ΕΤΑ ΙΡΩΝ
ΕΙΣΑΓΩΓ Η - ΑΠ Ο ΔΟΣΗ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚ Η ΞΕΝΟΦ Ω Ν Α. ΜΠΡΟΥΝΤΖ Α ΚΗΣ
Περιεχόμενα Εισαγωγή ................................................................................................. 7 Η Φρύνη στον Πραξιτέλη ................................................................. 21 Η Γλυκέρα στη Βακχίδα .................................................................... 22 Η Βακχίς στον Υπερείδη .................................................................... 24 Η Βακχίς στη Φρύνη ............................................................................ 25 Η Βακχίς στη Μυρρίνη ....................................................................... 27 Η Θαΐς στη Θεττάλη ........................................................................... 29 Η Θαΐς στον Ευθύδημο ...................................................................... 31 Ο Σιμαλίων στην Πετάλη .................................................................. 34 Η Πετάλη στον Σιμαλίωνα ............................................................... 37 Η Μυρρίνη στη Νικίππη .................................................................... 39 Ο Μενεκλείδης στον Ευθυκλή ....................................................... 42 Η Λέαινα στον Φιλόδημο 46 Η Μεγάρα στη Βακχίδα ..................................................................... 55 Η Φιλουμένη στον Κρίτωνα ............................................................ 59 Η Λάμια στον Δημήτριο .................................................................... 60 Η Λεόντιον στη Λάμια ....................................................................... 64 Ο Μένανδρος στη Γλυκέρα ............................................................. 69 Η Γλυκέρα στον Μένανδρο ............................................................. 75 Οι εταίρες της Κορίνθου στις Αθηναίες χαιρετίσματα ..... 85
Σκηνή από συμπόσιο, μελανόμορφο αγγείο, τέλη 6ου αιώνα π.Χ., Αρχαιολογικό
Μουσείο Ρόδου.
Εισαγωγή
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις εταιρικές
επιστολές του Αλκίφρονος, οι οποίες πρέπει να
αντιμετωπιστούν περισσότερο σαν λογοτεχνικό είδος και λιγότερο σαν ιστορικό υλικό, πρέπει να
αποφύγουμε την παρερμηνεία εννοιών και καταστάσεων κατά την ανάγνωση. Για παράδειγμα, οφείλουμε να αντιληφθούμε στο προχριστιανικό πολιτισμικό τους πλαίσιο έννοιες όπως έρωτας, αγάπη, πορνεία, οικογένεια, σχέσεις των δύο φύλων, καθώς και την ξεχωριστή κοινωνική κατηγορία των εταίρων.
Παρά την εντυπωσιακή ανθεκτικότητα του αρχαίου πολιτισμού και την καθοριστική επίδραση που ασκεί διαχρονικά στους σύγχρονους
7
πολιτισμούς, για να κατανοήσουμε καλύτερα τόσο τη σημασία του όσο και την επιρροή του, είναι απαραίτητη η απαλλαγή του από τις ερμηνευτικές «επιστρώσεις» του χριστιανισμού πάνω στα νοήματα και τα επιτεύγματά του, η αποχριστιανοποίησή του.
Αν το σώμα στον χριστιανισμό είναι αιτία πολλών δεινών και ενοχών, στην αρχαιοελληνική
παράδοση γίνεται αντιληπτό αισθητικά. Η γύμνια
όχι μόνο δεν αποτελεί αμαρτία και το σώμα δεν
δημιουργεί ενοχές, αλλά αντίθετα καθορίζει τον
εικαστικό πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας με
παραστάσεις που εξακολουθούν να αιχμαλωτίζουν τη δυτική φαντασία!
Το ελληνικό σώμα φεγγοβολά, εκπέμπει ομορφιά, χαρά και ηδονές.
Τα σώματα των Αθηναίων ανδρών και γυναικών αντανακλούν την κοινωνία, την ιδιωτικότητα του γυναικωνίτη, αλλά καταγράφουν και τις αποτυπώσεις του Άλλου, του Διαφορετικού –μέσα από την ερωτογραφία των αμαζόνων, των
σατύρων, των κενταύρων και των γοργόνων.
