Το ξυπνητήρι του Πλάτωνα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στον σύγχρονο κόσμο, θεωρούμε με αυταρέσκεια ότι είμαστε αρκετά έξυπνοι. Άλλωστε το ίντερνετ, οι καταπληκτικές ιατρικές γνώσεις μας, οι διαστημικές πτήσεις και τα αυτοοδηγούμενα αυτοκίνητα το αποδεικνύουν περίτρανα. Παρ’ όλα αυτά, αν αύριο προσαράζαμε σε ένα έρημο νησί, οι περισσότεροι από

μας δεν θα είχαμε την παραμικρή ιδέα πώς να ανάψουμε μια

φωτιά, πώς να πιάσουμε ένα ψάρι, πόσο μάλλον πώς να δημιουργήσουμε εκ νέου όλη αυτή την απίστευτη τεχνολογία στην

οποία βασιζόμαστε.

Δεν είμαστε απαραιτήτως εξυπνότεροι από τους προγόνους

μας – απλώς έχουμε τη δυνατότητα να στηριχτούμε σε μια

συσσώρευση τεχνολογικής προόδου αιώνων. Πολλοί από τους

αρχαίους υπήρξαν πολύ πιο προηγμένοι από όσο θεωρούμε.

Υπάρχουν πρόσφατες εφευρέσεις που στην πραγματικότητα

είχαν επινοηθεί αιώνες πριν και είχαν ακολούθως λησμονηθεί.

Ένα τεράστιο ποσοστό σύγχρονων συσκευών και μηχανημάτων

βασίζεται σε αρχαίες εφευρέσεις όπως είναι το χαρτί, οι μοχλοί

και τα γρανάζια, ενώ πολλά αντικείμενα καθημερινής χρήσης

είναι πολύ παλαιότερα από ό,τι φανταζόμαστε. Οι Αζτέκοι είχαν τσίχλες. Χειρουργεία στον εγκέφαλο γίνονταν από την

Εποχή του Λίθου. Οι Κινέζοι διέθεταν μεταξωτά ρούχα, σπίρτα

κατασκευασμένα από θείο, χαρτί τουαλέτας και ουίσκι εδώ και

χιλιάδες χρόνια.

Για να μην αναφέρουμε τις πτυχές εκείνες της αρχαίας τε-

χνολογίας τις οποίες πια δεν κατανοούμε ή υπερβαίνουν την

τωρινή μας γνώση. Δεν γνωρίζουμε πώς να κατασκευάσουμε

τον δαμασκηνό χάλυβα, που υπήρξε κάποτε το σκληρότερο μέ-

ταλλο στη γη. Δεν γνωρίζουμε τον τρόπο με τον οποίο οι Μάγια

έφτιαχναν αδιάβροχες βαφές. Και δεν γνωρίζουμε το μυστικό

του υγρού πυρός (Σ.τ.Μ.: γνωστού και ως ελληνική φλόγα),

ενός μυστηριώδους βυζαντινού χημικού όπλου που έκαιγε ακό-

μη και πάνω στην επιφάνεια του νερού, προκαλώντας τρόμο.

Σε αυτό το βιβλίο έχουν συλλεγεί οι ανά τους αιώνες ιστορίες

εκατοντάδων αρχαίων συσκευών, εφευρέσεων και καινοτομι-

ών από όλον τον κόσμο. Από το πρώτο τηλεσκόπιο μέχρι την

εφεύρεση της βαλλίστρας και από τις τεχνητές οδοντοστοιχίες

των Ετρούσκων μέχρι τα πρώιμα μηχανικά ρολόγια των αρχαίων

Κινέζων, όλα αυτά αποτελούν μια γοητευτική ματιά σε περασμένες εποχές, πολύ πιο σύνθετες και προηγμένες τεχνολογικά

από όσο μπορεί να θεωρούμε.

και ο κύκλος από τη νέα σελήνη μέχρι την

πανσέληνο και ξανά από την αρχή. Ιδίως για τους κυνηγούς-τρο-

φοσυλλέκτες ή για τους πρώτους γεωργούς, η κατανόηση της εναλλαγής των εποχών στο πέρασμα του έτους υπήρξε κρίσιμη.

Η κατανόηση των διαφόρων αυτών μετρικών συλλογισμών

αποτέλεσε πολύπλοκη διεργασία. Καθώς, για παράδειγμα, οι δώδεκα σεληνιακοί μήνες διαρκούν περίπου 354 ημέρες και δεν

συμπίπτουν απόλυτα με το ηλιακό έτος (Σ.τ.Ε.: το οποίο έχει 365 ημέρες), καλούμαστε είτε να βρούμε έναν τρόπο ώστε να

προστεθούν αυτές οι παραπάνω μέρες στο σύστημά μας είτε να

αποδεχτούμε ένα βαθμιαίο ολίσθημα στη σύνδεση των ετών με

τις εποχές. Και αυτό προτού καν αρχίσουμε να συλλογιζόμαστε

το πρόβλημα των δίσεκτων ετών…

Ημερολόγια διαφόρων ειδών σίγουρα χρησιμοποιούνταν ακό-

μα και πριν από την Εποχή του Χαλκού. Διαθέτουμε γραπτά

αρχεία ημερολογιακών συστημάτων από τους πολιτισμούς των

Σουμερίων, των Αιγυπτίων και των Ασσυρίων που χρονολογού-

νται 5.000 χρόνια πριν. Εντούτοις, μια πρόσφατη αρχαιολογική

ανακάλυψη σε έναν αγρό της Σκωτίας, στο Craithes Castle του Aberdeenshire, υποδεικνύει ότι τα ημερολόγια χρησιμοποιoύνταν ήδη πολύ νωρίτερα.

Στην περιοχή βρέθηκε μια σειρά από δώδεκα λάκκους που, από ό,τι φαίνεται, δεν επισημαίνουν απλώς τις φάσεις της σελήνης, αλλά απεικονίζουν επιπλέον και τους ηλιακούς μήνες.

