ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Σ
την Κίνα, η Τέχνη του Πολέμου παραμένει ένας από τους σημαντικότερους πυλώνες της κλασικής λογοτεχνίας. Στη Δύση όμως έχει αποκτήσει μεγαλύτερη εμβέλεια. Αν και το θέμα του βιβλίου είναι ο πόλεμος, τα διδάγματά του μπορούν να εφαρμοστούν γενικότερα σε κάθε λογής ανταγωνιστικό περιβάλλον στη ζωή. Σύμφωνα με τον Σουν Τζου, ο θρίαμβος πάνω σε κάθε ανταγωνιστικό πεδίο είναι ζήτημα επιβίωσης παρά τις αντιξοότητες και η επιβίωση εξαρτάται από τις ιδιαίτερες δεξιότητες που αποκτάει ο καθένας. Όπως στον πόλεμο, η επιτυχία στη ζωή βασίζεται ως επί το πλείστον στη σχέση μας με τα περιβάλλοντα στα οποία κινούμαστε και συχνά βρίσκεται πέρα από τον έλεγχό μας. Ο Σουν Τζου δίδαξε ότι για να είναι κανείς επιτυχημένος πρέπει να είναι συμφιλιωμένος με όλες τις μη ελεγχόμενες από μας καταστάσεις και να τις μετατρέπει σε πλεονεκτήματα για τον ίδιο. Όπως είπε ο Σουν Τζου: «Οι στρατιωτικές τακτικές είναι όπως το νερό, μοιάζουν με αυτό, επειδή, στη φυσική του διαδρομή, εκείνο πηγάζει από ψηλά μέρη και κυλάει ορμητικά προς τα κάτω… Έτσι και στον
6
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
πόλεμο, πρέπει να αποφεύγεις αυτό που είναι ισχυρό και να χτυπάς αυτό που είναι αδύναμο». Με την πάροδο των χρόνων, η Τέχνη του Πολέμου έχει γίνει ένα θεμελιώδες ανάγνωσμα για πολιτικούς, διπλωμάτες και για εκείνους που εμπλέκονται στις διεθνείς σχέσεις. Το ίδιο και για τις επιχειρήσεις, που χρησιμοποιούν τον πόλεμο με μεταφορική έννοια στον «αγώνα» για τις παγκόσμιες αγορές, αλλά και στον αθλητισμό («Πόλεμος χωρίς τους πυροβολισμούς» σύμφωνα με τον Τζορτζ Όργουελ), όπου οι προπονητές αντικαθιστούν το πεδίο της μάχης με τον αγωνιστικό χώρο. Οι οδηγίες του Σουν Τζου μας έχουν εφοδιάσει με χρήσιμες συμβουλές και μεγάλη σοφία. Αυτό το κουτί με τις κάρτες της Τέχνης του Πολέμου αναπτύσσει περαιτέρω την ιδέα, εξηγώντας πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη σοφία του και στις σχέσεις μας με άλλους ανθρώπους. Από τη στιγμή που γεννιόμαστε αναπτύσσουμε μια βαθιά σχέση με τους γονείς μας και με άλλους, και τελικά καθιερώνουμε ένα κοινωνικό δίκτυο που μας βοηθάει να συνειδητοποιούμε τη δυναμική μας ως άνθρωποι. Βρίσκουμε νόημα στη μήτρα των διαπροσωπικών σχέσεων στις οποίες είμαστε βαθιά ριζωμένοι. Χάρη στις συναναστροφές μας με άλλους συνειδητοποιούμε τις ελπίδες και τα όνειρά μας. Ένα άτομο μόνο του
7
Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
