ΓΙΑΤΙ;
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΕΛΕΝΗ ΜΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Εισαγωγή
«Η
Ρωσία έχει δύο τσάρους. Τον Νικόλαο Β´ και τον Λέοντα Τολστόι. Στη μεταξύ τους
αναμέτρηση, νικητής αναδεικνύεται πάντα ο
συγγραφέας», έλεγε ένας δημοσιογράφος της
εποχής, θέλοντας να επισημάνει το μέγεθος της
δημοτικότητας και της εκτίμησης που έχαιρε, αλλά και την επιρροή που ασκούσε σε πολλούς
κύκλους τόσο στην ίδια του τη χώρα όσο και στο εξωτερικό ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας, «η ιδιοφυΐα, ανάμεσα στους πρώτους αυτού του σπάνιου είδους», που έλεγε ο Τζωρτζ Μπέρναρντ
Σω. Τη φήμη και τον σεβασμό που απολάμβανε
τα χρησιμοποιούσε συχνά για να εκφράσει την
αντίθεση και τον αποτροπιασμό του για την
5
LEO TOLSTOY
απάνθρωπη πολιτική των τσάρων, που είχαν με-
τατρέψει τη Ρωσία σε κάτεργο όχι μόνο για τον
δικό τους λαό, αλλά και για τους όμορους, όπως
τον πολωνικό. Στα τελευταία, μάλιστα, χρόνια
της ζωής του ήρθε σε ανοιχτή σύγκρουση με τον
Νικόλαο Β´, προς τον οποίο απηύθυνε αρκετές
φορές δημόσια έκκληση να απελευθερώσει τον
βασανισμένο ρωσικό λαό.
Μια σειρά από διηγήματα-διαμάντια θα μπο -
ρούσαν να χαρακτηριστούν μανιφέστο του συγ -
γραφέα ενάντια στην απολυταρχία, στην αδικία, στον σκοταδισμό. Από αυτά τα πιο γνωστά είναι Το πρωινό του Φεουδάρχη, Χολστομέρ, Αφέντης και Δούλος, Πολικούσκα, Μετά τον χορό, Γιατί; και άλλα.
Το Γιατί; εκδόθηκε πρώτη φορά το 1906 και συμπεριλαμβανόταν στον δεύτερο τόμο του βιβλίου Κύκλος ανάγνωσης, που επιμελήθηκε ο ίδιος ο συγγραφέας, και περιείχε, εκτός από ορισμένα διηγήματά του, απόψεις, σκέψεις και ρήσεις ξένων διανοητών για πολιτικοκοινωνικά, φιλοσοφικά και θρησκευτικά θέματα. Το δράμα
6
ΓΙΑΤΙ;
που περιέγραφε είχε επαναληφθεί αμέτρητες
φορές σε διάφορες παραλλαγές· η εποχή, όμως, που δημοσιεύτηκε ήταν πολύ ταραγμένη. Είχε
προηγηθεί η αποτυχημένη επανάσταση του 1905
στη Ρωσία, προοίμιο της επανάστασης του 1917, η υπομονή είχε εξαντληθεί και η ανάγκη για αλλαγή έχει γίνει πια κοινή συνείδηση. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο συγγραφέας εξέφραζε αισθήματα συμπαράστασης προς τους Πολωνούς και διακήρυττε το δικαίωμά τους να εξεγείρονται
ενάντια στον κατακτητή τους, που εν προκειμένω ήταν η Ρωσική Αυτοκρατορία. Όμως, όπως
συνήθιζε να λέει ο ίδιος, το Γιατί; ήταν μια «πλημμυρίδα τρυφερότητας προς τον πολωνικό λαό».
Τι είχε προκαλέσει αυτήν την πλημμυρίδα;
Ένα πραγματικό περιστατικό, που περιγράφεται στο βιβλίο του Σ. Β. Μαξίμοφ Σιβηρία και κάτεργα (1871), συγκλόνισε βαθύτατα τον Τολστόι. Σε μια
συζήτηση με τον Σ. Α. Στάχοβιτς έλεγε σχετικά
με αυτό το βιβλίο: «… Τι φρικαλέα πράγματα κάνουν οι άνθρωποι! Ούτε τα άγρια θηρία δεν μπορούν να κάνουν αυτά που κάνει η κυβέρνηση!»