Επίσης οι λάκκοι, οι οποίοι χρονολογούνται 10.000 χρόνια πριν, ευθυγραμμίζονται με το χειμερινό ηλιοστάσιο. Αυτό θα επέτρεπε στους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες που τους δημιούργησαν να

επανεκκινούν κάθε έτος σωστά σε σχέση με τις εποχές, πράγμα

που καταδεικνύει σημαντικά επίπεδα κατανόησης και εκλεπτυσμένης σκέψης στον προ-γεωργικό πληθυσμό της περιοχής κατά

τη Μεσολιθική εποχή. Ο ακαδημαϊκός Vince Gaffney, επικεφαλής της επιστημονικής έρευνας της περιοχής, δήλωσε ότι αυτή η

ανακάλυψη «απεικονίζει ένα σημαντικό βήμα προς την επίσημη

δόμηση του χρόνου και ως εκ τούτου της ίδιας της ιστορίας».

Το Υδάτινο Ξυπνητήρι

του Πλάτωνα

Πρώτη εφεύρεση: Ελλάδα

άσχολο πρόγραμμα. Για παράδειγμα, ο φιλόσοφος Πλάτων (427347 π.Χ.) αναζητούσε έναν τρόπο για να μπορεί τόσο ο ίδιος όσο

και οι μαθητές του να ξυπνούν εγκαίρως για τα μαθήματά τους.

Ως αποτέλεσμα, εφηύρε ο ίδιος το ξυπνητήρι.

Τα απλά υδάτινα ρολόγια –στα οποία οι σταγόνες που πέ

φτουν σταδιακά

για τη μέτρηση του χρόνου– υπήρχαν στη Βαβυλώνα και την

Αίγυπτο από τον 16ο αιώνα π.Χ. Είναι επίσης πιθανό παρόμοια

ρολόγια να χρησιμοποιούνταν στην Ινδία και την Κίνα από πολύ

νωρίς, περίπου το 4000 π.Χ. Η καινοτομία στο υδάτινο ρολόι του

Πλάτωνα ήταν

σταδιακά με νερό μέχρι το ύψος ενός σωλήνα που κατέληγε σε ένα χαμηλότερο δοχείο. Ο σωλήνας λειτουργούσε σαν σιφόνι, διοχετεύοντας το νερό που ξεχείλιζε στο χαμηλότερο δοχείο.

Αυτό ήταν εντελώς κλειστό εκτός από μερικά μικρά ανοίγματα σχεδιασμένα να λειτουργούν ως σφυρίχτρες όταν ο αέρας τα

διαπερνούσε βίαια – κάτι που συνέβαινε όταν έπεφτε το νερό.

Έτσι λοιπόν, οι μαθητές του Πλάτωνα ξυπνούσαν, μαζί με τον

δάσκαλό τους, από ένα έντονο σφύριγμα προερχόμενο από αυτό

το εντυπωσιακό ξυπνητήρι.

Και άλλα πρώιμα ξυπνητήρια δούλευαν με παρόμοιο τρόπο.

Σε ένα από αυτά χρησιμοποιούσαν ένα δοχείο που γέμιζε με νερό

έως ότου βάραινε τόσο ώστε να πέσει σε ένα τραπέζι, προκαλώ-

ντας δυνατό θόρυβο. Σε μια άλλη παραλλαγή, χρησιμοποιούσαν

ένα κερί που είχε ενσωματωμένη μια μεταλλική μπάλα. Το κερί

καιγόταν μέχρις ότου λιώσει γύρω από την μπάλα, με αποτέλε-

σμα αυτή να πέσει με κρότο σε μια μεταλλική επιφάνεια.

Μεσολιθική βραχογραφία που απεικονίζει συλλέκτη μελιού.

ΖΩΗ

Μελισσοκομία

Σε εξελικτικούς όρους οι μέλισσες

προηγούνται ηλικιακά των ανθρώπων, και καθ’ όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας μάς συνάρπαζε το

πρόβλημα του πώς να αποκτήσουμε

το μέλι τους. Μια ισπανική βραχογρα-

φία 8.500 ετών απεικονίζει άνδρες να

κλέβουν μέλι από τις φωλιές άγριων μελισσών. Ωστόσο, η ιστορία της μελισσοκομίας, κατά την οποία οι μέλισσες εκτρέφονται σε τεχνητές κυψέλες, είναι πολύ πιο πρόσφατη. Στο Αμπού Γκραμπ της Αιγύπτου, ένας ναός που χρονολογείται στην Πέμπτη Δυναστεία (2500-2400 π.Χ.), δείχνει τα διαδοχικά

στάδια συλλογής του μελιού – από την αφαίρεση της κηρήθρας

από την κυψέλη μέχρι την έκχυση του μελιού σε βάζα. Το μέλι

αποτελούσε σημαντικό συστατικό πολλών αιγυπτιακών φαρ-

μάκων ενώ χρησιμοποιούνταν και στη μαγειρική. Οι Αιγύπτιοι

κατασκεύαζαν κυψέλες από ξεραμένη λάσπη, ενώ οι Έλληνες

και οι Ρωμαίοι εξευγένισαν τη μέθοδο χρησιμοποιώντας κυψέ-

λες από πηλό. Η βιομηχανική κλίμακα παραγωγής μελιού στην

αρχαία Αίγυπτο πιστοποιείται από το γεγονός ότι κατά τον 12ο

αιώνα π.Χ. προσέφεραν 30.000 βάζα με μέλι στους θεούς, για

να τους εξευμενίσουν. Ένας από τους ελάχιστους αρχαίους λα-

ούς που απέρριψαν τη χρήση του μελιού ήταν οι Σπαρτιάτες, οι

οποίοι περιέγραφαν τα γλυκά που φτιάχνονταν από μέλι με κά-

πως «σκληροτράχηλους» όρους, λέγοντας ότι «αυτή δεν είναι

τροφή ελεύθερων ανδρών». Η πιο ενθουσιώδης στάση άλλων πολιτισμών αποδίδεται περιεκτικά σε μια ρωμαϊκή ευχή: «Είθε πάνω σου να στάξει μέλι».

Πρώτη εφεύρεση: Κίνα

Πότε: 8ος αιώνας μ.Χ.

