκινώντας από την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για την ΤΝ (High Level Expert Group on AI). H Ομάδα αυτή δημιουργήθηκε τον Ιούνιο του 2018 και αποτελείται από 52 εμπειρογνώμονες, που περιλαμβάνουν εκπροσώπους από τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό χώρο, πολίτες, καθώς και από τη βιομηχανία. Ο κύριος στόχος της Ομάδας είναι να παρέχει συμβουλές για την υποστήριξη της εφαρμογής της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ΤΝ. Δύο βασικά αποτελέσματα των διαβουλεύσεων και των εργασιών της προαναφερθείσας Ομάδας είναι: • Οι «Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για την ΤΝ», συνιστώντας και υποδεικνύοντας μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση για τα θέματα ΤΝ. Η ανάλυση βασίζεται στο ότι η ΤΝ πρέπει να είναι αξιόπιστη. Για το σκοπό αυτό, ένα σύνολο επτά βασικών απαιτήσεων παρουσιάζονται ως κατευθυντήριες αρχές για να μπορέσει ένα σύστημα ΤΝ να θεωρηθεί αξιόπιστο. Αυτές είναι: Ανθρώπινη αντιπροσωπεία και επίβλεψη, τεχνική αντοχή και ασφάλεια, προστασία της ιδιωτικής ζωής και

Στην περίπτωση της Τεχνητής Νοημοσύνης, οι συζητήσεις για την ηθική είναι περίπλοκες και ένα μεγάλο ερώτημα είναι: Ποιανού ηθική θα πρέπει να ισχύει;

56 _ LAWYER

των δεδομένων, διαφάνεια, πολυμορφία, μη διάκριση και δικαιοσύνη, κοινωνική και περιβαλλοντική ευημερία και ευθύνη. Ακολούθησε μια πιλοτική φάση, κατά την οποία εταιρείες και άλλοι φορείς δοκίμασαν εθελοντικά τη δυνατότητα εφαρμογής αυτών των οδηγιών σε ένα πραγματικό επιχειρηματικό περιβάλλον. • Η «Πολιτική και οι επενδυτικές συστάσεις»: Βασιζόμενοι στις «Οδηγίες δεοντολογίας», η Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου παρουσίασε 33 συστάσεις ως καθοδήγηση για μια «αξιόπιστη τεχνητή νοημοσύνη για τη βιωσιμότητα, την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα, καθώς και για την σύγκληση - ενώ ενδυναμώνει, ωφελεί και προστατεύει τον άνθρωπο». Η πολιτική και οι επενδυτικές συστάσεις θα επιτρέψουν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στα κράτη-μέλη να επανεξετάσουν και να επικαιροποιήσουν αναλόγως τις δεσμεύσεις τους, όπως αντικατοπτρίζονται στο προαναφερθέν «Συντονισμένο Σχέδιο για την τεχνητή νοημοσύνη» για την Ευρώπη. Άλλα παραδείγματα πρωτοβουλιών και μελετών σε επίπεδο Ε.Ε. περιλαμβάνουν τη δημιουργία της AI Alliance, ενός πανευρωπαϊκού φόρουμ, όπου συζητείται η ΤΝ και οι συνέπειες της χρήσεως των σχετικών τεχνολογιών, στο οποίο μπορεί να συμμετάσχει οποιοσδήποτε. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί ο δεοντολογικός χάρτης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης (CEPEJ) του Συμβουλίου της Ευρώπης, σχετικά με τη χρήση της ΤΝ σε δικαστικά συστήματα και το περιβάλλον τους, καθορίζοντας μια σειρά βασικών αρχών, όταν η ΤΝ χρησιμοποιείται σε δικαστικές διαδικασίες. Περαιτέρω, αξιοσημείωτη είναι η έκθεση «Η ηθική της τεχνητής νοημοσύνης: Θέματα και πρωτοβουλίες» που εκπονήθηκε μετά από αίτημα της Ομάδας για το Μέλλον της Επιστήμης και της Τεχνολογίας (STOA) και την οποία διαχειρίζεται η Μονάδα Επιστημονικής Προοπτικής, στη Γενική Διεύθυνση Κοινοβουλευτικών Υπηρεσιών Έρευνας (EPRS) της Γραμματείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Μεταξύ των θεμάτων που προέρχονται από το Πρόγραμμα Ενισχυμένης Πιλοτικής Εργασίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας (EIC) 2020 είναι τα ακόλουθα: Στο πλαίσιο του FET Proactive χρηματοδοτικού μέσου προβλέπεται ένα θέμα αφιερωμένο στην

Ανθρωποκεντρική ΤΝ (Human Centric AI) στην προσπάθειά του να εξετάσει την πιθανότητα περισσότερων αποδεικτικών στοιχείων - βασισμένη και επεξηγούμενη προσέγγιση αλγοριθμικών αποφάσεων μηχανικής μάθησης. Επίσης, ένα θέμα ΤΝ για εκτεταμένη κοινωνική αλληλεπίδραση, διερευνά τη σχέση μεταξύ μελλοντικών τεχνολογιών εικονικής πραγματικότητας και κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Τα ανωτέρω είναι μόνο τμήματα των πρωτοβουλιών, εκθέσεων και αναλύσεων, σε επίπεδο Ε.Ε. για την ΤΝ, η οποία διαπερνά τώρα σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής μας. Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφερθώ στα λόγια του Carl Sagan στο μυθιστόρημά του «Επαφή»: «Είστε ένα ενδιαφέρον είδος. Ένα ενδιαφέρον μείγμα. Είστε ικανοί για τόσο όμορφα όνειρα, και τόσο φοβερούς εφιάλτες. Νιώθετε τόσο χαμένοι, τόσο αποκομμένοι, τόσο μόνοι, μόνο που δεν είστε. Δείτε, σε όλη μας την αναζήτηση, το μόνο πράγμα που βρήκαμε που κάνει το κενό μας να είναι ανεκτό, είναι ο ένας τον άλλο». Ας χρησιμοποιήσουμε, λοιπόν, τις τεχνολογίες ΤΝ για να δημιουργήσουμε τα πιο όμορφα όνειρα ο ένας για τον άλλο!

LAWYER _ 57

_ΟPINIONS

Σκέψεις για την επίδραση των μέτρων κατά της πανδημίας Covid-19 στα έργα ΣΔΙΤ στην Ελλάδα

Αθηνά Ψαράκη

Μεταξύ των ζητημάτων που ανέκυψαν, στο πεδίο της οικονομικής δραστηριότητας, από την εφαρμογή των μέτρων αντιμετώπισης του κορωνοϊού, προβληματισμοί αναφύονται και στο πεδίο των έργων ΣΔΙΤ, τόσο στο προ-συμβατικό, όσο και στο στάδιο εκτέλεσης της σύμβασης.

Δικηγόρος (LL.M. Queen Mary, University of London)

κατά του Covid-19 επηρεάζουν τη διαμόρφωση της σύμβασης σύμπραξης και τις παρεπόμενες συμφωνίες. Αφετέρου, αναφορικά με το στάδιο εκτέλεσης της σύμβασης, βασικός προβληματισμός είναι πώς τα μέτρα κατά του Covid-19 επιδρούν στο πλαίσιο εκτέλεσης των συμβατικών υποχρεώσεων. Οι απαντήσεις στα ανωτέρω επιδιώκουν να υποδείξουν το συμβαλλόμενο μέρος που αναλαμβάνει, εν τέλει, να καλύψει τις αρνητικές -οικονομικές κατά κανόνα- συνέπειες που τυχόν θα επιφέρουν τα μέτρα κατά του Covid19 ή έχουν επιφέρει στο πλαίσιο ενός υπό διαμόρφωση ή υπό εκτέλεση έργου ΣΔΙΤ, ποιος δηλαδή αναλαμβάνει τον σχετικό κίνδυνο. Ο Ν. 3389/2005 (άρθρο 2 παρ. 2 περ. β’) προβλέπει πως «οι Ιδιωτικοί Φορείς, έναντι ανταλλάγματος που καταβάλλεται εφάπαξ ή τμηματικά από τους Δημόσιους Φορείς ή τους τελικούς χρήστες των έργων ή υπηρεσιών αυτών, αναλαμβάνουν ουσιώδες μέρος των κινδύνων που συνδέονται με τη χρηματοδότηση, την κατασκευή, τη διαθεσιμότητα ή τη ζήτηση του αντικειμένου της Σύμπραξης και των συναφών κινδύνων όπως, ενδεικτικά, το διαχειριστικό και τον τεχνικό κίνδυνο». Παρά την ανωτέρω διατύπωση που

α πολιτειακά μέτρα για την αντιμετώπιση των υγειονομικών επιπτώσεων της πανδημίας Covid-19 δημιούργησαν μια νέα πραγματικότητα στο πεδίο της οικονομικής δραστηριότητας: παύση δραστηριοτήτων, αρρυθμίες στην παραγωγή και την κατασκευή, οικονομικές απώλειες. Σε νομικό επίπεδο, αναδείχθηκε μια σειρά ζητημάτων με επίκεντρο την αναζήτηση των εργαλείων που διαθέτουν οι συναλλασσόμενοι για την αποτελεσματική διαχείριση των επιπτώσεων των μέτρων της πολιτείας. Μπορούν οι συναλλασσόμενοι να αποφύγουν ή να αναστείλουν την υποχρέωσή τους για εκπλήρωση των συμβατικών τους υποχρεώσεων; Ή μπορούν να διαμορφώσουν τις συμβατικές τους σχέσεις, ώστε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις συνέπειες των μέτρων ή ανάλογων μέτρων που ενδεχομένως να επιβληθούν στο μέλλον; Τέτοιοι προβληματισμοί αναφύονται αναπόφευκτα και στο πεδίο των έργων ΣΔΙΤ, είτε κατά το προ-συμβατικό στάδιο είτε κατά το στάδιο εκτέλεσης της σύμβασης, το οποίο κατά κανόνα περιλαμβάνει όχι μόνο την κατασκευή, αλλά και τη διαχείριση-εκμετάλλευση ενός έργου ή της παροχής υπηρεσίας. Αφενός όσον αφορά στο προ-συμβατικό στάδιο, το ερώτημα που γεννάται είναι με ποιον τρόπο οι συνέπειες των μέτρων 58 _ LAWYER

φαίνεται να εναποθέτει σημαντικό τμήμα των κινδύνων στην πλευρά του ιδιώτη, ο γενικός κανόνας που ισχύει στο πεδίο των έργων ΣΔΙΤ είναι ότι το κριτήριο για την κατανομή των κινδύνων είναι η αποτελεσματικότερη διαχείριση του κινδύνου. Και τούτο, κατά παρέκκλιση της γενικής αρχής του δικαίου που υπαγορεύει την ανάληψη κινδύνου από το μέρος εκείνο, στη σφαίρα ευθύνης του οποίου εντοπίζεται ο κίνδυνος. Ταυτόχρονα, στο πλαίσιο των έργων ΣΔΙΤ η σύμβαση σύμπραξης και οι παρεπόμενες συμφωνίες αποκτούν ιδιαίτερα βαρύνουσα σημασία, καθώς οι προβλέψεις τους κατισχύουν των διατάξεων του Αστικού Κώδικα, που ρυθμίζει κατ’ αρχήν τα ζητήματα περί κατανομής κινδύνων. Συγκεκριμένα, με βάση τον Ν. 3389/2005 (άρθρο 17 παρ. 1) «Οι Συμβάσεις Σύμπραξης, καθώς και τα Παρεπόμενα Σύμφωνα περιλαμβάνουν τους όρους και τις ρυθμίσεις που καθορίστηκαν από το Δημόσιο Φορέα με τη σχετική Προκήρυξη κατά τη Διαδικασία Ανάθεσης και συνιστούν το μόνο συμβατικό πλαίσιο που δεσμεύει τους εμπλεκόμενους Δημόσιους και Ιδιωτικούς Φορείς. Στις Συμπράξεις που έχουν υπαχθεί στο καθεστώς του νόμου αυτού, εφαρμόζονται οι όροι της Σύμβασης Σύμπραξης και συμπληρωματικά ο Αστικός Κώδικας». Συνεπώς, ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται συμβατικά κάθε φορά η κατανομή των κινδύνων, όπως των συνεπειών των μέτρων κατά του Covid-19, παρέχει τη βασική κατεύθυνση για την αναζήτηση του μέρους εκείνου που θα αναλάβει να διαχειριστεί και, εν τέλει, να απορροφήσει τις συνέπειες του κινδύνου, λόγω των μέτρων κατά του Covid-19. Με βάση τα ανωτέρω, καθίσταται σαφές ότι η σύμβαση σύμπραξης βρίσκεται στο επίκεντρο των υπό εξέταση ζητημάτων. Έτσι, για τα έργα τα οποία βρίσκονται υπό διαμόρφωση, καίρια σημασία αποκτά πλέον η λήψη υπόψη των επιπτώσεων των μέτρων κατά του Covid-19 για την τελική διαμόρφωση των συμβατικών κειμένων. Είναι αμφίβολο δε κατά πόσο μια κλασική διατύπωση ρήτρας περί γεγονότων ανωτέρας βίας (όπως θεωρούνται σήμερα οι συνέπειες από τα μέτρα κατά του κορωνοϊού) θα μπορέσει να καλύψει τις επιπτώσεις των μέτρων κατά Covid-19 προϊόντος του χρόνου και δεδομένης της σχετικής, πλέον, γνώσης των μερών. Απαιτείται, συνεπώς, προσεκτική διατύπωση και ταυτόχρονα συνυπολογισμός της διαμόρφωσης των λοιπών συμβατικών ρητρών. Αλλά και στο επίπεδο των έργων ΣΔΙΤ που βρίσκονται στο στάδιο της εκτέλεσης, το περι-

εχόμενο των σχετικών συμβατικών προβλέψεων θα υποδείξει τα εργαλεία που διαθέτουν τα συμβαλλόμενα μέρη για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων των μέτρων κατά του Covid-19 στην εκτέλεση του έργου. Στο μέτρο που θα μπορέσει να ενεργοποιηθεί ρήτρα περί ανωτέρας βίας, ο ιδιωτικός φορέας θα μπορέσει να καθυστερήσει την εκτέλεση της σύμβασης χωρίς να του επιβληθούν ποινικές ρήτρες ή να προβεί σε καταγγελία της σύμβασης και, κατά συνέπεια, σε πρόωρη λήξη της διάρκειας αυτής. Ακόμα, είναι πιθανόν να προβλέπεται αναστολή ισχύος της σύμβασης για τέτοιες περιπτώσεις. Επιπλέον, δεν αποκλείεται οι συνέπειες των μέτρων κατά του κορωνοϊού να έχουν τέτοια επίδραση στις προβλέψεις και τα αναμενόμενα αποτελέσματα που να καταστεί αναγκαία η ενεργοποίηση ρήτρας αναπροσαρμογής των συμφωνηθέντων. Δεν αποκλείεται, βέβαια, το ενδεχόμενο να θεωρηθεί ότι οι συνέπειες από τα μέτρα κατά του Covid-19 δεν εμπίπτουν στο ρυθμιστικό πεδίο της σύμβασης για τους κινδύνους και να προσφύγουν τα μέρη στη λύση της κάλυψης του σχετικού κινδύνου μέσω εγγυήσεων τρίτων που συνδέονται με τη σύμβαση σύμπραξης με αυτόν τον σκοπό. Υπάρχει δε και η πιθανότητα να έχει αναλάβει το δημόσιο την κάλυψη του σχετικού κινδύνου και, κατ΄ αποτέλεσμα, να φέρει την ευθύνη για τη διαχείριση και απορρόφησή του. Στην πράξη, δεν είναι σπάνια αυτή η επιλογή για την κατανομή των κινδύνων από περιστατικά ανωτέρας βίας. Και τούτο διότι το δημόσιο θεωρείται το ικανότερο μέρος να αναλάβει τέτοιους κινδύνους λόγω της κρατικής εξουσίας και της θέσης του. Όπως καταδεικνύεται από τα ανωτέρω, η αρχιτεκτονική των συμβατικών κειμένων στα έργα ΣΔΙΤ αποτελεί τη βάση για την αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών εκ των μέτρων κατά του Covid-19. Σε κάθε δε περίπτωση, όπως έχει επισημανθεί πρόσφατα και από την Παγκόσμια Τράπεζα, θα μπορούσε η εν λόγω συγκυρία να αποτελέσει το έναυσμα για την αναπροσαρμογή συμβατικών ρητρών εκ μέρους των κυβερνήσεων, ειδικά σε τομείς που πλήττονται άμεσα από τα μέτρα κατά Covid-19 και, κατ΄ αποτέλεσμα, τον κατά κάποιο τρόπο επανέλεγχό τους.

