Θυμήσου

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Φέρε στον νου σου μια δεκάρα. Καθώς είναι πολύ πιθανό να έχεις συναντήσει μια δεκάρα εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, φορές στη ζωή σου, δεν θα πρέπει να έχεις κανένα πρόβλημα να θυμηθείς πώς μοιάζει. Η εικόνα της είναι αποτυπωμένη στη μνήμη σου.

Είναι; Ποιος πρόεδρος απεικονίζεται στην πλευρά του νομίσματος; Προς ποια κατεύθυνση κοιτάει; Είσαι σίγουρος; Πού βρίσκεται η ημερομηνία; Η λέξη ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ; Τι απεικονίζεται στην άλλη πλευρά; Θα μπορούσες αυτή τη στιγμή να σχεδιάσεις και τις δύο όψεις του νομίσματος εκ μνήμης, με απόλυτη ακρίβεια; Πώς γίνεται απ’ τη μία να θυμάσαι μια δεκάρα και από την άλλη να θυμάσαι τόσα λίγα γι’ αυτή; Σε απατά η μνήμη σου; Όχι. Κάνει ακριβώς αυτό που πρέπει να κάνει.

Το μυαλό σου είναι καταπληκτικό. Κάθε μέρα κάνει μυριάδες θαύματα ‒βλέπει, ακούει, γεύεται, μυρίζει και νιώθει την αφή. Επίσης, νιώθει πόνο, απόλαυση, τη θερμοκρασία, το άγχος και μια ευρεία γκάμα συναισθημάτων. Σχεδιάζει και λύνει προβλήματα. Ξέρει πού βρίσκεσαι μέσα στον χώρο ώστε να μη στουκάρεις στους τοίχους ή να μην πέφτεις όταν αφήνεις το πεζο-

δρόμιο για να διασχίσεις τον δρόμο. Καταλαβαίνει και παράγει ομιλία. Επικοινωνεί την επιθυμία σου για σοκολάτα και σεξ, την ικανότητά σου να συμπάσχεις με τη χαρά ή τον πόνο των άλλων, και τη συνείδηση της ίδιας σου της ύπαρξης. Και μπορεί να θυμάται. Από όλα τα περίπλοκα και εκπληκτικά θαύματα που το μυαλό σου πραγματοποιεί, η μνήμη είναι η βασίλισσα όλων.

Χρειάζεσαι τη μνήμη για να μάθεις το οτιδήποτε. Χωρίς αυτή, οι πληροφορίες και οι εμπειρίες δεν θα μπορούσαν να διατηρηθούν. Οι νέες γνωριμίες θα παρέμεναν άγνωστοι άνθρωποι. Μέχρι να φτάσεις στο τέλος αυτής της πρότασης, θα είχες ξεχάσει την προηγούμενη. Βασίζεσαι στη μνήμη για να τηλεφωνήσεις

αργότερα στη μαμά σου και να πάρεις τα χάπια για την καρδιά πριν πέσεις για ύπνο το βράδυ. Χρειάζεσαι τη μνήμη για να

ντυθείς, να βουρτσίσεις τα δόντια σου, να διαβάσεις αυτές τις

λέξεις, να παίξεις τένις, και να οδηγήσεις το αμάξι σου. Χρησιμοποιείς τη μνήμη σου από τη στιγμή που ξυπνάς μέχρι τη στιγμή που πας για ύπνο, και ακόμα και τότε, οι διεργασίες της μνήμης σου συνεχίζουν να είναι σε επαγρύπνηση.

Οι αξιοσημείωτες στιγμές και τα γεγονότα της ζωής σου ενωμένα είναι αυτά που δημιουργούν την αφήγηση της ζωής σου και την ταυτότητά της. Η μνήμη σού επιτρέπει να έχεις την αίσθηση τού ποιος είσαι και τού ποιος ήσουν. Αν έχεις γίνει μάρτυρας

τού πώς η νόσος του Αλτσχάιμερ ξεγυμνώνει τον άνθρωπο από

την προσωπική του ιστορία, τότε ξέρεις από πρώτο χέρι πόσο σημαντική είναι η μνήμη στην εμπειρία τού να είσαι άνθρωπος.

Μα παρά τη θαυματουργή, απαραίτητη και διάχυτη παρουσία

της στις ζωές μας, η μνήμη απέχει πολύ από την τελειότητα.

Τα μυαλά μας δεν είναι σχεδιασμένα να θυμούνται ονόματα, να κάνουν κάτι αργότερα ή να ταξινομούν όλα όσα συναντάμε. Αυτές οι ατέλειες είναι απλώς οι εργοστασιακές ρυθμίσεις. Ακόμα

και στο πιο έξυπνο μυαλό, η μνήμη είναι σφαλερή. Ένας άνδρας

μπορεί να είναι διάσημος επειδή θυμάται πάνω από 100.000 ψηφία του π, όμως μπορεί συγχρόνως να μη θυμάται τα γενέθλια της γυναίκας του ή για ποιο λόγο περπάτησε ως το καθιστικό.

Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι από εμάς θα ξεχάσουμε την πλειοψηφία αυτών που βιώνουμε σήμερα μέχρι αύριο. Αθροιστικά, αυτό σημαίνει ότι στην πραγματικότητα δεν θυμόμαστε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας. Πόσες μέρες, με πλήρη, συγκεκριμένη λεπτομέρεια, μπορείς να θυμηθείς από πέρυσι; Οι περισσότεροι άνθρωποι θυμούνται κατά μέσο όρο μόνο οκτώ έως δέκα. Αυτό δεν είναι ούτε το τρία τοις εκατό από το πρόσφατο παρελθόν σου. Θυμάσαι ακόμα λιγότερα για πριν από πέντε χρόνια.

Και πολλά από αυτά που θυμόμαστε είναι ελλιπή και ανακριβή. Οι αναμνήσεις μας για το τι συνέβη είναι ιδιαίτερα ευάλωτες

σε παραλείψεις και ακούσια επεξεργασία. Θυμάσαι πού ήσουν, με ποιους ήσουν και τι έκανες όταν σκοτώθηκε ο Πρόεδρος Κένεντι, όταν εξερράγη το διαστημικό λεωφορείο Challenger ή όταν κατέρρευσαν οι Δίδυμοι Πύργοι στις 11 Σεπτεμβρίου του 2001; Αυτές οι αναμνήσεις για συγκλονιστικά και συγκινησιακά γεγονότα μοιάζουν να είναι έντονα χαραγμένες στη μνήμη ακόμα και χρόνια αργότερα. Αλλά αν έχεις αναπολήσει ποτέ εκείνη την ημέρα ή διάβασες ή παρακολούθησες ένα ρεπορτάζ ειδήσεων σχετικά με αυτή, τότε θα στοιχημάτιζα σε κάθε δεκάρα που έχω ότι η εξαιρετικά λεπτομερής, με αυτοπεποίθηση μνήμη σου είναι γεμάτη με πράγματα που δεν έχεις ζήσει ποτέ στην πραγματικότητα.

Αφήνοντας στην άκρη την ακρίβεια, τι θυμάται το μυαλό σου;

Το πρώτο σου φιλί Την απάντηση στο 6x6

Πώς να δέσεις τα κορδόνια σου

Τη μέρα που ο γιος σου γεννήθηκε

Τη μέρα που η γιαγιά σου πέθανε Τα χρώματα του ουράνιου τόξου

Τη διεύθυνσή σου

Πώς να κάνεις ποδήλατο

Τι ξεχνάει πιθανότατα το μυαλό σου;

Το δέκατο φιλί σου

Τι έφαγες για βραδινό την περασμένη Τετάρτη

Πού άφησες το κινητό σου

Το όνομα του δασκάλου σου στην πέμπτη δημοτικού

Το όνομα της γυναίκας που γνώρισες πριν πέντε λεπτά Άλγεβρα

Να βγάλεις τα σκουπίδια

Τον κωδικό του Wi-Fi

Γιατί θυμόμαστε το πρώτο μας φιλί αλλά όχι το δέκατο; Τι καθορίζει το τι θυμόμαστε και τι ξεχνάμε; Η μνήμη είναι αρκετά οικονομική. Με λίγα λόγια, ο εγκέφαλός μας έχει εξελιχθεί για να θυμάται ό,τι έχει νόημα. Ξεχνάει ό,τι δεν έχει. Η αλήθεια είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας είναι συνηθισμένο, ρουτίνα και ασήμαντο. Κάνουμε μπάνιο, βουρτσίζουμε τα δόντια μας, πίνουμε καφέ, πηγαίνουμε στο γραφείο, κάνουμε τις δουλειές μας, τρώμε μεσημεριανό, πηγαίνουμε σπίτι, τρώμε βραδινό, βλέπουμε τηλεόραση, περνάμε πολύ χρόνο στα social media και κοιμόμαστε. Τη μία μέρα μετά την άλλη. Δεν μπορούμε να θυμηθούμε τίποτα για το βουνό από άπλυτα που κάναμε την περασμένη εβδομάδα. Και αυτό είναι εντάξει. Στην πραγματικότητα, τις περισσότερες φορές, η λήθη δεν είναι πρόβλημα προς επίλυση.