Μερικές φορές η χαρά της ιστορίας έγκειται στις μικρές λεπτομέρειες, όπως ας πούμε στα πρωτότυπα ονόματα των εφευρέ-

σεων. Στο πρώτο μηχανικό ρολόι του κόσμου δόθηκε το όνομα

«Υδατοκινούμενος

το 725 μ.Χ., αναπτύχθηκε ως αστρονομικό όργανο το

οποίο συμπτωματικά λειτουργούσε και ως ρολόι. Παρά το όνομά του, δεν ήταν ακριβώς ένα υδάτινο ρολόι (όπου η ποσότητα

του νερού χρησιμοποιείται άμεσα για τη μέτρηση του χρόνου).

Ωστόσο, ενεργοποιούνταν με νερό – η ροή του νερού που έπε-

φτε κινητοποιούσε μια ρόδα που ολοκλήρωνε μια πλήρη περι-

στροφή σε 24 ώρες. Ο εσωτερικός μηχανισμός ήταν φτιαγμένος

από χρυσό και μπρούντζο και περιλάμβανε ένα δίκτυο από ρόδες, άγκιστρα, καρφίτσες, άξονες, κλειδαριές και ράβδους. Ένα

κουδούνι χτυπούσε αυτόματα κάθε μία ώρα ενώ ένας τυμπανι-

σμός σηματοδοτούσε το κάθε τέταρτο της ώρας.

Ένα άλλο έξοχα ονομασμένο ρολόι ήταν η «Κοσμική Μηχα-

νή», την οποία κατασκεύασε ο Κινέζος εφευρέτης Σου Σονγκ

μεταξύ του 1086 και του 1092 μ.Χ. για έναν αυτοκράτορα της Δυ-

ναστείας των Σουνγκ. Και αυτό ήταν ένα μηχανικό αστρονομικό

ρολόι, αλλά τεράστιο, καθώς εκτεινόταν σε αρκετούς ορόφους

ενός πύργου ύψους άνω των 10 μέτρων. Ήταν φτιαγμένο από

Η

Σοκολάτα της Μεσοαμερικής

Πρώτη χρήση: Κεντρική Αμερική

Πότε: περίπου 1750 π.Χ.

Σήμερα η σοκολάτα αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες γαστρονομικές απολαύσεις σε όλον τον κόσμο, γνωρίζατε όμως ότι κάποτε υπήρξε η τροφή των θεών και ότι κάποιες φορές αντικαθιστούσε τα χρήματα; Τα κακαόδεντρα φύονται στις δύσβατες περιοχές της Κεντρικής Αμερικής. Οι σπόροι ωριμάζουν μέσα σε ένα κέλυφος, εντός του οποίου ένας γλυκός πολτός περιέχει

35 κόκκους.

πικρή, γι’ αυτό

είναι πιο πιθανό οι άνθρωποι να πρωτοδοκίμασαν τον γλυκό

πολτό, τρώγοντας ή πίνοντάς τον. Όμως, όταν ζυμώνονταν, οι

κόκκοι αυτοί μπορούσαν να γίνουν ρόφημα. Τα πρώιμα αρχαιο-

λογικά τεκμήρια αυτής της μεθόδου κατανάλωσης προέρχονται

από ένα πήλινο δοχείο, του 1750 π.Χ. περίπου, στο οποίο υπάρ-

χουν υπολείμματα από ρόφημα σοκολάτας. Σε αυτό το στάδιο

πρέπει να ήταν πικρό, καθώς δεν υπήρχαν καλλιέργειες ζάχαρης

στην περιοχή της Κεντρικής Αμερικής πριν από την άφιξη των

Ευρωπαίων.

Δεν γνωρίζουμε πολλά για την παρασκευή αυτών των πρώτων

σοκολατούχων ροφημάτων, αλλά τεκμήρια από τον ύστερο πο-

λιτισμό των Μάγια μπορούν να μας δώσουν στοιχεία σχετικά με

τις παλαιότερες παραδόσεις. Σε ένα έγγραφο που χρονολογείται στον 13ο ή 14ο αιώνα μ.Χ., το κακάο αναγνωρίζεται ως ιερό ποτό, συνδεδεμένο

ένας επιφανειακός

αφρός. (Παραδοσιακά απαγορευόταν αυστηρά στις γυναίκες να

πιούν αυτό το μείγμα, από φόβο για την επίδραση που ενδεχομένως θα τους ασκούσε το ανδρικό αυτό ποτό).

Στην Αυτοκρατορία των Αζτέκων –η οποία περιελάμβανε μια

μεγάλη περιοχή στο σύγχρονο Μεξικό (βόρεια της περιοχής των

Μάγια) από τον 14ο αιώνα μέχρι την κατάκτηση από τους Ισπανούς που ξεκίνησε τον 16ο αιώνα– οι κόκκοι του κακάο αποτέλεσαν ένα πολύτιμο συνάλλαγμα. Λόγω του ότι το κακαόδεντρο δεν ενδημούσε σε πιο ξηρές καιρικές συνθήκες, οι Αζτέκοι άρ-

χισαν να φορολογούν τους υπηκόους τους στον νότο, επιβάλλοντας την πληρωμή των φόρων με κόκκους κακάο. Αυτό οδήγησε

στην ευρύτερη χρήση των κόκκων κακάο ως συναλλάγματος. Οι πρώτοι Ισπανοί εισβολείς παρατήρησαν ότι οι αιχμάλωτοί τους

αντιμετώπιζαν τους κόκκους με μεγάλη ευλάβεια, και τους ανέ-

κριναν για να ανακαλύψουν τις ιδιότητές τους. Το ρόφημα αρ-

χικά εισήχθη στην Ισπανία στην αυθεντική, πικρή μορφή του. Ωστόσο, οι Ευρωπαίοι έμαθαν να γλυκαίνουν αυτή την παρασκευή με την προσθήκη μελιού ή ζάχαρης, κι έτσι γεννήθηκε η σύγχρονη εκδοχή της σοκολάτας.

Οι πρώτες ομπρέλες ήταν σκίαστρα ή παρασόλια – κυρίως επειδή οι πλέον προηγμένοι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν σε θερμότερα

κλίματα. Τα πρωιμότερα σχετικά στοιχεία που διαθέτουμε ανάγονται στο 2400 π.Χ. Σε ένα θριαμβικό μνημείο νίκης αφιερωμένο

στον Σάργκον, βασιλιά της Ακκάδ (στο σύγχρονο Ιράκ), o ίδιος

απεικονίζεται να προηγείται επικεφαλής του στρατού του, ενώ

ένας ακόλουθος κρατά ένα παρασόλι πάνω από το κεφάλι του για να τον προστατεύει από τον ήλιο.