Η αρχιτεκτονική των συμβατικών κειμένων στα έργα ΣΔΙΤ αποτελεί τη βάση για την αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών εκ των μέτρων κατά του Covid-19

LAWYER _ 59

_ΟPINIONS

Αθανάσιος Παναγιώτου

Αθανάσιος Βοζίκης

Υποψήφιος Δ.Ν., LL.M. Queen Mary University of London | Δικηγόρος Παρ’ Εφέταις Adjunct Professor The American College of Greece-Deree | Μέλος Δ.Σ. European Association of Health Law

Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Πειραιώς | Διευθυντής Εργαστηρίου Οικονομικών και Διοίκησης της Υγείας, Πανεπιστήμιο Πειραιώς

ΔΕΝΤΡΑ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΝΟΜΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ:

Oρθολογική και αιτιολογημένη λήψη αποφάσεων σε καθεστώς νομικής αβεβαιότητας - Μέρος Α’ Η

Δυσχερή ζητήματα, παράγοντες αβεβαιότητας και αλληλεπιδράσεις σε δίκες, μετατρέπονται σε δέντρα αποφάσεων. Ποια η ορθολογική χρήση τους και γιατί αποτελούν εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο σε ιδιαίτερα απαιτητικές υποθέσεις.

αβεβαιότητα είναι στοιχείο συνυφασμένο με το νομικό κόσμο. Τα δυσχερή δογματικά ζητήματα, η εγγενής ασάφεια νομικών εννοιών, η πολυνομία, οι πρακτικές δυσχέρειες, τα δικονομικά ζητήματα και οι καθυστερήσεις στην απονομή δικαιοσύνης δημιουργούν ένα εξαιρετικά «ομιχλώδες» τοπίο για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (ενάγοντες, εναγομένους, δικηγόρους, δικαστές), τα οποία καλούνται να λάβουν σημαντικές αποφάσεις, σταθμίζοντας πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες.

Ανάλυση αποφάσεων: Aιτιολογημένος και οργανωμένος τρόπος διαχείρισης νομικών αβεβαιοτήτων/δυσχερειών Οι παράγοντες αβεβαιότητας μίας συγκεκριμένης υπόθεσης περιλαμβάνουν δυσχερή δογματικά και αποδεικτικά ζητήματα

* Τ ο Β’ Μέρος του άρθρου θα δημοσιευθεί στο τεύχος Σεπτεμβρίου

60 _ LAWYER

(π.χ. αόριστες νομικές έννοιες και συναφή αποδεικτικά ζητήματα), καθώς και άλλους παράγοντες που συχνά επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο τα νομικά και πραγματικά ζητήματα επιλύονται (η αξιοπιστία συγκεκριμένου εγγράφου ή η επίδραση ενός μάρτυρα στη δικανική κρίση για ένα από τα καίρια ζητήματα). Συνεπώς, οι σχετικές δίκες είναι συχνά αβέβαιες ως προς την έκβασή τους και η προσφυγή στα δικαστήρια δεν αποτελεί πάντοτε την πλέον αποτελεσματική επιλογή. Για τους λόγους αυτούς, η συγκροτημένη λήψη αποφάσεων από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (δικηγόρους, ενάγοντες, εναγόμενους, ασφαλιστικές εταιρείες κοκ.) είναι απαραίτητη. Για την αποτελεσματική διαχείριση των υποθέσεων, είναι απαραίτητη η αντιμετώπιση των σχετικών αβεβαιοτήτων και δυσχερειών με αιτιολογημένο τρόπο. Οι άνθρωποι των επιχειρήσεων παραδοσιακά χρησιμοποιούν την ανάλυση αποφάσεων, ώστε να λάβουν δύσκολες αποφάσεις με πολλά σημεία αβεβαιότητας (Lewis and Roca). Ωστόσο, η νομική κοινότητα άρχισε πολύ αργότερα να τη χρησιμοποιεί για την ανάλυση κινδύνου σε πολύπλοκες υποθέσεις (Victor, 1985). Δεδομένου ότι οι δίκες στην Ελλάδα συνδέονται με σημαντικές δυσχέρειες, καθυστερήσεις και υψηλό κόστος, είναι απαραίτητη η ενίσχυση των προσπαθειών των εμπλεκόμενων μερών στο να προχωρήσουν σε συμβιβασμό, έπειτα από διαπραγμάτευση ή να προσφύγουν στη διαμεσολάβηση. Η ανάλυση αποφάσεων συμβάλλει στη μεθοδική αξιολόγηση των εναλλακτικών επιλογών από τα μέρη. Αρχικά, η πραγματοποίηση ορθής ανάλυσης νομικού κινδύνου περιλαμβάνει: 1) αναγνώριση των ζητημάτων/παραγόντων που θα επηρεάσουν την τελική έκβαση της δίκης και το ύψος της αποζημίωσης που θα επιδικασθεί και 2) ανάλυση των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στα ζητήματα αυτά (Glideen at al. 2014). Το βασικό εργαλείο για μια τέτοια ανάλυση είναι ένα δέντρο απόφασης (Victor, 2001). Όταν όλα τα δυσχερή ζητήματα και οι παράγοντες αβεβαιότητας μιας υπόθεσης και οι αλληλεπιδράσεις τους έχουν αναγνωριστεί, μετατρέπονται σε δέντρο απόφασης (Glideen at al. 2014). Αυτό παρουσιάζει όλα τα πιθανά σενάρια για την έκβαση της δίκης και τις συνέπειές τους. Άρα, αποτελεί ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο για να εξεταστεί και να αναλυθεί πώς και σε ποιο βαθμό τα διαφορετικά νομικά και πραγματικά ζητήματα

μπορούν να επηρεάσουν μια υπόθεση (Glideen at al., 2014). Όταν αξιολογούμε τις πιθανότητες, είναι απαραίτητο να λαμβάνουμε υπόψη διαφορετικούς παράγοντες. Π.χ. 1) Σε τι στηρίζεται η κρίση μας για τις δύο πτυχές ενός υπό εξέταση ζητήματος (ύπαρξη ή μη αμέλειας, τήρηση ή μη του προτύπου επιμέλειας από ιατρό, ύπαρξη ή μη αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ παράνομης και υπαίτιας συμπεριφοράς και ζημιογόνου αποτελέσματος) 2) Τι αποδείξεις (ευνοϊκές ή μη) υπάρχουν στη διάθεσή μας; 3) Ποιοι θα είναι μάρτυρες ή/και πραγματογνώμονες; 4) Υπάρχει νομολογία (υπέρ ή κατά) για το συγκεκριμένο ζήτημα; Πώς έχουν χειριστεί τα δικαστήρια παρόμοιες υποθέσεις; Με βάση ποιους συλλογισμούς και νομικά επιχειρήματα κατέληξαν στις αποφάσεις τους; 5) Ποιοι επιπλέον παράγοντες ενδέχεται να επηρεάσουν τη δικανική κρίση; Το δέντρο απόφασης συγκεντρώνει τις διαφορετικές αβεβαιότητες, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα πιθανά αποτελέσματα (Lewis and Roca). Αποτελεί εργαλείο λήψης αποτελεσματικών αποφάσεων, καταγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο φτάνουμε σε αυτές και βελτιώνοντας τις πιθανότητες επίτευξης ενός θετικού αποτελέσματος (Lewis and Roca). Η ανάλυση αποφάσεων στηρίζεται στην έννοια του «προσδοκώμενου κέρδους» (expected value). «Προσδοκώμενο κέρδος» είναι το κέρδος από κάθε πιθανή έκβαση της δίκης, πολλαπλασιαζόμενο με την πιθανότητα επέλευσής του. Σχετικά με τη διαχείριση πολύπλοκων διαφορών αστικής ευθύνης, το «προσδοκώμενο κέρδος» είναι η σταθμισμένη μέση τιμή όλων των δυνητικών αποτελεσμάτων. Η νομική κοινότητα συνήθως εκφράζει τις απόψεις της σε ποιοτικούς και όχι σε ποσοτικούς όρους (π.χ. «Είναι πολύ πιθανό... Υπάρχουν καλές πιθανότητες...» κοκ). Αυτό για το δικηγόρο μπορεί να σημαίνει 55%, αλλά για εμάς 85%. Σε υποθέσεις μεγάλου οικονομικού αντικειμένου, αυτή η παρανόηση μπορεί να έχει τεράστιο κόστος. Συνεπώς,

Όταν όλα τα δυσχερή ζητήματα και οι παράγοντες αβεβαιότητας μιας υπόθεσης και οι αλληλεπιδράσεις τους έχουν αναγνωριστεί, μετατρέπονται σε δέντρο απόφασης

LAWYER _ 61

_ΟPINIONS είναι απαραίτητη η εξεύρεση και χρήση μιας κοινής και μετρήσιμης γλώσσας (Lewis and Roca). Οι πιθανότητες εκφράζονται σε ποσοστά (%) και εμπεριέχουν το απαραίτητο ποιοτικό στοιχείο (Lewis and Roca): Ο ενάγων προσφέρεται να συμβιβαστεί για 60.000 ευρώ. Η καλύτερη εκτίμηση είναι πως έχω 40% πιθανότητα να επιδικάσει το δικαστήριο αποζημίωση. Εάν αυτό συμβεί, υπάρχει περίπου 25% πιθανότητα να επιδικαστούν περίπου 225.000 ευρώ, 50% πιθανότητα να επιδικαστούν 100.000 και 25% πιθανότητα για 35.000. Θα πρέπει να αποδεχθώ την προσφορά του ενάγοντα; Όχι. Αλλά, ίσως αξίζει να συμβιβαστώ για 46.000 ευρώ. Διότι: α) (0,4 x 0,25= 0,10): 10% πιθανότητα για αποζημίωση 225.000 ευρώ, άρα προσδοκώμενο κέρδος 22.500 ευρώ, β) (0,4 x 0,5 = 0,20): 20% πιθανότητα για αποζημίωση 100.000 ευρώ, άρα προσδοκώμενο κέρδος 20.000 ευρώ, γ) (0,4 x 0,25 = 0,10): 10% πιθανότητα για αποζημίωση 35.000 ευρώ, άρα προσδοκώμενο κέρδος 3.500 ευρώ. Το άθροισμα των προσδοκώμενων κερδών (σταθμισμένη μέση τιμή) για όλα τα σενάρια (22.500+20.000+3.500) είναι 46.000. Ωστόσο, όταν υπάρχουν πολλές μεταβλητές/ παράγοντες που επηρεάζουν την τελική έκβαση (κάτι που ισχύει αναμφίβολα για πολύπλοκες υποθέσεις, όπου πολλά και διαφορετικά νομικά και πραγματικά ζητήματα επηρεάζουν την έκβαση της δίκης), ο ανθρώπινος νους δυσκολεύεται να οργανώσει και να αναλύσει όλα τα πιθανά αποτελέσματα (Lewis and Roca). Τα δέντρα αποφάσεων αποτελούν αναγκαία εργαλεία για την ανάλυση αυτή.

Βασικές χρήσεις, σκοποί και χαρακτηριστικά αποφάσεων Οι βασικοί λόγοι, για τους οποίους δικηγόροι και εντολείς χρησιμοποιούν δέντρα αποφάσεων είναι: 1) για να είναι βέβαιοι πως έχουν κατανοήσει επαρκώς τα κυριότερα δυσχερή ζητήματα της υπόθεσης, 2) για να λάβουν άδεια από τους εντολείς να προχωρήσουν σε συμβιβασμό, 3) για να πείσουν τα μέρη να αποδεχθούν έναν συμβιβασμό, 4) για να πείσουν έναν διαμεσολαβητή (ή δικαστή) για τη βασιμότητα της θέσης τους και 5) για να καταστρώσουν μια οικονομικά βιώσιμη στρατηγική διαχείρισης της υπόθεσης (Victor, 2001). Ο βασικός σκοπός των δέντρων αποφάσεων

είναι να αναδειχθούν τα πιο σημαντικά ζητήματα και οι παράγοντες που τα επηρεάζουν, στην περίπτωση που η υπόθεση ακολουθήσει τη δικαστική οδό (Victor, 2001). Η αναγνώριση των βασικών αβεβαιοτήτων/δυσχερών ζητημάτων και η συνακόλουθη εκτίμηση/αξιολόγηση των λόγων για τους οποίους μια υπόθεση μπορεί να χαθεί ακόμα κι αν κάποιο σημαντικό ζήτημα έχει κερδηθεί, είναι τεράστιας σημασίας. Τα μέρη πραγματοποιούν καλύτερες εκτιμήσεις και αναγνωρίζουν σημεία τα οποία χρειάζονται βαθύτερη πραγματική ή νομική έρευνα (Victor, 2001). Ουσιαστικά, τα δέντρα αποφάσεων βασίζονται στις καλύτερες υποκειμενικές εκτιμήσεις του δικηγόρου σχετικά με δυσχερή ζητήματα μιας υπόθεσης, τις αλληλεπιδράσεις τους, τις συνέπειές τους και την πιθανή έκβασή τους (Victor, 2001). Τα καίρια ζητήματα (ultimate issues) είναι αυτά των οποίων η έκβαση ξεχωριστά ή συνδυαστικά είναι καθοριστική για τη συνολική έκβαση της υπόθεσης (η ύπαρξη ή μη παρανομίας ή υπαιτιότητας ή ζημίας ή αιτιώδους συνδέσμου), καθώς και εκείνα τα ζητήματα που επηρεάζουν το ύψος της αποζημίωσης (Victor, 2001). Οι παράγοντες που επηρεάζουν (influencing factors) είναι εκείνα τα σημεία αβεβαιότητας που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο θα επιλυθούν τα καίρια ζητήματα (κανόνες Πολιτικής Δικονομίας, αποδεικτικά μέσα, μάρτυρες, έγγραφα κλπ.) (Victor 2001). Δεν μπορούν να επηρεάσουν ευθέως την έκβαση της υπόθεσης, αλλά επηρεάζουν την έκβαση καίριων ζητημάτων. Ένα δέντρο απόφασης που χρησιμοποιείται σε ιδιωτικές διαφορές έχει συνήθως δύο διακλαδώσεις: «διεκδικώ δικαστικώς» και «συμβιβάζομαι». Η διακλάδωση του συμβιβασμού ενδεχομένως να αποτελεί την πρόταση της άλλης πλευράς, ή την εκτίμηση του δικηγόρου για το τι μπορεί να αποδεχθεί η άλλη πλευρά για να επιτευχθεί συμβιβασμός (Hoffer, 1996). Η διακλάδωση της δικαστικής

