ΓΕΏΡΓΙΟΣ ΣΑΡΡΉΣ
Πολιτικές δολοφονίες στην Ελλάδα
,
Γ Ε Ώ ΡΓ ΙΟΣ Σ Α ΡΡΉ Σ
ΠΟΛ Ι Τ Ι Κ Έ Σ ΔΟΛΟ Φ ΟΝ Ί Ε Σ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Ά Δ Α COP Y R IG H T © 202 1 Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ή ΓΛ Ώ Σ Σ Α
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΑΡΡΗΣ - BRAINFOOD ΕΚΔΟΤΙΚΉ ΜΕΠΕ ΕΠΙΜΈΛΕΙΑ
Φωτεινή Λεγάκη Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ ΜΌΣ Ε Ξ Ω ΦΎΛ ΛΟΥ / Σ Ε Λ Ι ΔΟΠΟΊΗ Σ Η
Πάρις Κούτσικος
BR A I N F O OD Ε Κ ΔΟ Τ Ι Κ Ή M Ε Π Ε
Εμπεδοκλέους 28 & Σουρή 20, 12131 Περιστέρι Τηλ.: 210 2514123, Φαξ: 210 5227768 Email: info@brainfoodmedia.gr www.brainfood.gr • www.brainfoodmedia.gr Απρίλιος 2021
ISBN: 978-960-436-806-8
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση, αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.
ΓΕΏΡΓΙΟΣ ΣΑΡΡΉΣ
Πολιτικές δολοφονίες στην Ελλάδα
,
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Η πρόκληση του ανά χείρας βιβλίου...........................6 Ένα χρήσιμο έργο για ανάγνωση και προβληματισμό.........9 Πολύτιμο εργαλείο και τροφή για σκέψη..................... 12 Εισαγωγή......................................................14 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ.................................. 20 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΡΦΙΩΤΑΚΗΣ................................. 34 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΔΗΛΙΓΙΑΝΝΗΣ................................. 50 ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α′................................................. 60 ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ............................................ 70 ΗΛΙΑΣ ΓΕΩΡΓΟΠΑΠΑΔΑΚΟΣ................................82 ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΛΤΕΖΟΣ....................................... 90 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (ΜΗΤΣΟΣ) ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ.............. 98 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΨΑΡΡΟΣ...................................... 106 ΙΩΣΗΦ (ΣΗΦΗΣ) ΒΑΡΔΙΝΟΓΙΑΝΝΗΣ.......................116 ΚΩΣΤΑΣ ΒΙΔΑΛΗΣ.......................................... 126 ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΕΒΓΟΣ...........................................134 ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΔΑΣ........................................... 144 ΤΖΩΡΤΖ ΠΟΛΚ.............................................. 158 ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (ΜΗΤΣΟΣ) ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ.....................174 ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ.................................. 186 ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΣ..................................... 206 ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑΣ...............................214 ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΡΟΥΧΑΣ...................................... 226 ΠΑΥΛΟΣ ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ................................ 236 ΠΑΥΛΟΣ ΦΥΣΣΑΣ............................................ 244
Στον άνθρωπο που νιώθω ότι δεν πρόλαβα να γνωρίσω καλά, καθώς «έφυγε» όταν ήμουν 17 ετών, τον πατέρα μου Ευριπίδη
Η ΠΡΌΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΆ ΧΕΊΡΑΣ ΒΙΒΛΊΟΥ
Τ
ο ανά χείρας βιβλίο του Γεώργιου Σαρρή με τίτλο «Πολιτικές δολοφονίες στην Ελλάδα: Από τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια στον μουσικό Παύλο Φύσσα» συνιστά μια συνεπή και πειθαρχημένη καταγραφή των πολιτικών δολοφονιών από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Ο κατάλογος των εν λόγω δολοφονιών –είκοσι μία στον αριθμό– δεν περιορίζεται μόνο στην περιγραφή του δραματικού συμβάντος της εκάστοτε δολοφονίας, αλλά σκιαγραφεί τις ιστορικές στιγμές που τις σημαδεύουν τεκμηριωμένα και με πληρότητα, αποκαλύπτοντας πολλές φορές ανατριχιαστικές λεπτομέρειες. Η ανάγνωση του πονήματος του Γ. Σαρρή αναδεικνύει ένα πρόσθετο θετικό χαρακτηριστικό της δουλειάς του. Ο συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα του με τη ματιά, την ετοιμότητα και τις ευαισθησίες του δημοσιογράφου και την ίδια στιγμή αποτυπώνεται και η γόνιμη, δημιουργική σχέση του με την ιστορία. Κι αυτό δεν είναι κάτι που προκύπτει τυχαία. Κάνω μια παρένθεση εδώ και υπενθυμίζω ότι ο Γεώργιος Σαρρής από νωρίς έχει δείξει έμπρακτα την αγάπη και το ενδιαφέρον του για τη νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, τόσο μέσα από τη δουλειά του ως δημοσιογράφου (ιστορικά ένθετα στην εφημερίδα Έθνος της Κυριακής, η πολύχρονη συνεργασία του με το περιοδικό All about History κ.λπ.), όσο και στο πλαίσιο των πανεπιστημιακών σπουδών του. Εξάλλου, γι’ αυτή τη δουλειά και την ποιότητά της τιμήθηκε το 2019 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με το δημοσιογραφικό βραβείο Αθ. Μπότση «για την αντικειμενική και με πληρότητα παρουσίαση ιστορικών πολιτικών θεμάτων». 6
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Με αυτή τη σκευή και την ψύχραιμη και νηφάλια γραφή του ξετυλίγει αναλυτικά στις σελίδες αυτής της νέας δουλειάς του μία προς μία όλες τις δολοφονίες μέσα από πρωτότυπο αρχειακό υλικό το οποίο συνυπάρχει αρμονικά με πηγές της εποχής, παρελθούσες ερευνητικές προσεγγίσεις και αναλύσεις. Η γραφή του Γ. Σαρρή είναι σαφής και εύληπτη επιτρέποντας στους/ στις αναγνώστες/στριες να γνωρίσουν τα συγκεκριμένα γεγονότα της κάθε περίπτωσης, τους ιστορικούς πρωταγωνιστές, καθώς και το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο συντελέστηκαν. Επιλέγει συνειδητά να παρουσιάσει μία πτυχή, μία διάσταση της πολυτάραχης και θορυβώδους ιστορίας μας: τις πολιτικές δολοφονίες. Αυτό που κάνει εντύπωση και έχει μεγάλο ενδιαφέρον –εκτιμώ ότι θα συμφωνήσουν μαζί μου και οι αναγνώστες/στριες– είναι η διαπίστωση ότι (φαίνεται άλλωστε και με την πρώτη ματιά στα περιεχόμενα) από το σύνολο των πολιτικών δολοφονιών