Μάλλον όλοι θα συμφωνούσαμε ότι το να ξεχάσεις το δέκατο φιλί σου, την μπουγάδα της περασμένης εβδομάδας, το τι έφαγες για μεσημεριανό την Τετάρτη και το τι απεικονίζει η κορώνα στη δεκάρα δεν είναι τόσο μεγάλη υπόθεση. Αυτές οι στιγμές και οι λεπτομέρειες δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικές ή αξιόλογες. Ωστόσο, ο εγκέφαλός μας ξεχνά επίσης πολλά πράγματα που μας ενδιαφέρουν. Θα ήθελα πολύ να θυμάμαι να επιστρέψω το εκπρόθεσμο βιβλίο της κόρης μου στη βιβλιοθήκη, το γιατί μόλις μπήκα στην κουζίνα και πού έβαλα τα γυαλιά μου. Αυτά τα πράγματα έχουν σημασία για μένα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, συχνά ξεχνάμε, όχι επειδή είναι αποτελεσματικό για τον εγκέφαλό μας να το κάνει, αλλά επειδή δεν παρέχουμε στον εγκέφαλό μας εκείνα τα δεδομένα που χρειάζεται για να υποστηρίξει τη δημιουργία και την ανάκτηση μνήμης. Αυτές οι ποικίλες αστοχίες μνήμης είναι τα φυσιολογικά αποτελέσματα ενός έξυπνου σχεδιασμού. Αλλά συνήθως δεν τα βιώνουμε με αυτόν τον τρόπο, επειδή οι περισσότεροι από εμάς δεν είμαστε εξοικειωμένοι με το εγχειρίδιο της μνήμης που κατέχουμε. Θα θυμόμασταν περισσότερα και θα ξεχνούσαμε λιγότερα αν καταλαβαίναμε πώς λειτουργεί η διαδικασία.

Είναι επίσης σημαντικό να γνωρίζουμε ότι αυτού του είδους η λήθη δεν είναι αποτυχία χαρακτήρα, σύμπτωμα ασθένειας ή ακόμα και εύλογη αιτία φόβου ‒μέρη στα οποία οι περισσότεροι από εμάς τείνουμε να πηγαίνουμε όταν η μνήμη μάς απογοητεύει. Νιώθουμε ανήσυχοι, αμήχανοι ή απλώς φοβισμένοι κάθε φορά που ξεχνάμε κάτι που πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να θυμόμαστε ή που θα θυμόμασταν αν ήμασταν νεότεροι, θεωρώντας ότι η μνήμη θα εξασθενίσει με την ηλικία, θα μας προδώσει και τελικά θα μας αφήσει.

Ως νευροεπιστήμονας και ως συγγραφέας του Still Alice, εδώ και πάνω από μια δεκαετία μιλώ σε κοινό σε όλο τον κόσμο για

το Αλτσχάιμερ και τη μνήμη. Ανεξαιρέτως, μετά από κάθε ομιλία, άνθρωποι με περιμένουν στο λόμπι ή με μαρκάρουν όταν βγαίνω από τις τουαλέτες, για να μου εκφράσουν τις προσωπικές τους ανησυχίες σχετικά με τη μνήμη και τη λήθη. Πολλοί έχουν κάποιον γονέα, παππού, γιαγιά, ή σύζυγο που είχε ή έχει άνοια. Έχουν γίνει μάρτυρες της καταστροφής και της στενοχώριας που προκαλείται από τη βαθιά απώλεια μνήμης. Όταν αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν να θυμηθούν τον κωδικό πρόσβασής τους στο Netflix ή το όνομα αυτής της ταινίας με πρωταγωνίστρια την Tina Fey, ανησυχούν ότι αυτές οι δυσκολίες

μπορεί να είναι τα πρώιμα σημάδια πως και αυτοί υποκύπτουν σ’ αυτή την αναπόφευκτη ασθένεια.

Οι φόβοι μας για τη λήθη δεν αφορούν μόνο τον φόβο των γηρατειών ή του Αλτσχάιμερ, αλλά αφορούν και τον φόβο της

απώλειας οποιασδήποτε ικανότητας και δυνατότητας της μνήμης μας. Επειδή η μνήμη είναι τόσο κεντρική για τη λειτουργία και την ταυτότητά μας, αν αρχίσεις να ξεχνάς, αν αρχίσεις να μη θυμάσαι λέξεις και αρχίσεις να χάνεις κλειδιά, γυαλιά και το τηλέφωνό σου, ο φόβος είναι ο εξής: μάλλον θα χάσω και τον εαυτό μου. Κι αυτό είναι δικαιολογημένα τρομακτικό.

Είναι σημαντικό για εμάς να συνειδητοποιήσουμε ότι, ενώ οι περισσότεροι αντιλαμβανόμαστε τη λήθη ως τον θανάσιμο αντίπαλό μας, δεν πρόκειται πάντα για ένα εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί. Η αποτελεσματική απομνημόνευση απαιτεί συχνά τη λήθη. Και μόνο και μόνο επειδή η μνήμη μερικές φορές αποτυγχάνει, δεν σημαίνει ότι έχει σπάσει με οποιονδήποτε τρόπο. Αν και είναι ομολογουμένως απογοητευτικό, η λήθη είναι φυσιολογικό κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης. Κατανοώντας πώς λειτουργεί η μνήμη, μπορούμε να λάβουμε υπόψη αυτές τις άβολες γκάφες. Μπορούμε επίσης να μάθουμε να προλαμβάνουμε πολλά επεισόδια λήθης με το να αποτρέπουμε ή να

ελισσόμαστε περιτέχνως γύρω από κοινά λάθη και άσχημες υποθέσεις.

Όταν εξηγώ στους γύρω μου γιατί ξεχνούν ονόματα, το πού πάρκαραν το αυτοκίνητό τους ή αν έχουν ήδη πάρει τη βιταμίνη τους σήμερα, όταν περιγράφω πώς δημιουργείται και ανακτάται η μνήμη και γιατί ξεχνάμε ‒όχι ως αποτέλεσμα παθολογίας της νόσου, αλλά λόγω του πώς έχει εξελιχθεί ο εγκέφαλός μας‒τους ακούω ν’ ανασαίνουν με ανακούφιση. Στα πρόσωπά τους διαγράφεται η ηρεμία και η ευγνωμοσύνη, δείχνουν πια αλλαγμένοι ύστερα από αυτές τις πληροφορίες. Φεύγουν από μένα ατρόμητοι, έχοντας αποκτήσει μια νέα σχέση με τη μνήμη τους. Είναι ενδυναμωμένοι.

Τη στιγμή που θα κατανοήσουμε τη μνήμη και θα εξοικειωθούμε με τον τρόπο λειτουργίας της, τις απίστευτες δυνάμεις και τις τρελές αδυναμίες της, τις φυσικές ευπάθειες και τις πιθανές υπερδυνάμεις της, μπορούμε τόσο να βελτιώσουμε κατά πολύ την ικανότητά μας να θυμόμαστε όσο και να νιώθουμε λιγότερο αποκαρδιωμένοι όταν, αναπόφευκτα, ξεχνάμε. Μπορούμε να θέσουμε λογικές προσδοκίες για τη μνήμη μας και να δημιουργήσουμε μια καλύτερη σχέση μαζί της. Δεν χρειάζεται να τη φοβόμαστε πια. Και αυτό μπορεί να μας αλλάξει τη ζωή.

Γιατί, ενώ η μνήμη είναι η βασίλισσα, είναι συγχρόνως και λίγο χαζή. Υπάρχει λόγος που θυμάσαι τις λέξεις σε κάθε τραγούδι των Beatles και ξεχνάς το μεγαλύτερο μέρος της ζωής σου, ή θυμάσαι τον μονόλογο του Άμλετ που έμαθες στην τρίτη γυμνασίου, αλλά ξέχασες τι σου είπε ο άντρας σου να αγοράσεις από το κατάστημα πριν από πέντε λεπτά. Θυμόμαστε και ξεχνάμε συγχρόνως πώς μοιάζει μια δεκάρα. Η μνήμη διαποτίζει και διευκολύνει ό,τι κάνουμε. Το ίδιο και η λήθη.