Ο βασικός σκοπός των δέντρων αποφάσεων είναι να αναδειχθούν τα πιο σημαντικά ζητήματα και οι παράγοντες που τα επηρεάζουν, στην περίπτωση που η υπόθεση ακολουθήσει τη δικαστική οδό

62 _ LAWYER

διεκδίκησης συνήθως περιλαμβάνει περαιτέρω διακλαδώσεις, οι οποίες παρουσιάζουν τα διαφορετικά νομικά και πραγματικά ζητήματα που ενδέχεται να ανακύψουν κατά τη διάρκεια της δίκης (Hoffer, 1996). Τα μέρη ενός δέντρου απόφασης είναι τα εξής: 1) Κ όμβος απόφασης (decision node), που απεικονίζεται με τετράγωνο και αποτελεί μία στρατηγική επιλογή (π.χ. δικαστική διεκδίκηση ή συμβιβασμός), η οποία βρίσκεται απολύτως στον έλεγχό μας (αν και οι συνέπειές της δεν ελέγχονται από εμάς) (Victor, 2001). Οι πιθανές επιλογές μας είναι γραμμένες στις «διακλαδώσεις» (οριζόντιες γραμμές), που ακολουθούν τον κόμβο (Victor 2001). 2) Κ όμβος πιθανοτήτων (chance node), που απεικονίζεται με κύκλο και παρουσιάζει ένα δυσχερές ζήτημα, ένα σημείο αβεβαιότητας (π.χ. απόδειξη αμέλειας, ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου ή μη), κάτι το οποίο δεν βρίσκεται απόλυτα στον έλεγχό μας (Victor, 2001). Οι διακλαδώσεις που ακολουθούν έναν τέτοιο κόμβο δείχνουν τους πιθανούς τρόπους, με τους οποίους κάθε επιμέρους ζήτημα μπορεί να επιλυθεί (Victor 2001). Πολλές διακλαδώσεις μπορεί να ακολουθούν έναν κόμβο πιθανοτήτων (Victor, 2001). Το ζήτημα στο οποίο επικεντρώνονται, θα πρέπει να μπορεί να επιλυθεί με τουλάχιστον έναν από τους τρόπους που δείχνουν οι διακλαδώσεις που ακολουθούν, αλλά όχι με παραπάνω από έναν τρόπο από αυτούς που παρουσιάζονται και χωρίς πρόσθετους τρόπους, πέραν αυτών που έχουν ήδη παρουσιασθεί στο δέντρο (Victor, 2001). Οι πιθανότητες που σημειώνονται κάτω από κάθε διακλάδωση, αντιπροσωπεύουν την εκτίμηση του δικηγόρου (ή διαμεσολαβητή ή άλλου συμβούλου) σχετικά με την πιθανότητα επέλευσης των αποτελεσμάτων κάθε διακλάδωσης (Victor, 2001). Οι πιθανότητες για την έκβαση κάθε ζητήματος απεικονίζονται κάτω από τις αντίστοιχες διακλαδώσεις. Οι πιθανότητες σε έναν κόμβο θα πρέπει να ανέρχονται αθροιστικά σε 100%. Αξίζει να τονιστεί πως όταν αποφασίζουμε και εξετάζουμε τις πιθανότητες αυτές, είναι απαραίτητο να εστιάζουμε «πίσω από τους αριθμούς», με βάση διαφορετικούς σημαντικούς παράγοντες.

ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ ΑΝΆΛΥΣΗΣ ΑΠΟΦΆΣΕΩΝ ΓΙΑ ΕΙΣ ΒΆΘΟΣ ΑΝΆΛΥΣΗ ΝΟΜΙΚΟΎ ΚΙΝΔΎΝΟΥ ΚΑΙ ΛΉΨΗ ΝΟΜΙΚΉΣ ΑΠΌΦΑΣΗΣ (ΠΡΟΣΦΥΓΉ ΣΤΟ ΔΙΚΑΣΤΉΡΙΟ Ή ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΌΣ) ΜΕ ΧΡΉΣΗ ΔΈΝΤΡΟΥ ΑΠΌΦΑΣΗΣ (Εικόνες 1 και 2) Scenario

Judge does not allow a state-of-art defense (i.e., if jury finds Def's product caused Pltf's injury, Def liable even if a jury could find product was safe based on risks known at time of sale)

Judge denies Daubert motion to exclude 1 of Pltf's doctors

Jury finds Def's product caused Pltf's injury .80

Jury awards: $1,000K± .25

{1}

$ 500K± .50

{2}

$ 200K± .25

2/3 did not cause

.20 $ 800K± product caused Pltf's injury

.60

.40 grants motion

.25 $ 400K± .50 $ 200K± .25

1/3 did not cause

.60

Jury finds product not safe, even considering only those risks known at time of sale

LITIGATE?

Judge denies Daubert motion to exclude 1 of Pltf's doctors

.80

did not cause

.25

{9}

$ 800K± .25 $ 400K± .50 $ 200K± .25

1/3 did not cause

.60 allows a state-of-art defense (i.e., if jury finds product was safe based on risks known at time of sale, Def not liable even if caused Pltf's injury)

finds product safe

.40

Jury finds product not safe, even considering only those risks known at time of sale

.10 Judge denies Daubert motion to exclude 1 of Pltf's doctors

.80

2/3 did not cause

$ 500K± .50 $ 200K± .25 0

.20

.40 grants motion

.75

$1,000K± .25

product caused Pltf's injury

.50 Current FDA standard not admissible

product caused Pltf's injury

1/3 did not cause

$ 800K± .25 $ 400K± .50 $ 200K± .25 $

.60 finds product safe .50

{7} {8}

{10}

.20

grants motion

{6}

$ 500K± .50

product caused Pltf's injury .40

{5}

$1,000K± .25

$ 200K± .25

2/3

.90 Current FDA standard is admissible

product caused Pltf's injury

{3} {4}

{11} {12} {13} {14} {15} {16} {17} {18} {19} {20} {21} {22} {23} {24} {25} {26}

Πηγή: http://www.settlementperspectives.com/wp-content/uploads/2009/07/advance-decision-tree.pdf

Πηγή: Lewis and Roca LLP Lawyers, Legal Risk Evaluation Services Using Decision Tree Analysis, Law from a Business Perspective

LAWYER _ 63

_ΟPINIONS

Μαρία Γ. Σινανίδου Int. IP LL.M. Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος

“MADE BY A.I.” ... WHO OWNS COPYRIGHT? Πνευματική ιδιοκτησία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης Τ “Γιατί καὶ τὸ τραγοῦδι τὸ φορτώσαμε

μὲ τόσες μουσικὲς ποὺ σιγά-σιγὰ βουλιάζει καὶ τὴν τέχνη μας τὴ στολίσαμε τόσο πολὺ

ποὺ φαγώθηκε ἀπὸ τὰ μαλάματα τὸ πρόσωπό της κι εἶναι καιρὸς νὰ ποῦμε τὰ λιγοστά μας λόγια γιατί ἡ ψυχή μας αὔριο κάνει πανιά.”

Γιώργος Σεφέρης Ένας γέροντας στην ακροποταμιά Συλλογή ‘Ποιήματα’ 20η έκδοση. ΙΚΑΡΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, Αθήνα 2000

64 _ LAWYER

έλη του έτους 2018 πραγματοποιήθηκε, σε δημοπρασία έργων τέχνης, η πρώτη πώληση έργου, το οποίο δημιουργήθηκε από πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης. Αξιοσημείωτη, στην εν λόγω πώληση, είναι η ιδιαίτερα υψηλή τιμή του έργου (432.500 δολάρια), τιμή 45 φορές υψηλότερη από τα 7.000 έως 10.000 δολάρια, που είχε θέσει ως αρχική εκτίμηση ο οίκος δημοπρασιών Christie΄s στη Νέα Υόρκη 1. Ωστόσο, ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός, ότι ο πίνακας με τίτλο ‘Edmond de Belamy’ (πρόκειται για φανταστικό πρόσωπο) δημιουργήθηκε από την καλλιτεχνική κολεκτίβα Obvious 2 με έδρα το Παρίσι, με τη χρήση ενός αλγόριθμου GAN (Generative Adversarial Network), ο οποίος είχε τροφοδοτηθεί προηγουμένως με 15.000 πορτρέτα ζωγραφισμένα μεταξύ του 14ου και του 20ου αιώνα. Στην ιστοσελίδα της, η κολεκτίβα σχολιάζει τη δήλωση του Picasso “Computers are useless. They can only give answers.”, δηλώνοντας “Well Picasso (1881 - 1973), it’s a disagreement.”.

‘Edmond de Belamy’

Το έργο ‘Edmond de Belamy’ φέρει την ‘υπογραφή’ ενός συγκεκριμένου αλγορίθμου (βλ. φωτό δεξιά) και η βασική απορία που γεννάται είναι αυτή περί του δημιουργού του έργου, η απάντηση επί της οποίας θα προσδιορίσει και εκείνον, ο οποίος απολαύει των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Το μεγάλο, δηλαδή, ερώτημα που τίθεται είναι εάν μπορούν τα έργα που δημιουργούνται με τεχνητή νοημοσύνη να θεωρηθούν ότι συνιστούν πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα, όταν ο δημιουργός πίσω από το έργο καθαυτό δεν είναι o άνθρωπος. Εάν η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι καταφατική, το δεύτερο (ίσως πιο) μεγάλο ερώτημα είναι ποιος θεωρείται, στην περίπτωση αυτή, ο δημιουργός αυτών των έργων και, επομένως, (καταρχήν) ο δικαιούχος των πνευματικών δικαιωμάτων. Σύμφωνα με τον Richard Lloyd, ειδικό του Christie΄s, «Η τεχνητή νοημοσύνη είναι μία από τις πολλές τεχνολογίες που θα έχουν επίπτωση στην αγορά τέχνης του μέλλοντος, μολονότι είναι ακόμη πολύ νωρίς για να προβλέψουμε ποιες μπορεί να είναι οι αλλαγές αυτές» 3. O Διευθυντής του Ινστιτούτου Τεχνητής Νοημοσύνης της Βαρκελώνης, Ramon Lopez de Mantaras, δηλώνει ότι τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης στερούνται νομικής προσωπικότητας, επομένως δεν μπορούν να είναι τα ίδια δικαιούχοι. Από την άλλη, στην Κίνα, το Επαρχιακό Λαϊκό Δικαστήριο της Shenzhen της επαρχίας Nanshan έκρινε πρόσφατα ότι ένα έργο που παράγεται από τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προστατεύεται, σύμφωνα με τη νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων. Η υπόθεση αφορούσε σε αγωγή που άσκησε η εταιρεία Tencent κατά ηλεκτρονικής πλατφόρμας που παρέχει πληροφορίες σχετικά με δάνεια, για την χωρίς άδεια αντιγραφή άρθρου, του οποίου ο συγγραφέας ήταν το ρομπότ Dreamwriter της Tencent. Την ίδια στιγμή, η Ε.Ε. αυξάνει τις ετήσιες επενδύσεις της στην τεχνητή νοημοσύνη κατά 70%, φτάνοντας την περίοδο 2018-2020 το ποσό των 1,5 δις ευρώ (Horizon 2020). Στις 19.02.20, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε μια Διαβούλευση σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη, στην οποία υπήρξαν περισσότερες από 1200 συμμετοχές και η οποία ολοκληρώθηκε στις 14.06.20. Τα αποτελέσματα της διαβούλευσης αυτής αναμένονται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Η απάντηση στο ερώτημα που τίθεται σχετικά με το ποιος είναι ο δημιουργός ενός έργου είναι άμεσα συνυφασμένη με την απάντηση στο ερώτημα τί συνιστά έργο. Η προϋπόθεση της πρωτοτυπίας, η οποία αποτυπώνει στο έργο την προσωπικότητα του δημιουργού του, θα μπορούσε να αποτελέσει εμπόδιο στην προστασία των έργων που έχουν δημιουργηθεί με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης. Οι Γερμανοί φαίνεται -καταρχήν τουλάχιστον- να έχουν ίσως μικρότερο ζήτημα καθότι, σύμφωνα με τον Γερμανικό Νόμο περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας, έργα με την έννοια του γερμανικού νόμου θεωρούνται μόνο προσωπικές πνευματικές δημιουργίες (Werke im Sinne dieses Gesetzes (UrhG) sind nur persönliche geistige Schöpfungen, α. 2 UrhG).