δεν είναι ολοκληρωμένο. Ένα άτομο μόνο του δεν είναι ένα «ον» καθ’ αυτό, είναι «ον» όταν συνυπάρχει με άλλους ανθρώπους. Είτε πρόκειται για φίλους, οικογένεια, ερωτικούς συντρόφους, συνεργάτες, πελάτες, είτε ξένους με τους οποίους περνάμε καθημερινά τον χρόνο μας, είμαστε κοινωνικά όντα και λαχταράμε την επαφή με τους άλλους. Αυτή η επικοινωνία είναι ουσιώδης για την ψυχική μας υγεία και μας βοηθά να αντιμετωπίζουμε το στρες και τις αναπόφευκτες μεγάλες αλλαγές που θα βιώσουμε στη διάρκεια της ζωής μας. Υπάρχουν στοιχεία που δηλώνουν ότι οι ανθρώπινες επαφές είναι επίσης ζωτικής σημασίας και για τη σωματική μας υγεία. Αναπτύσσοντας δεξιότητες σε αυτόν τον τομέα, μπορούμε να νικήσουμε τις αρνητικές διαθέσεις που ενδέχεται να προκύψουν από οποιαδήποτε δυσκολία στη ζωή μας. Μέσα στη διαμόρφωση των διαπροσωπικών σχέσεων, ο Σουν Τζου υποστηρίζει ότι ποθούμε την τάξη
8
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
και την αρμονία και επιθυμούμε να παίξουμε κι εμείς τον ρόλο μας στην προώθηση αυτών των ιδιοτήτων στην κοινωνία. Αυτό όμως δεν είναι πάντα εφικτό και, εξαιτίας της άγνοιας και της έλλειψης γνώσεων, στην πραγματικότητα επηρεάζουμε αρνητικά την καθιέρωση ομαλών και αρμονικών σχέσεων, όπως για παράδειγμα συμβαίνει σε περίοδο πολέμου. Η διαπίστωση κάποιας σύνδεσης ανάμεσα στον πόλεμο και τις προσωπικές σχέσεις μπορεί να φαίνεται αντιφατική, αλλά οι κάρτες σε αυτό το πακέτο δείχνουν ότι αυτά τα δύο είναι αλληλένδετα και ότι οι στρατηγικές του πολέμου μπορούν να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά και στο πεδίο των διαπροσωπικών σχέσεων.
9
Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΑ
Η
Τέχνη του Πολέμου του Σουν Τζου είναι πιθανώς η παλαιότερη γνωστή διατριβή για τον πόλεμο και τη στρατιωτική επιστήμη. Σίγουρα πάντως είναι αυτή που έχει ασκήσει τη μεγαλύτερη επίδραση. Είναι ένα ουσιώδες ανάγνωσμα για τους διαμορφωτές της στρατηγικής στην Ανατολή από τους αρχαίους χρόνους, ενώ λέγεται ότι ο Ναπολέων διάβασε την Τέχνη του Πολέμου όταν δημοσιεύτηκε μια νέα έκδοση του κειμένου στο Παρίσι το 1782. Λίγο αργότερα, την ανακάλυψαν δύο μεγάλοι στρατιωτικοί θεωρητικοί. Πρόκειται για τον Πρώσο Καρλ φον Κλαούζεβιτς και το βιβλίο του Περί Πολέμου, το οποίο δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του το 1832, καθώς και τον Γάλλο στρατηγό βαρόνο Αντουάν-Ανρί ντε Ζομινί και το έργο του Σύνοψη της Τέχνης του Πολέμου, το οποίο εκδόθηκε το 1838. Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επηρέασε επίσης τον θεωρη-
10
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
τικό του πολέμου αρμάτων μάχης, στρατηγό Τζον Φούλερ, καθώς και τον Μπ. Χ. Λίντελ Χαρτ, και στη συνέχεια, τους επικεφαλής των γερμανικών Πάντσερ, μεταξύ των οποίων και ο Χάιντς Γκουντέριαν, ο οποίος ανατρέπει τα έργα τους. Ο στρατάρχης Μπέρναρντ Μοντγκόμερι, ο νικητής της μάχης στο Ελ Αλαμέιν και διοικητής των χερσαίων δυνάμεων κατά την Απόβαση στη Νορμανδία, αναφέρεται εκτενώς στο κείμενο του Σουν Τζου στο μνημειώδες έργο του Ιστορία του πολέμου. Λέγεται ότι ο μεγάλος ανταγωνιστής του, στρατηγός Τζορτζ Πάτον, είχε διαβάσει τον Σουν Τζου ως έφηβος στο Στρατιωτικό Ινστιτούτο της Βιρτζίνια πριν φοιτήσει στο Γουέστ Πόιντ. Ο στρατηγός Ντάγκλας Μακάρθουρ και ο Ιωσήφ Στάλιν ήταν επίσης θαυμαστές του Σουν Τζου. Η Τέχνη του Πολέμου υιοθετήθηκε ως εγχειρίδιο ανταρτοπολέμου από τον Μάο Τσε Τουνγκ, τον Φιντέλ Κάστρο και τον Βο Νγκουγιέν Γκιάπ, τον Βιετναμέζο στρατηγό, ο