που πραγματεύεται ο συγγραφέας ο μεγαλύτερος αριθμός τους –δεκαεπτά– εντοπίζεται χρονικά στον 20ό αιώνα. Δεν υπολογίζω τη δολοφονία του Δηλιγιάννη, διότι αυτή εγγράφεται στα «απόνερα» του 19ου αιώνα. Από τις δολοφονίες τώρα του «σύντομου» 20ού αιώνα οι τρεις ανήκουν στην περίοδο της διακυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Εθνικού Διχασμού, οι οχτώ στον δεκαετή πόλεμο της εμφύλιας σύγκρουσης και τέσσερις στη μετεμφυλιακή εποχή. Πρόκειται για τρεις ιστορικές περιόδους της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας μας που σημαδεύτηκαν από έντονα πάθη, οξείες αντιπαραθέσεις, αμείλικτες αντιπαλότητες και αιματηρές συγκρούσεις. Παρά το βαρύ συμβολικό φορτίο της θεματολογίας, δεν είναι στις προθέσεις του συγγραφέα να εξωραΐσει τη δραματικότητα και τις συνέπειες των συγκεκριμένων πράξεων. Αντιθέτως, με σύνεση και απόσταση από τα γεγονότα που πραγματεύεται δίνει την ευκαιρία και το έναυσμα για μια ενδελεχέστερη μελέτη τους. Έτσι, λοιπόν, οι αναγνώστες με τη νέα δουλειά του Γεώργιου Σαρρή έχουν στη διάθεσή τους συ7
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
γκεντρωμένες τις πολιτικές δολοφονίες που αναστάτωσαν την πολιτική ζωή του τόπου και, από την άλλη, την έμμεση παρότρυνση του συγγραφέα να μη μείνουν, να μην περιοριστούν στη γεγονοτολογία τους, αλλά να κάνουν ένα βήμα παρακάτω για μια διεξοδικότερη καταφυγή στην ιστορική πραγματικότητα που γέννησε, εξέθρεψε και επέτρεψε να εκδηλωθούν αυτά τα συγκλονιστικά γεγονότα. Οι «Πολιτικές δολοφονίες» του Γ. Σαρρή δεν συνιστούν το «τέλος» της ιστορίας τους, αλλά είναι μια πρόσκληση/πρόκληση για περαιτέρω μελέτη και κριτικό αναστοχασμό πάνω στη διαμόρφωση και εξέλιξη του κράτους και της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Γεώργιος Κ. Θεοδωρίδης Ιστορικός Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
8
ΈΝΑ ΧΡΉΣΙΜΟ ΈΡΓΟ ΓΙΑ ΑΝΆΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΌ
Σ
το άρθρο 97 του Συντάγματος αναφέρεται επί λέξει: «1. Tα κακουργήματα και τα πολιτικά εγκλήματα δικάζονται από μικτά ορκωτά δικαστήρια που συγκροτούνται από τακτικούς δικαστές και ενόρκους, όπως νόμος ορίζει. Oι αποφάσεις των δικαστηρίων αυτών υπόκεινται στα ένδικα μέσα που ορίζει ο νόμος. 2. Kακουργήματα και πολιτικά εγκλήματα, που με συντακτικές πράξεις, ψηφίσματα και ειδικούς νόμους έχουν υπαχθεί έως την ισχύ του Συντάγματος στη δικαιοδοσία των εφετείων, εξακολουθούν να δικάζονται από αυτά, εφόσον δεν υπαχθούν με νόμο στην αρμοδιότητα των μικτών ορκωτών δικαστηρίων. Mε νόμο μπορεί να υπαχθούν στη δικαιοδοσία των ίδιων εφετείων και άλλα κακουργήματα. 3. Tα εγκλήματα κάθε βαθμού που διαπράττονται δια του τύπου υπάγονται στα τακτικά ποινικά δικαστήρια, όπως νόμος ορίζει». Το Σύνταγμα δηλαδή αναγνωρίζει πως κάποια εγκλήματα είναι από τη φύση τους πολιτικά. Όμως, δεν ερμηνεύει σε άλλο σημείο ποιο είναι το διακριτό στοιχείο ή το χαρακτηριστικό του πολιτικού εγκλήματος που το ξεχωρίζει από το κοινό έγκλημα/ κακούργημα, ειδικά μέσα σε μια συνταγματική δημοκρατία, με νόμιμα εκλεγμένη κυβέρνηση και κοινοβούλιο. Διότι ο κάθε εγκληματίας – δολοφόνος θα μπορεί ενδεχομένως να επικαλεστεί πολιτικά κίνητρα για τις πράξεις του (ληστεία – φόνο), ζητώντας να δικαστεί με ειδικό καθεστώς και δικονομία. Όμως, το κίνητρο δεν αποτελεί κριτήριο δικαστικού ελέγχου περί της ύπαρξης ενοχής. Μόλις ο δικαστής καταλήξει στην 9
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
ενοχή, τότε θα διερευνήσει το κίνητρο προκειμένου να επιμετρηθεί η ποινή που θα επιβληθεί. Επομένως, strictο sensu το κίνητρο αποτελεί μεταγενέστερο στάδιο του δικαστικού ελέγχου, ανεξάρτητο από την κρίση ενοχής ή αθωότητας. Η νομική επιστήμη δεν πρέπει να επηρεάζεται από πολιτικές ιδεολογίες, αν και συμβαίνει, αφού οι παράγοντες μιας δίκης είναι άνθρωποι υποκείμενοι στο κοινωνικό περιβάλλον. Εντούτοις, η νομική επιστήμη έχει αρκετές ερμηνείες και θεωρήσεις σχετικά με τα προαναφερόμενα, σε παγκόσμιο επίπεδο. Ίσως θα έπρεπε να ξεχωρίσουμε την «τυραννοκτονία» και την προστασία του Συντάγματος κατ’ άρθρο 120 παρ. 4: «H τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία». Αλλά και πάλι, δεν έχουμε ασφαλές, κοινά αποδεκτό επιχείρημα, αφού ένας εγκληματίας – δολοφόνος θα μπορούσε να επικαλεστεί πως στο δικό του «φαντασιακό», όπως θα έλεγε ο Κ. Καστοριάδης, αυτό που οι πολλοί δέχονται ως σύγχρονη Αστική Κοινοβουλευτική Συνταγματική Δημοκρατία γι’ αυτόν είναι «τυραννία» (sic), την οποία οφείλει να καταστείλει και με ανθρωποκτονίες ατόμων, που αυτός «βαπτίζει» πολιτικά πρόσωπα καταδυνάστευσης (sic), προς διάσωση του δημοσίου συμφέροντος της κοινωνίας και της δημοκρατίας. Έστω και αν στην τρέχουσα φάση η κοινωνία δεν το αντιλαμβάνεται, ο δολοφόνος θεωρεί πως η κοινωνία θα το αντιληφθεί μόλις αποδεσμευτεί από τον πλασματικό κόσμο μες στον οποίο ζει. Η τεράστια αυτή και άλυτη μέχρι σήμερα συζήτηση, τουλάχιστον σε θεωρητικό νομικό επίπεδο, δεν μπορεί να αναπτυχθεί σ’ έναν σύντομο πρόλογο ούτε να δώσει μία ασφαλή και κοινά αποδεκτή απάντηση. Εν προκειμένω, ο βραβευμένος και καταξιωμένος δημοσιογράφος Γεώργιος Σαρρής μας «ανθολογεί» τις πολιτικές δολοφονίες της Ελλάδας, από την εποχή του Καποδίστρια το 1831 μέχρι του μουσικού Παύλου Φύσσα το 2013, με μια ιστορική 10
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