Σε αυτό το βιβλίο, θα μάθεις πώς δημιουργούνται οι αναμνήσεις και πώς τις ανακτούμε. Δεν δημιουργούνται όλες οι

αναμνήσεις ισάξια. Υπάρχουν πολλές διακυμάνσεις ‒για την παρούσα στιγμή, για το πώς κάνεις διάφορα πράγματα, για όσα γνωρίζεις, για το τι συνέβη, για το τι σκοπεύεις να κάνεις αργότερα‒ και ο εγκέφαλός σου επεξεργάζεται και οργανώνει την κάθε ανάμνηση με διακριτά διαφορετικούς τρόπους. Κάποιες είναι κατασκευασμένες για να υπάρχουν μόνο για λίγα δευτερόλεπτα (ένας προσωρινός κωδικός πρόσβασης), ενώ άλλες έχουν τη δυνατότητα να διαρκέσουν μια ζωή (η ημέρα του γάμου σου). Κάποιες είναι πιο εύκολο να δημιουργηθούν (η todo λίστα σου), ενώ άλλες είναι πιο εύκολο να ανακτηθούν (πώς μοιάζει η κόρη σου) και μερικές είναι πιο πιθανό να ξεχαστούν (η διαδρομή της περασμένης Πέμπτης). Μπορείς να περιμένεις

πως ορισμένα είδη ανάμνησης είναι υψηλής ακρίβειας και αξιοπιστίας (πώς να οδηγείς το αυτοκίνητό σου). Άλλα όμως, πολύ χαμηλότερης (όλα όσα έχουν συμβεί).

Θα μάθεις ότι η προσοχή είναι απαραίτητη για να δημιουργηθεί ανάμνηση για το οτιδήποτε. Εάν δεν προσέξεις πού θα παρκάρεις το αυτοκίνητό σου στο γκαράζ του εμπορικού κέντρου, θα δυσκολευτείς να το βρεις αργότερα, όμως όχι επειδή ξέχασες πού πάρκαρες ‒δεν ξέχασες τίποτα. Χωρίς να επιστρατεύσεις την προσοχή σου, δεν σχημάτισες ποτέ εξαρχής την ανάμνηση για το πού πάρκαρες.

Θα μάθεις αν οι ξεχασμένες αναμνήσεις είναι προσωρινά απρόσιτες, περιμένοντας να ξεκλειδωθούν με το σωστό σύνθημα (δεν μπορείς να θυμηθείς ούτε μια λέξη από το Bohemian Rhapsody ‒μέχρι κάποιος άλλος να τραγουδήσει τους πρώτους στίχους και μετά θα μπορέσεις να ξεκλειδώσεις ολόκληρο το τραγούδι), ή αν έχουν διαγραφεί για πάντα (δεν θυμάσαι τίποτα για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, όσες λεπτομέρειες κι αν σου δώσουν). Θα καταλάβεις την πολύ σαφή διάκριση μεταξύ της κανονικής λήθης (δεν μπορείς να θυμηθείς πού πάρκαρες

το τζιπ σου) και της λήθης λόγω Αλτσχάιμερ (δεν θυμάσαι ότι έχεις τζιπ). Θα δεις πώς η μνήμη επηρεάζεται βαθιά από το νόημα, το συναίσθημα, τον ύπνο, το άγχος και το περιβάλλον. Και εξαιτίας αυτού, υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορείς να κάνεις για να επηρεάσεις το τι θυμάται και τι ξεχνάει ο εγκέφαλός σου.

Η μνήμη είναι το άθροισμα αυτών που θυμόμαστε και αυτών που ξεχνάμε, και υπάρχει τέχνη και επιστήμη και στα δύο. Θα ξεχάσεις μέχρι αύριο ό,τι βιώνεις και μαθαίνεις σήμερα ή θα θυμάσαι τις λεπτομέρειες και τα μαθήματα του σήμερα δεκαετίες από τώρα; Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, η μνήμη σου είναι θαυματουργά ισχυρή, εξαιρετικά λανθασμένη και κάνει τη δουλειά της.

Πώς θυμόμαστε

ΔΉΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ

ΑΝΑΜΝΉΣΕΙΣ 101

Όταν ο Ακίρα Χαραγκούτσι, ένας συνταξιούχος μηχανικός

από την Ιαπωνία, ήταν εξήντα εννέα ετών ‒μια ηλικία που οι περισσότεροι από εμάς συνδέουμε με εκπτώσεις για ηλικιωμένους και μια κάτι λιγότερο από βέλτιστη μνήμη‒ απομνημόνευσε το π, έναν μη επαναλαμβανόμενο, άπειρο αριθμό χωρίς σχέδιο, μέχρι τα 111.700 ψηφία. Αυτό είναι 3,14159... σε 111.695 περισσότερους δεκαδικούς αριθμούς. Από μνήμης! Αν αυτό ακούγεται εντελώς συναρπαστικό, είμαι μαζί σου. Σίγουρα, σκέφτεσαι, ο Χαραγκούτσι πρέπει να ήταν παιδί θαύμα. Ή ίσως είναι μαθηματική ιδιοφυΐα ή σοφός. Δεν είναι τίποτα από αυτά. Είναι ένας κανονικός τύπος με υγιή, γερασμένο εγκέφαλο, που σημαίνει κάτι ίσως ακόμα πιο εντυπωσιακό ‒και ο εγκέφαλός σου είναι επίσης ικανός να απομνημονεύσει 111.700 ψηφία του π.

Μπορούμε να μάθουμε και να θυμηθούμε οτιδήποτε ‒τον μοναδικό ήχο της φωνής του παιδιού σου, το πρόσωπο ενός νέου φίλου, πού πάρκαρες το αυτοκίνητό σου, εκείνη τη φορά που περπάτησες μόνος σου στην αγορά για να αγοράσεις κρέ-

μα γάλακτος όταν ήσουν τεσσάρων ετών, τους στίχους του καινούργιου τραγουδιού της Taylor Swift. Ο μέσος ενήλικας έχει απομνημονεύσει τον ήχο, την ορθογραφία και το νόημα 20.000100.000 λέξεων. Οι σκακιστές έχουν απομνημονεύσει στη σκακιέρα 100.000 πιθανές κινήσεις. Οι πιανίστες συναυλιών που μπορούν να παίξουν το 3ο κοντσέρτο του Rachmaninov έχουν δεσμεύσει τον συντονισμό από σχεδόν 30.000 νότες στη μνήμη.

Και αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι δεν χρειάζονται ούτε καν τις παρτιτούρες για να παίξουν Μπαχ, Σοπέν ή Σούμαν.

Οι αναμνήσεις μας μπορούν να συγκρατήσουν πληροφορίες

που είναι βαθιά ουσιαστικές ή παράλογες, απλές ή πολύπλοκες

και η χωρητικότητά τους μοιάζει να είναι ατελείωτη. Μπορούμε να τους ζητήσουμε να θυμούνται το οτιδήποτε. Και υπό τις κατάλληλες συνθήκες, θα γίνει.

Πώς μπορεί η μνήμη να τα κάνει όλα αυτά; Νευρολογικά μιλώντας, τι ακριβώς είναι μια ανάμνηση; Πώς φτιάχνεται μια ανάμνηση; Πού αποθηκεύονται οι αναμνήσεις; Και πώς τις ανακτούμε;

Η δημιουργία μιας ανάμνησης κυριολεκτικά αλλάζει τον εγκέφαλό σου. Κάθε ανάμνηση που έχεις είναι αποτέλεσμα μιας

φυσικής αλλαγής διαρκείας στον εγκέφαλό σου ως απάντηση σε αυτό που βίωσες. Πήγες από το να μην γνωρίζεις κάτι στο να γνωρίζεις κάτι, από το να μην έχεις ζήσει ποτέ το σήμερα στο παρελθόν, στο να ζήσεις άλλη μια μέρα. Και για να μπορείς να θυμηθείς αύριο τι συνέβη σήμερα, σημαίνει ότι ο εγκέφαλός σου έπρεπε να αλλάξει.

Πώς αλλάζει; Πρώτον, τα αισθητηριακά, συναισθηματικά και πραγματικά στοιχεία αυτού που βιώνεις γίνονται αντιληπτά μέσω των πυλών των αισθήσεών σου. Βλέπεις, ακούς, μυρίζεις, γεύεσαι και νιώθεις.