Κατά το τέλος της 1ης χιλιετίας π.Χ. οι ομπρέλες είχαν γίνει σύμβολα κύρους. Οι ευπορότεροι Αιγύπτιοι, για παράδειγμα, περιφρονούσαν το μαύρισμα ως χαρακτηριστικό των κοινών ανθρώπων που εργάζονταν στους αγρούς, ενώ οι Φαραώ και άλλα άτομα υψηλής κοινωνικής τάξης απεικονίζονταν συχνά με βοηθούς

που κρατούσαν σκίαστρα πάνω από τα κεφάλια τους.

Τα πρώτα παρασόλια ήταν μάλλον ευαίσθητες και όχι αδιάβροχες κατασκευές, οπότε θα ήταν άχρηστα σε περίπτωση καταιγίδας. Τα παρασόλια, παραδείγματος χάριν, που κατασκευάζονταν

στην Κίνα από τις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. ήταν φτιαγμένα

από μετάξι. Οι ομπρέλες πολλαπλών χρήσεων εμφανίστηκαν

κατά τη Δυναστεία Γουέι (386-533 μ.Χ.), όταν άρχισαν να κατα-

σκευάζονται από γερό χαρτί φύλλων μουριάς, τo οποίo λάδωναν

για να γίνει ανθεκτικό στο νερό. Από αυτό το σημείο και εξής η

ομπρέλα απέκτησε μια νέα λειτουργία: μπορούσε να προστατέ-

ψει τον ιδιοκτήτη της από μια ξαφνική νεροποντή!

Μια Σύντομη Ιστορία

του Αποχωρητηρίου

Το δίλημμα του πώς και πού οι άνθρωποι θα έπρεπε «να πάνε

στην τουαλέτα» ανάγεται στην προϊστορία, όταν μια τρύπα στο

έδαφος θα ήταν η πιο κοινή λύση. Εντούτοις, κάποιας μορφής

αποχωρητήρια υπάρχουν εδώ και πέντε τουλάχιστον χιλιετίες:

• Στις Ορκάδες Νήσους, στο χωριό Σκάρα Μπρε της Λίθινης

Εποχής, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν κάτι που έμοιαζε με

τουαλέτες ηλικίας 5.000 ετών στους πέτρινους τοίχους των

σπιτιών, πάνω από σωλήνες αποχέτευσης που οδηγούσαν τις ακαθαρσίες μακριά από τα κτίρια.

• Από την ίδια περίοδο, στην αρχαία πόλη του Μοχέντζο-Ντά-

ρο, στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού στο Πακιστάν, βρέθη-

καν σπίτια με παρόμοια διαρρύθμιση: τρύπες διαμορφωμέ-

νες με τούβλα (με υπολείμματα ξύλινων καθισμάτων) πάνω

από μια επικλινή επιφάνεια που οδηγούσε σε μια κοινόχρη-

στη αποχέτευση.

• Ένα παλάτι στην Εσνούνα της αρχαίας Μεσοποταμίας είχε κοινόχρηστη τουαλέτα, με έξι ανυψωμένα τούβλινα καθίσματα στη σειρά.

• Τον 17ο αιώνα π.Χ. στο παλάτι της Κνωσού στην Κρήτη, χρησιμοποιήθηκε ένα προηγμένο σύστημα πήλινων δοχείων (σε ένα δωμάτιο με εύκολα καθαριζόμενες γύψινες πλάκες στους τοίχους) συνδεδεμένων με παροχή νερού που κυλούσε σε σωλήνες από τερακότα.

• Μια αιγυπτιακή τουαλέτα του 14ου αιώνα π.Χ. είχε κατασκευαστεί από ασβεστόλιθο, με ένα άνοιγμα σε σχήμα κλειδαρότρυπας τοποθετημένο πάνω από ένα δοχείο που μπορούσε να αφαιρεθεί (και έπρεπε περιοδικά να καθαρίζεται).

Ένας κοίλος χώρος από κάθε πλευρά του καθίσματος περιεί-

χε άμμο, για να ρίπτεται στην τρύπα μετά τη χρήση.

• Η πρώτη γνωστή φορητή τουαλέτα προέρχεται επίσης από

την ίδια χρονική περίοδο στην Αίγυπτο: ένα ξύλινο σκαμνί

με ένα μεγάλο άνοιγμα στη μέση, πάνω από ένα πήλινο δοχείο. Βρέθηκε σε τάφο στις Θήβες.

• Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατασκευάζονταν όλο και πιο περίτεχνες τουαλέτες – ανάμεσά τους και 144 αποχωρητήρια δημόσιας χρήσης μέσα στην ίδια τη Ρώμη, έως το 315 μ.Χ.

• Οι Ρωμαίοι εισήγαγαν και τις πρώτες γνωστές τουαλέτες με

χειροκίνητη ρίψη νερού. Εντούτοις, οι τουαλέτες τους δεν είχαν πάντοτε εξαιρετική υγιεινή – ένας εκπληκτικά μεγάλος αριθμός αποχωρητηρίων βρισκόταν μέσα στις κουζίνες, δίπλα στους χώρους όπου ετοιμάζονταν τα φαγητά. Αυτό συνέβαινε διότι οι ίδιες δομές χρησιμοποιούνταν τόσο για τα μαγειρικά όσο και για τα ανθρώπινα απορρίμματα.

• Πριν από την ύπαρξη χαρτιού τουαλέτας, χρησιμοποιούνταν συχνά βρύα για τον ίδιο σκοπό. Στα κάστρα και τα μοναστήρια της Δύσης άφηναν συχνά σωρούς από σανό και άχυρο για χρήση στις τουαλέτες.

Μαρμάρινα καθίσματα σε μια αρχαία τουαλέτα δημόσιας χρήσης στο Δίον, Ελλάδα, 2ος αιώνας μ.Χ.