8 ΑΛΚΊΦΡΩΝ
ΕΠΙΣΤΟΛ Ε Σ ΕΤΑ Ι ΡΩΝ
Όπως γνωρίζουμε από ιστορικές αναφορές, στην Αθήνα οι σχέσεις ανάμεσα στο ανδρόγυνο δεν ήταν ιδιαίτερα στενές. Εξέλιπε η έννοια της
συντροφικότητας όπως την κατανοούμε σήμερα, αλλά και αυτή της αγάπης.
Τις εταίρες τις έχουμε για την ηδονή, τις παλλα-
κίδες για τις καθημερινές φροντίδες, τις συζύγους για να μας κάνουν νόμιμα παιδιά και για να έχουμε έναν πιστό φύλακα για το σπίτι.
ψευδο-Δημοσθένης, Κατά Νεαίρας
Σε γενικές γραμμές αυτό ήταν το πλαίσιο που
καθόριζε τις σχέσεις των φύλων κυρίως στον 5ο
και 4ο αιώνα π.Χ. Οι Αθηναίοι ικανοποιούσαν τις
σαρκικές αλλά και συναισθηματικές τους ανάγκες έξω από το σπίτι τους. Σχεδόν σε ολόκληρο
τον 5ο αιώνα, η αθηναϊκή οικογένεια παρέμενε
προσηλωμένη στα ήθη της, πράγμα που άλλαξε μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού Πόλεμου και τις τρομακτικές συνέπειες που είχε στην καθημερινότητα των ανθρώπων, οι οποίοι «ως εκ τούτου,
9
απεφάσισαν να χαρούν την ζωήν των όσον ημπορούσαν ταχύτερον, επιδιδόμενοι εις τας απολαύσεις διότι εθεώρουν την ζωήν και τον πλούτον εξ ίσου εφήμερα». Την εικόνα αυτή περιγράφει ο Θουκυδίδης σχετικά με τα ήθη της Αθήνας μετά τον πόλεμο.
Και ήταν αυτή η νέα κατάσταση η οποία ανάγκασε τους Αθηναίους να ορίσουν έναν καινούργιο άρχοντα, που τα καθήκοντά του θα ήταν να
επιβλέπει τη συμπεριφορά των γυναικών και κυρίως τη ροπή προς την πολυτέλεια, πράγμα που είχε απασχολήσει πριν από πολλά χρόνια τον Σόλωνα. Ο νέος άρχοντας ονομάζονταν «γυναικονόμος». Είναι η εποχή που γράφονται η Λυσιστράτη (411 π.Χ.) και οι Εκκλησιάζουσες (398 π.Χ.), έργα τα οποία ενίοτε παρερμηνεύονται στις μέρες
μας ως η ποιητική έκφραση ενός φεμινιστικού
κινήματος στην αρχαία Αθήνα. Αυτή ωστόσο η
ερμηνεία ήταν απλώς ακατανόητη για την εποχή εκείνη.
Τον 5ο αιώνα π.Χ. η σχέση του Περικλή με
την Ασπασία ενείχε το στοιχείο της πρόκλησης.
10 ΑΛΚΊΦΡΩΝ
ΕΠΙΣΤΟΛ Ε Σ ΕΤΑ Ι ΡΩΝ
Ο Περικλής γνώρισε τη γοητευτική Μιλήσια
όταν ήδη ήταν παντρεμένος. Ωστόσο, αν και επιτρεπόταν να πάρει διαζύγιο, ήταν υποχρεωμένος να παντρευτεί Αθηναία ή έστω κάποια που
να καταγόταν από μια πόλη στην οποία η Αθήνα
παραχωρούσε το δικαίωμα της επιγαμίας.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα, ήταν μια γυναίκα έξυπνη και μορφωμένη, που
έχαιρε μάλιστα και της εκτιμήσεως του Σωκράτη.
Από την άλλη, οι κωμικοί ποιητές της εποχής φτά-
νουν στο σημείο να την παρουσιάζουν ως διευθύντρια πορνείου. Τον 4ο αιώνα πολλοί Αθηναίοι
είχαν μια παλλακή, ταυτόχρονα με τη νόμιμη
γυναίκα τους. Είναι αμφίβολο αν τις αναγνώριζε ο νόμος ή η κοινή γνώμη. Όπως και να είχε, τα ήθη αν όχι οι νόμοι ήταν ιδιαίτερα ανεκτικά σε αυτό το θέμα και, όπως φαίνεται, οι περισσότεροι Αθηναίοι ήταν δίγαμοι.