Ας πούμε ότι είναι το πρώτο βράδυ του καλοκαιριού και βρί-

σκεσαι στην αγαπημένη σου παραλία με τους καλύτερους φίλους σου και τις οικογένειές τους. Βλέπεις, μεταξύ άλλων, τα παιδιά σου να παίζουν ποδόσφαιρο στην παραλία και ένα εντυπωσιακό ηλιοβασίλεμα να λάμπει στον ουρανό. Ακούς το Born

This Way, ένα από τα αγαπημένα σου τραγούδια της Lady Gaga, να παίζει πάνω από ένα φορητό ηχείο. Η κόρη σου τρέχει προς το μέρος σου, κλαίγοντας, δείχνοντας τον έντονα ροζ αστράγαλό της. Μια μέδουσα μόλις την τσίμπησε. Ευτυχώς, η φίλη σου κουβαλάει μαζί της ένα μικρό δοχείο με αμμωνία γι’ αυτό ακριβώς το σενάριο. Φτιάχνεις μια πάστα με την αμμωνία και την τρίβεις στο τσίμπημα, ανακουφίζοντας σχεδόν αμέσως τον πόνο της κόρης σου (αυτό πραγματικά λειτουργεί). Μυρίζεις τον αλατισμένο αέρα του ωκεανού και τον καπνό από τη φωτιά. Γεύεσαι παγωμένο λευκό κρασί, φρέσκα αλμυρά στρείδια και μαρσμέλοους. Νιώθεις ευτυχία.

Η θέα των παιδιών σου να παίζουν ποδόσφαιρο δεν έχει καμία σχέση με τη Lady Gaga ή τις μέδουσες ή τη γεύση των στρειδιών, εκτός εάν αυτές οι φευγαλέες, ξεχωριστές εμπειρίες

συνδεθούν. Για να γίνει μια ανάμνηση που μπορείς να θυμηθείς αργότερα ‒Θυμάσαι εκείνη την πρώτη νύχτα του καλοκαιριού που φάγαμε στρείδια και ακούγαμε τη Lady Gaga, ενώ τα παιδιά έπαιζαν ποδόσφαιρο στην παραλία και τη μικρή Susie Q την τσίμπησε μια μέδουσα;‒ όλη αυτή η μέχρι πρότινος άσχετη νευρική δραστηριότητα γίνεται ένα ενωμένο πρότυπο νευρικής δραστηριότητας. Αυτό το συνδεδεμένο μοτίβο δραστηριότητας παραμένει στη συνέχεια μέσω δομικών αλλαγών που δημιουργούνται μεταξύ αυτών των νευρώνων. Αυτή η αλλαγή διαρκείας στη νευρωνική αρχιτεκτονική και συνδεσιμότητα μπορεί αργότερα να βιωθεί ‒ή να ανακληθεί‒ ξανά μέσω της ενεργοποίησης αυτού του συνδεδεμένου πλέον νευρικού κυκλώματος. Αυτό είναι η ανάμνηση.

Η δημιουργία μιας ανάμνησης πραγματοποιείται σε τέσσερα

βασικά βήματα: Κωδικοποίηση. Ο εγκέφαλός σου συλλαμβάνει τις εικόνες, τους ήχους, τις πληροφορίες, τα συναισθήματα και το νόημα αυτών που αντιλαμβάνεσαι και στα οποία δίνεις προσοχή και τα μεταφράζει όλα αυτά στη νευρολογική γλώσσα. Ένοποίηση. Ο εγκέφαλός σου συνδέει την προηγουμένως άσχετη συλλογή νευρικής δραστηριότητας σ’ ένα ενιαίο μοτίβο σχετικών συνδέσεων. Αποθήκευση. Αυτό το πρότυπο δραστηριότητας διατηρείται με την πάροδο του χρόνου μέσω επίμονων δομικών και χημικών αλλαγών σε αυτούς τους νευρώνες. Ανάκτηση. Μέσω της ενεργοποίησης αυτών των συσχετισμένων συνδέσεων, μπορείς πλέον να επισκέπτεσαι ξανά, να ανακαλείς, να γνωρίζεις και ν’ αναγνωρίζεις όσα έμαθες και βίωσες. Και τα τέσσερα αυτά βήματα πρέπει να λειτουργήσουν ώστε να δημιουργήσεις μια μακροπρόθεσμη μνήμη που θα μπορεί να ανακτηθεί συνειδητά. Πρέπει να βάλεις τις πληροφορίες στον εγκέφαλό σου. Πρέπει να υφάνεις τις πληροφορίες αναμεταξύ τους. Πρέπει να αποθηκεύσεις αυτό το υφαντό πληροφοριών μέσω σταθερών αλλαγών στον εγκέφαλό σου. Και τότε πρέπει να μπορείς να ανακτήσεις το υφαντό των πληροφοριών όταν θελήσεις να έχεις πρόσβαση σε αυτές.

Πώς ένας αστερισμός άσχετης προηγουμένως νευρωνικής δραστηριότητας περιπλέκεται μ’ ένα συνδεδεμένο νευρωνικό δίκτυο, το οποίο βιώνουμε ως μοναδική μνήμη; Δεν είμαστε απολύτως σίγουροι για το πώς συμβαίνει αυτό, αλλά γνωρίζουμε πολλά για το πού συμβαίνει αυτό. Οι πληροφορίες που περιέχονται σε μια εμπειρία που συλλαμβάνεται από τον νου σου ‒οι αισθητηριακές αντιλήψεις, η γλώσσα, το ποιος, το τι, το πού, το πότε και το γιατί‒ συνδέονται μεταξύ τους από ένα μέρος του εγκεφάλου σου που ονομάζεται ιππόκαμπος.

Ο

ιππόκαμπος είναι μια περιοχή σε σχήμα ιππόκαμπου βαθιά στη μέση του εγκεφάλου σου και είναι ζωτικής σημασίας για

την εδραίωση της μνήμης. Τι σημαίνει αυτό; Ο ιππόκαμπος δένει τις αναμνήσεις σου. Είναι αυτός που υφαίνει τη μνήμη σου. Τι συνέβη; Πού και πότε έγινε; Τι σημαίνει; Πώς ένιωσα γι’ αυτό; Ο ιππόκαμπος συνδέει όλα αυτά τα ξεχωριστά κομμάτια πληροφοριών από διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου μεταξύ τους, πλέκοντάς τα σε μια ανακτήσιμη μονάδα συσχετιζόμενων δεδομένων, ένα νευρωνικό δίκτυο που, όταν διεγείρεται, βιώνεται ως μνήμη.

Έτσι, ο ιππόκαμπός σου είναι απαραίτητος για τον σχηματισμό νέων αναμνήσεων που μπορείς αργότερα ν’ ανακτήσεις συνειδητά. Εάν παρουσιάσεις βλάβη στον ιππόκαμπό σου, η ικανότητά σου να δημιουργείς νέες αναμνήσεις θα ζημιωθεί. Η νόσος του Αλτσχάιμερ αρχίζει την επίθεσή της στον ιππόκαμπο, γι’ αυτό τα πρώτα συμπτώματα αυτής της νόσου είναι συνήθως να μη θυμάσαι τι συνέβη νωρίτερα σήμερα, τι είπε κάποιος μόλις πριν από λίγα λεπτά και να επαναλαμβάνεις την ίδια ιστορία ή ερώτηση ξανά και ξανά. Με έναν εξασθενημένο ιππόκαμπο, τα άτομα με Αλτσχάιμερ έχουν πρόβλημα να δημιουργήσουν νέες αναμνήσεις.

Επιπλέον, η διαδικασία ενοποίησης στην οποία διαμεσολαβεί ο ιππόκαμπος είναι μια χρονικά εξαρτώμενη διαδικασία που μπορεί να διαταραχθεί. Η δημιουργία μιας μνήμης που μπορεί ν’ ανακτηθεί αύριο, την επόμενη εβδομάδα ή σε είκοσι χρόνια από τώρα απαιτεί μια σειρά μοριακών γεγονότων, η οποία με τη σειρά της απαιτεί χρόνο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, εάν κάτι παρέμβει στην επεξεργασία μιας εκκολαπτόμενης μνήμης στον ιππόκαμπο, αυτή η μνήμη μπορεί να εκφυλιστεί και πιθανώς να χαθεί.