κρεβάτια αρ-

περίπλοκης κατασκευής. Αυτό μας δείχνει ότι η ιδέα προϋ-

και εξελίχθηκε συν τω χρόνω. Το ξύλο σπανίζει στις Ορκάδες, έτσι λοιπόν οι κάτοικοι των λίθινων σπιτιών χρησιμοποιούσαν την πέτρα, μιας και αποτελούσε το πιο εν αφθονία υλικό, για να δημιουργήσουν ανυψωμένες «πλατφόρμες ύπνου». Οι πέτρινες βάσεις των κρεβατιών

χτίζονταν μακριά από τους εξωτερικούς τοίχους (οι οποίοι θα

ήταν και οι ψυχρότεροι) και δίπλα σε εσωτερικούς τοίχους. Το

υλικό που πιθανότατα χρησιμοποιούσαν ως στρώμα ήταν τα

αποξηραμένα βρύα.

Τα κρεβάτια και τα σκεπάσματα συνέχισαν να εξελίσσονται

με την πάροδο των αιώνων. Κατά τη μεσαιωνική περίοδο τα

κρεβάτια αποτελούνταν από κομμάτια υφάσματος ή χαλιά πα-

ραγεμισμένα με φτερά, μαλλί ζώων ή ανθρώπινα μαλλιά για τη

δημιουργία κάποιου είδους στρώματος. Την περιοχή του ύπνου

περιέβαλλαν κουρτίνες για να αποκλείουν το φως και να παρέ-

χουν μια κάποια ιδιωτικότητα (αν και σε πολλά φτωχά νοικοκυ-

ριά, πολλοί άνθρωποι μοιράζονταν το ίδιο κρεβάτι). Τα ξύλινα

κρεβάτια παρέμεναν ένα είδος πολυτελείας. Από τον 12ο αιώνα

και μετά, βρίσκουμε δείγματα κρεβατιών με περίτεχνα σκαλί-

σματα, που θα είχαν κατασκευαστεί για τους πιο εύπορους. Τα

πρώτα πτυσσόμενα κρεβάτια ανάγονται επίσης στον 12ο αιώνα – αυτά λειτουργούσαν ως κρεβάτια τη νύχτα αλλά, διπλώνοντάς

τα, μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν και ως καναπέδες κατά

τη διάρκεια της μέρας, όπως ακριβώς τους σύγχρονους καναπέδες-κρεβάτια.

Κλειδαριές

Πρώτη χρήση: Ασσυρία

Πότε: 1700 π.Χ.

Οι κλειδαριές και τα κλειδιά αποτελούν μια γοητευτική ιστορική εξέλιξη καθώς αντιπροσωπεύουν τόσο την ανάπτυξη του

προσωπικού πλούτου όσο και την ανάγκη για ιδιωτικότητα. Η

παλαιότερη κλειδαριά που έχει βρεθεί εντοπίστηκε στα ερείπια

της Νινευί, πρωτεύουσας της αρχαίας Ασσυρίας. Λειτουργούσε

με τις ίδιες αρχές όπως και οι κλειδαριές της αρχαίας Αιγύπτου:

με τη χρήση του κλειδιού, οι πείροι εντός της κλειδαριάς μετα-

κινούνταν μέσα σε μια κοίλη εσοχή, αφαιρώντας έτσι το εμπόδιο

για το άνοιγμα της πόρτας.

Στην Οδύσσεια του Ομήρου, η σύζυγος του Οδυσσέα, η Πη-

νελόπη, περιγράφεται να χρησιμοποιεί ένα κλειδί με το οποίο ξεκλειδώνει την πόρτα ενός θησαυροφυλακίου για να φέρει το τόξο του. Εκείνον

κρύβονται ή να διατηρούνται με ασφάλεια αντικείμενα.

Οι Ρωμαίοι αντέγραψαν την τεχνολογία των Αιγυπτίων κλει-

δαράδων και στη συνέχεια βελτίωσαν τις τεχνικές χρησιμοποιώ-

ντας σίδηρο και δημιουργώντας περιφραγμένες κλειδαριές. Για

να εξασφαλίσουν ότι μόνο το σωστό κλειδί θα μπορούσε να ανοί-

ξει την κλειδαριά, χρησιμοποιούσαν κάποια εσωτερικά εμπόδια,

και όχι πείρους. Οι πλούσιοι Ρωμαίοι συχνά φορούσαν τα κλει-

διά τους σαν δαχτυλίδια στα δάχτυλά τους – σύμβολο

κρότερα από εκείνα παλαιότερων πολιτισμών.

Οι πρώτες γνωστές περούκες χρησιμοποιήθηκαν στην Αίγυπτο.

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν εμμονικοί με την καθαριότητα. Πλένονταν αρκετές φορές τη μέρα και φρόντιζαν να μην έχουν τρίχες, ως ένδειξη καθαριότητας και πολιτισμού (σε αντίθεση με τα άγρια

ζώα ή με όσους θεωρούσαν πρωτόγονους λαούς). Και οι άντρες

και οι γυναίκες έκοβαν τα μαλλιά τους πολύ κοντά ή τα ξύριζαν.

Αφαιρούσαν τις τρίχες με ξύρισμα, με αποτριχωτικές κρέμες ή

ακόμα και τρίβοντάς τις με ελαφρόπετρα. Φορούσαν περούκες

για να προστατεύσουν τα κρανία τους από τον καυτό ήλιο. Ήταν

φτιαγμένες από φυσικές ή τεχνητές τρίχες και διατηρούνταν στη

θέση τους με κερί μέλισσας ή ρετσίνι. Οι πλουσιότεροι είχαν περί-

τεχνα διακοσμημένες περούκες με αρωματισμένους κώνους στην

κορυφή, οι οποίοι λειτουργούσαν ως σύμβολα υψηλής θέσης. Οι

περούκες χρησιμοποιήθηκαν κατά περιόδους

σε άλλους αρχαίους πολιτισμούς, συμπεριλαμβανομένων των Ασσυρίων, των Εβραίων του αρχαίου Ισραήλ, των Καρχηδονίων, των Ελλήνων και των Ρωμαίων.

Αιγυπτιακό

κανωπικό

αγγείο, 13491336 π.Χ.