Οι εταίρες ήταν κυρίως δούλες και έμεναν
ικανοποιημένες συνήθως από μια μικρή αμοιβή
που δεν ξεπερνούσε τον έναν οβολό. Υπήρ -
χαν όμως και οι «πολυτελείας» του είδους, που
11
ΑΛΚ Ι ΦΡΩΝ
Σκηνή από συμπόσιο. Οι συνδαιτυμόνες παίζουν κότταβο, ενώπιον νεαρής αυλητρίδας, αττικός ερυθρόμορφος κρατήρας, περ. 420 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Μαδρίτης.
12
ΕΠΙΣΤΟΛ Ε Σ ΕΤΑ Ι ΡΩΝ
στοίχιζαν ακριβά και δεν ήταν προσιτές στα
μικρά θυλάκια. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι
στην ιστορία έμειναν αρκετές από αυτές. Χαρα-
κτηριστικότερο παράδειγμα είναι η περίφημη
Φρύνη από τις Θεσπιές της Βοιωτίας. Το πραγ -
ματικό της όνομα ήταν Μνησαρέτη, που σημαίνει «αυτή που θυμάται συχνά την αρετή». Το
Φρύνη επικράτησε καθώς ήταν κάπως χλωμή, είχε κιτρινωπό χρώμα, σαν τον φρύνο, ένα είδος
βατράχου, πράγμα που, όπως φαίνεται, δεν επη -
ρέαζε την ξακουστή ανά τους αιώνες ομορφιά
της. Υπάρχει μάλιστα μία ιστορία, σύμφωνα με
την οποία ο ρήτορας Υπερείδης υπερασπίζεται
τη Φρύνη. Λέγεται ότι ο ρήτορας Ευθίας κατηγό -
ρησε τη Φρύνη στο δικαστήριο της Ηλιαίας για
ασέβεια προς τα θεία. Ο πραγματικός όμως λόγος ήταν η ζηλοτυπία – επειδή τον απέρριψε σαν εραστή της. Την υπεράσπισή της ανέλαβε ο επίσης ρήτορας και νέος εραστής της, Υπερείδης, ο οποίος, όταν αντιλήφθηκε ότι η δίκη δεν εξελίσ -
σεται ευνοϊκά, επιστράτευσε το πιο ευφάνταστο
επιχείρημα προς υπεράσπιση της Φρύνης: της
13
ΑΛΚΊΦΡΩΝ
τράβηξε τον μακρύ της χιτώνα, αποκαλύπτοντάς
την γυμνή για να επηρεάσει η θεϊκή της ομορφιά
την κρίση των βλοσυρών Ηλιακών δικαστών. Η
ομορφιά της δεν της εξασφάλισε, καθώς φαίνεται, μόνο τη φήμη και τον θαυμασμό, αλλά και
μπόλικο χρυσάφι. Λέγεται πως ήταν τόσο πλούσια, που της επέτρεψαν να στήσει το χρυσό
άγαλμά της στο ιερό των Δελφών ανάμεσα σε
αγάλματα στρατηγών και βασιλέων. Μάλιστα
ο Πλούταρχος έγραψε έξαλλος σχετικά με αυτό
ότι πρόκειται για «ένα τρόπαιο που αποκτήθηκε
από τη νίκη επάνω στην αγάπη των Ελλήνων για ηδονές».
Υπήρξε και φιλενάδα του Πραξιτέλη, ο οποίος, όπως ήταν φυσικό, τη χρησιμοποίησε και σαν
μοντέλο σε πολλά αγάλματα που απεικόνιζαν την
Αφροδίτη. Όπως και να έχει, η Φρύνη, μία από
τις διασημότερες εταίρες της αρχαιότητας, δεν
πέρασε απαρατήρητη από τους συγχρόνους της
αλλά και τους μετέπειτα, ούτε άφησε ασυγκίνητη
την έμπνευση των ποιητών και των ζωγράφων
του νεώτερου κόσμου.