καταγραφική ματιά, σε συνδυασμό με τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα κάθε εποχής. Εύλογα θα αναρωτηθεί κάποιος πού έγκειται η πρωτοτυπία μιας τέτοιας «ανθολόγησης», αφού είτε έκαστη είτε από κοινού οι υποθέσεις αυτές έχουν αναλυθεί με παρεμφερείς μελέτες στο παρελθόν. Κατ’ αρχάς, ο Γ. Σαρρής χρησιμοποιεί στον τίτλο του βιβλίου τον όρο «Πολιτικές δολοφονίες». Άρα, χαρακτηρίζει τις δολοφονίες αυτές και έχει ενδιαφέρον για τον αναγνώστη να δει, με τη δημοσιογραφική βαθιά ματιά του συγγραφέα, τα αίτια, τις αφορμές και τον χαρακτήρα κάθε δολοφονίας. Εναπόκειται λοιπόν στην κρίση του αναγνώστη να συναγάγει τα δικά του συμπεράσματα. Επιπλέον, δίνει ευσύνοπτα, σύγχρονα, επικαιροποιημένα και μεθοδικά τα στοιχεία των δολοφονιών που μελετά, ενώ μας παρουσιάζει, χωρίς να ποδηγετεί τον αναγνώστη, όλα τα τεκμήρια κάθε υπόθεσης. Υπό την έννοια αυτή, ο Γ. Σαρρής δεν κάνει άλλο ένα έργο για τις πολιτικές δολοφονίες που σημάδευσαν την ιστορία της Ελλάδας διαχρονικά, αλλά μας παρουσιάζει ένα σύγχρονο έργο προβληματισμού για το παρελθόν, αναστοχασμού και αποτροπής ίδιων θλιβερών καταστάσεων, που ενισχύουν τη διχόνοια και αποτρέπουν την ομόνοια. Επομένως, είναι ένα χρήσιμο έργο για ανάγνωση και αρχειοθέτηση, κυρίως για τους μελλοντικούς ερευνητές, αφού θα αποτελέσει βάση περαιτέρω έρευνας και βιβλιογραφικής αναφοράς. Δημήτρης Σταθακόπουλος Δρ Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Ερευνών Δικηγόρος στον Άρειο Πάγο
11
ΠΟΛΎΤΙΜΟ ΕΡΓΑΛΕΊΟ ΚΑΙ ΤΡΟΦΉ ΓΙΑ ΣΚΈΨΗ
Σ
τα περίπου 190 έτη από τη γέννηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους το 1830, η πολιτική και διοικητική του ιστορία έχει διέλθει από ορισμένους σημαντικούς σταθμούς. Από την επαναστατική και καποδιστριακή περίοδο μέχρι και την τρέχουσα, αυτή της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, μια σειρά από προσωπικότητες, πολιτικές εξελίξεις και κοινωνικά γεγονότα έχει αφήσει ανεξίτηλο το στίγμα της στη σύγχρονη ιστορία του τόπου μας. Στα τελευταία περιλαμβάνονται αδιαμφισβήτητα και οι δολοφονίες πολιτικών –και όχι μόνο– προσωπικοτήτων, ορισμένες εκ των οποίων, μάλιστα, βρέθηκαν στη θέση να επηρεάσουν, αν όχι και να καθορίσουν, το ελληνικό πολιτικό γίγνεσθαι. Με αυτές τις γνωστές αλλά και κάποιες άγνωστες για πολλούς δολοφονίες καταπιάνεται το παρόν πνευματικό πόνημα του έγκριτου δημοσιογράφου Γεώργιου Σαρρή. Ξεκινώντας την έρευνά του από τον Σεπτέμβριο του 1831 και τη δολοφονία της εμβληματικότερης προσωπικότητας που έχει αναλάβει τα ηνία της πολιτικοδιοικητικής εξουσίας στη χώρα μας, του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ο συγγραφέας αναλύει διεξοδικά τα εγκλήματα εις βάρος είκοσι ακόμα προσώπων, τα οποία στιγμάτισαν τη νεοελληνική ιστορία. Αναλύοντας μεθοδικά το κοινωνικό πλαίσιο γύρω από καθεμία εξ αυτών των δολοφονιών, επιτρέπει στον αναγνώστη να κατανοήσει επαρκώς τους λόγους που όπλισαν τα χέρια των θυτών, όπως επίσης και τις συνέπειες των εν λόγω αδικημάτων τόσο για τους ίδιους όσο όμως και για την ελληνική πολιτεία. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται η επιβολή ενός απολύτως μοναρχι12
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
κού καθεστώτος μαζί με την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Ελλάδας, το ξέσπασμα και η διαιώνιση του Εθνικού Διχασμού στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, η βύθιση στον εμφύλιο σπαραγμό ήδη κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αλλά και αμέσως μετά την απελευθέρωση της χώρας μας, καθώς και η διάνοιξη του δρόμου για το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967. Στο σημείο αυτό είναι αναγκαίο να επισημανθεί πως όλες οι δολοφονίες που καταγράφονται στην παρούσα μελέτη δεν παύουν να είναι ποινικά και κολάσιμα αδικήματα, από τη στιγμή που ο όρος «πολιτικό έγκλημα», τον οποίο χρησιμοποιούν ως άλλοθι εκπρόσωποι της ελληνικής –και όχι μόνο– τρομοκρατίας, σαφώς και δεν υφίσταται. Τα εν λόγω αδικήματα, πάντως, έχοντας διαδραματίσει και αυτά σημαντικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της σύγχρονης Ελλάδας, δεν θα πρέπει να παραμένουν σε κατάσταση λήθης. Γι’ αυτό και καθίσταται πολύτιμο εργαλείο το έργο του Γεώργιου Σαρρή, προσφέροντας στον αναγνώστη την ιστορική γνώση, όπως βέβαια και τη δέουσα τροφή για σκέψη, σχετική με ορισμένες άγνωστες εν πολλοίς πτυχές της εξέλιξης του κράτους και της κοινωνίας μας. Νίκος Σπ. Ζέρβας Διδάκτορας Διοικητικής Επιστήμης και Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών
13
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Π
ριν ακόμη πετάξει τα σπάργανα και δοκιμάσει να κάνει τα πρώτα της βήματα, η πολιτική ζωή του νεότευκτου ελληνικού κράτους έμελλε να κηλιδωθεί από το αίμα της δολοφονίας του πρώτου κυβερνήτη τής –συρρικνωμένης ακόμη– επικράτειας, κόμη Ιωάννη Καποδίστρια. Το μοιραίο εκείνο φθινοπωρινό πρωινό της 27ης Σεπτεμβρίου 1821, ο πενηντατριάχρονος επικεφαλής της Ελληνικής Πολιτείας θα σωριαζόταν νεκρός στην είσοδο της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα, στην καρδιά του αρχοντικού Ναυπλίου. Οι φυσικοί αυτουργοί της δολοφονίας μπορεί να πλήρωσαν πολύ σύντομα το τίμημα με τη δική τους ζωή, ωστόσο ο ρους της Ιστορίας είχε ήδη αλλάξει δραματικά. Λίγους μήνες αργότερα αφικνείται στην ίδια πόλη ο ανήλικος βαυαρός πρίγκιπας του Οίκου των Βίττελσμπαχ, ο Όθων Α′, προκειμένου να αναλάβει το στέμμα του Βασιλείου της Ελλάδας. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, δολοφονείται ο υπουργός Παιδείας (γραμματέας της Επικρατείας επί των Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, όπως ήταν ο τίτλος εκείνη την εποχή) Νικόλαος Κορφιωτάκης. Ο νεαρός δολοφόνος καταδικάζεται προφανώς σε θάνατο. Οι δήμιοι, αφού τον μαχαιρώνουν σε ολόκληρο το σώμα όταν προσπαθεί να το σκάσει, καρατομούν ακολούθως το άψυχο κουφάρι, για να μην τους πει κανείς ότι δεν επιτέλεσαν το καθήκον τους. Ο μονάρχης θα εκδιωχθεί κατόπιν λαϊκής εξέγερσης τέλη Οκτωβρίου του 1862 και το στέμμα θα περάσει τον επόμενο χρόνο στον δανογερμανικό πλάγιο κλάδο του Οίκου των Γλύξμπουργκ, τον οποίο θα εκπροσωπήσει ως βασιλεύς των Ελλήνων ο δεκαοχτάχρονος Γεώργιος Α′. Θα παραμείνει στον θρόνο για μισό αι14
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