Για παράδειγμα, ας πούμε ότι είσαι πυγμάχος ή ποδοσφαιριστής και δέχεσαι ένα χτύπημα στο κεφάλι. Αν σου έπαιρνα συνέντευξη αμέσως μετά τη λήξη του αγώνα, θα μπορούσες

να μου πεις για τη γροθιά, το παιχνίδι, τις λεπτομέρειες τού τι συνέβη. Αλλά αν σε ρωτούσα την επόμενη μέρα, μπορεί να μη θυμόσουν τι συνέβη. Οι πληροφορίες που βρίσκονταν σε διαδικασία σύνδεσης από τον ιππόκαμπό σου για να σχηματίσουν μια νέα, μακροπρόθεσμη μνήμη διαταράχθηκαν και δεν παγιώθηκαν ποτέ πλήρως. Το χτύπημα στο κεφάλι σού προκάλεσε αμνησία. Αυτές οι αναμνήσεις έχουν χαθεί.

Πιθανότατα αυτός να είναι και ο λόγος που ο Τρέβορ Ρις-Τζόουνς, σωματοφύλακας της πριγκίπισσας Νταϊάνα και μοναδικός

επιζών του τροχαίου που σκότωσε την ίδια και τον Ντόντι Αλ Φαγέντ τόσα χρόνια πριν, δεν μπορεί ακόμη να θυμηθεί λεπτομέρειες για το τι συνέβη πριν από το ατύχημα. Υπέστη ένα

καταστροφικό τραύμα στο κεφάλι, το οποίο απαιτούσε πολλές χειρουργικές επεμβάσεις και περίπου 150 κομμάτια τιτανίου

για την ανακατασκευή του προσώπου του. Τα διάσπαρτα στοιχεία που αντιλαμβανόταν πριν από τη συντριβή και τα οποία ήταν στη διαδικασία σύνδεσης μεταξύ τους από τον ιππόκαμπό του δεν ολοκλήρωσαν ποτέ το ταξίδι τους κι έτσι δεν αποθηκεύτηκαν ποτέ. Οι συγκεκριμένες αναμνήσεις από ό,τι συνέβη δεν δημιουργήθηκαν ποτέ.

Τι θα συνέβαινε αν δεν είχες καθόλου ιππόκαμπο; Ο Χένρι Μόλεζον, ή «HM» όπως τον αποκαλούν στις χιλιάδες μελέτες που τον αναφέρουν εδώ και πάνω από μισό αιώνα, είναι η πιο διάσημη μελέτη περίπτωσης στην ιστορία της νευροεπιστήμης. Όταν ο Χένρι ήταν παιδί, έπεσε από το ποδήλατό του, σπάζοντας το κρανίο του. Είτε εξαιτίας αυτού του τραυματισμού στο κεφάλι είτε λόγω οικογενειακού ιστορικού επιληψίας ‒κανείς δεν είναι σίγουρος‒ από την ηλικία των δέκα ετών και μετά, αντιμετώπιζε τακτικά εξουθενωτικές κρίσεις επιληψίας. Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, με τις κρίσεις του να εξακολουθούν να είναι αδυσώπητες και να μην ανταποκρίνονται σε φαρμακευτι-

κή αγωγή, ήταν απελπισμένος και πρόθυμος να δοκιμάσει τα πάντα για ν’ ανακουφιστεί. Έτσι, την 1η Σεπτεμβρίου του 1953, στην ηλικία των είκοσι επτά ετών, ο Χένρι συμφώνησε να υποβληθεί σε μια πειραματική επέμβαση εγκεφάλου.

Το 1953 βρισκόμαστε ακόμη στην εποχή των λοβοτομών και των ψυχοχειρουργικών επεμβάσεων, επεμβάσεων που περιλάμβαναν την επιθετική αφαίρεση ή ακρωτηριασμό περιοχών του εγκεφάλου για τη θεραπεία ψυχικών ασθενειών, όπως η διπολική διαταραχή και η σχιζοφρένεια, και για εγκεφαλικές διαταραχές, όπως η επιληψία. Αυτού του είδους οι χειρουργικές επεμβάσεις σήμερα θεωρούνται γκροτέσκες, βάρβαρες και αναποτελεσματικές, αλλά τότε πραγματοποιούνταν τακτικά από αξιοσέβαστους νευροχειρουργούς. Με στόχο την εξάλειψη των επιληπτικών κρίσεων του Χένρι, ένας νευροχειρουργός ονόματι Ουίλιαμ Σκόβιλ αφαίρεσε τον ιππόκαμπο και τον περιβάλλοντα ιστό του εγκεφάλου και από τις δύο πλευρές του εγκεφάλου του Χένρι.

Τα καλά νέα ήταν πως οι κρίσεις του Χένρι υποχώρησαν σχεδόν πλήρως. Και η προσωπικότητά του, η ευφυΐα, η γλώσσα, η κινητική του λειτουργία και η ικανότητά του ν’ αντιλαμβάνεται δεν έπαθαν κάποια ζημιά από την όλη διαδικασία. Άρα από αυτή την άποψη, η επέμβαση ήταν επιτυχής. Αλλά κατά έναν τραγικό τρόπο, είχε ανταλλάξει μια πληγή με κάποια άλλη. Τα άσχημα νέα ήταν καταστροφικά. Για τα επόμενα πενήντα πέντε χρόνια, μέχρι τον θάνατό του σε ηλικία ογδόντα δύο ετών, ο Χένρι δεν ήταν πλέον σε θέση να θυμάται συνειδητά καμία νέα πληροφορία ή εμπειρία για περισσότερο από μερικές στιγμές. Δεν θα δημιουργούσε ποτέ ξανά συνειδητά μια μακροπρόθεσμη ανάμνηση.

Διάβαζε τα ίδια περιοδικά και έβλεπε τις ίδιες ταινίες ξανά και ξανά σαν να μην τις είχε ξαναδεί. Κάθε μέρα, χαιρετούσε τον

γιατρό του και τους ψυχολόγους που τον μελετούσαν σαν να τους συναντούσε για πρώτη φορά. Μια Καναδή ψυχολόγος ονόματι Μπρέντα Μίλνερ μελέτησε τον Χένρι για περισσότερα από πενήντα χρόνια, και σε όλο αυτό το διάστημα, δεν την αναγνώρισε ποτέ. Δεν μπορούσε να μάθει νέες λέξεις. Το λεξιλόγιο που εισήχθη στο λεξικό μας μετά το 1953 ‒λέξεις όπως γκρανόλα, τζακούζι, φορητός υπολογιστής και ιμότζι‒ παρέμεινε εντελώς ξένο γι’ αυτόν. Θα μπορούσε να θυμηθεί έναν αριθμό για λίγα λεπτά αν τον επαναλάμβανε από μέσα του ξανά και ξανά, αλλά μόλις σταματούσε να τον επαναλαμβάνει, ο αριθμός εξαφανιζόταν για πάντα. Επιπλέον, δεν θα θυμόταν ότι του ζητήθηκε να θυμηθεί κάποιον αριθμό. Ποτέ ξανά δεν θα μπορούσε να συγκρατήσει γεγονότα που συνέβησαν μόλις λίγα λεπτά πριν.

Έτσι, οποιαδήποτε νέα πληροφορία από σήμερα που αντιλαμβάνεσαι και παρατηρείς, που βρίσκεις ενδιαφέρουσα, ιδιαίτερη, εκπληκτική, χρήσιμη, ουσιώδη ή αξιομνημόνευτη, θα υποβληθεί σε επεξεργασία από τον ιππόκαμπό σου για να ενσωματωθεί στη μνήμη. Ο ιππόκαμπος συνεχίζει να ενεργοποιεί επανειλημμένα τα μέρη του εγκεφάλου που εμπλέκονται σε αυτό που πρέπει να θυμόμαστε εωσότου αυτά τα μέρη του εγκεφάλου γίνουν ένα σταθερό, συνδεδεμένο μοτίβο δραστηριότητας.