7
LEO TOLSTOY
Αποφάσισε, λοιπόν, να γράψει τη δική του εκδοχή, ξετυλίγοντας με το μυθοπλαστικό ταλέντο του μια τραγική ιστορία για την οποία κράτησε τα αληθινά ονόματα των κεντρικών ηρώων: του Πολωνού Μιγκούρσκι και της γυναίκας του Αλμπίνα. Τα υπόλοιπα πρόσωπα είναι επινοημένα.
Ο Τολστόι έγραψε το Γιατί; –που στο πρώτο
του χειρόγραφο είχε τον τίτλο «Ανεπανόρθωτο»–
ή ξεχωριστά κομμάτια του πάνω από δεκαπέντε φορές, προσπαθώντας να αποδώσει, σε ένα τόσο συμπυκνωμένο διήγημα, όσο το δυνατόν καλύ -
τερα τον χαρακτήρα των ηρώων του (κυρίως της
ηρωίδας), την ψυχολογική τους κατάσταση και τη διαδικασία διαμόρφωσής της. Το διήγημα και οι αριθμημένες εκδοχές των χειρογράφων του, που περιλαμβάνονται στον 42ο τόμο των 90τομων απάντων του, σε μία λεπτομερώς σχολιασμένη ακαδημαϊκή έκδοση, μαρτυρούν την πολύ σκληρή, σχολαστική δουλειά ενός ιδιοφυούς συγγραφέα.
Για την απόδοση του κοινωνικού και του ιστορικού πλαισίου ο Τολστόι διάβασε δεκάδες
8
ΓΙΑΤΙ; βιβλία και μαρτυρίες σχετικά με την πολωνική εξέγερση του 1830. Αυτό, τουλάχιστον, υποστηρίζει ο Β. Β. Στάσοφ, κριτικός και φίλος του
συγγραφέα, ο οποίος την περίοδο εκείνη έστελνε στη Γιάσναγια Πολιάνα, στο αγρόκτημα που ζούσε ο Τολστόι, όσα βιβλία σχετικά με την εξέγερση αυτή κατάφερνε να βρει στα γαλλικά, στα πολωνικά, στα γερμανικά και σε άλλες γλώσσες.
Περισσότερο από έναν αιώνα, η Αυστρία, η Πρωσία και η Ρωσία, οι «μεγάλες δυνάμεις»
όπως λέγονταν τότε, μοίραζαν και ξαναμοίραζαν την Πολωνία μεταξύ τους. Υπέθαλπαν, ταυ -
τόχρονα, τις εσωτερικές διαμάχες στη χώρα και
κατέπνιγαν με τον πιο βάναυσο τρόπο κάθε επαναστατική δραστηριότητα του πολωνικού λαού. Έτσι, αρχής γενομένης από το 1772, η Πολωνία
υφίσταται τρεις επίσημους διαμελισμούς (17721775 ο πρώτος, 1793 ο δεύτερος και 1795 ο τρίτος).
Η ιστορία μας διαδραματίζεται μετά τον τρίτο διαμελισμό, το 1830. Η Ευρώπη δονείται από επαναστατικά κινήματα και ιδέες που δεν αφήνουν
9
LEO TOLSTOY
ασυγκίνητη τη νεολαία των διανοούμενων, των φοιτητών και των προοδευτικών γόνων της αριστοκρατίας, που διατηρούσε σχέσεις με τη Γαλλία, κατεξοχήν τόπο υποδοχής πολιτικών προσφύγων όχι μόνον από την Πολωνία αλλά και από τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Το 1825 έχει προηγηθεί η εξέγερση των Ρώσων αξιωματικών, των
Δεκεμβριστών, που φόβισε τον τσάρο και επηρέ-
ασε βαθύτατα τη ρωσική και την πολωνική κοινωνία. Σε μια τέτοια στιγμή, λοιπόν, οι Πολωνοί
αξιωματικοί της Σχολής Ευελπίδων αρνούνται να ενταχθούν στα στρατεύματα που ο τσάρος
κινεί ενάντια στους Γάλλους και στους Βέλγους επαναστάτες, και προκαλούν την επανάσταση του Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου στη Βαρσοβία.