1. h ttps://news.artnet.com/market/first-ever-artificial-intelligence-portrait-painting-sells-at-christies-1379902, https:// www.christies.com/features/A-collaboration-between-two-artistsone-human-one-a-machine-9332-1.aspx 2. http://obvious-art.com/ 3. h ttps://www.christies.com/features/A-collaboration-between-twoartists-one-human-one-a-machine-9332-1.aspx

LAWYER _ 65

_ΟPINIONS

‘The Νext Rembrandt’

Ο γνωστός, πλέον, πίνακας ‘The Νext Rembrandt’, δημιουργήθηκε με την ψηφιοποίηση 346 έργων του γνωστού ζωγράφου και την επεξεργασία τους από ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης. Αναλογιζόμενος κανείς τον τρόπο δημιουργίας του έργου αυτού, διερωτάται αν τούτο συνιστά πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα και, άρα, προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Και, περαιτέρω, η προστασία ενός έργου με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας έγκειται στην προστασία του δημιουργού του έργου, ή στην προστασία του αποτελέσματος, ήτοι του έργου καθαυτού; Διακρίνεται, γενικά, μια τάση προς την κατεύθυνση της προστασίας των έργων που έχουν δημιουργηθεί με τεχνητή νοημοσύνη με δικαιώματα διανοητικής (επομένως και πνευματικής) ιδιοκτησίας. Με τον τρόπο αυτό, εμπλουτίζεται η πολιτιστική μας κληρονομιά, ενώ ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση περί του ορισμού της τέχνης και του τι αναμένουμε από τους καλλιτέχνες. Την έκφρασή τους και τη δημιουργία σε εμάς, μέσω των έργων τους, των όποιων συναισθημάτων ή την τελειότητα (όπως αυτή ορίζεται) του αποτελέσματος; Σε κάθε περίπτωση, είναι καθοριστικό εάν αυτό που θέλουμε να προστατεύσουμε είναι το αποτέλεσμα ή τη διαδικασία και τον ίδιο τον δημιουργό του έργου. Αναλογιζόμενοι τους δικαιολογητικούς λόγους ύπαρξης του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας στο ηπειρωτικό τουλάχιστον σύστημα, όπου κυριαρχεί η ατομοκεντρική αντίληψη για την προστασία του δημιουργού πάνω στο δημιούργημά του, δημιουργούνται πολλά ερωτήματα: Άραγε θα αναγνωρίζονται

και συγγενικά δικαιώματα σε μπάντες αποτελούμενες από ρομπότ που εκτελούν μουσική, όπως οι Compressorhead; Ποια θα είναι η διάρκεια προστασίας τέτοιων έργων και από πότε θα ξεκινά; Τι ισχύει, για παράδειγμα, στην περίπτωση του πίνακα ‘Edmond de Belamy’, ήτοι, εάν υποθέσουμε ότι προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, μέχρι πότε διαρκεί η προστασία αυτή; Θα αναγνωρίσουμε δικαίωμα παρακολούθησης στους δημιουργούς του αλγόριθμου που έφτιαξε το έργο ‘The Νext Rembrandt’; Επίσης, το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας συνεπάγεται και υποχρεώσεις εκτός από δικαιώματα/εξουσίες. Στο πλαίσιο αυτό, πώς θα γίνεται η επιβολή δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας; Ο Salvador Dalí είχε εκφράσει την ελπίδα πως μετά τον θάνατό του οι άνθρωποι θα έλεγαν πως ‘ο Dalí πέθανε, αλλά όχι εντελώς’. Δεδομένης της ταχύτητας της εξέλιξης της τεχνολογίας, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην ικανοποίηση της επιθυμίας αυτής του Dalí. Ωστόσο, εάν η Ε.Ε. θέλει να παραμείνει δυνατός παίκτης στο παιχνίδι του ανταγωνισμού ως προς την έρευνα, τη δημιουργίαπαραγωγικότητα και τον πολιτισμό (και όχι μόνον), θα πρέπει να παρέχει ένα λειτουργικό νομικό πλαίσιο, προκειμένου να διασφαλίσει αφενός μεν την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής τεχνητής νοημοσύνης και αφετέρου τη στήριξη και την προστασία του Ευρωπαίου δημιουργού. Σύμφωνα με τον Francis Gurry, Γενικό Διευθυντή του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPΟ) ‘η τεχνητή νοημοσύνη είναι το νέο ψηφιακό σύνορο (όριο) το οποίο θα έχει βαθιά επίδραση στον κόσμο μετατρέποντας τον τρόπο που ζούμε και εργαζόμαστε’. Άρα, μήπως και στον τρόπο που σκεφτόμαστε για το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας;

Διακρίνεται, γενικά, μια τάση προς την κατεύθυνση της προστασίας των έργων που έχουν δημιουργηθεί με τεχνητή νοημοσύνη με δικαιώματα διανοητικής (επομένως και πνευματικής) ιδιοκτησίας

66 _ LAWYER

Διοργάνωση

Βέλτιστες Πρακτικές Λογιστικής, Ελεγκτικής και Οικονομικής Διοίκησης Ο διαγωνισμός των βραβείων θεσπίζεται από την Boussias Communications με σκοπό την ανάδειξη και επιβράβευση τόσο των βέλτιστων πρακτικών όσο και των επαγγελματιών και στελεχών που εργάζονται για την αριστεία της Οικονομικής Διοίκησης, είτε στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό για λογαριασμό ελληνικών επιχειρήσεων. ΕΧΟΥΝ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΝΑ ΔΙΑΚΡΙΘΟΥΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥΣ:

   

Λογιστικές και Ελεγκτικές Εταιρείες Περιφερειακά Λογιστικά Γραφεία Οικονομικές Διευθύνσεις Εταιρειών Προμηθευτές Υπηρεσιών και Υποδομών

ΥΠΟΒΟΛH ΥΠΟΨΗΦΙΟΤHΤΩΝ EΩΣ:

161020 ΕΝΗΜΕΡΩΘΕΊΤΕ ΑΝΑΛΥΤΊΚΑ ΣΤΟ:

www.theaccountingawards.gr

ΧΡΥΣΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ:

ΧΟΡΗΓΟΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ:

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ: Βασίλης Καφίρης, T: 210 66.17.777 (εσωτ. 132) E: vkafiris@boussias.com ΥΠΟΨΗΦΙOΤΗΤΕΣ-ΧΟΡΗΓΙΕΣ: Κωνσταντίνος Ραμπίδης, T: 210 6617777 (εσωτ. 309) E: krambidis@boussias.com

_INDUSTRY FOCUS

Γιώτα Κρεμμυδά Νομική Σύμβουλος Ελλάδας, Αφρικής & Τουρκίας, EMEA Latin A merica Competition Law and Indirect Sales GTM Hewlett Packard Enterprise

Ο Νομικός Σύμβουλος σε ρόλο επιχειρηματικού συνεργάτη Η επιρροή του ψηφιακού μετασχηματισμού στην παροχή νομικών υπηρεσιών, ο εξελισσόμενος ρόλος του νομικού συμβούλου και η σημασία της αποτελεσματικής διαχείρισης νομικών κινδύνων είναι μεταξύ των θεμάτων που βρέθηκαν στο επίκεντρο της συζήτησής μας με την Γιώτα Κρεμμυδά.

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία Είμαι πτυχιούχος της Νομικής Αθηνών και έχω μεταπτυχιακό δίπλωμα (DEA) του Πανεπιστημίου PARIS X- Nanterre. Επέστρεψα στην Αθήνα μετά τις μεταπτυχιακές μου σπουδές με μεγάλη όρεξη να μπω στην «παραγωγή» κι άρχισα να εργάζομαι σε ένα γνωστό δικηγορικό γραφείο της Αθήνας, με διεθνή δραστηριότητα και αλλοδαπούς πελάτες. Το κύριο αντικείμενό μας τότε ήταν υποθέσεις διεθνούς διαιτησίας, κατασκευαστικά έργα και υποστήριξη εταιρειών. Το 1999 άρχισα να εργάζομαι ως έμμισθη δικηγόρος στην Οργανωτική Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων-ΑΘΗΝΑ 2004 Α.Ε., στην οποία έμεινα έως την λήξη της εκκαθάρισής της. Από τον Ιανουάριο του 2006 έως τον Απρίλιο του 2010, εργάστηκα παράλληλα ως επικεφαλής νομικός σύμβουλος της ειδικής γραμματείας συμπράξεων δημοσίου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ) του Υπουργείου Οικονομίας. Τον Μάιο του 2010 προσελήφθην ως νομικός σύμβουλος για την Ελλάδα και την Κύπρο στη Hewlett Packard. Τον Αύγουστο του 2012 ανέλαβα τη θέση του νομικού συμβούλου και για την Τουρκία και από τον Αύγουστο του 2015 τη θέση του νομικού συμβούλου για την Αφρική. Από το 2018, είμαι υπεύθυνη για θέματα δικαίου του ανταγωνισμού και πωλήσεων μέσω δικτύων για όλη την 68 _ LAWYER

περιοχή ΕΜΕΑ και τη Λατινική Αμερική. Είμαι μητέρα δύο παιδιών που τελειώνουν το Λύκειο.

ποιηθεί και εντατικοποιηθεί και ότι πολλές δραστηριότητες που καλύπτονται σήμερα από νομικούς θα εκλείψουν ή θα αυτοματοποιηθούν, ενώ θα δημιουργηθούν άλλες.

Ψηφιακός μετασχηματισμός και δικηγορία: πώς επηρεάζεται, κατά τη γνώμη σας, η παροχή των νομικών υπηρεσιών από την τεχνολογία; Αναμφίβολα το δικό μας επάγγελμα είναι από εκείνα που κατ’ εξοχήν θα επηρεαστούν από τον ψηφιακό μετασχηματισμό. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η δουλειά μας θα διευκολυνθεί και θα μπορέσουμε να τυποποιήσουμε τις χρονοβόρες δραστηριότητες και να επικεντρωθούμε στις πιο ουσιαστικές εξ’ αυτών. Στο επόμενο επίπεδο, ένα μέρος αυτού που είναι σήμερα αντικείμενο ενός νομικού συμβούλου ή δικηγόρου θα αυτοματοποιηθεί καθ’ εαυτό ή ίσως και να μην χρειάζεται πια να παρέχεται σαν υπηρεσία, λόγω της αυτοματοποίησης άλλων κλάδων. Τέτοιες μεταβολές δεν είναι πρωτοφανείς. Κάθε επιστημονική ή κοινωνική εξέλιξη οδήγησε στο παρελθόν σε μεταβολή ή και εξαφάνιση προϊόντων, υπηρεσιών ή επαγγελμάτων. Ήδη είδαμε μια μεγάλη μεταβολή στο επάγγελμά μας με την εισαγωγή του διαδικτύου και της ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Όταν άρχισα να εργάζομαι σα δικηγόρος, λειτουργούσαμε με telex και με fax, η εκτύπωση ήταν αργή και δύσκολη -θυμάμαι ξενύχτια για να τυπωθούν δικόγραφα-, οι φωτοτυπίες και το τηλέφωνο ήταν από τα μεγαλύτερα έξοδα ενός δικηγορικού γραφείου, και ο υπολογιστής ήταν για εμάς μια έξυπνη γραφομηχανή: ήδη καταπληκτική εξέλιξη σε σχέση με μερικά χρόνια πριν, όταν τα δικηγορικά γραφεία απασχολούσαν δακτυλογράφους και οι δικηγόροι δούλευαν πάνω σε χειρόγραφα και μετά σε δακτυλογραφημένα κείμενα με αλλαγές σε παραπομπές στο περιθώριο. Σήμερα είμαστε σε θέση να βρούμε την ισχύουσα νομοθεσία πολύ εύκολα και γρήγορα, να συγκρίνουμε ρήτρες και να επιλέξουμε την καταλληλότερη, να κοινοποιήσουμε με ασφάλεια και με βέβαιη χρόνολογία, να υπογράψουμε ηλεκτρονικά. Οι πελάτες μας μπορούν να συμβληθούν ηλεκτρονικά σε συμβάσεις, να αγοράσουν και να πωλήσουν, να τιμολογήσουν, να πληρώσουν, να κάνουν φορολογικές δηλώσεις, να ελεγχθούν, χωρίς να συναντηθούν. Εν μέσω Covid-19, φίλη και συνάδελφος στις ΗΠΑ παντρεύτηκε μέσω zoom με το δικαστή στην άλλη άκρη του δικτύου. Όλος αυτός ο μετασχηματισμός επηρρεάζει το αντικείμενο αλλά και τον τρόπο που παρέχονται οι νομικές συμβουλές. Πιστεύω ότι το δίκαιο θα έρθει να ρυθμίσει τις νέες αυτές μορφές συναλλαγών, η εποπτεία τους θα συγκεκριμενο-

Ποιος πιστεύετε ότι θα πρέπει να είναι ο ρόλος του Νομικού Συμβούλου στον στρατηγικό σχεδιασμό και τη λήψη εμπορικών αποφάσεων της σύγχρονης επιχείρησης; Ήδη εδώ και αρκετά χρόνια έχει γίνει αντιληπτό ότι ο ρόλος του εσωτερικού νομικού συμβούλου εξελίσσεται από το ρόλο του «έμπιστου συμβούλου» («trusted advisor») σε ρόλο «επιχειρηματικού συνεργάτη» («business partner»). Οι επιχειρήσεις περιμένουν από το νόμικό τους σύμβουλο πολύ περισσότερα από μια έγκυρη συμβουλή για τα υπέρ και τα κατά μιας απόφασης ή για τους κινδύνους που η κάθε λύση μπορεί να επιφέρει. Αναμένουν ενδελεχή αποτίμηση των νομικών και επιχειρηματικών κινδύνων, συνεκτίμηση των εμπορικών κινδύνων με αποτίμηση

Η αποτίμηση του νομικού κινδύνου είναι πολυσύνθετη άσκηση και πολλές φορές η αντιμετώπιση του νομικού κινδύνου είναι αποτελεσματικότερη όταν δεν είναι νομική του κόστους σε οικονομικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο συνεπειών στην εμπορική φήμη του επιχειρηματία. Στην πράξη, βλέπουμε πολλές φορές ο νομικός σύμβουλος να είναι αυτός που εισφέρει την κοινή λογική ή τη μέση λύση στο διοικητικό συμβούλιο όταν συγκρούονται οι επιδιώξεις των διαφόρων μονάδων της επιχείρησης. Και νομίζω ότι είναι ακριβώς αυτές οι δεξιότητες που θα διαφοροποιήσουν τον Νομικό Σύμβουλο από μια μηχανή αναζήτησης της ισχύουσας νομοθεσίας ή από ένα εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης. Θα μπορούσατε να μας δώσετε μερικά παραδείγματα αποτελεσματικής εκτίμησης και αντιμετώπισης νομικών κινδύνων; Η αποτίμηση του νομικού κινδύνου είναι πολυσύνθετη άσκηση και πολλές φορές η αντιμετώπιση του νομικού κινδύνου είναι αποτελεσματικότερη

LAWYER _ 69

_INDUSTRY FOCUS όταν δεν είναι νομική. Ευχαρίστως να μοιραστώ ένα, μάλλον απλό, παράδειγμα: Πώς αντιμετωπίζει καλύτερα μια επιχείρηση έναν πελάτη που δεν πληρώνει στην ώρα του; (α) Μ ε ένα λεπτομερές συμβόλαιο που προβλέπει τόκους επί καθυστερημένων καταβολών και με μηχανισμό άμεσης προσφυγής στα δικαστήρια και εκτέλεσης της απόφασης. (β) Με μια ομάδα ανθρώπων που επικοινωνούν συχνά με τον πελάτη και ζητούν την εμπρόθεσμη καταβολή. (γ) Μ ε ένα πιστωτικό όριο ανά πελάτη, ανάλογα με την φερεγγυότητά του, το οποίο δεν μπορεί να υπερβεί σε αγορές και με παύση πωλήσεων σε αυτόν τον πελάτη σε περίπτωση καθυστέρησης πληρωμών και μέχρι εξόφλησης, (δ) μ ε όλα τα ανωτέρω. Η απάντηση δεν είναι η ίδια για όλες τις επιχειρήσεις ή για όλες τις χώρες. Ακόμη και εάν η δικαιοσύνη είναι ταχύτατη, η λύση (α) μπορεί να είναι απρόσφορη εάν ο πελάτης έχει υπερβεί σε αγορές τα όρια της φερεγγυότητάς του. Επιπλέον, στοιχίζει σε νομική και διοικητική υποστήριξη και δημιουργεί κακή εμπειρία για τον πελάτη με το «βαρύ» συμβόλαιο. Η λύση (β) επίσης είναι απρόσφορη και δημιουργεί κακή εμπειρία. Η λύση (δ) είναι αναμφίβολα η ακριβότερη, έχει όλα τα αρνητικά των υπολοίπων και δεν φαίνεται παρά να έχει μόνο τα θετικά της λύσης (γ). Η λύση (γ) φαίνεται να είναι η οικονομικά και επιχειρηματικά πιο επωφελής λύση. Δεν λείπει, όμως, από τη λύση (γ) η εξασφάλιση του συμβολαίου της λύσης (α); Στις περισσότερες συναλλαγές το αποτέλεσμα της λύσης (α) μπορεί να επιτευχθεί με ένα απλό λογιστικό έγγραφο σαν απόδειξη.