ώνα και, ειδικότερα, μέχρι το απόγευμα της 5ης Μαρτίου 1913, που θα δεχτεί πισώπλατους πυροβολισμούς από έναν ρακένδυτο φυματικό την ώρα που έκανε ανέμελος τη βόλτα του στη Θεσσαλονίκη. Τα πραγματικά αίτια της φονικής πράξης δεν θα αποκαλυφθούν ποτέ, καθώς ο δράστης μετά την ενέργεια αυτοκτόνησε, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή. Αρχές του 20ού αιώνα, την περίοδο δηλαδή που ακόμη βασίλευε ο Γεώργιος Α′, η ελληνική κοινωνία θα συγκλονιστεί επίσης από τη δολοφονία του εν ενεργεία πρωθυπουργού Θεόδωρου Δηλιγιάννη στα σκαλοπάτια της (Παλιάς) Βουλής. Ο τριανταπεντάχρονος δράστης θα μπήξει με δύναμη το μαχαίρι στην κοιλιά του προέδρου της κυβέρνησης, ο οποίος θα αφήσει την τελευταία του πνοή λίγα λεπτά αργότερα. Στην ανάκριση που θα ακολουθήσει ο θύτης θα δηλώσει ότι σκότωσε τον πρωθυπουργό, επειδή δύο μήνες νωρίτερα είχε κλείσει τις χαρτοπαικτικές λέσχες, με αποτέλεσμα να μείνει χωρίς δουλειά. Οι δολοφονίες πολιτικών προσώπων ή οι δολοφονίες για πολιτικούς λόγους θα συνεχιστούν αδιάλειπτα μέχρι τις μέρες μας. Τον Ιούλιο του 1920 ο Ελευθέριος Βενιζέλος δέχεται δέκα σφαίρες μόλις εισέρχεται στον σιδηροδρομικό σταθμό Gare de Lyon του Παρισιού· ωστόσο θα γλιτώσει σαν από θαύμα – και δεν θα είναι η μόνη φορά. Την επόμενη μέρα οι ομοϊδεάτες του στην Αθήνα, πιστεύοντας τις φήμες ότι ο κρητικός πρωθυπουργός είναι νεκρός, προβαίνουν σε αγριότητες. Ο σαρανταδυάχρονος αντιβενιζελικός διπλωμάτης Ίων Δραγούμης κάνει το μοιραίο λάθος να μην ακούσει το ένστικτο της συντρόφου του, ηθοποιού Μαρίκας Κοτοπούλη, που τον παρακαλούσε να μείνει σπίτι μέχρι να κοπάσει το κύμα βίας, και εκτελείται στην περιοχή των Ιλισίων. Η πρώτη σφαίρα που δέχτηκε τον τράνταξε και τον ανάγκασε να στριφογυρίσει, δεχόμενος τις υπόλοιπες πισώπλατα. Έξι χρόνια αργότερα η υφαρπαγή μιας σειράς βιβλίων θα αποτελέσει την αφορμή για τη δολοφονία του αρχειομαρξιστή Ηλία Γεωργοπαπαδάκου από μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος έξω από τα γραφεία της εφημερίδας «Ριζοσπάστης». 15
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Μεσούσης της δικτατορίας Μεταξά, Νοέμβριο του 1938, θα βασανιστεί μέχρι θανάτου στις φυλακές της Κέρκυρας ο γραμματέας της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας Χρήστος Μαλτέζος. Οι δεσμοφύλακες τον έδερναν με συρματένιο βούρδουλα και του έριχναν ζεματιστό λάδι στις πληγές, ενώ επιχείρησαν ακόμη και να τον πεταλώσουν, μέχρι που λιποθύμησε από τον πόνο. Ο κύκλος του αίματος θα ανοίξει ακόμη περισσότερο τα κατοπινά χρόνια. Νοέμβριο του 1943 δολοφονείται το στέλεχος του αντιμοναρχικού Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) Δημήτριος (Μήτσος) Γιαννακόπουλος από μέλη της ίδιας οργάνωσης, επειδή ήταν υπέρμαχος της συνεργασίας με το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), που ήλεγχε το ΚΚΕ. Μάλιστα, οι θύτες που τον πυροβόλησαν στη μέση του δρόμου φορούσαν εσκεμμένα διακριτικά του αντίπαλου ΕΛΑΣ, για να ενοχοποιήσουν τους κομμουνιστές. Την επόμενη χρονιά το σκηνικό επαναλαμβάνεται από την αντίθετη πλευρά, γράφοντας ένα από τα πιο ζοφερά κεφάλαια του κατοχικού εμφυλίου πολέμου. Κομμουνιστής αντάρτης δολοφονεί στη Φωκίδα τον επικεφαλής του 5/42 Συντάγματος και ηγετική μορφή της Εθνικής Αντίστασης, τον Δημήτριο Ψαρρό, φέρνοντας σε δύσκολη θέση τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ) που είχε συνεργαστεί μαζί του. Κανείς δεν τιμωρήθηκε ποτέ για την πράξη. Πέντε μήνες αργότερα, Σεπτέμβριο του 1944, η αμφιλεγόμενη κομμουνιστική οργάνωση ΟΠΛΑ σκοτώνει με κινηματογραφικό τρόπο τον επικεφαλής του ΕΔΕΣ Πειραιά και γιατρό Ιωσήφ (Σήφη) Βαρδινογιάννη. Οι δράστες μεταμφιέστηκαν σε γερμανούς στρατονόμους και χρησιμοποιώντας για αντιπερισπασμό ένα ασθενοφόρο κατάφεραν να φθάσουν μέχρι το γραφείο του. Μόλις ξεσπάει επίσημα ο εμφύλιος πόλεμος το 1946, ο δημοσιογράφος του «Ριζοσπάστη» Κώστας Βιδάλης προσπαθεί να πείσει τον διευθυντή του να τον αφήσει να μεταβεί στη Θεσσα16
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
λία προκειμένου να καλύψει τα εγκλήματα παρακρατικών στελεχών κατά αριστερών της περιοχής. Αν και ο προϊστάμενός του επιχειρεί να τον αποτρέψει, εκείνος δεν υπακούει. Τα επόμενα εικοσιτετράωρα θα λιανιστεί και το σώμα του θα κατασπαραχθεί από σκυλιά και όρνεα στην περιοχή του Κιλελέρ. Μάρτιο του 1947 ο πρώην υπουργός Γεωργίας και ανώτατο στέλεχος του ΚΚΕ Γιάννης Ζέβγος πυροβολείται πισώπλατα από το χέρι πρώην κομματικού συντρόφου του μόλις βγαίνει από ένα εστιατόριο στη Θεσσαλονίκη. Ο θύτης θα συλληφθεί, αλλά θα φυγαδευτεί στην Αργεντινή για να καταλήξει στο τέλος τρόφιμος του ψυχιατρείου Λέρου. Το εντυπωσιακότερο πλήγμα που κατάφερε ο προσκείμενος στο ΚΚΕ Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδος κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου ήταν η δολοφονία του υπουργού Δικαιοσύνης Χρήστου Λαδά, Πρωτομαγιά του 1948. Ο εικοσιδυάχρονος δράστης έριξε χειροβομβίδα μέσα στην υπουργική λιμουζίνα, αλλά στο δικαστήριο απαρνήθηκε μετά βδελυγμίας το κόμμα του. Τις ίδιες μέρες στον κόλπο του Θερμαϊκού έπλεε ένα πτώμα. Ανήκε στον τριανταπεντάχρονο αμερικανό δημοσιογράφο και ανταποκριτή του ειδησεογραφικού δικτύου CBS Τζωρτζ Πολκ που είχε μεταβεί στη συμπρωτεύουσα προκειμένου να πάρει συνέντευξη από τον επικεφαλής της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης (γνωστής και ως «Κυβέρνηση του Βουνού») Μάρκο Βαφειάδη. Η υπόθεση θυμίζει αστυνομικό μυθιστόρημα. Τον πυροβόλησαν στον αυχένα και τον πέταξαν δεμένο στη θάλασσα, με αποτέλεσμα να βρεθεί μισοφαγωμένος από τα ψάρια. Με ξεκάθαρα ανεπαρκή στοιχεία καταδικάστηκε ως ένοχος ο συντάκτης της εφημερίδας «Μακεδονία» Γρηγόρης Στακτόπουλος, που δήλωνε αθώος μέχρι τον θάνατό του. Στην πραγματικότητα το έγκλημα παραμένει ανεξιχνίαστο. Η Γενική Ασφάλεια Αθηνών θα ανακοινώσει τον Φεβρουάριο του 1949 ότι απαγχονίστηκε στο κελί του, κρεμασμένος με το κορδόνι της πιτζάμας, ο γραμματέας της ΓΣΕΕ και ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, Δημήτριος (Μήτσος) Παπαρήγας. Ωστόσο, 17
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