Ο στρατηγός Κλοπίτσκι αυτοανακηρύχθηκε κυβερνήτης του τμήματος της χώρας που ανήκε, δίκην προτεκτοράτου, στη Ρωσία. Η Δίαιτα ανασυστάθηκε και κήρυξε έκπτωτο τον τσάρο Νικόλαο Α´ (1831). Ανήγγειλε, μάλιστα, τον σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Άνταμ Τσαρτορίσκι. Ο Νικόλαος Α´ κατάφερε να καταπνίξει, βυθίζοντάς
10
ΓΙΑΤΙ;
την στο αίμα, την επανάσταση των ευγενών. Ο
στρατός και η Δίαιτα διαλύθηκαν, και η διοίκηση περιήλθε στους Ρώσους. Οι Πολωνοί επαναστάτες πήγαν να συναντήσουν τους Δεκεμβριστές στη μακρινή παγωμένη Σιβηρία. Ο Μιγκούρσκι ήταν ένας απ’ αυτούς.
Ελένη Μπακοπούλου
11
ην άνοιξη του 1830, στο υποστατικό Ροζάνκα του παν Γιατσέφσκι κατέφθασε ο μοναχογιός του αποβιώσαντος φίλου του, ο νεαρός Ιωσήφ Μιγκούρσκι. Ο Γιατσέφσκι ήταν ένας εξηντάχρονος ευρύστερνος γέροντας, με πλατύ μέτωπο και άσπρα μακριά μουστάκια στο βαθυκόκκινο πρόσωπό του, πατριώτης της εποχής του δεύτερου διαμελισμού της Πολωνίας. Στα νιάτα του υπηρετούσε, μαζί με τον Μιγκούρσκι τον πρεσβύτερο, στο στράτευμα του Κοστιούσκο,1 μισούσε με όλη τη δύναμη της πατριωτικής ψυχής του την αποκαλυψιακή, όπως την έλεγε, αμαρτωλή Αικατερίνη Β΄, καθώς και τον προδότη, ελεεινό ερωμένο της Πονιατόφσκι, και παρομοίως
13
I Τ
LEO TOLSTOY
πίστευε στην παλινόρθωση της Ρετς Ποσπολίτα,* όπως πίστευε τη νύχτα ότι ο ήλιος θα ξαναβγεί το πρωί. Το 1812 διοικούσε ένα τάγμα του στρατού του Ναπολέοντα, τον οποίο λάτρευε. Ο θάνατος του Γάλλου αυτοκράτορα τον στενοχώρησε, αλλά δεν απογοητευόταν σχετικά με την παλινόρθωση του –έστω και ανάπηρου– βασιλείου
της Πολωνίας. Η επανασύσταση της Δίαιτας στη Βαρσοβία από τον Αλέξανδρο Α´ αναπτέρωσε τις ελπίδες του, αλλά η Ιερά Συμμαχία, η αντίδραση σε ολόκληρη την Ευρώπη και ο δεσποτισμός του Κονσταντίν Πάβλοβιτς 2 είχαν απομακρύνει
* Η ρωσική γραφή (σε δύο λέξεις) και προφορά της Rzeczpospolita (Ρζετσποσπολίτα, που στα πολωνικά σημαίνει Δημοκρατία της Πολωνίας, αλλά όχι ρεπούμπλικα).
Η Πολωνία δημιουργήθηκε από τους Δυτικούς Πολάνους.
Την ονομασία αυτή έλαβε τον 14o-15ο αιώνα, κατά τη σύμπραξη με τους Λιθουανούς, το 1569, στην υπογραφή της Ένωσης του Λιούμπλιν. Η αχανής πεδιάδα ανάμεσα στη Ρωσία και την Κεντρική Ευρώπη, με τον πλούτο και τον πολιτισμό της, έγινε πολλάκις αντικείμενο διεκδίκησης, κατάκτησης και διαμοιρασμού από τα όμορα κράτη σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της.
14
την υλοποίηση της μύχιας επιθυμίας του. Από το 1825 ο Γιατσέφσκι εγκαταστάθηκε στο χωριό και ζούσε μόνιμα στη Ροζάνκα του, ασχολούμενος με τη διαχείριση των οικονομικών του, το κυνήγι και την ανάγνωση εφημερίδων και επιστολών, μέσω των οποίων παρακολουθούσε τις εξελίξεις
στην πατρίδα του. Ήταν παντρεμένος σε δεύτερο γάμο με μια φτωχή πλην όμορφη αριστοκρά-
τισσα· δυστυχώς, όμως, ο γάμος αυτός δεν ήταν ευτυχισμένος. Δεν αγαπούσε και δεν εκτιμούσε
τη δεύτερη γυναίκα του, τη θεωρούσε βάρος, της
φερόταν απότομα και με κακία, λες και έφταιγε
αυτή για το λάθος του δεύτερου γάμου του. Παιδιά από τη δεύτερη γυναίκα του δεν είχε. Από την πρώτη, όμως, είχε δύο κορίτσια. Τη μεγαλύτερη, τη Βάντα, μια εκθαμβωτική καλλονή που γνώριζε την αξία της ομορφιάς της και έπληττε
στο χωριό, και τη μικρότερη, την Αλμπίνα, αγαπημένη του, μια ζωηρή αδύνατη κοπελίτσα με
κατσαρά ξανθά μαλλιά και μακριά το ένα από το άλλο, όπως του πατέρα της, μεγάλα, λαμπερά, γαλάζια μάτια.