υποστεί ζύμωση

δα του Κίτρινου Ποταμού στην Κίνα, περίπου από το 7000-6600

π.Χ. Όμως, πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι ποτά που

είχαν υποστεί ζύμωση πρέπει να καταναλώνονταν κατά την

Παλαιολιθική περίοδο, 10.000 μέχρι και 12.000 χρόνια πριν. Η

«υπόθεση του μεθυσμένου πιθήκου» πηγαίνει ακόμα πιο πέρα, προτείνοντας ότι οι πρώτοι μακρινοί πρόγονοί μας ανακάλυψαν

ότι μπορούσαν να μεθύσουν καταναλώνοντας σαπισμένα φρού-

τα από το έδαφος των δασών, και ότι αυτή η γνώση διατηρήθη-

κε καθ’ όλη τη διάρκεια της εξέλιξης αυτών των πιθήκων στους

πρώτους ανθρωπίδες.

Η απόσταξη, όμως, είναι μια πολύ πιο πρόσφατη ανακάλυψη.

Υπάρχουν στοιχεία

σκαρφιστεί μεθόδους απόσταξης πόσιμου νερού από το θαλασσινό νερό ενώ κάποιες κοινωνίες ανακάλυψαν τρόπους να ενισχύουν την αλκοόλη μέσω μιας διαδικασίας ψύξης – ένα ποτό

που έχει υποστεί ζύμωση, όπως το κρασί, ψύχεται μέχρι το υδάτινο περιεχόμενο να παγώσει, αφήνοντας ένα πολύ ισχυρότερο κατάλοιπο.

Όμως, ο συνδυασμός της έλλειψης τεκμηρίων και της μυστικοπάθειας των πρώτων αλχημιστών και τεχνουργών συνεπάγεται ότι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν η αλκοόλη

είχε υποστεί απόσταξη ή όχι εκείνη την περίοδο. Έτσι λοιπόν, το πρώτο επιβεβαιωμένο τεκμήριο προέρχεται από τον Άραβα

φιλόσοφο Αλ-Κίντι, τον πρώτο που άφησε πίσω του μια γραπτή

έκθεση των μυστικών της απόσταξης αλκοόλης, δίνοντας λε-

πτομερείς περιγραφές της διαδικασίας και καταλήγοντας «...και

Πρώιμη διαδικασία της απόσταξης.

έτσι το κρασί υφίσταται απόσταξη σε υγρασία και καταλήγει να

έχει το χρώμα του ροδόνερου».

Ο

Αλ-Κίντι έζησε στην περιοχή του σύγχρονου Ιράκ, στην

Μπάσρα και τη Βαγδάτη, και μνημονεύεται ως ο πατέρας της

αραβικής φιλοσοφίας. Οι οδηγίες του Αλ-Κίντι βοήθησαν στη

διάδοση των μυστικών της διαδικασίας σε ακόμα μεγαλύτερη

έκταση, καθώς οι άνθρωποι σε διαφορετικές περιοχές της γης

μάθαιναν να κατασκευάζουν το «υγρό πυρ», τη ρακή, το ουίσκι,

τη βότκα, το τζιν και πολλά άλλα ακόμα. Η ίδια η λέξη αλκοό-

λη προέρχεται από το αραβικό al kohl, επειδή η διαδικασία που

ακολουθούσαν οι Άραβες χημικοί στην κατασκευή μακιγιάζ για

τα μάτια ήταν παρόμοια (Σ.τ.Ε.: κολ ονομάζονται ακόμα και σή-

μερα τα μαλακά μολύβια για τα μάτια).

Πρώτη χρήση: Αρχαία Αίγυπτος

Πότε: 4000 π.Χ.

Αρχαίες αιγυπτιακές εικόνες που χρονολογούνται αρκετά παλαι-

ότερα από την προαναφερόμενη εποχή των Αράβων χημικών,

είναι αξιοπρόσεκτες για το έντονο μακιγιάζ που απεικονίζουν.

Περίπου από το 4000 π.Χ. και μετά, οι Αιγύπτιοι χρησιμοποι-

ούσαν μια μεγάλη ποικιλία τοπικών συστατικών προκειμένου

να δημιουργήσουν καλλυντικά για μαγικούς, αισθητικούς και

ιατρικούς σκοπούς. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιούσαν το χαλκό-

χρουν μετάλλευμα του μαλαχίτη για να δημιουργήσουν πράσινη

σκιά για τα μάτια· το κολ (φτιαγμένο από ένα θειούχο ορυκτό,

τον αντιμονίτη) ή το φθηνότερο κάρβουνο ως αϊλάινερ· κόκκινη ώχρα για ρουζ και κραγιόν·

μαύρων γραμμών που χάριζαν στα

Όσον αφορά τα χείλη, η ώχρα

συνδυαζόταν με ρετσίνι

ή κόμμι, για μεγαλύτερη διάρκεια. Η προσωπική καλλωπιστική

ρουτίνα της Κλεοπάτρας συμπεριελάμβανε ένα λαμπερό κόκκι-

νο κραγιόν φτιαγμένο από λουλούδια, συνθλιμμένα μυρμήγκια

και λέπια ψαριών, καρμίνη και κερί μέλισσας. Ως αποτέλεσμα

της προτίμησής της στο κόκκινο, αυτό έγινε το πιο αγαπητό

στους υπηκόους της χρώμα, ενώ άλλα δημοφιλή χρώματα για

κραγιόν αποτελούσαν το πορτοκαλί, το πορφυρό και το σκούρο

μπλε.

Το Πυροσβεστικό Σώμα

Ο πρώτος μηχανικός εξοπλισμός καταπολέμησης της φωτιάς

εξελίχθηκε στην Ελλάδα τον 3ο αιώνα π.Χ. από τον Κτησίβιο και τον Ήρωνα τον Αλεξανδρέα (βλ. σελ. 64). Ο Κτησίβιος, ο οποίος

μνημονεύεται ως ο πατέρας της πνευματικής (Σ.τ.Ε: κλάδος της

φυσικής που μελετά τις εφαρμογές πεπιεσμένου αέρα – συναντάται και ως αεριολογία), εφηύρε μια πανίσχυρη αντλία νερού την

οποία ο Ήρωνας προσάρμοσε στην πρώτη παγκοσμίως πυροσβεστική μηχανή, που χρησιμοποιούσε έναν συνδυασμό από πιστόνια, κυλίνδρους και βαλβίδες για την κατεύθυνση του νερού πάνω στις φλόγες.

