Π Ε ΝΤΕ Λ Ο ΓΟΙ ΓΙΑΤ Ι ΑΥΤ Ο ΤΟ ΒΙΒΛ Ι Ο ΔΕΝ Ε Ι ΝΑΙ ΑΠΛΏΣ Ε ΝΑ ΒΙΒΛ Ι Ο Μου πήρε τέσσερα χρόνια να μάθω να ζωγραφίζω σαν τον Ραφαήλ και μια ολόκληρη ζωή να μάθω να ζωγραφίζω σαν παιδί. Pablo Picasso 1. Είναι ένα ζευγάρι φρέσκα μάτια Τη ζωγραφική δεν πρέπει να την καταλάβεις. Είναι τέχνη και η λειτουργία της τέχνης είναι συγκινησιακή. Κι αυτό τα παιδιά το ξέρουν. Είναι αποθηκευμένο στο ασυνείδητο κομμάτι τους. Τα παιδιά, όταν ζωγραφίζουν, αισθάνονται. Ανατριχιά ζουν, θυμώνουν και σχεδιάζουν κουκιδόμορφες γραμμές ή πιέζουν επαναληπτικά τον μαρκαδόρο τους, γελούν και ενθουσιάζονται, γιατί έφτιαξαν ένα τοπίο που ζουν πλάσματα ονειρικά, ξεσπούν την ένταση στο χαρτί και λυτρωτικά το τρυπάνε. Τα παιδιά νιώθουν. Εμείς κοιτάζουμε το αποτέλεσμα στη ζωγραφιά τους και δεν βλέ πουμε τίποτα. Το βιβλίο αυτό είναι ένα ζευγάρι φρέσκα μάτια, ένα καλειδοσκόπιο. Το ενσωματώνεις στο εσωτερικό σου βλέμμα και αρχίζεις να βλέπεις την πολυμορ φία του μαγικού κόσμου των παιδιών. 2. Είναι ένας καλός ιχνηλάτης Η ζωγραφική είναι η αποτύπωση της εσωτερικής τοπιογραφίας του παιδιού. Τα παιδιά, όταν ζωγραφίζουν, δεν νοιάζονται αν η γραμμή που τράβηξαν μοιάζει με δεινό σαυρο ή με πλοίο, δεν τους απασχολεί αν ο ήλιος είναι κίτρινος ή μοβ, δεν ενοχλού νται αν το χορτάρι υπερίπταται του σπιτιού. Τα παιδιά, όταν ζωγραφίζουν, αποτυ πώνουν αυτά που έχουν κλεισμένα στην ψυχή τους και δεν έχουν ακόμη λέξεις για να τα εκφράσουν. Τους αρκεί μια κόλλα χαρτί για να χτίσουν ένα ολόκληρο σύμπαν από κακούς και καλούς, νεράιδες και πειρατές, νησιά και σπηλιές τρομακτικές. Το βιβλίο αυτό αποτελεί έναν καλό ιχνηλάτη στην άπειρη χώρα του παιδιού. Αν το κρατήσεις από το χέρι, θα σε ξεναγήσει σε περιοχές απάτητες και αχαρτογράφητες.
8 | MICHAL WIMMERY 3. Είναι ένα εσωτερικό αυτί Η ζωγραφική των παιδιών είναι μια γλώσσα συμβολική, ένα άλλο είδος στόμα τος. Κι όμως μια από τις πιο συχνές φράσεις των γονιών είναι το παιδί μου μόνο μουντζουρώνει, δεν ξέρει (ακόμη) να ζωγραφίζει. Κανένα παιδί δεν μουντζουρώνει. Το παιδί αφηγείται. Μιλάει μέσα από σχήματα, χρώματα, μοτίβα, τρόπους σχεδίασης. Ακόμη και το πού, σε ποιο σημείο της λευκής κόλλας δηλαδή, θα τοποθετήσει το σκί τσο του, ακόμη κι αυτό είναι αφήγηση σημαίνουσα. Το παιδί αφηγείται σιωπηρά ή μεγαλόφωνα, μας μιλάει σε μια συχνότητα ασύλληπτη στο αυτί μας. Αυτό το βιβλίο λοιπόν είναι ένα εσωτερικό αυτί που εφημερεύει ανά πάσα ώρα και στιγμή και είναι πανέτοιμο να αφουγκραστεί από την πιο ψιθυριστή ως την πιο εκκωφαντική ιστο ρία ενός παιδιού. 