αντίστοιχη κουλτούρα και καλά καθορισμένους ρόλους. Έχει, πάντως, ξεπεραστεί το μοντέλο που οι διευθυντές των τμημάτων μιας επιχείρησης θέλουν να «βλέπουν» τους εργαζομένους. Σε μια εσωτερική συζήτηση με συναδέλφους στην εταιρεία για το πώς βλέπουν το ρόλο του νομικού συμβούλου στη μετά-Covid εποχή, οι περισσότεροι απάντησαν ότι οι σχέσεις εμπιστοσύνης χτίζονται μερικές φορές μπροστά σε μια καφετιέρα και ότι η έλλειψη της διαπροσωπικής επαφής θα δυσκολέψει το χτίσιμο σχέσεων εμπιστοσύνης. Και όσο και να εκτιμούν την ευελιξία που έχουν τώρα, διαπιστώνουν ότι η ισορροπία μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής δεν βελτιώνεται, αντίθετα φαίνεται η επαγγελματική ζωή να απλώνεται παντού. Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε από την ανάληψη του ρόλου της Νομικής Συμβούλου της Hewlett Packard Enterprise; Προκλήσεις έχουν υπάρξει πολλές (ανάμεσα στις οποίες η μεγαλύτερη απόσχιση στην ιστορία εταιρειών τεχνολογίας το 2015 και δύο μικρότερες το 2017), αλλά η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν αναμφίβολα η ανάληψη της θέσης του Νομικού Συμβούλου της θυγατρικής στην Τουρκία το 2012. Η εταιρεία μας στην Τουρκία είναι μεγαλύτερη από την ελληνική σε έσοδα και αριθμό υπαλλήλων και η στάση της διοίκησής της ήταν -εύλογαεπιφυλακτική για έναν νομικό που δεν γνώριζε το τοπικό δίκαιο, ούτε και τη γλώσσα. Η πλήρης υποστήριξή μου στην τοπική ομάδα των δικηγόρων που είχαμε στην Κωνσταντινούπολη και το έμπρακτο ενδιαφέρον για την εξέλιξή τους, ο καλός χειρισμός σε επίπεδο στρατηγικής υποθέσεων που χρόνιζαν, η γρήγορη και ουσιαστική απόκριση στα καθημερινά θέματα συνετέλεσαν στο να είναι η τοπική διοίκηση και οι εργαζόμενοι υποστηρικτικοί. Άλλωστε, όπως συνηθίζω να λέω, κανένας εσωτερικός πελάτης δεν μπορεί να αντισταθεί σε έναν νομικό που τον υποστηρίζει ουσιαστικά. Και ίσως αυτή ακριβώς η εμπειρία να δείχνει την ουσία του ρόλου του νομικού συμβούλου που συζητήσαμε σήμερα. Ακόμη πιο σημαντική και από την καλή γνώση της νομοθεσίας και της γλώσσας, είναι η αντίληψη των προβλημάτων, η πρόταση λύσεων που εμπορικά είναι εφικτές και δίνουν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, η σωστή στρατηγική σε θέματα νομικά που επανέρχονται και χρονίζουν και, τελικά, η απλοποίηση των διαδικασιών που διευκολύνει τις συναλλαγές. Οκτώ χρόνια μετά, η θυγατρική στην Τουρκία είναι ίσως ένα από τα πιο «εύκολα» κομμάτια της δουλειάς μου.

Πώς διαμορφώνεται ο ρόλος του Νομικού Συμβούλου στην μετά-Covid εποχή; Πιστεύω ότι είναι νωρίς να προβεί κανείς σε συμπεράσματα στη βάση της μέχρι τώρα εμπειρίας. Πράγματι, φαίνεται η εξ αποστάσεως εργασία να είναι εξαιρετικά παραγωγική και να αρέσει στις επιχειρήσεις (καθώς μειώνονται τα κόστη και δεν μειώνεται η παραγωγικότητα) και στους εργαζομένους (καθώς -με καλή διαχείριση- φαίνεται να αφήνει ελεύθερο χρόνο). Επιπλέον, ο ρόλος του νομικού συμβούλου ενδείκνυται για εξ αποστάσεως υποστήριξη. Ζωντανό παράδειγμα εγώ: υποστηρίζω τις θυγατρικές μας στη Νότιο Αφρική, Τουρκία και Τυνησία και έναν μεγάλο αριθμό χωρών στην Αφρική από το γραφείο (ή το σπίτι) στην Αθήνα. Και είναι πολλοί άλλοι εργαζόμενοι στην εταιρεία μας που έχουν αντίστοιχους ρόλους. Οπωσδήποτε προϋποθέτει την 70 _ LAWYER

_LAWYER ON TOUR

Gunnar Karnath Co-CEO of line+circle

Το μέλλον του sports marketing είναι ψηφιακό Από την Bundesliga στη FIFA και από εκεί στο τιμόνι της εταιρείας line+circle, o Gunnar Karnath μιλά στο Lawyer για τις ευκαιρίες που προσφέρει η χρήση ψηφιακών εργαλείων στον χώρο του αθλητισμού και των esports, καθώς και για την ανάγκη εξειδικευμένων δικηγόρων, οι οποίοι κατανοούν τα νέα, ψηφιακά επιχειρηματικά μοντέλα.

Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία μέχρι σήμερα

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Είμαι δικηγόρος και από μικρός ονειρευόμουν να εργαστώ στον αθλητισμό, έναν χώρο που ανέκαθεν με ενθουσίαζε. Το επαγγελματικό μου πλάνο βασίστηκε ακριβώς στον συνδυασμό των σπουδών μου, με τον κλάδο του αθλητισμού. Κατά την εκπαίδευσή μου ως νομικός, εργάσθηκα στο πρακτορείο διαχείρισης αθλητικών δικαιωμάτων «Sportfive», μέσω του οποίου γνώρισα την αγορά του αθλητικού marketing. Στη συνέχεια, εντάχθηκα στο νομικό τμήμα της γερμανικής Bundesliga και, από τότε, έχω δραστηριοποιηθεί τόσο στο τμήμα των χορηγιών, όσο και σε αυτό

LAWYER _ 71

_LAWYER ON TOUR της διανομής τηλεοπτικών δικαιωμάτων/δικαιωμάτων αναμετάδοσης. Στη συνέχεια, ανέλαβα μία θέση στην εμπορική ομάδα της FIFA όπου έμεινα για πέντε χρόνια και επικεντρώθηκα σε θέματα χορηγιών και marketing. Μετά από πέντε χρόνια, εντάχθηκα στο στρατηγικό τμήμα του τομέα μάρκετινγκ της FIFA και, πολύ σύντομα, στην ομάδα που ανέλαβε να χτίσει το τμήμα του ψηφιακού μάρκετινγκ της FIFA, το οποίο δεν υπήρχε μέχρι τότε. Αυτό ήταν ενάμιση χρόνο πριν από το παγκόσμιο κύπελλο στη Ρωσία το 2018. Ο στόχος τότε, που είναι εν μέρει και ο στόχος μου σήμερα, ήταν να εστιάσω στην ψηφιακή πλευρά των χορηγιών, στα μοντέλα ψηφιακής διανομής των δικαιωμάτων αναμετάδοσης, την επιχειρηματική ανάπτυξη και τις ευκαιρίες στις πλατφόρμες social media από την οπτική της FIFA, χτίζοντας εμπορικές σχέσεις, αξιοποιώντας το brand της FIFA απέναντι σε πολύ δυνατούς ψηφιακούς παίκτες, όπως το Facebook, το Twitter και η Google. Μετά από μερικά χρόνια στο παραδοσιακό αθλητικό marketing, κατάλαβα ότι το μέλλον του αθλητικού marketing και των δικαιωμάτων αναμετάδοσης είναι ψηφιακό - όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες βιομηχανίες. Με τον Henri Gisler, συνεργάτη μου στο digital agency της FIFA την περίοδο που χτίζαμε το τμήμα ψηφιακού μάρκετινγκ, αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε τη δική μας επιχείρηση την “line+circle”, αξιοποιώντας την εμπειρία που είχαμε αποκομίσει από τη συνεργασία μας στη FIFA. Το κοινό μας υπόβαθρο, η εξειδίκευση και η εμπειρία, μάς επέτρεψαν να γεφυρώσουμε τον κόσμο του παραδοσιακού αθλητικού μάρκετινγκ, με τα σύγχρονα μοντέλα ψηφιακής εκμετάλλευσης. O Henri, ως ειδικός στο ψηφιακό μάρκετινγκ, ασχολείται περισσότερο με την πλευρά του δημιουργικού, ενώ εγώ ασχολούμαι περισσότερο με το επιχειρηματικό/νομικό κομμάτι. Είναι αξιοσημείωτο ότι είναι λίγες οι βιομηχανίες, στις οποίες η κατανόηση του δικαίου είναι τόσο σημαντική, όσο είναι στον αθλητισμό. Ο λόγος είναι ότι η εμπορική πλευρά του αθλητισμού αφορά κυρίως δικαιώματα (π.χ. δικαιώματα αναμετάδοσης). Για αυτό και σε πολλές ηγετικές θέσεις σε αθλητικούς οργανισμούς και πρακτορεία συναντάμε δικηγόρους, οι οποίοι είναι ικανοί να συνδυάσουν το νομικό τους υπόβαθρο, με την επιχειρηματική πλευρά των πραγμάτων.

οντότητα που τη διοργανώνει. Ο στόχος είναι τα έσοδα, επί τη βάσει δύο βασικών πυλώνων: του μάρκετινγκ και της τηλεόρασης. Ο πυλώνας του μάρκετινγκ παραδοσιακά περιλαμβάνει χορηγίες, έκδοση εισιτηρίων και πώληση προϊόντων (merchandise). Τα τηλεοπτικά δικαιώματα συχνά αποτελούν την πιο σημαντική πηγή εσόδων, ενώ η αξία τους εξαρτάται από το εύρος του εκάστοτε αθλήματος. Κοιτώντας στο μέλλον, διαφαίνεται και ένας τρίτος, ψηφιακός πυλώνας - μένει να φανεί αν θα θεωρηθεί αυτόνομη πηγή εσόδων. Εντός της βιομηχανίας, όλοι οι κάτοχοι δικαιωμάτων (δικαιούχοι) εξετάζουν αυτήν τη νέα πηγή εσόδων που αναδύεται από τον ψηφιακό χώρο - τι μπορεί να αποτιμηθεί σε χρήμα και ποιες είναι οι ευκαιρίες τόσο από την πλευρά των χορηγιών, όσο και από την πλευρά της διανομής των δικαιωμάτων αναμετάδοσης. Το παραδοσιακό μοντέλο αντιμετωπίζει προβλήματα και ο ψηφιακός πυλώνας λαμβάνει, πλέον, σημαντική θέση στο γενικό επιχειρηματικό μοντέλο του αθλητισμού. Είναι ενδιαφέρον ότι το διαφημιστικό budget για μια αθλητική εκδήλωση, όπως το Παγκόσμιο Κύπελλο της FIFA, δεν επενδύεται πλέον αποκλειστικά (όπως συνέβαινε π.χ. στο Παγκόσμιο Κύπελλο της Βραζιλίας το 2014), στην παραδοσιακή τηλεοπτική διαφήμιση, αλλά περισσότερο σε ψηφιακά μέσα και τις πλατφόρμες social media. Αυτό προβληματίζει τα τηλεοπτικά δίκτυα, καθώς χάνουν τη βασική πηγή εισοδήματός τους και αυτό μπορεί να έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις στη βιομηχανία του αθλητισμού, με πτώση του κόστους στα παραδοσιακά, premium τηλεοπτικά δικαιώματα. Με την άνοδο του streaming και των OTT (Over The Top) πλατφορμών, η παραδοσιακή καλωδιακή τηλεόραση χάνει την επιρροή και τη σημασία της. Ένα από τα λίγα προϊόντα των media που διατηρεί ένα κύρος, ακόμη και στην παραδοσιακή τηλεόραση, είναι τα αθλήματα που μεταδίδονται ζωντανά.

Οι χορηγοί αναζητούν έναν ολοκληρωμένο τρόπο ενεργοποίησης των χορηγιών - θέλουν να γίνουν τμήμα της αφήγησης (storytelling) των ομάδων και των πρωταθλημάτων

Ποια είναι τα πλεονεκτήματα των χορηγιών σε ψηφιακό περιβάλλον;

Περιγράψτε μας το παραδοσιακό επιχειρηματικό μοντέλο μιας αθλητικής εκδήλωσης

Όπως και στις παραδοσιακές χορηγίες, οι χορηγοί επιδιώκουν τη διεύρυνση της προβολής και της απήχησης του brand. Η νέα τάση που,

Στην καρδιά του παραδοσιακού επιχειρηματικού μοντέλου βρίσκονται η αθλητική εκδήλωση και η 72 _ LAWYER

Διοργάνωση

CELL OF ALTERNATIVE YOUTH ACTIVITIES

Παρασκευή 25 | 09 | 2020 Ζάππειο Μέγαρο + Live Online

2nd

www.diversityconference.gr

Diversity in Business conference

2020

DIVERSITY CHARTER GREECE

Η αποδοχή της διαφορετικότητας δεν είναι μια πρωτοβουλία. Είναι φιλοσοφία, είναι στάση ζωής, είναι επιλογή. Το 2nd Diversity in Business Conference 2020 θα εξετάσει την πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε επίπεδο αποδοχής της διαφορετικότητας και των ίσων ευκαιριών στις ελληνικές επιχειρήσεις.

Στο Συνέδριο για τη Διαφορετικότητα στις ελληνικές επιχειρήσεις, θέτουμε τις βάσεις για την προώθηση της κοινωνικής ένταξης και της ισότητας στις εταιρείες και οργανισμούς.