14
ΕΠΙΣΤΟΛ Ε Σ ΕΤΑ Ι ΡΩΝ Υποστηρίζεται ότι οι εταίρες ήταν πιο μορφωμένες και καλλιεργημένες από τις νόμιμες γυναίκες των Αθηναίων. Αυτή η άποψη δεν τεκμηριώνεται επαρκώς από τις σχετικές αρχαίες αναφορές.
Προφανώς θα ήταν πιο ανοιχτόμυαλες, πιο «περ -
πατημένες» και σαφώς με περισσότερες εμπειρίες, κυρίως λόγω της ελευθερίας που απολάμβαναν. Ωστόσο είναι δύσκολο να υποστηρίξουμε ότι διψούσαν για τα γράμματα. Για τη Φρύνη λένε ότι υπήρξε εξαιρετικά ωραία, όχι όμως και καλλιερ -
γημένη, όπως θεωρείτο κατ’ εξαίρεση η Ασπασία.
Από την άλλη, είναι πιθανό πολλές από τις εταίρες
να λάμβαναν μια παιδεία ευρύτερη από τις υπόλοιπες Αθηναίες, κυρίως στον χορό, τη μουσική και το
τραγούδι, πράγμα που το διαπιστώνουμε από την παρουσία τους στα συμπόσια. Αλλά μέχρι εκεί.
Ο
Αλκίφρων, σοφιστής και ρήτορας, ανήκει
στο κίνημα της Δεύτερης Σοφιστικής του 2ου
αιώνα μ.Χ., της επονομαζόμενης και «Ελληνικής
Αναγέννησης», ένα κίνημα που με την αναζω -
πύρωση της ελληνικής ρητορικής και παιδείας
άσκησε μακρά και καθοριστική επίδραση στην
15
ΑΛΚΊΦΡΩΝ
πνευματική ζωή του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Οι
124 επιστολές του που έχουν διασωθεί, διαιρούνται σε αλιευτικές, αγροτικές, επιστολές παρασίτων και εταιρικές. Οι 118 είναι πλήρεις, ενώ οι 6 παρατίθενται σε αποσπασματική μορφή. Οι
επιστολές του είναι στο σύνολό τους φανταστικές, πράγμα που σημαίνει ότι σε κάποιες από
αυτές τόσο ο συντάκτης όσο και ο παραλήπτης
είναι φανταστικά πρόσωπα, ενώ αποδίδονται σε
ιστορικά πρόσωπα επιστολές που δεν έχουν γράψει. Οι φανταστικοί συντάκτες των επιστολών
είναι αγρότες, ψαράδες και απλοί άνθρωποι, ενώ στις εταιρικές επιστολές περιλαμβάνονται και κάποιες γνωστών σοφιστών και δραματουργών του 4ου αιώνα που αλληλογραφούν με τις εταίρες. Η πόλη όπου τελείται η αλληλογραφία είναι η Αθήνα με τα περίχωρά της και ο μυθιστορηματικός χρόνος αναφέρεται στην περίοδο μετά τη βασιλεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Η Νέα Αττική Κωμωδία, με κορυφαίο εκπρόσωπό της τον Μένανδρο, είναι η βασική πηγή από την οποία ο Αλκίφρων αντλεί τις πληροφορίες
16
ΕΠΙΣΤΟΛ Ε Σ ΕΤΑ Ι ΡΩΝ
για τους χαρακτήρες και τα ήθη που περιγράφει, και γι’ αυτό τον λόγο οι επιστολές του αποτελούν
πολύτιμη μαρτυρία για την καθημερινή ιδιωτική
και κοινωνική ζωή των Αθηναίων κατά τον 4ο
αιώνα π.Χ.