11
Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
οποίος νίκησε τους Γάλλους και τους Αμερικανούς στην Ινδοκίνα, ενώ επηρέασε τον σχεδιασμό της Επιχείρησης Καταιγίδα της Ερήμου το 1991, σύμφωνα με τον στρατηγό των Αμερικανών Πεζοναυτών Πολ Κ. Βαν Ρίπερ. Ο Σουν Τζου αναφέρεται για πρώτη φορά περιστασιακά ως στρατηγικός αναλυτής από τον ταοϊστή φιλόσοφο Χουάι-ναν Τζου, ο οποίος πέθανε το 122 π.Χ. Στην προκειμένη περίπτωση, το «Τζου», όπως και στην περίπτωση του Σουν Τζου, είναι ένας τιμητικός τίτλος που σημαίνει «δάσκαλος». Ο Σουν Τζου, είναι περισσότερο γνωστός στη Φιλολογία ως «Δάσκαλος Σουν», και όχι με το κανονικό του όνομα Σουν Γου, αν και το «Γου» μπορεί να ήταν προσωνύμιο που σήμαινε «στρατιωτικός». Το επώνυμο «Σουν» λέγεται ότι το έδωσαν στον παππού του Σουν Τζου οι άνθρωποι από την πατρίδα του, το Τσι. Το Τσι ήταν η πατρίδα του Σουν Τζου από την οποία έφυγε λόγω μιας επανάστασης. Ο Σουν Τζου αποκαλούσε τον εαυτό του
12
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Τσανγκ Τσινγκ, το λεγόμενο «στιλ», ένα νέο όνομα που οι Κινέζοι άνδρες της εποχής υιοθετούσαν στην ηλικία των 20 ετών. Από το Τσι, ο Σουν Τζου δραπέτευσε στο γειτονικό κράτος του Γου, όπου, όπως αναφέρει ο μεγάλος ιστορικός των Χαν, Σούμα Τσιέν (145-85 π.Χ.), το έργο του Η Τέχνη του Πολέμου προκάλεσε το ενδιαφέρον του βασιλιά του Γου, τον Χο Λου. Αυτό πρέπει να συνέβη πριν το 512 π.Χ., επειδή ο Σούμα Τσεν αναφέρει επίσης ότι ο Σουν Τζου βρισκόταν μαζί με τον Χο Λου όταν το Βου επιτέθηκε στο βασίλειο του Τσου εκείνη τη χρονιά. Ο Σούμα Τσιέν αφηγείται επίσης την ιστορία του τρόπου με τον οποίο ο Σουν Τζου έπεισε τον βασιλιά για τις στρατιωτικές του δεξιότητες. Στην εισαγωγή της διάσημης μετάφρασης της Τέχνης του Πολέμου το 1910, που ανατυπώνεται στο παρόν, ο Λίονελ Τζάιλς αμφιβάλλει για αυτήν την αφήγηση. Όπως επισημαίνει, το Τσο Τσουάν, το σπουδαίο χρονικό εκείνης της περιόδου, παρέλειψε να αναφέρει τον Σουν Τζου ανάμεσα στους στρατηγούς του Γου που εισέβαλαν στο Τσου, αν και αναφέρονται πρόσωπα ήσσονος σημασίας. Αυτό έχει οδηγήσει μερικούς στο συμπέρασμα ότι ο Σουν Τζου δεν ήταν υπαρκτό πρόσωπο και ότι η Τέχνη του Πολέμου ήταν μια συλλογή από άλλους συγγραφείς. Ο Τζάιλς γνώριζε σε βάθος το κείμενο και κατέληξε
13
Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