Founded By

Funded by

ΧΟΡΗΓIΕΣ: Μαρίνα Καφέζα, T.: 210 6617777 (εσωτ. 252), E: mkafeza@boussias.com ΣΥΜΜΕΤΟΧEΣ: Μαίρη Καλλιφείδα, Τ.: 210 6617777 LAWYER _ 73 (εσωτ. 333), Ε: mkalifida@boussias.com ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: Τζένη Αναγνωστοπούλου, Τ.: 21066177777 (εσωτ. 278), Ε: ja@boussias.com

_LAWYER ON TOUR Πώς επηρεάζει η ψηφιοποίηση τη διανομή των τηλεοπτικών δικαιωμάτων;

κατά τη γνώμη μου, θα επικρατήσει είναι ότι οι χορηγοί αναζητούν έναν ολοκληρωμένο τρόπο ενεργοποίησης των χορηγιών – θέλουν να γίνουν τμήμα της αφήγησης (storytelling) των ομάδων και των πρωταθλημάτων. Θέλουν πρόσβαση στο κοινό των δικαιούχων και να επωφεληθούν από την αυθεντικότητά τους. Θα έλεγα ότι δίνεται λιγότερη έμφαση στην άμεση προβολή του brand και του λογοτύπου και περισσότερη στο κοινό - θέλουν να δουν εάν το κοινό ταιριάζει στο brand και τους σκοπούς του. Επομένως, τα δεδομένα γίνονται όλο και πιο σημαντικά και το performance marketing είναι το επόμενο λογικό βήμα. Performance marketing, εν προκειμένω, σημαίνει ότι οι ομάδες και οι σύλλογοι, δημιουργούν περιεχόμενο με τις εταιρείες digital media, το οποίο με τη σειρά του δημιουργεί αξία για τους χορηγούς, επιτρέποντάς τους να πλησιάσουν ένα κοινό, στο οποίο καταρχήν δεν θα μπορούσαν να έχουν πρόσβαση. Για πρώτη φορά, τα ψηφιακά μέσα επιτρέπουν στους χορηγούς να δουν ποιον ακριβώς μπορούν και θέλουν να προσεγγίσουν και να προσδιορίσουν το γεωγραφικό και δημογραφικό τους κοινό. Οι χορηγοί έχουν ξεκινήσει να εξετάζουν τα μοντέλα του performance marketing και απαιτούν μετρήσιμα αποτελέσματα και ROI (π.χ. brand impressions, βελτίωση του brand, πωλήσεις). Με την ενεργοποίηση της χορηγίας ψηφιακά, τα εργαλεία analytics και tracking, οι χορηγοί μπορούν να αξιολογήσουν πόσο αποτελεσματική ήταν η χορηγία - είναι μετρήσιμο. Οι ψηφιακές χορηγίες δίνουν σε ένα brand το εργαλείο για να δικαιολογήσει την επένδυση και, αντίστοιχα, η μετρησιμότητα δίνει στους δικαιούχους την ευκαιρία να αποδείξουν γιατί μία χορηγία μπορεί, εν τέλει, να είναι θελκτική. Στην καρδιά ενός τυπικού μοντέλου ψηφιακής χορηγίας βρίσκονται οι δικαιούχοι δικαιωμάτων, οι οποίοι αφηγούνται τις ιστορίες τους ψηφιακά και, στη συνέχεια, δημιουργούν, μαζί με τον χορηγό, branded περιεχόμενο, στο οποίο ενσωματώνουν τον χορηγό με έμμεσο, διακριτικό τρόπο. Από την οπτική του συμβατικού πλαισίου για τα δικαιώματα, υπάρχουν διαφορετικά εμπορικά μοντέλα στην αγορά, τα πιο συνήθη από τα οποία βασίζονται στον καθορισμό της αξίας των δικαιωμάτων αυτών, ως ψηφιακού περιουσιακού στοιχείου. Με την ψηφιακή εκμετάλλευση των αθλητικών εκδηλώσεων ανοίγεται μία νέα διάσταση για την προβολή ενός brand.

Μέχρι πριν από μερικά χρόνια, υπήρχε μόνον το τηλεοπτικό δίκτυο, το οποίο θα αγόραζε τα δικαιώματα στο Παγκόσμιο Κύπελλο της FIFA (το οποίο, από την οπτική της FIFA, θα ήταν το βασικό όχημα για την «αφήγηση» του τουρνουά και την επικοινωνία του στον κόσμο). Τώρα με την ψηφιοποίηση, πιθανότατα ο πιο ανταγωνιστικός, ψηφιακός παίκτης, συγκρίσιμος με τα παραδοσιακά τηλεοπτικά δίκτυα είναι οι πλατφόρμες ΟΤΤ, όπως το Amazon Prime, το DAZN, το ElevenSports, αλλά και τα social media (όπως το Facebook), που έχουν αρχίσει να αγοράζουν δικαιώματα και να μετατρέπονται σε ψηφιακά δίκτυα αναμετάδοσης. Το streaming δίνει, έτσι, νέες ευκαιρίες: σε αντίθεση με τη στατική τηλεόραση, μπορεί να είναι πολύ πιο διαδραστικός ο τρόπος με τον οποίον «καταναλώνεται» μια αθλητική εκδήλωση. Με την τεχνολογία ΟΤΤ, οι δικαιούχοι έχουν αρχίσει να παίρνουν τον έλεγχο της διανομής των δικαιωμάτων τους, στρεφόμενοι απευθείας στον καταναλωτή (Direct to Consumer - DTC) και δημιουργώντας τις δικές τους πλατφόρμες OTT. Αξίζει να αναφερθεί η επίσημη δήλωση του CEO της Αγγλικής Premier League πριν λίγους μήνες, ότι εξετάζουν ένα μεικτό μοντέλο μέσω του οποίου θα δίνεται άδεια εκμετάλλευσης των τηλεοπτικών δικαιωμάτων στα μεγάλα τηλεοπτικά δίκτυα, για συγκεκριμένες περιοχές, ενώ ταυτόχρονα, σε άλλες περιοχές θα κάνουν τη διανομή οι ίδιοι. Στη δεύτερη περίπτωση, θα απομακρυνθούν τελείως από την «ασφάλεια» του παραδοσιακού μοντέλου και θα τρέξουν τη δική τους τεχνική λύση, ορίζοντας το κόστος συνδρομής, προβάλλοντας διαφήμιση όπως ένα τηλεοπτικό δίκτυο - πάντα σε επίπεδο DTC. Ποιες είναι οι βασικές διαφορές μεταξύ των παραδοσιακών και των ψηφιακών συμβάσεων χορηγίας και δικαιωμάτων αναμετάδοσης; Όσο πιο ψηφιακός γίνεσαι, τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος να χάσεις τον έλεγχο στη διανοητική σου ιδιοκτησία και τόσο πιο αυστηροί πρέπει να είναι οι σχετικοί όροι των συμβάσεων. Οι δικαιούχοι δικαιωμάτων, όπως η FIFA, έχουν εξειδικευμένα τμήματα, τα οποία ασχολούνται αποκλειστικά με την προστασία του brand online και offline και, όπου υπάρχει χορηγία, στους χώρους διεξαγωγής των εκδηλώσεων. Σε ό,τι αφορά τα δικαιώματα αναμετάδοσης, υπάρχουν υπεύθυνοι για τη διαχείριση των δικαιωμάτων

74 _ LAWYER

και για την προστασία από την πειρατεία, οι οποίοι ελέγχουν το διαδίκτυο επί εικοσιτετραώρου βάσεως, προκειμένου να προστατεύσουν τους δικαιούχους, χρησιμοποιώντας ενδεικτικά αναγνώριση εικόνας, ώστε να ελέγξουν την ύπαρξη μη αδειοδοτημένων μεταδόσεων ή μη αδειοδοτημένου περιεχομένου. Είναι σημαντικό να εφαρμόζονται αυστηρά μέτρα για τη διασφάλιση της προστασίας των δικαιωμάτων. Προς αυτήν την κατεύθυνση, οι δικαιούχοι θα πρέπει να αναπτύσσουν απευθείας σχέσεις με τις πλατφόρμες social media. Οι δυνατότητες για την αξιοποίηση των δικαιωμάτων αναμετάδοσης σε ψηφιακό περιβάλλον είναι ανεξάντλητες. Από την οπτική του δικαιούχου, πρέπει να είναι ξεκάθαρο τι επιτρέπεται στα δίκτυα αναμετάδοσης σε ψηφιακό χώρο. Πρέπει να είναι σαφή τα διαθέσιμα μοντέλα διαφήμισης και ο δικαιούχος να γνωρίζει ποιο του ταιριάζει περισσότερο. Όταν κάποιος αρχίσει να ασχολείται με τα social media, διανέμοντας περιεχόμενο μέσω μιας πλατφόρμας κοινωνικής δικτύωσης, αυτό γίνεται επί τη βάσει των συγκεκριμένων (και συνήθως μη διαπραγματεύσιμων) όρων που θέτει η εκάστοτε πλατφόρμα (π.χ. Facebook). Για παράδειγμα, παραχωρώντας άδεια χρήσης περιεχομένου στο CNN και δίνοντάς του το δικαίωμα να αναπαράγει συγκεκριμένο μέρος του περιεχομένου (π.χ. τα highlights ενός αγώνα) στα social media, τότε το CNN λειτουργεί επί τη βάσει των σχετικών όρων και προϋποθέσεων που έχει θέσει η συγκεκριμένη πλατφόρμα social media. Αυτό επιτείνει τον κίνδυνο απώλειας ελέγχου επί των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Πιστεύετε ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ του παραδοσιακού μοντέλου των συμβάσεων χορηγίας και αναμετάδοσης δικαιωμάτων και αυτού που ισχύει στα esports;

και ο οποίος έχει, συνήθως, τη μεγαλύτερη διαπραγματευτική δύναμη. Αντίθετα, στον χώρο των παραδοσιακών αθλημάτων, το ποδόσφαιρο, για παράδειγμα, δεν ανήκει σε κανέναν. Αυτό είναι πολύ σημαντικό προκειμένου να καταλάβουμε γιατί το εμπορικό στήσιμο των ηλεκτρονικών αθλημάτων είναι πολύ διαφορετικό. Υπάρχουν παίκτες, ομάδες που αρχίζουν να χτίζονται, διοργανώσεις που διαχειρίζονται τους αγώνες - αλλά, επί της ουσίας, όλοι εξαρτώνται από τον εκδότη. Όταν μία ομάδα ή διοργάνωση βρίσκει χορηγό, το μοντέλο είναι αρκετά παρεμφερές με αυτό των παραδοσιακών αθλημάτων: εξετάζουμε ποια είναι τα διαθέσιμα δικαιώματα, σε ποιες περιοχές, αν υπάρχουν άλλοι χορηγοί, ποιες είναι οι κατηγορίες προϊόντων κλπ. Οι παραδοσιακοί αθλητές έχουν διαφορετικούς τρόπους να εκμεταλλεύονται εμπορικά την εικόνα τους, σε σχέση με τους παίκτες των esports. Η βασική διαφορά είναι ότι ο παραδοσιακός αθλητής, για παράδειγμα ο Cristiano Ronaldo, μπορεί να αξιοποιήσει εμπορικά το δικαίωμα στην εικόνα του, μόνον σε σχέση με τον ίδιο ως προσωπικότητα, όχι όμως ως παίκτης της Juventus ή της Εθνικής Πορτογαλίας διότι, στην δεύτερη περίπτωση, τα δικαιώματα επί της εικόνας του ανήκουν στις αντίστοιχες ομάδες. Ο παίκτης ηλεκτρονικού αθλήματος βγάζει χρήματα κυρίως από τις live μεταδόσεις (streaming). Ανοίγει έναν λογαριασμό στο Τwitch και μπορεί να πουλήσει διαφημίσεις επί του περιεχομένου που δημιουργεί και μεταδίδει – γίνεται, έτσι, ένας πωλητής περιεχομένου και αξιοποιεί εμπορικά το κοινό της πλατφόρμας. Αυτή είναι μια δυνατότητα, την οποία π.χ. ο Cristiano Ronaldo δεν διαθέτει. Δεν μπορεί να δημιουργήσει και να εμπορευματοποιήσει ποδοσφαιρικό περιεχόμενο, εκτός αν είναι ιδιωτικό. Αυτό έχει σαν συνέπεια οι μεγαλύτεροι παίκτες των ηλεκτρονικών αθλημάτων να είναι, συνήθως, σε καλύτερη θέση να βγάλουν χρήματα από την εικόνα τους, συγκριτικά με έναν μέσο αθλητή ποδοσφαίρου.

Η σύμβαση χορηγίας δεν είναι μια ακόμα εμπορική συμφωνία. Μόλις «στεγνώσει το μελάνι», η σχέση πρέπει να μετατραπεί σε σύμπραξη, σε συνεργασία - μόνον τότε η χορηγία θα είναι επιτυχής

Επί της ουσίας πρόκειται για το ίδιο μοντέλο: μια εκδήλωση esport και μια οντότητα, στην οποία ανήκει η εκδήλωση ή τα επ’ αυτής εμπορικά δικαιώματα. Ωστόσο, ο καθορισμός του ιδιοκτήτη των δικαιωμάτων είναι λίγο πιο περίπλοκος, συγκριτικά με το παραδοσιακό μοντέλο. Τα ηλεκτρονικά αθλήματα είναι λιγότερο ρυθμισμένα και υπάρχουν διαφορετικοί «παίκτες στο τραπέζι». Για παράδειγμα, στα esports, σε αντίθεση με τα παραδοσιακά αθλήματα, υπάρχει ο «εκδότης»: η οντότητα/παραγωγός του παιχνιδιού, στον οποίο ανήκει το 100% των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας επί του παιχνιδιού

LAWYER _ 75

_LAWYER ON TOUR Σαν γενική αρχή, στα ηλεκτρονικά αθλήματα υπάρχει είτε ένας εκδότης με πλήρη έλεγχο επί των εκδηλώσεων και αποκλειστική κυριότητα επί των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, είτε ένας εκδότης και μία άλλη εταιρία, η οποία οργανώνει τις εκδηλώσεις esports, χρησιμοποιώντας την άδεια του εκδότη. Η τελευταία περίπτωση ενδέχεται να είναι πιο περίπλοκη και ο εκδότης πρέπει να εξασφαλίσει ότι η άδεια παρέχεται επί τη βάσει συγκεκριμένων κανονισμών, προκειμένου να τηρείται ένα σταθερό επίπεδο ποιότητας - αφότου αυτό καθοριστεί μεταξύ εκδότη και διοργανωτή, το σύστημα λειτουργεί, πρακτικά, όπως και στα παραδοσιακά αθλήματα.