άπαντες έκαναν εξαρχής λόγο για σκηνοθετημένη αυτοκτονία, προκειμένου να καλυφθεί μία ακόμη πολιτική δολοφονία. Με το αίμα του συνεργαζόμενου με την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά βουλευτή Α′ Πειραιώς Γρηγόρη Λαμπράκη θα σφραγιστούν οι πολιτικές εξελίξεις της ταραγμένης δεκαετίας του ʹ60. Ο ηγέτης του φιλειρηνικού κινήματος θα δεχτεί το 1963 στη Θεσσαλονίκη τα φονικά χτυπήματα παρακρατικών, ενώπιον 180 ανδρών της χωροφυλακής. Ωστόσο, το δικαστήριο θα αποφανθεί ότι ο αγωνιστής της Αριστεράς έπεσε θύμα… τροχαίου προκαλώντας σάλο. Την τιμή της Δικαιοσύνης θα διαφυλάξει ένας τριαντατετράχρονος ανακριτής ονόματι Χρήστος Σαρτζετάκης, που είκοσι δύο χρόνια αργότερα θα αναδειχθεί Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας. Μέχρι και σήμερα δεν γνωρίζουμε ποιος ήταν ο αστυνομικός που σκότωσε τον εικοσιδυάχρονο φοιτητή και μέλος της «Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη» Σωτήρη Πέτρουλα κατά τη διάρκεια των επονομαζόμενων «Ιουλιανών» του 1965. Η ιατροδικαστική έκθεση κάνει λόγο για ασφυξία από δακρυγόνο κατά τη διάρκεια πολιτικής διαδήλωσης στην Αθήνα, οι αρχές αρνούνταν να παραδώσουν το πτώμα του άτυχου νέου στην οικογένειά του και οι γονείς υποστηρίζουν ότι στραγγαλίστηκε. Έναν μήνα μετά την κατάλυση της δημοκρατίας το 1967 από τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών, εντοπίζεται από ψαράδες στη Ρόδο το πτώμα ενός άγνωστου άνδρα. Επισήμως το δικτατορικό καθεστώς επιμένει ότι πρόκειται για πνιγμό. Η εκδοχή φαντάζει εξαρχής αίολη, καθώς στο στήθος του θύματος υπάρχει μια τρύπα από σφαίρα. Ο δικηγόρος και αγωνιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Νικηφόρος Μανδηλαράς, αν και κρυβόταν στην καμπίνα ενός πλοίου προκειμένου να ξεφύγει από τους διώκτες του, δεν τα κατάφερε. Οι αστείες δικαιολογίες για τις πολιτικές δολοφονίες αντικαθεστωτικών από τη Χούντα δεν σταματούν εδώ. Μάιο του 1968 συλλαμβάνεται ο πρώην βουλευτής της ΕΔΑ και γραμματέας της κομματικής οργάνωσης Θεσσαλονίκης του έκνομου 18
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
ΚΚΕ Γιώργος Τσαρουχάς. Οι βασανιστές του θα ανακοινώσουν ότι πέθανε από ανακοπή καρδιάς. Όταν όμως η κόρη του άνοιξε το φέρετρο, έμεινε άναυδη. Το σώμα έφερε διάσπαρτες κακώσεις και τα χέρια ήταν ακόμη δεμένα με χειροπέδες. Ο πρώτος και τελευταίος πολιτικός που δολοφονήθηκε στη χώρα μας από τρομοκράτες ήταν ο Παύλος Μπακογιάννης, βουλευτής Ευρυτανίας της Νέας Δημοκρατίας και δημοσιογράφος, τον Σεπτέμβριο του 1989. Τα μέλη της «Επαναστατικής Οργάνωσης 17 Νοέμβρη» του είχαν στήσει ενέδρα την ώρα που ετοιμαζόταν να πάρει το ασανσέρ για να ανέβει στο γραφείο του. Θα μεταφερθεί χωρίς σφυγμούς και με πίεση μηδέν, κλινικά νεκρός, στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός». Τα όσα συνέβησαν τέλος εκείνο το φθινοπωρινό βράδυ του 2013 στο Κερατσίνι θα αποτελούσαν την απαρχή, ώστε να ξετυλιχθεί το κουβάρι της έκνομης δράσης (ακόμη και) σημαινόντων στελεχών του ακροδεξιού εθνικιστικού κόμματος της «Χρυσής Αυγής», που επτά χρόνια αργότερα θα καταδικάζονταν από τη Δικαιοσύνη για σύσταση εγκληματικής οργάνωσης. Το «τίμημα» ήταν η δολοφονία του τριαντατετράχρονου καλλιτέχνη της ραπ μουσικής Παύλου Φύσσα, ο οποίος αναδείχθηκε σε σύμβολο κατά του φασισμού. Στις σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζονται αναλυτικά, μία προς μία, όλες οι σημαντικές πολιτικές δολοφονίες από τη γέννηση του εθνικού κράτους μέχρι και σήμερα, μέσα από πρωτότυπο αρχειακό υλικό το οποίο συνυπάρχει αρμονικά με πηγές της εποχής, παρελθούσες ερευνητικές προσεγγίσεις και αναλύσεις. Απευθύνονται σε όποιον θέλει να εμπλουτίσει τις γνώσεις του ή επιθυμεί να ταξιδέψει στον χρόνο, ακόμη και αν δεν διαθέτει βασικές γνώσεις της συναρπαστικής, κατά τ’ άλλα, ελληνικής πολιτικής Ιστορίας. Καλή ανάγνωση!
19
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΠΡΩΤΟΣ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΝΑΥΠΛΙΟ, 9 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1831
20
Ταρίχευσαν το άψυχο κορμί και το άφησαν άταφο επί είκοσι μέρες
Οι σοκαριστικές λεπτομέρειες της απεχθούς δολοφονίας για την οποία ακόμη και σήμερα το Foreign Office αρνείται πεισματικά να ανοίξει τα αρχεία του
Ο
φθινοπωρινός ήλιος δεν είχε προλάβει ακόμη να ανατείλει στην αρχοντική πόλη του Ναυπλίου το πρωινό της 27ης Σεπτεμβρίου 1831, όταν ακούστηκε η καμπάνα του Αγίου Σπυρίδωνα που καλούσε τους πιστούς στον όρθρο. Ο ήχος τρύπωσε και στο ασκητικό δωμάτιο του πενηνταπεντάχρονου κυβερνήτη της Ελληνικής Πολιτείας Ιωάννη Καποδίστρια, που είχε ήδη ξυπνήσει. Του άρεσε να σηκώνεται αξημέρωτα και ποτέ δεν παρέλειπε να πηγαίνει τις Κυριακές στην εκκλησία, φορώντας το επίσημο ένδυμα. Έτσι έκανε κι εκείνη την ημέρα. Έβαλε το τσόχινο παλτό, πήρε στο χέρι το καπέλο με τα γάντια και κατέβηκε στην είσοδο του σπιτιού. Το ένστικτο του μικροκαμωμένου σκύλου Στην εξώπορτα τον περίμεναν ήδη οι άνδρες της ασφάλειάς του: ο έμπιστος τριανταενάχρονος Γεώργιος Κοζώνης (ή Κοκκώνης), βετεράνος της Επανάστασης του 1821 με καταγωγή από την Κρήτη, που είχε όμως χάσει το ένα του χέρι στο πεδίο της μάχης με τους Οθωμανούς Τούρκους, και ο οπλίτης Δημή21
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Αποτύπωση της δολοφονίας του Ιωάννη Καποδίστρια. Πίνακας του Διονυσίου Τσόκου
τριος Λεωνίδης, που προστέθηκε πρόσφατα στη σωματοφυλακή, καθώς τον τελευταίο καιρό είχαν πυκνώσει οι απειλές κατά της ζωής του κυβερνήτη. Ξεκινούν και οι τρεις μαζί, με τα πόδια, για τον ιερό ναό. Στα πρώτα κιόλας βήματα, όμως, ένα σκυλάκι άρχισε να τριγυρίζει ανήσυχο γύρω από τα πόδια του Καποδίστρια. Γάβγιζε και δεν ήθελε να τον αφήσει να φύγει. Επέμενε μάλιστα τόσο πολύ το πιστό ζώο, που ο διπλωμάτης αναγκάστηκε να το διώξει αρκετές φορές. Ο πρώτος τη τάξει πολίτης της νεοπαγούς κρατικής οντότητας βάδιζε αμέριμνος προς τον θάνατο. Στον δρόμο συναντιέται τυχαία με τον αγωνιστή της Επανάστασης του ’21 Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη και τον ανιψιό του τον Γιώργη, οι οποίοι έχουν αποφασίσει να τον βγάλουν από τη μέση, καθώς ο κόμης έχει καταπνίξει τη στάση που οργάνωναν στη Μάνη κατά της επίσημης ελληνικής κυβέρνησης και, κυρίως, γιατί έχει στείλει στη φυλακή τον γενάρχη της οικογένειας, 22