Αν και χρειάζεσαι τον ιππόκαμπο για να δημιουργήσεις νέες αναμνήσεις, μόλις αυτές δημιουργηθούν παύουν να ζουν εκεί. Πού αποθηκεύονται, λοιπόν, οι μνήμες; Πουθενά. Κατανέμονται σ’ εκείνα τα μέρη του εγκεφάλου που κατέγραψαν την αρχική εμπειρία. Σε αντίθεση με την αντίληψη και την κίνηση που βρίσκονται σε συγκεκριμένες διευθύνσεις στον εγκέφαλό μας, δεν έχουμε εξειδικευμένους νευρώνες αποθήκευσης μνήμης ή φλοιό μνήμης. Η όραση, η ακοή, η όσφρηση, η αφή και η κίνηση μπορούν όλες να χαρτογραφηθούν σε διακριτές περιοχές στον

εγκέφαλο. Έχουμε έναν οπτικό φλοιό στο πίσω μέρος του εγκεφάλου όπου οι νευρώνες επεξεργάζονται αυτό που βλέπουμε. Έχουμε έναν ακουστικό φλοιό με τον οποίο ακούμε κι έναν οσφρητικό φλοιό με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την οσμή. Ο πόνος, η θερμοκρασία και το άγγιγμα βρίσκονται στον σωματοαισθητικό φλοιό στην κορυφή του κεφαλιού σου. Το κούνημα του μεγάλου δακτύλου σου μπορεί να αντιστοιχιστεί στην ενεργοποίηση ενός συγκεκριμένου συνόλου νευρώνων στον κινητικό φλοιό σου.

Η μνήμη είναι διαφορετική. Όταν θυμόμαστε κάτι, δεν κάνουμε ανάληψη από μια «τράπεζα μνήμης». Δεν υπάρχει τράπεζα μνήμης. Οι μακροπρόθεσμες αναμνήσεις δεν βρίσκονται σε μια συγκεκριμένη γειτονιά του εγκεφάλου σου. Δεν αποθηκεύεις τις αναμνήσεις σου σε φάκελο αρχείων.

Η μνήμη αποθηκεύεται στο μοτίβο της νευρικής δραστηριότητας στο σύνολο του εγκεφάλου σου, το οποίο διεγέρθηκε όταν το γεγονός ή η πληροφορία πρωτοβιώθηκε. Η ανάμνησή σου από το χθεσινοβραδινό δείπνο απαιτεί την ενεργοποίηση του ίδιου αστερισμού ανόμοιων νευρώνων που αντιλήφθηκαν, έδωσαν προσοχή και επεξεργάστηκαν την αρχική σου εμπειρία από αυτό το γεύμα. Τώρα, όταν ενεργοποιείται κάποιο κομμάτι της ανάμνησης από το χθεσινό δείπνο ‒κάποιος σε ρωτά αν έχεις φάει ποτέ στο Trattoria Il Panino στο Νορθ Εντ της Βοστώνης‒ αυτό ενεργοποιεί τη διέγερση του συνδεδεμένου δικτύου και θυμάσαι πολλά, ίσως και τα πάντα, από τη στιγμή που έφαγες εκεί. Ο καιρός ήταν υπέροχος, οπότε ο φίλος μου ο Τιφ κι εγώ περπατήσαμε ως εκεί. Είχαμε ένα προφορικό μάθημα ιταλικών κατά τη διάρκεια του δείπνου με τον Τζον. Έφαγα ριζότο μανιταριών. Delizioso!

Οι αναμνήσεις υπάρχουν φυσικά στο κεφάλι σου μέσω ενός νευρωνικού δικτύου συσχετισμών. Η γιαγιά μου πέθανε από Αλ-

τσχάιμερ το 2002. Όταν τη θυμάμαι, ο εγκέφαλός μου ενεργοποιεί τη μορφή της στον οπτικό μου φλοιό, τον ήχο του γέλιου της στον ακουστικό μου φλοιό, τη μυρωδιά από τις σοταρισμένες πράσινες πιπεριές και τα κρεμμύδια που μαγείρευε σχεδόν

κάθε μέρα για μεσημεριανό γεύμα στον οσφρητικό μου φλοιό, το κόκκινο χαλί του σαλονιού της, τους τενεκέδες στη σοφίτα, την μπισκοτιέρα γεμάτη pizzelles1 στο τραπέζι της κουζίνας και ούτω καθεξής.

Κάθε φορά που θυμόμαστε κάτι, ενεργοποιούμε εκ νέου τα διάφορα στοιχεία των πληροφοριών που βιώσαμε, υφασμένα ως ενιαία ενότητα. MRI μελέτες λειτουργικής απεικόνισης εγκεφάλου έχουν δείξει στην πράξη την ανάκτηση μιας ανάμνησης. Όταν ένα άτομο καλείται να θυμηθεί κάτι ενώ βρίσκεται σ’ έναν σαρωτή μαγνητικής τομογραφίας, μπορούμε κυριολεκτικά να δούμε αυτό το άτομο να «ψάχνει τον εγκέφαλό του» για τις πληροφορίες που καλείται ν’ ανασύρει. Στην αρχή, η εγκεφαλική δραστηριότητα διασκορπίζεται φωτίζοντας τα πάντα. Αλλά μόλις το μοτίβο δραστηριότητας στον εγκέφαλο ταιριάξει με το πρότυπο δραστηριότητας που συνέβη όταν το άτομο πρωτοαντιμετώπισε τις πληροφορίες, σταθεροποιείται εκεί. Και είναι αξιοσημείωτο ότι τότε είναι που το άτομο θα πει: «Το θυμάμαι!» Ομοίως, το μοτίβο ενεργοποίησης που παρατηρείται σε μια σάρωση εγκεφάλου κατά τη διάρκεια της ανάμνησης μιας φωτογραφίας είναι σχεδόν πανομοιότυπο με το μοτίβο ενεργοποίησης που παρατηρείται όταν αυτό το άτομο κοιτάζει πραγματικά αυτή τη φωτογραφία. Φαντάσου τον Μίκυ Μάους. Το

1. Παραδοσιακά ιταλικά μπισκότα βάφλας που παρασκευάζονται από αλεύρι, αυγά, ζάχαρη, βούτυρο ή φυτικό λάδι και αρωματικά (συνήθως γλυκάνισο και σπανιότερα βανίλια ή ξύσμα λεμονιού). Μπορεί να είναι σκληρά και τραγανά ή μαλακά και μαστιχωτά, ανάλογα με τα υλικά και τον τρόπο παρασκευής, ενώ πλάθονται και σε διάφορα σχήματα.

’χεις; «Κοίταξες» μέσα στον εγκέφαλό σου και τώρα μπορείς να «βλέπεις» τον Μίκυ Μάους. Τα μέρη του εγκεφάλου σου που είναι τώρα ενεργοποιημένα περιλαμβάνουν τους ίδιους νευρώνες στον οπτικό φλοιό σου που θα ενεργοποιούνταν αν κοιτούσες πραγματικά μια εικόνα του Μίκυ Μάους. Όταν φαντάζεσαι μια εικόνα από μνήμης, ο εγκέφαλός σου ενεργοποιείται σαν η εικόνα να ήταν ακριβώς μπροστά σου. Για να ανακαλέσεις αυτά που βίωσες ή έμαθες, ο εγκέφαλός σου ενεργοποιεί εκ νέου τα στοιχεία αυτού που αντιλήφθηκες και παρατήρησες εξαρχής.

Επιπλέον, η ενεργοποίηση της μνήμης της εικόνας του Μίκυ στον οπτικό φλοιό σου μπορεί να σε κάνει να θυμάσαι και άλλες πτυχές του Μίκυ, ας πούμε τον ήχο της φωνής του. Έτσι, η ανάμνηση του Μίκυ Μάους μπορεί να περιλαμβάνει το πώς μοιάζει και το πώς ακούγεται. Η ενεργοποίηση νευρώνων στον οπτικό φλοιό (το πώς μοιάζει ο Μίκυ) μπορεί να προκαλέσει την ενεργοποίηση συνδεδεμένων νευρώνων που κατανέμονται σε όλο τον εγκέφαλο, ο οποίος σε αυτό το παράδειγμα περιλαμβάνει νευρώνες που βρίσκονται στον ακουστικό φλοιό (το πώς ακούγεται ο Μίκυ). Μπορείς να τον δεις και να τον ακούσεις.

Αλλά η ανάκτηση δεν είναι σαν να επιλέγεις ένα στοιχείο από το μενού του DVD ή από ένα κανάλι στο Youtube και να πατάς το PLAY. Δεν διαβάζουμε τις αναμνήσεις μας σαν ένα βιβλίο, ούτε τις παίζουμε σαν ταινία. Η οπτική μνήμη δεν είναι σαν να κοιτάς τη βιβλιοθήκη φωτογραφιών του κινητού σου, μια συλλογή φωτογραφιών στην οποία μπορείς να κάνεις μεγέθυνση και σμίκρυνση. Δεν βλέπεις μια φωτογραφία. Η ανάμνηση είναι ένα συνειρμικό κυνήγι θησαυρού, μια εργασία ανασυγκρότησης και περιλαμβάνει την ενεργοποίηση πολλών διαφορετικών αλλά συνδεδεμένων τμημάτων του εγκεφάλου. Θυμόμαστε αναμνήσεις. Δεν τις ξαναπαίζουμε. Η ανάκτηση μιας μνήμης συμβαίνει όταν ένα μέρος της μνήμης διεγείρεται, προκαλώντας την ενεργοποίηση του συνδεδεμένου κυκλώματος μνήμης.