ως αντιστάθμισμα για την απώλεια δικαιωμάτων λόγω της πανδημίας. Στον κόσμο των χορηγιών, η συνεργασία είναι εξαιρετικά σημαντική. Ακόμα και όταν υπάρχει ένταση στις διαπραγματεύσεις, η σύμβαση χορηγίας δεν είναι μια ακόμα εμπορική συμφωνία. Μόλις «στεγνώσει το μελάνι», η σχέση πρέπει να μετατραπεί σε σύμπραξη, σε συνεργασία – μόνον τότε η χορηγία θα είναι επιτυχής. Σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς, τα μέρη θα πρέπει να αναζητήσουν μια αμοιβαία επωφελή λύση. Παρατηρούμε μια έντονη αλληλεγγύη από τους χορηγούς που έχουν αποφασίσει να στηρίξουν τις ομάδες. Εάν οδηγήσεις τον χορηγό στα δικαστήρια, θεωρώ ότι η σχέση έχει τελειώσει. Οι συμβάσεις χορηγίας πρέπει πάντοτε να περιλαμβάνουν ρήτρες ανωτέρας βίας. Θεωρώ ότι, εφεξής, θα καταρτισθεί μια ρήτρα ειδικά για τις πανδημίες και πιστεύω ότι θα υπάρξει μεγάλη συζήτηση σχετικά με τις συγκεκριμένες επιπτώσεις, ποιος αναλαμβάνει το ρίσκο και τις οικονομικές απώλειες - αυτό θα περιπλέξει σίγουρα τις διαπραγματεύσεις.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις της πανδημίας του Covid-19 στις συμβάσεις χορηγίας και δικαιωμάτων αναμετάδοσης; Είναι σε εξέλιξη μια συζήτηση σχετικά με το κατά πόσον η πανδημία συνιστά γεγονός ανωτέρας βίας – σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουν πολλοί δικηγόροι, το ζήτημα δεν είναι τόσο ξεκάθαρο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πανδημία καθ’ αυτή θα έπρεπε να αποτελεί γεγονός ανωτέρας βίας. Από την άλλη, θεωρείται ανωτέρα βία η περίπτωση που μια εκδήλωση ακυρώνεται από τις δημόσιες αρχές, ως προληπτικό προστατευτικό μέτρο; Και, συνακόλουθα, υπάρχει κάποιος όρος στη συμφωνία που να ρυθμίζει την ανωτέρα βία; Εάν ναι, η επόμενη ερώτηση είναι ποιες είναι οι πιθανές συνέπειες που έχουν συμφωνηθεί - καθώς αυτές μπορεί να ποικίλουν. Έχω δει συμβάσεις όπου, για παράδειγμα, έχει συμφωνηθεί ότι, στην περίπτωση επέλευσης τέτοιου γεγονότος, θα γίνεται μια pro rata μείωση της αμοιβής. Από τη σκοπιά των δικαιωμάτων αναμετάδοσης, τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα: εάν, για παράδειγμα, ο αγώνας υπ’ αριθ. 27 δεν πραγματοποιηθεί, τότε η παροχή δεν έχει εκπληρωθεί και ο κάτοχος άδειας αναμετάδοσης δεν υποχρεούται να καταβάλλει την αμοιβή που αντιστοιχεί στον αγώνα υπ’ αριθ. 27. Οι χορηγοί προφανώς εξαρτώνται από τη μετάδοση του αγώνα, καθώς και την προβολή που έχουν στον χώρο της αθλητικής εκδήλωσης. Συνεπώς, εάν η εκδήλωση ακυρωθεί ή αναβληθεί, ο χορηγός είτε θα παρακρατήσει κάποια πληρωμή - γεγονός καταστροφικό για τις μικρότερες ομάδες - ή θα ζητήσει κάποιου είδους αποζημίωση, συνήθως με τη μορφή παροχής επιπρόσθετων δικαιωμάτων. Μάλιστα, με έναν από τους πελάτες μας συζητήσαμε την ιδέα της δημιουργίας ψηφιακών περιουσιακών στοιχείων (χρησιμοποιώντας υλικό αρχείου και τους ίδιους τους παίκτες),

Θεωρείτε ότι τα ψηφιακά μοντέλα, για τα οποία συζητήσαμε, χρειάζονται μια «νέα γενιά» εξειδικευμένων δικηγόρων; Πώς θα περιγράφατε τον ιδανικό δικηγόρο σε αυτό το πλαίσιο; Η απάντηση είναι ναι. Παρατηρούμε ότι οι οργανισμοί είτε προσλαμβάνουν κόσμο, ο οποίος είναι εξειδικευμένος σε αυτόν τον τομέα, είτε αναθέτουν την παροχή υπηρεσιών σε εξειδικευμένες εταιρείες/εξωτερικούς συνεργάτες, όπως η δική μας, με εμπειρία στον συγκεκριμένο χώρο. Πιστεύω ότι η συζήτησή μας έχει δείξει ότι πρόκειται για έναν νέο κόσμο, ο οποίος είναι τεχνικός και διαρκώς εξελισσόμενος. Χρειάζονται, λοιπόν, δικηγόροι, οι οποίοι να κατανοούν τις νέες τεχνολογίες, τα νέα επιχειρηματικά μοντέλα και τους μηχανισμούς, βάσει των οποίων τα νέα μοντέλα διανομής και εκμετάλλευσης μπορούν να αποφέρουν χρήματα, αντιλαμβανόμενοι πώς δουλεύει η ψηφιακή διαφήμιση και πώς μπορούν οι δικαιούχοι να προστατεύσουν τη διανοητική τους ιδιοκτησία στην ψηφιακή σφαίρα. Παρουσιάζονται, βεβαίως, και νέοι κίνδυνοι, για αυτό και υπάρχει ανάγκη για δικηγόρους, οι οποίοι να μπορούν να τους μεταφράσουν σε πιθανά σενάρια και να προετοιμάσουν τις επιχειρηματικές αποφάσεις. Χρειάζονται γρήγοροι, ταλαντούχοι άνθρωποι, οι οποίοι καταλαβαίνουν τη νέα αυτή βιομηχανία και είναι διατεθειμένοι να εξελίσσονται και να μαθαίνουν καθημερινά. 76 _ LAWYER

10.Ο9.20

Συνεδριακό Κέντρο ΔΑΪΣ + Live Online

Το πληρέστερο πανόραμα για τη Διαχείριση Ανθρώπινου Δυναμικού στην Ελλάδα HR Directors, People Heads, HR Managers και καταξιωμένα στελέχη του HR από 35+ εταιρείες της ελληνικής αγοράς, παρουσιάζουν επί σκηνής επιλεγμένες δράσεις και πρακτικές τους. Φέτος, η παγκόσμια πανδημία θα αποτελέσει μέρος της θεματολογίας του συνεδρίου!

www.hrinaction.gr ΧΟΡΗΓΟΣ

Color codes ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: Τζένη Αναγνωστοπούλου Τ: 21066177777 (εσωτ. 278), Ε: ja@boussias.com ΧΟΡΗΓIΕΣ: Μαρίνα Καφέζα, T: 210 6617777 (εσωτ. 252), E: mkafeza@boussias.com ΣΥΜΜΕΤΟΧEΣ: Μαίρη Καλλιφείδα, T: 210 6617777 (εσωτ. 333), E: mkalifida@boussias.com

Canni

_LAWYER ON TOUR

Tom Hambrett Group General Counsel at REVOLUT

Ο πελάτης στο επίκεντρο της στρατηγικής της Revolut Ο επικεφαλής Νομικός Σύμβουλος μιας από τις μεγαλύτερες, παγκοσμίως, εταιρείες FinTech, μιλά στο Lawyer για τα οφέλη της PSD2 στο FinTech, το πλάνο της Revolut για το Brexit, αλλά και τη συγκρότηση του πρώτου επίσημου νομικού πάνελ εντός εταιρείας

Της Αλεξάνδρας Βαρλά

Μιλήστε μας για εσάς και τη δουλειά σας στη Revolut Ξεκίνησα σαν δικηγόρος με αντικείμενο το εταιρικό/εμπορικό δίκαιο και τις εξαγορές-συγχωνεύσεις επιχειρήσεων. Εργάσθηκα στην Herbert Smith Freehills για 5 χρόνια, ενώ πριν από αυτό εργαζόμουν, επί έναν περίπου χρόνο, για έναν δικαστή στο Ανώτατο Δικαστήριο. Όταν ήρθα στη Revolut το 2017, ως ο μοναδικός δικηγόρος, η εταιρεία ήταν σχετικά μικρή. Ήμουν μάλλον ο 60ος υπάλληλος της εταιρείας παγκοσμίως – τώρα η εταιρεία έχει 2.400 υπαλλήλους και στο νομικό τμήμα εργάζονται περίπου 70 δικηγόροι, σε 8 διαφορετικές χώρες. Η ευθύνη μου, ως Νομικού Συμβούλου της εταιρείας, είναι σε επίπεδο ομίλου. Η Revolut έχει περίπου 20 θυγατρικές εντός του ομίλου και κάθε μια εξ’ αυτών παρέχει διαφορετικές υπηρεσίες σε άλλες εταιρείες ή πελάτες, σε διαφορετικές τοποθεσίες. Είμαι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου και αναφέρεται σε εμένα ένας μεγάλος αριθμός επικεφαλής νομικών συμβούλων, από διαφορετικές αγορές. Περαιτέρω, είμαι υπεύθυνος για την κανονιστική και αδειοδοτική στρατηγική και υλοποίηση σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς και για τη νομική και κανονιστική κατεύθυνση, την εκτίμηση και διαχείριση 78 _ LAWYER

ρίσκου σχετικά με οτιδήποτε μπορεί να προκύψει από τις ρυθμισμένες δραστηριότητες της Revolut.

ορίου των συναλλαγών του, προτού γίνει υπέρβαση αυτού, σε κάποιο ΑΤΜ ή σημείο πώλησης. Για εμένα, αυτό συνιστά την κορυφή της καινοτομίας και ένα εξαιρετικό παράδειγμα που καταδεικνύει πώς οι δικηγόροι μας, οι οποίοι «έστησαν» αυτή τη διαδικασία, είναι επικεντρωμένοι στο προϊόν και την εμπειρία του πελάτη. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό στοιχείο είναι το open banking, για το οποίο η Revolut είναι εξουσιοδοτημένη. Το open banking έχει οδηγήσει σε διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι επιχειρήσεις μπορούν να εξυπηρετήσουν τον πελάτη τους. Νομίζω ότι είναι μια ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία να μπορείς, μέσω της εφαρμογής Revolut, να δεις όλους τους κοινούς σου λογαριασμούς. Ως εκ τούτου, πιστεύω ότι η PSD2 έχει θετικό αντίκτυπο και, μακροπρόθεσμα, τα οφέλη εντοπίζονται, αν μη τι άλλο, στη διαφάνεια και τις ξεκάθαρες διαδικασίες που θεσπίζει η Οδηγία.

Πείτε μας δυο λόγια για το κανονιστικό πλαίσιο που διέπει τις εταιρείες FinTech, καθώς και τα κύρια νομικά ζητήματα που απορρέουν από αυτό Το πλαίσιο που διέπει τις εταιρείες FinTech δεν διαφέρει σε σχέση με αυτό που διέπει οποιοδήποτε χρηματοπιστωτικό ίδρυμα. Η πρόκληση για μια FinTech εταιρεία που εφαρμόζει ένα νομικό πλαίσιο, το οποίο διέπει αδιακρίτως όλες τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, είναι ότι ενδέχεται να μην έχει το απαιτούμενο επίπεδο γνώσης εντός της εταιρείας, την εμπειρία και τις ικανότητες για να παρέχει τις υπηρεσίες εσωτερικά. Μια FinTech εταιρεία ενδέχεται να πρέπει να εφαρμόσει ένα κανονιστικό πλαίσιο εμμέσως, μέσω ενός τρίτου μέρους - π.χ. πολλές εταιρείες FinTech χρησιμοποιούν διοικητικό προσωπικό μέσω τρίτων παρόχων. Ως εκ τούτου, τα βασικά νομικά ερωτήματα για τις FinTech εταιρείες είναι «Γιατί να ρυθμίζομαι κατ΄ αυτόν τον τρόπο; Θέλω να ρυθμίζομαι κατ’ αυτόν τον τρόπο και, αν ναι, ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να καλύψω τις κανονιστικές απαιτήσεις και τις απαιτήσεις της αγοράς;». Οι κανονισμοί μας παρέχουν κατευθύνσεις, αλλά ταυτόχρονα είναι για εμάς μια πρόκληση να επικοινωνήσουμε εσωτερικά, σε διαφορετικές ομάδες του business, την βαρύτητά τους. Ως επικεφαλής Νομικός Σύμβουλος πρέπει να είσαι σε θέση να «μεταφράζεις» ασαφείς, περίπλοκες, μη εμπορικές νομοθεσίες και κανονισμούς και, εν συνεχεία, να διαπραγματεύεσαι την εφαρμογή τους με την εταιρεία, ώστε να εξυπηρετούνται και οι εμπορικές της ανάγκες – δεν μπορείς να λες συνέχεια όχι.

Η PSD2 επηρέασε τη Revolut με το να θέσει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της εταιρείας την εμπειρία του πελάτη, από μια κανονιστική σκοπιά

Ποια είναι η επίδραση του Brexit στις δραστηριότητες της Revolut και ποιες είναι οι μεγαλύτερες νομικές και εμπορικές προκλήσεις που αντιμετώπισε η εταιρεία;

Θα έλεγα ότι το Brexit είναι το ακριβώς αντίθετο του open banking: πλήρης σπατάλη χρόνου και χρήματος για εμάς. Μεταξύ των νομικών ζητημάτων που μας απασχόλησαν, θα ξεχώριζα τα εξής: πού θα πρέπει να αδειοδοτηθούμε και πότε ξεκινάμε να μεταφέρουμε πελάτες σε άλλες οντότητες της εταιρείας. Για τη Revolut, πολλές από τις νομικές και εμπορικές προκλήσεις εντοπίζονται στη διασφάλιση της επιχειρησιακής συνέχειας, την αναπαραγωγή των υφιστάμενων αδειοδοτήσεων και εξουσιοδοτήσεων, όταν αυτές απαιτούνται στην Ευρώπη και την καθοδήγηση του πελάτη ως προς το ποιος θα παρέχει ποια υπηρεσία και πότε. Τα υπόλοιπα είναι περισσότερο διαδικαστικά ζητήματα - π.χ. η αναπαραγωγή των βασικών συμφωνιών που έχουμε με τους προμηθευτές μας, με τη Revolut UK. Κατά τη γνώμη μου, η στρατηγική για το Brexit μπορεί να διακριθεί σε 3 φάσεις: • Καθορισμός της στρατηγικής για την επιχειρησιακή συνέχεια • Εφαρμογή της στρατηγικής, και • Μεταφορά πελατών Το 2018 αδειοδοτηθήκαμε για μια νέα ρυθμισμένη Ευρωπαϊκή οντότητα, την “Revolut Payments UAB”,

Πώς επηρέασε η PSD2 τη δραστηριότητα της Revolut; Η PSD2 υπογράμμισε ότι υπάρχουν ξεκάθαρες κατευθυντήριες, παραδοτέα, χρονοδιαγράμματα και υποχρεώσεις. Η PSD2 επηρέασε τη Revolut με το να θέσει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της εταιρείας την εμπειρία του πελάτη, από μια κανονιστική σκοπιά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για εμάς, το οποίο διαφέρει από ο, τι έχουν κάνει άλλες εταιρείες FinTech και start-up, είναι οι προϋποθέσεις για την αυστηρή αυθεντικοποίηση του πελάτη (strong customer authentication - SCA) και ο μοναδικός και ξεκάθαρος τρόπος με τον οποίο ο πελάτης αυθεντικοποιεί εκ νέου την ταυτότητά του και μπορεί να προβεί σε ανανέωση του LAWYER _ 79

_LAWYER ON TOUR για το εργατικό δυναμικό αποδίδουν και ότι τα χρήματα της εταιρείας επενδύονται αποτελεσματικά. Επίσης, ήθελα η ομάδα μου να αναπτύξει σχέσεις με τις δικηγορικές εταιρείες και να έρχεται απευθείας σε επαφή με τους εξωτερικούς συμβούλους. Σε ό,τι αφορά στο ρόλο της τεχνολογίας στο όλο έργο, μας επέτρεψε να βελτιστοποιήσουμε τις διαδικασίες για την επιλογή των συνεργατών μας. Στην Revolut βρίσκουμε εξαιρετικά σημαντικό το λογισμικό για την παροχή των νομικών υπηρεσιών και το χρησιμοποιούμε εκτενώς εντός εταιρείας (π.χ. πλατφόρμες που παρακολουθούν σε πραγματικό χρόνο τους δείκτες απόδοσης - KPIs - λογισμικό που μας επιτρέπει την διαδραστική διαχείριση του νομικού τμήματος κλπ.). Πραγματοποιούμε, επίσης, τακτικούς ελέγχους στο λογισμικό διαχείρισης συμβάσεων που χρησιμοποιούμε.