στο συμπέρασμα ότι η Τέχνη του Πολέμου ήταν έργο ενός και μόνο συγγραφέα, επισημαίνοντας ότι ως ξένος στο Γου, ο Σουν Τζου δεν θα κατείχε το δημόσιο αξίωμα που χρειαζόταν για να γίνει στρατηγός εκείνη την εποχή. Από το γραπτό του γίνεται σαφές ότι ο συγγραφέας είχε πρακτική εμπειρία στον πόλεμο και ότι το 512 π.Χ. είχε εμπλακεί στην επίθεση εναντίον του Τσου και το 506 π.Χ. στην κατάληψη του Γινγκ. Ωστόσο, μέσα στο κείμενο αναφέρει μια σύγκρουση με το Γιουέ. Το Γου επιτέθηκε για πρώτη φορά στο Γιουέ το 510 π.Χ. και έτσι το έργο δεν μπορεί να είχε γραφτεί πριν το 512 π.Χ., όπως υποστήριξε ο Σούμα Τσιέν. Το Γιουέ αντέδρασε όταν το Γου βρισκόταν στο Τσου το 505 π.Χ. Το Γου αντεπιτέθηκε το 496 π.Χ., αλλά ηττήθηκε και ο Χο Λου σκοτώθηκε. Στο 6ο κεφάλαιο της Τέχνης του Πολέμου, ο Σουν Τζου γράφει: «Αν και κατά την εκτίμησή μου οι στρα-
14
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
τιώτες του Γιουέ υπερέχουν αριθμητικά, αυτό δεν θα τους ωφελήσει καθόλου στο ζήτημα της επικράτησης. Λέω, λοιπόν, ότι η νίκη μας μπορεί να επιτευχθεί». Η πρόταση αυτή, υποστήριξε ο Τζάιλς, δύσκολα «μπορούσε να έχει γραφτεί πάνω στην έξαψη της νίκης». Καθώς ο Χο Λου πέθανε το 496 π.Χ., αν το βιβλίο ήταν γραμμένο για αυτόν, πρέπει να είχε γραφτεί στη διάρκεια της περιόδου 505-496 π.Χ., όταν και έγινε η κατάπαυση των εχθροπραξιών. Το όνομα του Σουν Τζου δεν εμφανίζεται ξανά στην ιστορική καταγραφή μετά τον θάνατο του Χο Λου, αλλά δεν έχουμε λόγο να πιστεύουμε ότι δεν επιβίωσε για να συμμετάσχει στη βραχύβια αναβίωση του Γου το οποίο, υπό τον Φου Τσάι, κυρίευσε το Γιουέ το 494 π.Χ. Το Γιουέ αντεπιτέθηκε το 482 π.Χ. και τελικά, το 473 π.Χ., κατέστρεψε το κράτος του Γου. Ο Τζάιλς πίστευε ότι η Τέχνη του Πολέμου μπορεί επίσης
15
Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
να γράφτηκε ανάμεσα στο 496 και το 494 π.Χ. ή ανάμεσα στο 482 και το 473 π.Χ. Οι πηγές του Σούμα Τσιέν μπορεί να ήταν μπερδεμένες και η στρατιωτική εκπαίδευση των παλλακίδων μπορεί να ήταν μια προκαταρκτική άσκηση για το έργο. Δεν αποκλείεται επίσης ο Χο Λου να είδε ένα πρώιμο σχέδιο του χειρογράφου πριν το 512 π.Χ., το οποίο αργότερα αναθεωρήθηκε μετά το ξέσπασμα των εχθροπραξιών με το Γιουέ. Παρόλο που ο Σούμα Τσιέν αναφέρει 13 κεφάλαια και στο παρόν βιβλίο τόσα υπάρχουν, μερικές παλιότερες περιγραφές της Τέχνης του Πολέμου ανέφεραν ότι υπήρχαν 82 κεφάλαια ή πιέν. Υπάρχουν αρκετές θεωρίες για το τι συνέβη με τα υπόλοιπα. Ο Τζάιλς επισήμανε ότι, σε ορισμένα συντομότερα έργα, το πιέν ερμηνεύεται ως «φύλλο». Το έργο του Σουν Τζου μπορεί
16
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