Κι αν δημιουργήσεις και ενεργοποιήσεις τα κατάλληλα σήματα για ανάκτηση, μπορείς να θυμηθείς εκείνη την πρώτη νύχτα του καλοκαιριού στην παραλία, όταν έφαγες στρείδια και μαρσμέλοους και μια μέδουσα τσίμπησε την Suzie Q... ή ακόμα και

11.700 ψηφία του π.

ΔΩΣΕ ΠΡΟΣΟΧΉ

Πρόσφατα, κάπου κοντά στα σαράντα πέντε μου, οδήγησα προς την πλατεία Κένταλ στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης από το Κέιπ Κοντ και πάρκαρα το αυτοκίνητό μου σε κάποιο γκαράζ. Έλεγξα την ώρα και ήξερα ότι έπρεπε να βιαστώ. Είχα προγραμματίσει να κάνω μια ομιλία σε λίγα λεπτά μερικά τετράγωνα μακριά και ήλπιζα να φτάσω νωρίτερα. Συνήθως βγάζω μια φωτογραφία του αριθμού του ορόφου ή του γράμματος της σειράς ως καταγραφή της τοποθεσίας του αυτοκινήτου μου κάθε φορά που παρκάρω σ’ ένα γκαράζ αλλά ανησυχώντας ότι θα αργήσω, έτρεξα από εκεί όσο πιο γρήγορα μπορούσα με τα τακούνια χωρίς να φωτογραφίσω τον χώρο μου και, ακόμα χειρότερα, χωρίς να καταγράψω συνειδητά πού πάρκαρα.

Έφτασα στην ώρα μου, έδωσα την σαρανταπεντάλεπτη ομιλία μου, απάντησα σε ερωτήσεις και υπέγραψα βιβλία. Η όλη υπόθεση κράτησε πάνω κάτω μιάμιση ώρα.

Όταν επέστρεψα στο γκαράζ, περπάτησα μέχρι εκεί που νόμιζα ότι είχα παρκάρει, αλλά το αυτοκίνητό μου δεν ήταν εκεί. Ανεβοκατέβαινα τις ράμπες, κάθε φορά όλο και πιο απογοητευμένη και απελπισμένη που δεν το έβρισκα. Περπατούσα από

επίπεδο σε επίπεδο, με τα πόδια μου να υποφέρουν στα ψηλοτάκουνά μου, σίγουρη πως είχα παρκάρει στον τέταρτο όροφο, αλλά ίσως ήταν ο τρίτος ή ο πέμπτος. Και πάρκαρα στο τμήμα Α, Β ή Γ; Δεν είχα ιδέα. Δεν μπορούσα να θυμηθώ. Το αυτοκίνητό μου δεν ήταν πουθενά. Χάθηκε.

Ήξερα ότι βρισκόμουν στο σωστό γκαράζ, αλλά αυτό ήταν το μόνο για το οποίο ήμουν σίγουρη. Συνέχισα να πατάω το κουμπί στο τηλεχειριστήριο του αυτοκινήτου μου, προσπαθώντας να μην πανικοβληθώ, προσευχόμενη να ακούσω ένα μπιπ μπιπ ή να δω μια αναλαμπή φώτων ως απάντηση. Τίποτα. Ήμουν

έτοιμη να αναφέρω ότι το αυτοκίνητό μου κλάπηκε, όταν έπεσα πάνω του ακριβώς εκεί που το άφησα, στο 4Β.

Ανακουφισμένη, ντροπιασμένη και ιδρωμένη, θέλησα αντανακλαστικά να ρίξω το φταίξιμο για όλη αυτή την τρελή εμπειρία στη μνήμη μου, αλλά ο νευροεπιστήμονας μέσα μου είχε άλλη άποψη. Ο λόγος που δεν μπορούσα να βρω το αυτοκίνητό μου δεν ήταν επειδή έχω φρικτή μνήμη, αμνησία, άνοια ή Αλτσχάιμερ. Το εν λόγω συμβάν δεν επρόκειτο επ’ ουδενί για περίπτωση αποτυχίας μνήμης. Η προσωρινή απώλεια του αυτοκινήτου μου δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τη μνήμη μου.

Δεν μπορούσα να βρω το αυτοκίνητό μου γιατί ποτέ δεν έδωσα σημασία εξαρχής στο πού το πάρκαρα.

Αν θέλουμε να θυμόμαστε κάτι, πρέπει πρώτα απ’ όλα να παρατηρούμε τι συμβαίνει. Η παρατήρηση απαιτεί δύο πράγματα:

αντίληψη (όραση, ακοή, όσφρηση, αίσθηση) και προσοχή. Ας υποθέσουμε ότι στέκεσαι μπροστά από το λαμπερό και κολοσσιαίο χριστουγεννιάτικο δέντρο στο Rockefeller Center στη Νέα Υόρκη. Λαμβάνεις τις οπτικές πληροφορίες ‒το σχήμα, το μέγεθος, τα χρώματα των φώτων‒ μέσω υποδοχέων που ονομάζονται ράβδοι και κώνοι στους αμφιβληστροειδείς των ματιών σου. Αυτές οι πληροφορίες μετατρέπονται σε σήματα που ταξι-

δεύουν στον οπτικό φλοιό σου στο πίσω μέρος του εγκεφάλου σου, όπου γίνεται επεξεργασία της εικόνας και φαίνεται όπως είναι στην πραγματικότητα. Στη συνέχεια, μπορεί να υποβληθεί σε περαιτέρω επεξεργασία σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου για αναγνώριση, νόημα, σύγκριση, συναίσθημα και γνώμη. Αλλά αν δεν προσθέσεις την προσοχή σου στο να δεις αυτό το χριστουγεννιάτικο δέντρο, οι ενεργοποιημένοι νευρώνες δεν θα συνδεθούν και δεν θα σχηματιστεί μνήμη. Δεν θα θυμάσαι καν να το έχεις δει.

Η μνήμη σου δεν είναι μια βιντεοκάμερα, η οποία καταγράφει μια συνεχή ροή κάθε θεάματος και ήχου στα οποία εκτίθεσαι. Μπορείς να συλλάβεις και να διατηρήσεις μόνο αυτά στα οποία δίνεις προσοχή. Κι επειδή δεν μπορείς να προσέχεις τα πάντα, θα μπορείς να θυμάσαι ορισμένες πτυχές τού τι συμβαίνει μπροστά σου, αλλά όχι κάποιες άλλες. Σκέψου το πρώτο βράδυ του καλοκαιριού στην παραλία. Θυμάσαι τα μαρσμέλοους, το τραγούδι της Lady Gaga και ότι τη Suzie Q την τσίμπησε μια μέδουσα. Αλλά σίγουρα υπήρχαν περισσότερα να δεις, να ακούσεις, να γευτείς και να νιώσεις. Ένας άλλος γονιός εκεί εκείνο το βράδυ μπορεί να θυμάται χοτ-ντογκς, μπύρα, κουνούπια και μια φώκια. Δεν θυμάσαι τίποτα από αυτά. Οι αναμνήσεις σου από το ίδιο βράδυ είναι πολύ διαφορετικές εξαιτίας αυτών στα οποία έδωσες ‒ή δεν έδωσες‒ σημασία.

Σκέψου τον τεράστιο όγκο πληροφοριών στις οποίες εκτίθενται οι αισθήσεις σου κάθε μέρα. Εάν είσαι ξύπνιος για δεκαέξι ώρες σήμερα, οι αισθήσεις σου δουλεύουν αδιαλείπτως για 57.600 δευτερόλεπτα. Αυτά είναι πολλά δεδομένα. Αλλά απλώς δεν μπορείς και δεν θα θυμηθείς τα περισσότερα από όσα ήταν διαθέσιμα στα μάτια, τα αυτιά, τη μύτη και τον εγκέφαλό σου σήμερα.