Εντούτοις, για τo πρώτο πυροσβεστικό σώμα θα πρέπει να μεταβούμε στον 1ο αιώνα π.Χ. στη Ρώμη, όταν ένας πάμπλουτος αλλά αδίστακτος άνθρωπος, ο Μάρκος Λικίνιος Κράσσος, εντόπισε ένα

κενό στην αγορά και δημιούργησε ένα σώμα 500 ανδρών. Στην

πρώτη ένδειξη φωτιάς, τo πυροσβεστικό σώμα έσπευδε προς το φλεγόμενο κτίριο. Όταν όμως έφταναν εκεί, σταματούσαν για να

παζαρέψουν με τους ιδιοκτήτες του κτιρίου την τιμή για τις υπη-

ρεσίες τους προτού καν αποπειραθούν να σβήσουν τις φλόγες.

Δεν είναι να απορεί κανείς λοιπόν που η Ρώμη συνέχισε να υπο-

φέρει από πολλές πυρκαγιές – συμπεριλαμβανομένης μιας πολύ

σοβαρής το 64 μ.Χ., κατά την οποία κάηκαν ολοσχερώς τα δύο

τρίτα της πόλης.

Οστέινα Εργαλεία

Πρώτη χρήση: Αφρική ή Ευρώπη

Πότε: περίπου 50.000 χρόνια πριν

Η συζήτηση για το πότε πρωτοχρησιμοποιήθηκαν τα οστέινα

εργαλεία αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα αινίγματα της

πρώιμης ιστορίας του ανθρώπινου είδους, καθώς συνδέεται άμε-

σα με τις σχέσεις μεταξύ των Homo Sapiens και των ξαδέλφων

τους, των Νεάντερταλ. Στην Αφρική υπάρχουν τεκμήρια, από

70.000 έως και 100.000 ετών, οστών που είχαν εσκεμμένα κοπεί, σκαλιστεί και γυαλιστεί για να χρησιμοποιηθούν ως αιχμηρά εργαλεία, σουβλιά, καμάκια ή σφήνες. Ωστόσο δεν υπάρχει μεγάλη συνέπεια όσον αφορά τους τύπους και τις τοποθεσίες αυτών των αρχαιολογικών ευρημάτων.

Εκείνη την περίοδο, οι πρόγονοι των Homo Sapiens εξακολουθούσαν να εξελίσσονται στην Αφρική (δεν μετανάστευσαν στην Ευρώπη παρά 44.000 χρόνια πριν). Εντούτοις, οστέινα εργαλεία έχουν ανακαλυφθεί και στην Ευρώπη, και χρονολογούνται τουλάχιστον 50.000 χρόνια πριν, πράγμα που υποδεικνύει

ότι πρέπει να είχαν κατασκευαστεί από τους Νεάντερταλ (οι

οποίοι ήδη βρίσκονταν στην Ευρώπη 200.000 χρόνια πριν και είχαν εξελιχθεί εκεί). Έτσι λοιπόν, ενώ είναι δυνατόν τα δύο είδη

ανθρωπιδών να ανακάλυψαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο τον

τρόπο κατασκευής εργαλείων, οι επιστήμονες

τρίβουν και να γυαλίζουν κομμάτια οστών.

Εργαλεία μπορούν να κατασκευαστούν από διάφορους τύ-

πους οστών, όμως τα ελαφόκερα και

καρφίτσες, κοσμήματα και εργαλεία για ξύσιμο και

γυάλισμα. Συχνά κρεμούσαν δόντια σε κορδόνια ως κοσμήματα, ενώ

100.000-12.000 π.Χ.

τα πέτρινα μαχαίρια ήταν ήδη σε χρήση μισό εκατομμύριο

χρόνια πριν στην Αφρική, το ανθρώπινο είδος έτρωγε με τα χέ

λιθικής περιόδου (περίπου 12.000 χρόνια πριν) γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούνταν παρόμοια μαχαίρια, μαζί με απλά κουτάλια φτιαγμένα από σκαμμένα κομμάτια ξύλου, κοχύλια ή πυριτόλι-

θο. Έτσι, 3.000 χρόνια πριν, ήταν πια κοινή πρακτική για τους

ανθρώπους η χρήση ενός συνδυασμού μαχαιριών και κουταλιών

για την κατανάλωση των γευμάτων. Περίπου την ίδια χρονική

περίοδο πρωτοχρησιμοποιήθηκαν και τα ξυλάκια (chopsticks)

στην Κίνα.

Καθ’ όλη τη διάρκεια των Εποχών του Χαλκού και του Σιδή-

ρου, τα μαχαίρια και τα κουτάλια αποκτούσαν σταδιακά όλο και

πιο εκλεπτυσμένη μορφή. Ωστόσο, τα πιρούνια δεν είχαν κάνει

ακόμα την εμφάνισή τους

και της δυσκολίας δημιουργίας ενός μεταλλικού πιρουνιού– δεν ήταν παρά την 1η χιλιετία μ.Χ. όταν ένα τέτοιο εργαλείο χρησιμοποιήθηκε ως πιρούνι για φαγητό. Η

πρακτική αυτή ξεκίνησε με τη χρήση τελετουργικών πιρουνιών

και πιρούνων, με σκοπό την αφαίρεση του κρέατος από τα μαγειρικά σκεύη στην αρχαία Ελλάδα και την Αίγυπτο. Ως ατομικό

εργαλείο για το φαγητό, η χρήση του πιρουνιού έγινε δημοφιλής

στη Μέση Ανατολή περίπου το 400 μ.Χ.