4. Είναι ένας σπουδαίος μεταφραστής Η ζωγραφική είναι το άρρητο, το μη λεγόμενο. Η μαμά που πιέζει το παιδί της να χωρέσει σ’ ένα πιο «ορθό» κατ’ αυτήν καλούπι, ενώ εκείνο δεν το αντέχει, θα απο καλυφθεί στη ζωγραφιά, θα αποτυπωθεί με χρώματα συγκεκριμένα, θα σχεδιαστεί από το παιδί με καθορισμένο τρόπο προκειμένου το τελευταίο να εκτονώσει το βάρος που κουβαλάει. Μπορεί να μη βρει ποτέ το θάρρος να της το πει με λέξεις, αλλά θα το εκφράσει σ’ ένα κομμάτι χαρτί. Γιατί η παιδική σκέψη αναπαρίσταται περισσότερο με εικόνες παρά με λεκτικούς μηχανισμούς. Ο Cramaussel αναφέρει ότι η σκέψη ενός παιδιού είναι σαν ένα πλέγμα από λεπτότατα, ανακατεμένα νήματα που κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή να σπάσουν, αν προσπαθήσουμε να τα βάλουμε σε τάξη. Αυτό το βιβλίο είναι ένας τεράστιος υπότιτλος που αποκωδικοποιεί τη μυστικιστική γλώσσα ενός παιδιού. 5. Είναι ένας πολύχρωμος φάρος Στον σκοταδισμό των γενικεύσεων τύπου στο παιδί μου δεν αρέσει το διάβασμα, είναι υπερκινητικό, έχει συνέχεια γκρίνια, με τον πατέρα του δεν τα πηγαίνει καλά και τόσα άλλα, αυτό το βιβλίο προσφέρει απλόχερα φως. Σε ανεβάζει πιο πάνω από τη μονο σήμαντη θέαση μιας εικόνας. Κι αν καταφέρεις να δεις πολυπρισματικά μια εικόνα, θα καταβυθιστείς και στον εσωτερικό κόσμο του παιδιού σου, θα ψάξεις να βρεις λύσεις που να ταιριάξουν σε εκείνο προσωπικά, θα φωτίσεις το μέχρι τώρα σκοτεινό δωμάτιο του υποσυνειδήτου του, θα αποφύγεις τον βράχο. Το χέρι σου θα προσαρά ξει πλησίον του βυθού του. Αντιγόνη Βουτσινά
ΕΙΣΑΓ Ώ ΓΙΚ Ο ΣΗΜΕ ΙΏ ΜΑ Μια από τις πιο μαγικές στιγμές στην ανατροφή των παιδιών είναι όταν μοιράζονται μια καινούργια και συναρπαστική τους ανακάλυψη μαζί σας. Όπως το παιδί, έτσι κι εσείς ενθουσιάζεστε βλέποντας ένα μικροσκοπικό σκαθάρι να κάθεται σ’ ένα πράσινο φύλλο, αμμόλοφους να μετατρέπονται ξαφνικά σε γιγάντιες τσουλήθρες, καθώς κι έναν κόσμο ολόκληρο, γεμάτο μυρωδιές, γεύσεις, χρώματα και σχήματα, που παραλίγο να ξεχάσουμε με τα χρόνια. Οι ζωγραφιές των παιδιών μάς χαρίζουν παρόμοιες εμπειρίες. Κάθε ζωγραφιά συνιστά το σημείο εκκίνησης στο ταξίδι ενός μικρού εξερευνητή. Στο βιβλίο αυτό, εσείς –οι παιδαγωγοί, οι θεραπευτές και πάνω απ’ όλα οι γονείς– έχετε την ευκαι ρία να συμμετάσχετε στο μοναδικό αυτό ταξίδι και να κατανοήσετε τον κόσμο του παιδιού σας από τη δική του ξεχωριστή οπτική γωνία. Στις μέρες μας δεν είναι και τόσο απλή διαδικασία το να μεγαλώνεις παιδιά. Γονείς που πιθανώς να επιτυγχάνουν σε ορισμένες πτυχές της ζωής τους, συχνά αισθάνονται ανασφαλείς ή και αβοήθητοι ακόμη όταν έρχονται αντιμέτωποι με τα γονικά τους καθήκοντα. Στον ρόλο του γονέα συμπεριλαμβάνεται η διαχεί ριση ερωτήσεων θεμελιακής φύσεως, όπως: Έχω θέσει τα κατάλληλα όρια; Έχω κατανοήσει επαρκώς το παιδί μου; Έχω ενισχύσει τις σωστές συμπεριφορές; Έχω ερμηνεύσει σωστά τις ενδείξεις που μου έχει δώσει; Οι γονείς σήμερα προσπα θούν αγωνιωδώς να συναισθάνονται το παιδί τους και να αποκτούν βαθύτερη κατανόηση του ψυχικού του κόσμου, ώστε να μπορούν να του παρέχουν ορθές απαντήσεις όταν τις χρειάζεται. Στο πλαίσιο αυτό, οι ζωγραφιές των παιδιών αποτελούν ένα είδος χάρτη, που σας επιτρέπει να πλοηγηθείτε στον ενδότερο ψυχικό κόσμο του παιδιού σας. Μέσω της ζωγραφικής, το παιδί εκφράζει τις δυσκολίες που βιώνει, καθώς και τις λύσεις που χρειάζεται. Η ενημερωμένη παρατήρηση των καλλιτεχνικών έργων του μπο-