15
ΓΙΑΤΙ;
LEO TOLSTOY
Όταν τους επισκέφθηκε ο Ιωσήφ Μιγκούρσκι, η Αλμπίνα ήταν δεκαπέντε χρόνων. Ο Μιγκούρσκι σύχναζε και πριν στους Γιατσέφσκι, όταν ήταν
φοιτητής στο Βίλνο,* όπου αυτοί περνούσαν τους
χειμώνες τους, και φλέρταρε τη Βάντα. Τώρα ήταν
η πρώτη φορά που, μεγάλος πια και ελεύθερος, ερ -
χόταν στο χωριό. Η άφιξη του Μιγκούρσκι χαρο -
ποίησε όλους τους ενοίκους της Ροζάνκα. Ο γέρος
συμπαθούσε τον Ιωσήφ Μιγκούρσκι, γιατί του θύ -
μιζε τον παλιό του φίλο, τον πατέρα του, την επο -
χή που οι δυο τους ήταν νέοι, και γιατί μιλούσε με θέρμη και περιέγραφε με τα πλέον ρόδινα χρώματα την εξάπλωση της επανάστασης, όχι μόνο στην Πολωνία, αλλά και στο εξωτερικό, απ’ όπου είχε μόλις επιστρέψει. Στην πάνι** Γιατσέφσκα άρεσε, γιατί όταν είχε επισκέψεις, ο γερο-Γιατσέφσκι ήταν πιο συγκρατημένος και δεν της γκρίνιαζε. Η
Βάντα ήταν σίγουρη ότι ο Μιγκούρσκι είχε έρθει * Βίλνο, Βίλνα και σήμερα Βίλνιους, πρωτεύουσα της Λιθουανίας.
** Pani, κυρία (στα πολωνικά).
16
ΓΙΑΤΙ;
γι’ αυτήν και ότι σκόπευε να της κάνει πρόταση· ήταν έτοιμη να τη δεχτεί, όμως είχε κατά νου, όπως έλεγε μιλώντας με τον εαυτό της, “lui tenir la dragée haute”.3 Η Αλμπίνα ήταν χαρούμενη γιατί ήταν όλοι χαρούμενοι. Όμως δεν ήταν μόνο η Βάντα που σκεφτόταν ότι ο Μιγκούρσκι είχε έρθει για να της κάνει πρόταση. Το ίδιο σκέφτονταν και
όλοι οι άλλοι στο σπίτι, από τον γερο-Γιατσέφσκι
μέχρι την γκουβερνάντα Λουντβίκα, παρότι κανείς δεν μιλούσε γι’ αυτό.