Από εκεί και πέρα, το κουζινικό αυτό εργαλείο εξαπλώθηκε με

αρκετά αργούς ρυθμούς. Τον 11ο αιώνα ο Ιταλός ευγενής Ντο-

μένικο Σέλβο παντρεύτηκε μια Ελληνίδα πριγκίπισσα, η οποία σκανδάλισε τους συμπατριώτες του φέρνοντας μαζί της τα πρώτα πιρούνια που είχαν ποτέ εμφανιστεί στην κεντρική Ευρώπη. Για τους χριστιανούς αυτής της περιόδου, τα πιρούνια αποτελούσαν πρόβλημα – όταν προηγούμενες θεότητες συμπεριλήφθηκαν στο χριστιανικό όραμα, η τρίαινα του θεού Ποσειδώνα μεταλλάχθηκε βαθμηδόν στο δίκρανο που χρησιμοποιούσε ο

Σατανάς για να βασανίζει τους αμαρτωλούς. Ως αποτέλεσμα, η

χρήση του πιρουνιού από την πριγκίπισσα θεωρήθηκε αιρετική

και βαθιά σοκαριστική.

Η χρήση του πιρουνιού για τη μεταφορά της τροφής στο στόμα συνέχισε να θεωρείται στην καλύτερη περίπτωση άξεστη, για

κάποιο διάστημα, αλλά με την πάροδο του χρόνου η αντίσταση

στα πιρούνια καταλάγιασε και έγιναν αποδεκτά ως μέλη της ευ-

ρωπαϊκής οικογένειας των μαχαιροπίρουνων.

Κατάψυξη

Πρώτη εφεύρεση: περιοχή της σύγχρονης Συρίας

Πότε: 1700 π.Χ.

Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν το χιόνι και τον πάγο για να ψύ-

χουν τα ποτά και το φαγητό τους πολύ πριν εφευρεθούν τα ψυ-

γεία. Την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το χιόνι μεταφε-

ρόταν πάνω σε έλκηθρα από τα κοντινότερα βουνά και στη συνέ-

χεια αποθηκευόταν μέσα σε λάκκους ή σε «παγόσπιτα» (ειδικά

διαμορφωμένους χώρους για τη διατήρηση του πάγου), καλυμ-

μένο με άχυρα. Καθώς η πάνω στρώση του χιονιού έλιωνε, έπε-

φτε προς τα κάτω και πάγωνε για άλλη μια φορά, ενώ το κάτω

μέρος του αποθηκευμένου χιονιού συμπιεζόταν όλο και περισ-

σότερο από το βάρος που υπήρχε από πάνω. Η εισαγωγή του

χιονιού και του πάγου είχε φτάσει σε τέτοια ύψη τον 3ο αιώνα

μ.Χ., ώστε ο αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος (που βασίλεψε το διά-

στημα 218-222 μ.Χ.) κατάφερε να κατασκευάσει ένα μικρό βουνό

από πάγο στον κήπο του, με την ελπίδα ότι θα παρείχε ένα εί-

δος κλιματισμού για το ανάκτορό του. Οι Ρωμαίοι και οι Έλληνες

πιθανόν έμαθαν αυτή την τέχνη από τον Μέγα Αλέξανδρο, για τον οποίο ο κλασικός συγγραφέας-γαστρονόμος Αθήναιος μας

περιγράφει ότι είχε σκάψει «τριάντα ψυκτικούς λάκκους, τους

οποίους γέμισε με χιόνι και κάλυψε με κλαδιά βελανιδιάς».

Οι Κινέζοι γνώριζαν πώς να διατηρήσουν το χιόνι και τον

πάγο σε «παγόσπιτα» ακόμη νωρίτερα. Κατά τη διάρκεια της Δυ-

ναστείας Τανγκ (618-907 μ.Χ.), ένα κείμενο με τον τίτλο Κανόνες

Τροφής περιγράφει τις διάφορες τελετουργίες που ήταν απαραί-

τητες για τη διατήρηση αυτών των χώρων, όπως επίσης και τις

εργασίες καθαρισμού τους έτσι ώστε να προετοιμαστούν για την

καινούρια σοδειά πάγου. Τα «παγόσπιτα» θα χρησιμοποιούνταν

αργότερα για τη διατήρηση φρούτων και λαχανικών. Πολύ νω-

ρίς, από την εποχή της Δυναστείας των Τζόου (4ος-3ος αιώνας

π.Χ.), η αυλή διέθετε μια «υπηρεσία πάγου» επανδρωμένη με σχεδόν εκατό εργάτες, οι οποίοι ασχολούνταν με την κατάψυξη

τροφών, κρασιού, ακόμα και πτωμάτων.

Για την πρώτη όμως αναφορά κατάψυξης στην ιστορία, θα

πρέπει να ανατρέξουμε στην Εγγύς Ανατολή. Σε μια επιγραφή

για τον Ζίμρι-Λιμ, τον ηγεμόνα του Μάρι (ενός αρχαίου βασι-

λείου κοντά στα σύνορα των σύγχρονων Ιράκ και Συρίας), κα-

ταγράφεται ο ισχυρισμός ότι ο ίδιος είχε κατασκευάσει ένα «πα-

γόσπιτο» κοντά στο παλάτι του, «το οποίο ποτέ κανένας άλλος

βασιλιάς δεν είχε χτίσει στις όχθες του Ευφράτη».

ΤΟ ΞΥΠΝΗΤΗΡΙ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Ξυράφια

Το αρχαιότερο ξυράφι που έχει βρεθεί ποτέ χρονολογείται

περίπου 20.000 χρόνια πριν. Τα πρώτα ξυράφια φτιάχνονταν

από αχιβάδες, δόντια καρχαρία και ακονισμένο πυριτόλιθο. Η

χρήση τους έγινε σταδιακά πιο συνηθισμένη κατά την Εποχή

του Χαλκού, όταν ο χαλκός και ο οψιανός (ηφαιστειακό γυαλί)

χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή πιο κοφτερών εργαλείων. Αντικείμενα όπως τα ξυράφια αποτελούσαν προσωπική

ιδιοκτησία και προσέδιδαν κύρος – παραδείγματος χάριν, διακοσμημένα χρυσά και χάλκινα ξυράφια έχουν βρεθεί σε αιγυπτιακούς τάφους του 4000 π.Χ., ένδειξη ότι είχαν αρκετά μεγάλη αξία ώστε να θαφτούν μαζί με τους ιδιοκτήτες τους.

Ξυράφι και καθρέφτης από την Αίγυπτο, περίπου 1492-1473 π.Χ.