Ακολουθεί ένα παράδειγμα που θα σου φανεί οικείο. Οδηγώ

συχνά προς το σπίτι στο Κέιπ Κοντ από το αεροδρόμιο Λόγκαν της Βοστώνης. Περίπου μια ώρα σε αυτό το ταξίδι και περίπου σαράντα λεπτά από το σπίτι, διασχίζω τη γέφυρα Σαγκαμόρ, μια γέφυρα 1408 ποδιών, τεσσάρων λωρίδων με ατσάλινο τόξο που εκτείνεται στο κανάλι Κέιπ Κοντ. Είναι μια τρομερή, αξέχαστη κατασκευή. Κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια αυτής της διαδρομής, τυπικά και ξαφνικά θα αναρωτηθώ: «Περίμενε, πέρασα ήδη τη γέφυρα;» Και μετά θα παρατηρήσω ότι βρίσκομαι στην έξοδο 5 στη διαδρομή 6, που σημαίνει ότι διέσχισα το κανάλι πριν από περίπου δέκα λεπτά. Βρίσκομαι στο Κέιπ Κοντ και ΔΕΝ θυμάμαι να έχω οδηγήσει πάνω από αυτή την τεράστια γέφυρα.

Σίγουρα όμως το είδαν τα μάτια μου. Οι οπτικές πληροφορίες

έγιναν αντιληπτές από τα μάτια μου και η εικόνα της γέφυρας

μπήκε στον οπτικό φλοιό του εγκεφάλου μου. Ο εγκέφαλός μου

σίγουρα είδε τη γέφυρα. Και δεν είναι ότι τώρα ζητάω από τον

εγκέφαλό μου να θυμηθεί κάποιες σκοτεινές λεπτομέρειες που έζησα από την παιδική μου ηλικία. Οδηγούσα πάνω από τη γέφυρα μόλις πριν από δέκα λεπτά!

Αλλά δεν μπορώ να το θυμηθώ γιατί αυτή η ανάμνηση δεν δημιουργήθηκε ποτέ εξαρχής. Δεν αρκεί για τις αισθήσεις μου να αντιλαμβάνονται πληροφορίες. Ο ιππόκαμπός μου δεν μπορεί να ενοποιήσει καμία αισθητηριακή πληροφορία σε μια μόνιμη μνήμη χωρίς τη νευρική συμβολή της προσοχής. Επειδή λοιπόν δεν πρόσεχα τη γέφυρα, η εμπειρία της οδήγησης πάνω από αυτή ξεγλιστράει από τον εγκέφαλό μου μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, δίχως ν’ αφήνει ίχνη.

Ο νούμερο ένα λόγος που ξεχνάς αυτό που μόλις είπες, το όνομα ενός ανθρώπου, πού ακούμπησες το κινητό σου και αν έχεις ήδη οδηγήσει πάνω από μια πραγματικά μεγάλη γέφυρα είναι η έλλειψη προσοχής. Δεν θα μπορείς αργότερα να θυμηθείς αυτό που βρισκόταν ακριβώς μπροστά σου, αν δεν το

προσέξεις. Για παράδειγμα, εάν δεν προσέξεις πού αφήνεις τα γυαλιά σου, δεν μπορείς να δημιουργήσεις ανάμνηση για το πού τα τοποθέτησες. Αργότερα, όταν θα φρικάρεις που δεν μπορείς να τα βρεις, στην πραγματικότητα δεν αντιμετωπίζεις αστοχία μνήμης. Δεν ξέχασες τίποτα γιατί αυτή η ανάμνηση δεν σχηματίστηκε ποτέ. Έχασες τα γυαλιά σου λόγω έλλειψης προσοχής (συνήθως τα έχω στο κεφάλι μου!).

Αν, λοιπόν, θέλουμε... να θυμηθούμε κάτι, πρέπει πρώτα να το προσέξουμε. Δυστυχώς, αυτό δεν είναι τόσο απλό. Ακόμα κι αν δεν ζούσαμε σε μια τόσο δύσκολη εποχή, η προσοχή δεν είναι εύκολη για τον εγκέφαλό μας. Στην περίπτωση που οδηγούσα πάνω από τη γέφυρα Σαγκαμόρ, μπορεί να με αποσυντόνιζε μια κουβέντα ή κάποια ονειροπόληση και να μου αποσπούσαν την προσοχή. Πιθανότατα, δεν έδωσα σημασία στην οδήγηση

πάνω από τη γέφυρα επειδή αυτή η λεπτομέρεια δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντική για μένα. Ήταν μια συνηθισμένη εμπειρία. Έχω περάσει πάνω από αυτή τη γέφυρα εκατοντάδες φορές. Όπως ακριβώς συμβαίνει με το βούρτσισμα των δοντιών, το ντους, το ντύσιμο, τον πρωινό καφέ και τη βραδινή σου μετακίνηση ‒επειδή αυτές οι εμπειρίες είναι ουσιαστικά οι ίδιες καθημερινά, δεν τους δίνουμε σημασία. Και επειδή δεν τους δίνουμε σημασία, δεν τις θυμόμαστε. Έχουμε την τάση να δίνουμε προσοχή ‒και επομένως να θυμόμαστε‒ ό,τι βρίσκουμε ενδιαφέρον, ουσιώδες, νέο, εκπληκτικό, σημαντικό, συναισθηματικό, και σπουδαίο. Αυτές τις λεπτομέρειες ο εγκέφαλός μας τις καταγράφει.

Αγνοούμε, κι επομένως ξεχνάμε, τις υπόλοιπες.

Το 1980, ο πατέρας μου ξεκίνησε μια νέα δουλειά ως Αντιπρόεδρος Ανάπτυξης σε μια εταιρεία υψηλής τεχνολογίας. Συμπληρώνοντας φόρμες με κάποιον από το προσωπικό, έγραψε τον αριθμό τηλεφώνου του χωρίς δισταγμό, αλλά όταν έφτασε στη γραμμή που του ζητούσε τη διεύθυνσή του, μπερδεύ-

τηκε. Δεν ήξερε τη διεύθυνση του δρόμου του και ζούσε εκεί για ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ. Ο πατέρας μου δεν ήταν ηλικιωμένος με

Αλτσχάιμερ. Ήταν ένα λαμπρό στέλεχος τριάντα εννιά χρονών. Η γυναίκα στο προσωπικό αρνήθηκε να πιστέψει ότι δεν ήξερε πού έμενε. Ο πατέρας μου εξήγησε ότι φυσικά και ήξερε. «Κατεβαίνετε την Trapelo Road, μετά στρίβετε αριστερά στο κάτω μέρος του λόφου και μετά στην πρώτη δεξιά. Το σπίτι μου είναι το τρίτο στ’ αριστερά». Είπε ότι δεν συγκράτησε ποτέ το όνομα ή τον αριθμό της οδού στη μνήμη του γιατί δεν ήταν σημαντικό.

Έκπληκτη, η γυναίκα από το προσωπικό τον ρώτησε: «Λοιπόν, τι χρώμα είναι το σπίτι σου;»

Μετά από μια μεγάλη παύση, ο μπαμπάς μου χαμογέλασε και είπε: «Δεν ξέρω, αλλά μπορώ να σου δώσω τον αριθμό τηλεφώνου μου και η γυναίκα μου μπορεί να σου πει».

Ακόμη δικαιολογείται. «Δεν δίνω σημασία σε τέτοια πράγματα».

Πώς μπορούσε ο πατέρας μου να οδηγεί από και προς το σπίτι του κάθε μέρα για πέντε χρόνια ‒μιλάμε για τουλάχιστον 1.825 φορές‒ και να μην ξέρει το χρώμα του σπιτιού του; Πώς μπορούσε να μη θυμάται τον αριθμό ή το όνομα του δρόμου μετά από τόσες φορές που το είδε; Η επανάληψη σίγουρα ενισχύει τη μνήμη, αλλά πρώτα πρέπει να δημιουργήσεις μια ανάμνηση για να ενδυναμώσεις, και χωρίς προσοχή, αυτό δεν πρόκειται να συμβεί. Ο πατέρας μου δεν έδωσε ποτέ σημασία στο χρώμα, το όνομα της οδού ή τον αριθμό, κι έτσι αυτές οι πληροφορίες δεν ενοποιήθηκαν ποτέ στη μνήμη του εξαρχής.

Αν αυτό ακούγεται σαν ένα τραβηγμένο παράδειγμα φευγάτου μυαλού, εδώ είναι ίσως ένα πιο σχετικό παράδειγμα. Θυμάσαι τη δεκάρα που σου ζήτησα να φανταστείς νωρίτερα; Εκτός κι αν είσαι ένας φανατικός συλλέκτης νομισμάτων ‒κάποιος