Οι εταιρικές επιστολές του Αλκίφρονος αφορούν αυτή την ιδιαίτερη κατηγορία γυναικών
που εντάσσεται σ’ έναν παράλληλο κόσμο, εκτός
των συμβάσεων που επιβάλλει ο γυναικωνίτης
της εποχής τους. Οι εταίρες ζουν ελεύθερες, όσο
σχετικό είναι αυτό σε κάθε εποχή, διακονώντας
την πάνδημη Αφροδίτη. Στις επιστολές αυτές γνω -
ρίζουμε τον ιδιότυπο κόσμο τους, τα προβλήματά
τους, την ψυχολογία τους, παρακολουθούμε τα
αισθήματά τους, τον τρόπο ζωής τους μέσα στην
καθημερινότητα, αλλά και την εξάρτησή τους από
έναν μόνιμο ή περιστασιακό εραστή. Η εκ διαμέτρου αντίθετη με τα σημερινά ηθικά δεδομένα
αντίληψη του έρωτα, της αγάπης, της συντροφικότητας και γενικότερα των συναισθηματικών
ερωτικών σχέσεων πρέπει να ληφθεί υπόψη για
την κατανόηση αυτού του διαφορετικού κόσμου.
17
Στις επιστολές του Αλκίφρονος παρελαύνουν διάφορα ευρέως γνωστά ονόματα του αρχαίου κόσμου, όπως ο φιλόσοφος Επίκουρος, του οποίου αποκαλύπτεται μια λιγότερο κολακευτική εικόνα από αυτήν που μας κληροδότησε η φιλοσοφία του, αλλά και ο γνωστός κωμωδιογράφος Μένανδρος, ως εραστής της διάσημης εταίρας Γλυκέρας, και ο Δημήτριος Α΄ ο Πολιορκητής, ένας από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι επιστολές θεωρούνται υποδείγματα γραφής και χρήσης της αττικής διαλέκτου και, εκτός από ένα άκρως γοητευτικό λογοτεχνικό ανάγνωσμα, είναι και μια ενδιαφέρουσα πηγή για τη μελέτη του αρχαίου κόσμου. Η επίδραση που άσκησε το πνεύμα της ελληνικής αρχαιότητας στην εποχή του Αλκίφρονος είναι σημαντική, αν αναλογιστεί κανείς ότι έχει μεσολαβήσει η παρακμή της ελληνικής αρχαιότητας, των ελληνιστικών χρόνων, η κατάλυση των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών από τις ρωμαϊκές λεγεώνες και η εδραίωση του χριστιανισμού. Ωστόσο τα πολιτικά γεγονότα και οι τεράστιες ανακατατάξεις δεν ακολουθούνται
18 ΑΛΚΊΦΡΩΝ
ΕΠΙΣΤΟΛ Ε Σ ΕΤΑ Ι ΡΩΝ
ταυτόχρονα από την αλλαγή της καθημερινής
ζωής και των πολιτισμικά εμπεδωμένων αντιλήψεων. Η ελληνική παράδοση, φυσικά όχι στην
ίδια ένταση, εξακολουθεί να ασκεί τη γοητεία της
για αρκετούς αιώνες ακόμα, έως και τα χρόνια του
Ιουστινιανού, όπου η εδραία θεοκρατική αυτοκρατορία έδωσε τη χαριστική βολή στον κλασικό
πολιτισμό των Ελλήνων, κλείνοντας όσες φιλοσοφικές σχολές –τα ύστατα φυτώρια του αρχαίου
πνεύματος– είχαν απομείνει στην Αθήνα.
Μία από τις τελευταίες λαμπρές εκφάνσεις
αυτής της παράδοσης είναι και οι επιστολές του
Αλκίφρονος, οι οποίες υπηρετούν τη δημοφιλή
ως μέσο έκφρασης επιστολογραφία των αρχαίων.
Πρόκειται για μια φιλολογία που φτάνει έως τον
Ιουλιανό τον Παραβάτη, με τον Αλκίφρονα και τον Φιλόστρατο και τις ερωτικές επιστολές του
να αποτελούν δείγματα ενός αρχαίου ήθους στον
έρωτα, το οποίο επιζεί έως την εποχή που ο χριστιανισμός επαναπροσδιορίζει την αντίληψη για το ανθρώπινο σώμα.
Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης
19
ΑΛΚΊΦΡΩΝ
Σκηνή από συμπόσιο. Χορευτές και εταίρες παραδομένοι σε ερωτικά παιχνίδια, τέλη 6ου αιώνα π.Χ., Βασιλικό Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας, Βρυξέλλες.
20