10 | MICHAL WIMMERY ρεί να λειτουργήσει ως αξιόπιστη πυξίδα, ώστε να μπορούν γονείς, θεραπευτές και παιδαγωγοί να αντιλαμβάνονται καλύτερα τις παρούσες ανάγκες του. Η προσωπική μου προσέγγιση ως προς την ερμηνεία της παιδικής ζωγραφικής και τη διάγνωση των παιδιών γενικότερα, είναι θετική και αισιόδοξη. Οι ζωγρα φιές ρίχνουν φως στον ψυχισμό του παιδιού, επιτρέποντάς μας να κατανοήσουμε τα ζητήματα που το δυσκολεύουν, αλλά και τις δυνατότητες που διαθέτει για να εξελιχθεί, με βάση λύσεις κατάλληλες για τη δική του προσωπικότητα. Όλα τα παιδιά θέλουν να μεγαλώσουν και να γνωρίσουν τον κόσμο γύρω τους, χρειάζο νται όμως και το σωστό μέτρο εμψύχωσης και καθοδήγησης για να τους στηρίζει στον δρόμο τους προς την αυτοπραγμάτωση. Ερμηνεύοντας τη ζωγραφική των παιδιών τους, οι γονείς μπορούν να αποφύγουν τις τυποποιημένες, απρόσωπες λύσεις που συνιστώνται αδιακρίτως σε διαφορετικού τύπου οικογένειες που βιώ νουν διαφορετικές συνθήκες, οπότε και να προσδιορίσουν, εξ αντιθέτου, τις πιο κατάλληλες για το δικό τους παιδί τη δεδομένη στιγμή στη ζωή του. Όπως πολλά παιδιά μπορούν να ανεβάσουν πυρετό, για διαφορετικό λόγο το καθένα, με τον ίδιο τρόπο μια συμπεριφορά τους μπορεί να οφείλεται σε ποικίλους λόγους και η ζωγραφική των παιδιών είναι το εργαλείο που θα μας επιτρέψει να τους εξερευΤονήσουμε.βιβλίο αυτό παρουσιάζει εκατοντάδες συναρπαστικά παραδείγματα από ζωγραφιές παιδιών που έχω συλλέξει από διάφορα μέρη του κόσμου. Οι περισ σότερες από αυτές τις ζωγραφιές έχουν δημιουργηθεί από παιδιά, οι γονείς των οποίων είχαν λάβει συστάσεις για ψυχολογική στήριξη και θεραπεία, κατά την οποία διαδικασία αναλύθηκαν πολυάριθμες ζωγραφιές. Δίπλα στις ζωγραφιές παρουσιάζονται αποτελέσματα που βασίζονται, αφενός, σε συσχετίσεις μεταξύ έργων που δημιουργήθηκαν από το ίδιο παιδί σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του και στη συνέντευξη που διενεργήθηκε προσωπικά με τους γονείς του, αφετέ ρου, αναδεικνύοντας έτσι μια διάσταση σημαντική για την κατανόηση του ψυχι κού κόσμου του παιδιού μέσα στην οικογένεια. Οι ζωγραφιές, οι οποίες έχουν επιλεχθεί για να διαφωτίσουν διάφορα φαινόμενα, αφορούν συχνά την εκδήλωση ενός συγκεκριμένου φαινομένου (άλλοτε κοινού, άλλοτε ιδιαιτέρως σπάνιου). Όπως είναι φυσικό, κάθε ερμηνεία βασίζεται σε επαναλαμβανόμενες εκδηλώ σεις των ιδίων φαινομένων, συνδυαστικά με παραστατικές ενδείξεις που υπο στηρίζουν τα συμπεράσματά μου. Σημειωτέον δε πως είναι αδύνατον να αποφαν θεί κανείς βασιζόμενος σ’ ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό μιας ζωγραφιάς –