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη. Προκειμένου να αντιληφθούμε καλύτερα τα όσα ακολούθησαν εκείνο το πρωινό, θα πρέπει αρχικά να κατανοήσουμε τα όσα προηγήθηκαν. Πώς ξεκίνησε η κόντρα Μαυρομιχαλαίων – Καποδίστρια Όλο το Ναύπλιο γνώριζε την αντιδικία του Καποδίστρια με την οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων, τη σημαντικότερη φαμίλια της Μάνης που διέθετε ισχυρή δύναμη και επιρροή. Ήταν κοινό μυστικό ότι πίσω από τα ηγεμονικά μέλη της κρύβονταν οι δύο από τις τρεις «προστάτιδες δυνάμεις» της εποχής, η Αγγλία και η Γαλλία, εν αντιθέσει με τη Ρωσία που συμπαραστεκόταν στο έργο του πάλαι ποτέ υπουργού Εξωτερικών της Ιωάννη Καποδίστρια. Από την άνοιξη του 1830 ο πολύπειρος διπλωμάτης είχε επιχειρήσει να αφαιρέσει τα προνόμια που διέθεταν οι Μανιάτες από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ως προς τους δασμούς και τη φορολογία, έναντι άλλων περιοχών. Τον Απρίλιο του ίδιου έτους οι Μαυρομιχαλαίοι, ως τοπικοί ηγεμόνες, επιχειρούν να λειτουργήσουν σαν κράτος εν κράτει. Συγκροτούν παράτυπη Προσωρινή (Διοικητική) Επιτροπή με έδρα την Αρεόπολη της Λακωνίας. Τρέπουν σε φυγή τους κυβερνητικούς υπαλλήλους που εμφανίζονται στην περιοχή προκειμένου να συλλέξουν τους φόρους και αρπάζουν τις προσόδους του τοπικού τελωνείου. Τον Δεκέμβριο ξεσπούν νέες ταραχές στο Λιμένι. Εκδιώκεται βιαίως ο έκτακτος επίτροπος (νομάρχης) Κάτω Μεσσηνίας Ιάκωβος Κορνήλιος και οι στασιαστές σχεδιάζουν τώρα να ανατρέψουν με κίνημα τον εκλεγμένο από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Ρίχνει στη φυλακή τον γενάρχη της Μάνης Ο αρχηγός του κράτους δεν έχει άλλη επιλογή από την ανοιχτή σύγκρουση με την ισχυρή φαμίλια. Στις 23 Ιανουαρίου 1831 συλλαμβάνει τον γενάρχη τους, τον εξηνταεξάχρονο Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, τη στιγμή που προσπαθούσε να διαφύγει 23
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
στη Ζάκυνθο. Με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας και της υποκίνησης σε στάση κατά της κυβέρνησης, τον φυλακίζει σε ένα από τα κελιά του βραχώδους φρουρίου Ιτς Καλέ (Ακροναυπλία). Μόλις γίνεται γνωστό στη Μάνη ότι ο Πετρόμπεης φυλακίστηκε, αναζητούνται τρόποι αντίδρασης. Ο Κωνσταντίνος, ο αδελφός του, τρέχει στο Ναύπλιο προκειμένου Η φυλάκιση του Πετρόμπεη να μεριμνήσει, ώστε να αφεθεί ελεύΜαυρομιχάλη εξόργισε την οικογένειά του, που θερος. Όλες οι σχετικές προσπάθειες αποφάσισε να δολοφονήσει όμως πέφτουν στο κενό. Σε μια έσχατον κυβερνήτη. τη προσπάθεια αναζήτησης συμβιβαστικής λύσης επιστρατεύεται η μητέρα του εγκλείστου, η γριά Μαυρομιχάλαινα, που ήταν γύρω στα ενενήντα. Βρίσκει τον Καποδίστρια και προσπαθεί να τον πείσει να δεχτεί να δει τον κρατούμενο γιο της και να συνομιλήσουν προκειμένου να εκτονωθεί η κατάσταση. Περιφέρουν τον Πετρόμπεη σιδηροδέσμιο στα σοκάκια Πράγματι, το ραντεβού κλείνεται για τις 26 Σεπτεμβρίου στην οικία του κυβερνήτη υπό την παρουσία του ρώσου ναυάρχου Πέτρου Ρίκορντ (που έναν μήνα νωρίτερα είχε καταστείλει την εξέγερση του Ανδρέα Μιαούλη κατά του Καποδίστρια). Η συνάντηση όμως αυτή έμελλε να μην πραγματοποιηθεί ποτέ. Κι αυτό γιατί ο κερκυραίος ηγέτης έτυχε εκείνο το πρωινό να διαβάσει ένα άρθρο σε βρετανική εφημερίδα που κατέκρινε την πολιτική του, κάτι που τον είχε εξοργίσει. Δεν ήθελε να μιλήσει σε κανέναν. Όταν η φρουρά του Ιτς Καλέ έφερε μπροστά του σιδηροδέσμιο τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, αρνήθηκε να τον δει. Ο γενάρχης, όπως ήταν λογικό, ένιωσε βαθιά ταπεινωμένος. Θεώρησε ότι τον έβγαλαν στους δρόμους του Ναυπλίου με τις αλυσίδες απλώς και μόνο για να τον διαπομπεύσουν, αφού 24
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
ποτέ δεν συνάντησε τον αρχηγό του κράτους, όπως τον είχαν διαβεβαιώσει. Στον γυρισμό για το κελί ζητάει από τους φύλακες να περάσουν μπροστά από το σπίτι του τριανταενάχρονου δευτερότοκου γιου του Γιώργη, όπου φιλοξενούνταν και ο θείος του νεαρού (και αδελφός του κρατούμενου), o Κωνσταντίνος. Εκείνοι δεν του χαλάνε χατίρι. Όταν φτάνει κάτω από τα παράθυρα, με βροντερή φωνή που έτρεμε από οργή φωνάζει: «Γεια σας μωρέ ʹσεις παιδιά». Γιος και αδελφός αναγνωρίζουν τη φωνή και τρέχουν στο περβάζι. «Τι κάνεις;» τον ρωτούν με αγωνία. «Να, τα βλέπετε» απαντά ο Πετρόμπεης δείχνοντας τις χειροπέδες. Δεν χρειαζόταν να πει τίποτ’ άλλο. Το μήνυμα είχε σταλεί. Από εκείνη τη στιγμή οι δύο άνδρες είχαν αποφασίσει να τελειώνουν μια και καλή με τον Καποδίστρια. Αποφασίζουν να τον δολοφονήσουν την ίδια ή την επόμενη μέρα που θα πήγαινε στην κυριακάτικη θεία λειτουργία. Στο μεσοδιάστημα ο κυβερνήτης είχε ειδοποιηθεί πως με την προσβολή που έγινε στο πρόσωπο του Πετρόμπεη κινδύνευε πλέον άμεσα η ζωή του. Εκείνος έδειχνε να το παίρνει αψήφιστα. «Αυτές είναι απλώς κουβέντες. Πείτε τους ότι, αν με σκοτώσουν, θα σκοτώσουν μαζί μου και την πατρίδα» απάντησε χαρακτηριστικά στους συνεργάτες του. Οι τελευταίες στιγμές του Καποδίστρια Η στερνή ώρα για τον Καποδίστρια όμως είχε φτάσει. Έχοντας κατά νου τα όσα είχαν προηγηθεί, ας επιστρέψουμε τώρα στα γεγονότα εκείνου του μοιραίου πρωινού της 27ης Σεπτεμβρίου 1831. Είχαμε μείνει στο σημείο που ο Καποδίστριας, εκεί γύρω στις έξι και τριάντα πέντε το πρωί, φεύγει από το σπίτι για τον Άγιο Σπυρίδωνα, στην καρδιά της πόλης, συνοδευόμενος από τον μονόχειρα σωματοφύλακά του και τον νεαρό στρατιώτη φρουρό του. Περίπου εκατό με εκατόν πενήντα μέτρα από την εκκλησία, σε ένα ερημικό σημείο της διαδρομής, ο Γιώργης με τον 25