η οποία είναι επί του παρόντος σε λειτουργία και η οποία θα εξυπηρετεί τους πελάτες στην Ανατολική Ευρώπη. Οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης θα εξυπηρετούνται από την ιρλανδική οντότητα. Η Revolut επικεντρώνεται στη διασφάλιση της συνέχειας στην παροχή των προϊόντων και των υπηρεσιών στους 11.000.000 πελάτες της, οι οποίοι είναι, στην πλειονότητά τους, Ευρωπαίοι. Πριν από μερικούς μήνες, ανακοινώσατε τη συγκρότηση του πρώτου επίσημου νομικού πάνελ, με στόχο να περιοριστεί η ανάθεση υπηρεσιών στις περισσότερες από 35 εταιρείες με τις οποίες είχατε συνεργασία. Μπορείτε να μας μιλήσετε περισσότερο για αυτό; Τι ρόλο διαδραμάτισε σε αυτή τη διαδικασία η νομική τεχνολογία; Η δημιουργία του πρώτου επίσημου νομικού πάνελ ήταν για εμάς μια ιδιαίτερα σημαντική διαδικασία, η οποία διήρκησε περίπου 6-7 εβδομάδες και περιελάμβανε την επικοινωνία μας με κορυφαίες δικηγορικές εταιρείες, με διεθνή παρουσία (π.χ. Herbert Smith Freehills, Baker & McKenzie, Freshfields, Linklaters κλπ.), καθώς και με εξειδικευμένες εταιρείες (π.χ. δικηγόρους με εξειδίκευση σε θέματα υπηρεσιών πληρωμών και κανονιστικής συμμόρφωσης). Πραγματοποιήσαμε συνεντεύξεις, λάβαμε σχετικό υποστηρικτικό υλικό και δώσαμε σε κάθε μια από τις εταιρείες ξεχωριστή βαθμολογία, την οποία αξιολογήσαμε σε συνδυασμό με τα τεχνικά χαρακτηριστικά, την εμπειρία τους, τυχόν εκπτώσεις στις αμοιβές για την παροχή των υπηρεσιών, σε ποιους άλλους παρέχουν υπηρεσίες στην αγορά, αν είναι ανταγωνιστές κλπ. Εν τέλει, αυτό που έχει σημασία είναι μια ξεκάθαρη πρόταση για υποβολή προσφοράς, με συγκεκριμένες κατευθύνσεις χρεώσεων και απαιτήσεις επί των παραδοτέων. Ως αποτέλεσμα της ως άνω διαδικασίας, καταλήξαμε σε τρεις διεθνείς εταιρείες Επιπέδου 1 (Tier 1) και σε τρεις εταιρείες Επιπέδου 2 (Tier 2), τις οποίες καλωσορίσαμε στη Revolut και τις οποίες αντιμετωπίζουμε σαν να είναι μέρος του δυναμικού της εταιρείας μας. Εφαρμόζουμε, επίσης, αυτό που ονομάζουμε “black cat review”, μια διαδικασία μέσω της οποίας αξιολογούμε εσωτερικά τις εταιρείες, με τις οποίες συνεργαζόμαστε. Εγώ είμαι υπεύθυνος για τη διαχείριση των δαπανών και την επίβλεψη των παραδοτέων. Ο στόχος μου ήταν να παρακολουθείται πιο κεντρικά η ανάθεση και εκτέλεση των νομικών υπηρεσιών και να διασφαλιστεί μεγαλύτερη διαφάνεια. Ήθελα να γνωρίζω τι κάνουν οι δικηγόροι της ομάδας μου και να διασφαλίσω ότι τα κόστη

Η Revolut επικεντρώνεται στη διασφάλιση της συνέχειας στην παροχή των προϊόντων και των υπηρεσιών στους 11.000.000 πελάτες της, οι οποίοι είναι, στην πλειονότητά τους, Ευρωπαίοι

Ποιες είναι οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά την εφαρμογή του GDPR και πώς επηρέασε τη Revolut; Η υλοποίηση του έργου συμμόρφωσης με τον GDPR, την οποία ανέλαβε αποκλειστικά συγκεκριμένος δικηγόρος, διήρκησε περίπου 12 μήνες. Πρόκειται για μια διαδικασία, η οποία χρειάστηκε τη συνεργασία διαφορετικών τμημάτων και ανθρώπων εντός της επιχείρησης. Μεταξύ των μεγαλύτερων προκλήσεων που αντιμετωπίσαμε ήταν ότι η εφαρμογή του GDPR δεν ενδιέφερε το ίδιο όλα τα τμήματα της εταιρείας. Έπρεπε, λοιπόν, να εκπαιδεύσουμε τους ανθρώπους μας και να τους εμπλέξουμε στα θέματα ιδιωτικότητας, εξηγώντας τους γιατί είναι σημαντική η προστασία των συμφερόντων των πελατών μας. Προφανώς διαχειριζόμαστε ευαίσθητες πληροφορίες -για να παρέχουμε υπηρεσίες στον πελάτη, αυτός θα πρέπει να μοιρασθεί μαζί μας κάποια προσωπικά δεδομένα- επομένως είναι πολύ σημαντικό να διασφαλίσουμε ότι επεξεργαζόμαστε τα δεδομένα των πελατών μας σε συμμόρφωση με τη νομοθεσία. Όλες οι νεότερες εταιρείες θα χρειαστούν σωστές διαδικασίες και συστήματα για τον έγκαιρο εντοπισμό και τη διαχείριση περιστατικών παραβίασης δεδομένων. Το βέβαιο είναι ότι ο GDPR έθεσε στο επίκεντρο τη σημασία της προστασίας των δεδομένων των πελατών και την προσήκουσα διαχείριση προσωπικών πληροφοριών.

80 _ LAWYER

_WORLD REPORT

ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΊΑ ΤΗΣ DENTONS ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΣΥΜΦΌΡΗΣΗ ΤΩΝ IN-HOUSE ΝΟΜΙΚΏΝ ΤΜΗΜΆΤΩΝ ΤΩΝ ΕΤΑΙΡΕΙΏΝ Η δικηγορική εταιρεία Dentons προχώρησε σε δημιουργία ειδικής ομάδας για την παροχή νομικών υπηρεσιών, υποστηρικτικά προς τα in-house νομικά τμήματα εταιρειών, σε υποθέσεις χαμηλού ή μεσαίου βαθμού πολυπλοκότητας. Ο πρώτος πελάτης που υπέγραψε με την Dentons, ήδη από τα πρώτα στάδια κατάρτισης αυτής της νέας μορφής υπηρεσίας, ήταν η εταιρεία John Lewis Partnership (JLP), στην οποία η Dentons παρείχε κατά καιρούς νομικές συμβουλές για θέματα που αφορούσαν εμπορικές συμβάσεις και ακίνητα. Όπως αναφέρει η Hannah Hullah, επικεφαλής Νομική Σύμβουλος της JLP, “η νέα αυτή υπηρεσία αποσυμφορίζει την εταιρεία από μεγάλο όγκο εργασιών σε ζητήματα χαμηλής και μεσαίας πολυπλοκότητας, ενώ προσφέρει στην JLP εξειδικευμένη γνώση σε στρατηγικά θέματα, όποτε αυτή απαιτείται”. Η πρωτοβουλία αυτή της Dentons είναι ενδεικτική της ευρύτερης εν εξελίξει συζήτησης για τον ιδανικό, για τις εταιρείες, καταμερισμό νομικών υπηρεσιών σε εξωτερικούς νομικούς συμβούλους/δικηγορικές εταιρείες και τα in-house νομικά τους τμήματα.

Η ΕΕ ΖΗΤΑΕΙ ΛΥΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΚΡΑΤΗ ΜΕΛΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΑΣ Με τις ρατσιστικές διακρίσεις να αναγνωρίζονται ως υπαρκτό και «σύνηθες φαινόμενο» από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τίθεται από την Ε.Ε. επιτακτικά το ζήτημα της αντιμετώπισης του προβλήματος. Με αφορμή τον θάνατο του George Floyd στις ΗΠΑ, το Κοινοβούλιο καταδικάζει όλες τις θεωρίες περί φυλετικής ανωτερότητας των λευκών, τονίζοντας σε όλους τους τόνους ότι “Black Lives Matter”, με ψήφισμα που υιοθετήθηκε από 493 ευρωβουλευτές. Στο ψήφισμα υπήρξε καταδίκη και για τα επακόλουθα περιστατικά εμπρησμών και βανδαλισμών. Οι θεσμοί της Ε.Ε. και τα κράτη-μέλη καλούνται να αναγνωρίσουν επίσημα τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διαπράχθηκαν στο παρελθόν κατά των έγχρωμων πληθυσμών. LAWYER _ 81

_WORLD REPORT

THE SCHREMS SAGA - ΑΝΊΣΧΥΡΗ ΚΗΡΎΧΘΗΚΕ ΑΠΌ ΤΟ ΔΕΕ Η ΑΠΌΦΑΣΗ 2016/1250 ΓΙΑ ΤΟ PRIVACY SHIELD Με την πολυαναμενόμενη απόφασή του στις 16-07-2020, το Δικαστήριο της Ε.Ε. (ΔΕΕ) κήρυξε ανίσχυρη την απόφαση 2016/1250 αναφορικά με την επάρκεια της προστασίας προσωπικών δεδομένων, η οποία παρέχεται από την Ασπίδα Προστασίας της ιδιωτικής ζωής Ε.Ε.-ΗΠΑ (Privacy Shield). Στο δελτίο τύπου που εξέδωσε, το ΔΕΕ επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι οι περιορισμοί στην προστασία προσωπικών δεδομένων, οι οποίοι απορρέουν από το δίκαιο των Ηνωμένων Πολιτειών, αναφορικά με την πρόσβαση και χρήση, από τις αμερικανικές δημόσιες αρχές, των δεδομένων που διαβιβάζονται από την Ευρώπη, δεν οριοθετούνται κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να πληρούνται απαιτήσεις ουσιαστικά ισοδύναμες με εκείνες τις οποίες επιβάλλει, κατά το δίκαιο της Ε.Ε., η αρχή της αναλογικότητας. Το Δικαστήριο, από την άλλη, έκρινε ότι η υπ’ αριθ. 2010/87 απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αναφορικά με τις τυποποιημένες συμβατικές ρήτρες (Standard Contractual Clauses) για τη διαβίβαση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα σε αποδέκτη εγκατεστημένο σε τρίτη χώρα, είναι έγκυρη. Αξίζει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι, όπως αναφέρει και ο κ. Τάσσης σε άρθρο του στο Lawyer, «ο τρόπος με τον οποίο το ΔΕΕ οριοθέτησε το πεδίο ελέγχου για την έγκριση των SCC καθιστά προβληματική την χρήση τους για την διασυνοριακή διαβίβαση, για τον απλούστατο λόγο ότι καμία εταιρεία στις ΗΠΑ δεν μπορεί να εξασφαλίσει την πλήρη συμμόρφωση».

ΈΝΑΡΞΗ ΙΣΧΎΟΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΎ 2019/1150/ΕΕ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΙΚΈΣ (ONLINE) ΠΛΑΤΦΌΡΜΕΣ Στις 12-07-2020 ξεκίνησε η εφαρμογή του Κανονισμού 2019/1150/ΕΕ για την «προώθηση της δίκαιης μεταχείρισης και της διαφάνειας για τους επιχειρηματικούς χρήστες επιγραμμικών υπηρεσιών διαμεσολάβησης», ο οποίος ψηφίσθηκε στις 20-06-2019. Ο Κανονισμός, εισάγοντας ένα πλαίσιο κανόνων οι οποίοι ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ επιγραμμικών (“online”) πλατφορμών (ήτοι παρόχων υπηρεσιών επιγραμμικής διαμεσολάβησης και διαδικτυακών μηχανών αναζήτησης) και επιχειρηματικών χρηστών, ανατρέπει τα μέχρι τώρα δεδομένα στο ηλεκτρονικό εμπόριο. Μεταξύ των υποχρεώσεων που θεσπίζει ο Κανονισμός, αξίζει να επισημανθούν η διαφάνεια στους όρους χρήσης της πλατφόρμας, η ξεκάθαρη και αναλυτική περιγραφή των βασικών παραμέτρων κατάταξης (ranking) των επιχειρηματικών χρηστών, η αιτιολόγηση τυχόν απόφασης της πλατφόρμας να περιορίσει, αναστείλει ή διακόψει την παροχή υπηρεσιών προς κάποιον χρήστη, καθώς και η ύπαρξη εσωτερικού συστήματος διεκπεραίωσης καταγγελιών, στο οποίο η πρόσβαση από τους χρήστες πρέπει να είναι δωρεάν.

82 _ LAWYER

Η Apple στο μικροσκόπιο της Ε.Ε. για παραβίαση της αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας Τέσσερα χρόνια μετά το πρόστιμο των 13 δις ευρώ που επιβλήθηκε στην Apple από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για φοροαπαλλαγές που θεωρήθηκαν αθέμιτες, ο αμερικανικός κολοσσός βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της Ε.Ε., με δυο εν εξελίξει έρευνες για παραβίαση των κανόνων του ανταγωνισμού, αναφορικά με το App Store και την εφαρμογή Apple Pay αντίστοιχα. Μεταξύ των ζητημάτων που εξετάζονται είναι οι όροι του App Store, οι οποίοι υποχρεώνουν τους προγραμματιστές να χρησιμοποιούν το σύστημα αγορών της εταιρείας, με χρέωση συνδρομής/προμήθειας 30%, αλλά και οι ισχυρισμοί σχετικά με τον περιορισμό της πρόσβασης στο σύστημα πληρωμών και τη λειτουργία “tap and go” των συσκευών iPhone. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά σε δήλωσή της η εκτελεστική αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με αρμοδιότητα για ζητήματα Ανταγωνισμού και Μετάβασης στην Ψηφιακή Εποχή, Μαργκρέτε Βεστάγκερ, «Φαίνεται ότι η Apple έχει αποκτήσει έναν ρόλο κλειδοκράτορα σε ό,τι αφορά τη διανομή των εφαρμογών και του περιεχομένου για τους χρήστες δημοφιλών συσκευών Apple».

LAWYER The Business Magazine • Ιούλ.- Αύγ.2020

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΤΟΛΗΣ

Γενικός Διευθυντής Νομικών Υπηρεσιών Ν/A Ευρώπης, Παπαστράτος ΑΒΕΣ, εταιρείας της Philip Morris International

Εναλλακτική Επίλυση Διαφορών_σελ. 30 Η τάση των FinTech_σελ. 40 Sports & eSports_σελ. 46

TIMH: 11,00 € ISSN: 2732-6152

002