Και ήταν αλήθεια. Ο Μιγκούρσκι είχε έρθει μ’
αυτό τον σκοπό. Ύστερα, όμως, από μία εβδομάδα, ενοχλημένος από κάτι και στενοχωρημένος, έφυγε χωρίς να κάνει την πρόταση. Όλοι έμειναν κατάπληκτοι με την απρόσμενη αναχώρησή του και κανείς, εκτός από την Αλμπίνα, δεν καταλάβαινε τους λόγους της. Η Αλμπίνα ήξερε ότι αιτία αυτής της περίεργης αναχώρησης ήταν η ίδια. Στη διάρκεια της παραμονής του στη Ροζάνκα είχε προσέξει ότι ο Μιγκούρσκι γινόταν εξαιρετικά ευδιάθετος και χαρούμενος μόνο μαζί της. Της φερόταν όπως θα φερόταν σ’ ένα παιδί, αστειευόταν μαζί
17
LEO TOLSTOY
της, την πείραζε, αλλά με τη γυναικεία της διαίσθηση ένιωθε ότι η συμπεριφορά του απέναντί
της δεν ήταν συμπεριφορά ενήλικου προς παιδί, αλλά άνδρα προς γυναίκα. Το έβλεπε στο γεμάτο
θαυμασμό βλέμμα του και στο τρυφερό χαμόγελο
με το οποίο την υποδεχόταν όταν εκείνη έμπαινε
στο δωμάτιο και τη συνόδευε όταν έφευγε. Δεν
μπορούσε να προσδιορίσει τι ακριβώς ήταν αυτό, αλλά η στάση του την έκανε χαρούμενη και υπο -
συνείδητα προσπαθούσε να κάνει αυτό που θα
του άρεσε. Του άρεσαν δε όλα όσα έκανε. Για τούτο κι όταν εκείνος ήταν παρών, με ιδιαίτερη ανα-
στάτωση έκανε όλα όσα έκανε. Του άρεσε το πώς
έτρεχε με το υπέροχο μπορζόι σκυλί της, που πηδούσε πάνω της και έγλειφε το κατακόκκινο λαμπερό πρόσωπό της· του άρεσε που ξεσπούσε με
κάθε ευκαιρία σε μεταδοτικά τρανταχτά γέλια·
του άρεσε το πώς, συνεχίζοντας να γελάει εύθυ -
μα με τα μάτια, σοβαρευόταν στη διάρκεια του
βαρετού κηρύγματος του αββά· του άρεσε το πώς
παρίστανε με εκπληκτική πιστότητα πότε τη γριά
παραμάνα, πότε τον μεθυσμένο γείτονα, πότε τον
18
ΓΙΑΤΙ;
ίδιο τον Μιγκούρσκι, περνώντας αστραπιαία από το ένα πρόσωπο στο άλλο. Του άρεσε, κυρίως, η χαρωπή ζωντάνια της, λες και είχε μόλις ανακαλύψει τη ζωή και βιαζόταν να επωφεληθεί. Του άρεσε αυτή η ιδιαίτερη χαρά της, ενώ η χαρά ετούτη δυνάμωνε ακόμα πιο πολύ επειδή εκείνη ήξερε
πως η χαρά της τον εκστασιάζει. Η Αλμπίνα, λοιπόν, ήξερε ποιος ήταν ο λόγος που ο Μιγκούρσκι, που είχε έρθει να κάνει πρόταση στη Βάντα, έφυ -
γε χωρίς να την κάνει. Αν και δεν θα αποφάσιζε
να μιλήσει γι’ αυτό σε κανέναν, δεν το έλεγε ούτε καν στον εαυτό της, βαθιά στην ψυχή της ήξερε ότι ενώ εκείνος ήθελε ν’ αγαπήσει την αδερφή της, αγάπησε αυτήν, την Αλμπίνα. Η Αλμπίνα είχε παραξενευτεί πολύ, επειδή θεωρούσε ότι σε σύγκριση με την έξυπνη, μορφωμένη, όμορφη Βάντα ήταν ένα τίποτα, αλλά δεν μπορούσε να
αγνοήσει ότι έτσι είχαν τα πράγματα και δεν μπο -
ρούσε να μη χαίρεται, διότι και η ίδια είχε αγαπήσει με όλη τη δύναμη της ψυχής της τον Μιγκούρ -
σκι, τον είχε αγαπήσει έτσι όπως αγαπά κανείς
την πρώτη φορά και μόνο μία φορά στη ζωή του.
19
2
τα τέλη του καλοκαιριού, οι εφημερίδες έφεραν την είδηση της επανάστασης στο Παρίσι.
Αμέσως μετά άρχισαν να φτάνουν τα νέα για τις
ταραχές που ετοιμάζονταν στη Βαρσοβία. Γεμάτος
φόβο και ελπίδα, ο Γιατσέφσκι περίμενε με κάθε ταχυδρομείο το νέο της δολοφονίας του τοποτηρητή και το ξέσπασμα της επανάστασης. Τελικά, τον Νοέμβριο έμαθε για την επίθεση στο Μπελβέντερ4 και τη φυγή του Κονσταντίν Πάβλοβιτς και, στη συνέχεια, ότι η Δίαιτα κήρυξε τη δυναστεία των Ρομανόφ έκπτωτη του πολωνικού θρόνου, ότι ο Χλοπίτσκι5 ανακηρύχθηκε δικτάτορας και ότι ο πολωνικός λαός είναι και πάλι ελεύθερος. Η εξέγερση δεν είχε φτάσει ακόμα στη Ροζάνκα· όλοι,
20
Σ