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη πλησιάζουν λαμπροντυμένοι τη συνοδεία του Καποδίστρια από πίσω. Χαιρετάνε με τα βλέμματά τους χωρίς να πουν κουβέντα και επιταχύνουν το βήμα προκειμένου να φτάσουν πρώτοι στην είσοδο του ναού και να τον περιμένουν. Το ερώτημα που μένει μέχρι και σήμερα αναπάντητο είναι γιατί δεν τον σκότωσαν όταν βρέθηκαν τυχαία μπροστά του, αλλά αποφάσισαν να εκτελέσουν την αποτρόπαια πράξη μπροστά στον Άγιο Σπυρίδωνα που είχε κόσμο. Όπως και να ʹχει, έκριναν σκόπιμο να στήσουν καρτέρι στην είσοδο. Ο Κωνσταντίνος κοντοστέκεται στη δεξιά πλευρά όπως μπαίνεις, ενώ ο ανιψιός του ένα βήμα πιο μέσα, δίπλα στην ξύλινη πόρτα. Εκείνη την ώρα, σύμφωνα με τις μετέπειτα μαρτυρικές καταθέσεις, στον περίβολο βρίσκονταν επίσης δύο άτομα που… επιτηρούσαν τους Μαυρομιχαλαίους για λογαριασμό της πολιτείας, αφενός για να μη διαπράξουν κάποια αξιόποινη πράξη και αφετέρου για να τους προστατεύσουν από τυχόν επιθέσεις εναντίον τους (πρόκειται για τον Ανδρέα Γεωργίου και τον Γιάννη Καραγιάννη, ο οποίος φαίνεται πως επί σαράντα μέρες που τους παρακολουθούσε στενά είχε ταχθεί με το μέρος τους). Ποιοι ήταν αυτόπτες μάρτυρες Στον χώρο κινούνταν επίσης ένας λοχαγός με το επώνυμο Κουτσιαφόπουλος που πήγαινε προς το σπίτι του, δύο ξένοι περιηγητές, ένας άγνωστος νεαρός φουστανελοφόρος και ένας ζητιάνος, κάτι ασυνήθιστο για εκείνη την ώρα. Ανάμεσα στα πολλά ερωτηματικά αυτής της δολοφονίας είναι για ποιον λόγο δεν κλήθηκε ποτέ στο δικαστήριο να καταθέσει αυτός ο ζητιάνος, αν και ήταν αυτόπτης μάρτυρας των όσων ακολούθησαν. Απέναντι από τον ναό στεκόταν στο παράθυρο του σπιτιού της μια γυναίκα του Ναυπλίου, η Παρασκευούλα, ενώ στο παράθυρο της δικής του οικίας βρισκόταν εκείνη την ώρα και ο υπουργός Εσωτερικών Ρόδιος. Μέσα στον Άγιο Σπυρίδωνα και με σχετική θέα προς την είσοδο βρίσκονταν οι επίτροποι 26
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
Μητρόπουλος και Νικολάου, ο στρατηγός Βαλτινός, ο Ι. Σαράντου, ο Π. Σκούρας και ένας ένοπλος υπαξιωματικός με το επώνυμο Βούλγαρης μαζί με ακόμη πεντέξι άτομα. Ο κυβερνήτης σωριάζεται νεκρός Πλησιάζοντας στον ιερό ναό ο Καποδίστριας, προς στιγμήν, ένιωσε μια ταραχή βλέποντας τους Μαυρομιχαλαίους να στέκονται στην είσοδο. Το πιθανότερο είναι πως πέρασαν κάποιες κακές σκέψεις από το μυαλό του, αλλά γρήγορα απέβαλε τη δειλία και προχώρησε. Βαθιά μέσα του πίστευε ακόμη ότι δεν θα τολμούσαν να τον χτυπήσουν. Βγάζει το καπέλο προκειμένου να εισέλθει ασκεπής στον ναό και ετοιμάζεται να κάνει τον σταυρό του. Από τη στιγμή αυτή όλα εξελίχθηκαν αστραπιαία. Ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης τον αρπάζει από το αριστερό του χέρι, βγάζει από την καμπαρντίνα την πιστόλα και τον πυροβολεί στη βάση του
Αποτύπωση της δολοφονίας του Ιωάννη Καποδίστρια έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα του Ναυπλίου. Πίνακας του Χαράλαμπου Παχή
27
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
κρανίου, πίσω από το δεξί αυτί, λέγοντάς του «και ʹγω κακά χερόβολα και ʹσυ κακά δεμάτια» – αν και η φράση δεν επιβεβαιώνεται από αρκετές πηγές. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο ανιψιός του ο Γιώργης τον μαχαιρώνει δεξιά από τη βουβωνική χώρα, ενώ ο Καραγιάννης, που υποτίθεται ότι θα έπρεπε να επιτηρεί τους δύο Μανιάτες για να μην προβούν σε άνομες πράξεις, αντί να στραφεί κατά πάνω τους, πυροβολεί κι εκείνος τον επικεφαλής του νεότευκτου κράτους, αλλά αστοχεί. Είπαμε, τις προηγούμενες εβδομάδες είχε αλλάξει «στρατόπεδο», τασσόμενος με τους Μανιάτες. Η δική του σφαίρα είναι αυτή που βρίσκεται μέχρι και σήμερα σφηνωμένη στον δεξιό παραστάτη της εισόδου του Αγίου Σπυρίδωνα και μπορεί να τη δει ο επισκέπτης που θα βρεθεί στο σημείο. Λιντσάρισμα του δολοφόνου μέχρι θανάτου Ο Ιωάννης Καποδίστριας δεν προλαβαίνει να αρθρώσει ούτε μία λέξη. Σωριάζεται στο μοναδικό χέρι του σωματοφύλακά του, ο οποίος τον αφήνει να πέσει μαλακά στο έδαφος, ώστε να μπορέσει να κυνηγήσει τους φονιάδες. Πυροβολεί τον Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη, με τη σφαίρα να τον βρίσκει ξώφαλτσα στην πλάτη. Στο μεταξύ, δεκάδες άνδρες και γυναίκες από το εκκλησίασμα αρχίζουν να καταδιώκουν τους δράστες εξαπολύοντας κατάρες, ενώ ο στρατηγός Φωτομάρας, που ακούγοντας τον σαματά έχει προβάλει στο παράθυρο του σπιτιού του αντιλαμβανόμενος τα όσα τεκταίνονται, αρπάζει το όπλο, κλείνει το ένα μάτι σημαδεύοντας τον Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη Ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης 28
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
την ώρα που τρέχει να ξεφύγει και τον ξαπλώνει βαριά τραυματισμένο στο έδαφος. Ο όχλος πέφτει από πάνω του και αρχίζει να τον κλοτσά με μανία σε όλο το σώμα βρίζοντάς τον για το κακό που έκανε στον αναμορφωτή του έθνους. Ημιθανής ο τραυματίας ικετεύει να βρεθεί κάποιος να τον σκοτώσει. Λίγα λεπτά αργότερα θα αφήσει την τελευταία του πνοή, αλλά ο κόσμος δεν ικανοποιείται. Τον σέρνει μέχρι την πλατεία του Πλάτανου (νυν πλατεία Συντάγματος) και κατόπιν τον ρίχνει από τα ψηλά τείχη του φρουρίου στη θάλασσα. Άσυλο στη γαλλική πρεσβεία Μέσα στον πανικό ο ανιψιός του ο Γιώργης, από την άλλη πλευρά, καταφέρνει να ξεφύγει. Πανικόβλητος καταφεύγει προς το κτίριο της γαλλικής πρεσβείας. Σκαρφαλώνει στο χαμηλό τοιχάκι και πέφτει στον κήπο του γάλλου πρεσβευτή Ρουάν φωνάζοντας: «Ο τύραννος πέθανε από τα χέρια μου και τα χέρια του θείου μου. Σας παρακαλώ, προστατέψτε με!». Αρκετοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο δολοφόνος δεν αναζήτησε τυχαία εκεί άσυλο, καθώς η Γαλλία είχε αναμειχθεί σε μια σειρά από μηχανορραφίες κατά του Καποδίστρια. Νιώθοντας ασφαλής, αφού η εκάστοτε πρεσβεία θεωρείται έδαφος της χώρας που εκπροσωπεί, παραδίδει το όπλο του στον συνταγματάρχη Πελιόν. Οι Ναυπλιώτες κυκλώνουν τη διπλωματική οικία και ζητούν επιτακτικά να τους παραδοθεί ο νεαρός. Οι ώρες περνούν, αλλά απάντηση δεν παίρνουν. Είναι αποφασισμένοι όμως να μην απομακρυνθούν εάν δεν λιντσάρουν και τον έτερο δολοφόνο. Στο μεσοδιάστημα, προκειμένου να μη βυθιστεί το ελληνικό κράτος στο χάος, έχει συσταθεί από τη Γερουσία μια προσωρινή τριμελής Διοικούσα Κυβερνητική Επιτροπή, για να αναπληρώσει το κενό εξουσίας που άφησε πίσω του ο Καποδίστριας, αποτελούμενη από τον αδελφό του θανόντος, Αυγουστίνο, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και τον Ιωάννη Κωλέττη.