να έχει ενσωματωθεί στο έργο άλλων στρατιωτικών θεωρητικών ή σε διάφορες σχολιαστικές εκδόσεις. Πιστεύεται επίσης ότι τα υπόλοιπα κεφάλαια αποτελούνταν από καταγεγραμμένες συνομιλίες μεταξύ του Σουν Τζου και του Χο Λου, καθώς συζητούσαν λεπτομέρειες σχετικά με τη στρατηγική. Ένα από αυτά τα κεφάλαια εμφανίζεται στο Τουνγκτιέν, ένα εγκυκλοπαιδικό έργο για τη διακυβέρνηση που συντάχθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ. από τον μανδαρίνο Του Γιου. Ονομάζεται Εννέα διατάξεις και δύο ερωτήματα και σε ορισμένες εκδόσεις της Τέχνης του Πολέμου εμφανίζεται ως το 14ο κεφάλαιο. Στη συνέχεια, το 1972, σε έναν τάφο στην επαρχία Σαντόνγκ, ανακαλύφθηκαν αρκετά κείμενα που ήταν χαραγμένα σε μπαμπού. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονταν 13 κεφάλαια από την Τέχνη του Πολέμου του Σουν Τζου, αν και το χειρόγραφο ήταν περίπου χίλια χρόνια παλαιότερο από οτιδήποτε ήταν γνωστό μέχρι τότε. Κοντά στα κείμενα βρέθηκαν επίσης άλλα 33 κεφάλαια, αλλά αυτά αφορούσαν περισσότερο πρακτικά θέματα του πολέμου παρά στρατηγικής, και πιστεύεται ότι ανήκαν
17
Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
σε έναν απόγονο του Σουν Τζου, πιθανότατα στον εγγονό του, Σουν Πιν –γνωστός ως «ο Ακρωτηριασμένος Σουν». Υποτίθεται ότι αυτός ήταν ένας ισχυρός στρατηγός που, όπως αναφέρει ο Σούμα Τσιέν, παρόλο που «είχε χάσει τα πόδια του, συνέχισε να μελετά την τέχνη του πολέμου». Υπάρχουν και φήμες ότι ο Σουν Πιν είχε συνθέσει ένα βιβλίο για τον πόλεμο που χάθηκε, και τα 33 αυτά κεφάλαια που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα είναι πλέον δημοσιευμένα στο έργο Η Χαμένη Τέχνη του Πολέμου του Σουν Πιν. Τα 13 κεφάλαια που δημοσιεύονται εδώ είναι αυτά που θεωρούνται ως το έργο της στρατιωτικής ιδιοφυΐας του Σουν Τζου από την αρχαιότητα. Αυτό είναι το έργο που ενέπνευσε τον Ναπολέοντα, τον Μάο Τσε Τουνγκ και πολλούς άλλους. Αυτή είναι και η κλασική μετάφραση του 1910 που έχει μελετηθεί από στρατιωτικούς όπως οι Φούλερ, Λίντελ Χαρτ, Μοντγκόμερι και Πάτον, καθώς οι Σύμμαχοι αντιμετώπιζαν τους διοικητές των Πάντσερ, οι οποίοι επίσης αντλούσαν έμπνευση από την ίδια πηγή. Σήμερα στη Δύση, η Τέχνη του Πολέμου έχει αναγνωστικό κοινό πέρα των στρατιωτικών αναλυτών.
18
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Ένα από τα μεγάλα ενδιαφέροντα του Σουν Τζου ήταν η πολιτική διάσταση του πολέμου, καθιστώντας το ένα σημαντικό έργο για πολιτικούς, διπλωμάτες και όσους εμπλέκονται στις διεθνείς σχέσεις. Σήμερα, οι επιχειρηματικοί γκουρού διδάσκουν την Τέχνη του Πολέμου, χρησιμοποιώντας τις αρχές του Σουν Τζου στον ανταγωνισμό για τις παγκόσμιες αγορές. Ωστόσο, για τους Κινέζους, παραμένει ένα από τα κλασικά έργα της λογοτεχνίας. Για περίπου 2.500 χρόνια, η διδασκαλία του Σουν Τζου έχει κάτι σημαντικό να πει για την ανθρώπινη υπόσταση. Ο κόσμος δεν έχει λιγότερο πολεμικό χαρακτήρα από την εποχή που οι Κινέζοι πολέμησαν κατά τη διάρκεια των περιόδων της Άνοιξης και του Φθινοπώρου (770-476 π.Χ.) και των Εμπόλεμων Κρατών (475-221 π.Χ.), πριν ο πρώτος αυτοκράτορας Τσι Σι Χουάνγκ ενώσει την Κίνα. Επομένως, αναμφίβολα ο Σουν Τζου έχει κάτι να μας πει και σήμερα. Τζούλιαν Φλάντερς και Νάιτζελ Κόθορν
19