29
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Οι ανοιχτές απειλές των Άγγλων Στις δραματικές εξελίξεις παρεμβαίνει και ο πρέσβης της Αγγλίας, ζητώντας να ληφθούν αυστηρά μέτρα κατά του εξεγερμένου λαού και να κατασταλούν οι κινητοποιήσεις ακόμη και με τα όπλα αν χρειαστεί, απειλώντας την προσωρινή Διοικούσα Κυβερνητική Επιτροπή της χώρας πως, εάν δεν το πράξει, θα διακόψει τις διπλωματικές σχέσεις μαζί της. Η αλήθεια είναι πως ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι Άγγλοι ήταν εξίσου ύποπτος με αυτόν των Γάλλων. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι, αν και έχουν παρέλθει σχεδόν δύο αιώνες, τα αρχεία του Foreign Office που αφορούν τη δολοφονία Καποδίστρια δεν έχουν δει ακόμη το φως της δημοσιότητας, καθώς εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται ως άκρως απόρρητα. Τι έχουν να κρύψουν άραγε οι διπλωμάτες της Γηραιάς Αλβιώνας και κρατούν ως επτασφράγιστο μυστικό τα στοιχεία που διαθέτουν; «Παραδώσου, γιατί δεν εγγυώμαι την ασφάλειά σου» Ως εκπρόσωπος της συσταθείσας κυβερνητικής τριανδρίας μεταβαίνει έξω από τη γαλλική πρεσβεία ο πορτογάλος συνταγματάρχης Αντόνιο Φιγκουέιρα ντ’ Αλμέιντα που για να αποκαταστήσει τη διασαλευθείσα τάξη έχει φροντίσει να κλείσει τις πύλες της πόλης και να στείλει περιπόλους σε καίρια σημεία. Ο ντ’ Αλμέιντα ήταν ένας από τους σημαντικότερους Φιλέλληνες που είχε λάβει μέρος ενεργά στον εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα του 1821. Θα ζητήσει από τον δολοφόνο να παραδοθεί στις αρχές. «Εάν το πράξεις, θα έχεις μια δίκαιη δίκη υπό το βλέμμα ολόκληρης της Ευρώπης. Εάν όχι, δεν μπορώ να εγγυηθώ την ασφάλειά σου» του ξεκαθαρίζει. Ο Γιώργης Μαυρομιχάλης αντιλαμβάνεται πως δεν έχει πολλές επιλογές. Παραδίδεται. Αρχικά, φυλακίζεται στο ενετικό φρούριο της μικρής νησίδας Μπούρτζι και μετέπειτα στο Ιτς Καλέ. Πολύ σύντομα θα βρεθεί ενώπιον του έκτακτου στρατοδικείου, παρά το γεγονός ότι κάτι τέτοιο θεωρούνταν αντισυνταγματικό για εκείνη την εποχή. 30
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
Οι αποκαλύψεις του στρατοδικείου Στη διάρκεια της δίκης θα αποκαλυφθεί ότι την προηγούμενη μέρα της δολοφονίας, στις 26 Σεπτεμβρίου 1831, που ήταν η εορτή του Αγίου Ιωάννη, οι Μαυρομιχαλαίοι είχαν επιχειρήσει, χωρίς επιτυχία, να σκοτώσουν τον Καποδίστρια, στήνοντας ενέδρα στην ομώνυμη εκκλησία που γιόρταζε. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που έγινε γνωστό από ορισμένες καταθέσεις είναι ότι ο γαλλικός στρατός που βρισκόταν στην Πελοπόννησο όχι μόνο είχε υποσχεθεί να βοηθήσει τους συνωμότες στη φυγάδευσή τους, αλλά στόχευε και στην κατάληψη της εξουσίας. Κάποιοι, μάλιστα, κατέθεσαν ότι τα γαλλικά πλοία που είχαν σταθμεύσει στον Αργολικό Κόλπο μετά τη δολοφονία άνοιξαν πανιά και τοποθέτησαν τα κανόνια τους σε θέση μάχης πλησιάζοντας την ακτή. Ο ίδιος ο κατηγορούμενος θα αρνηθεί την ενοχή του, ρίχνοντας όλη την ευθύνη στον νεκρό θείο του, χωρίς ωστόσο να πείσει τους στρατοδίκες. Η ποινή ήταν αναμενόμενη. Θάνατος διά τυφεκισμού! Θα διατάξει μόνος του «πυρ!» Θα εκτελεστεί σε απίστευτα σύντομο χρονικό διάστημα, το μεσημέρι της 10ης Οκτωβρίου 1831, στα οχυρώματα του Παλαμηδίου όπου κρατούνταν. Την εκτέλεση του παιδιού του παρακολουθούσε από το κελί του θλιμμένος ο γηραιός Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης. Ο γιος του τον χαιρέτησε από μακριά τρεις φορές. Ευχήθηκε σε όλους τους παρισταμένους του αποσπάσματος να έχουν «ομόνοια και αγάπη» και στημένος σε απόσταση τριάντα βημάτων από τις κάννες των όπλων διέταξε ο ίδιος «πυρ!». Ο έτερος συλληφθείς Καραγιάννης, ο φρουρός που πυροβόλησε κι αυτός τον κυβερνήτη, καταδικάστηκε επίσης σε θάνατο, αλλά η ποινή του δεν εκτελέστηκε. Κι αυτό γιατί αναίρεσε την αρχική του κατάθεση και στράφηκε κατά των Μαυρομιχαλαίων. Έξι μήνες αργότερα κυκλοφορούσε ελεύθερος, ενώ ο άλλος φρουρός, ο Γεωργίου, καταδικάστηκε σε δεκαετή κα31