Ο ΠΛ Η ΡΗΣ ΟΔΗΓ Ο Σ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚ Η Ζ Ώ ΓΡΑΦΙΚ Η | 11 τέτοιου είδους χαρακτηριστικά προβάλλονται αποκλειστικά ως παραδείγματα ευρύτερωνΑφιέρωσαφαινομένων.τατελευταία χρόνια σε διεξοδική έρευνα, η οποία συμπεριλάμβανε την αξιολόγηση ευρημάτων από μελέτες που διεξήχθησαν στα καλύτερα πανεπι στήμια του κόσμου, καθώς και την εκπόνηση προσωπικής, πρωτοποριακής έρευ νας σε δείγμα 100-300 παιδιών, προκειμένου να αποφέρω αξιόλογα, από στατι στικής άποψης, αποτελέσματα. Έχω την τιμή και το προνόμιο να σας παρουσιάσω τους καρπούς των μόχθων μου. Στο βιβλίο μου επιδιώκω να διευκολύνω κάθε ανα γνώστη, ώστε να γίνει αντιληπτή η σημασία των επιμέρους ερευνητικών ευρη μάτων και να ενσωματώνω την προσωπική μου γνώση και εμπειρία ως εικαστική θεραπεύτρια μέσω τεχνών. Ελπίζω ειλικρινά πως το παρόν βιβλίο πρόκειται να συμβάλει στην κοινή αντί ληψη σχετικά με την αντανάκλαση του εσωτερικού κόσμου ενός παιδιού στις ζωγραφιές του και πως θα ανοίξει ένα επιπλέον κανάλι επικοινωνίας μεταξύ του γονιού, του παιδαγωγού ή του θεραπευτή από τη μια πλευρά και του παιδιού από την άλλη – ένα κανάλι που θα εμπλουτίσει τη σχέση αυτή μεταξύ τους. Οι ζωγραφιές στο βιβλίο αυτό έχουν εκδοθεί με συναίνεση κατόπιν ενημέρωσης αμφότερων των γονιών. Όπου κρίθηκε αναγκαίο, λεπτομέρειες δηλωτικές της ταυτότητας του παιδιού ή της οικογένειάς του έχουν αλλαχθεί ή αφαιρεθεί. Ύστερα από αυτήν τη σελίδα, ξεκινά ένα μαγικό και πολύχρωμο ταξίδι στον κόσμο της παιδικής ζωγραφικής. Ελπίζω το βιβλίο αυτό να σας παρέχει τα εργα λεία ώστε να υιοθετήσετε μια νέα προοπτική για τις ζωγραφιές του παιδιού σας, για τον ψυχικό του κόσμο ή ακόμη και για το παιδί μέσα σας…
Michal Wimmer
ΚΕΦ Α ΛΑΙΟ ΠΡΏΤΟ ΕΙΣΑΓ Ώ Γ Η Αναπτυξιακά στάδια στις ζωγραφιές των παιδιών Παρατηρώντας τις ζωγραφιές ενός παιδιού για εκτεταμένο χρονικό διάστημα, μπορούμε να σημειώσουμε μοτίβα αλλαγής κι εξέλιξης. Το παιδί μεταβαίνει από στάδιο σε στάδιο και αναπτύσσει τις ικανότητές του χωρίς τη σκόπιμη παρέμβαση κάποιου ενήλικα. Ωστόσο, παρότι υπάρχουν ενδείξεις για ευρύτερα και σαφώς ορισμένα αναπτυξιακά στάδια, δεν συνιστάται η ανάλυση του έργου ενός παι διού αυστηρά με βάση τη συμβατότητά του συγκριτικά με κάποια πληθυσμιακή νόρμα. Όταν αναλύω τις ζωγραφιές, δεν τις συγκρίνω με αυτές των φίλων του, αλλά με την προσωπική του αναπτυξιακή πορεία. Επομένως, οι ηλικίες που ανα γράφονται στους παρακάτω τίτλους είναι απλώς ενδεικτικές και πρέπει να αντι μετωπίζονται με προσοχή. Τα ηλικιακά πρότυπα είναι σημαντικά. Αν, όμως, το τετράχρονο παιδί σας ακόμα μουτζουρώνει –αντίθετα με τους φίλους του που έχουν ήδη αρχίσει να ζωγραφίζουν ανθρώπινες φιγούρες– το γεγονός αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα κάποια αναπτυξιακή καθυστέρηση. Οι παρακάτω ηλικίες αναφέρονται στις ανα πτυξιακές περιόδους και τα γενικότερα χαρακτηριστικά τους, όμως να θυμάστε πως κάθε παιδί εκδηλώνει τον δικό του συνδυασμό χαρακτηριστικών, με κάποια από αυτά να είναι πιο έντονα, άλλα να απουσιάζουν εντελώς, κ.λπ. Επιπλέον, η αναπτυξιακή πορεία και οι μεταβατικές φάσεις μεταξύ των σταδίων είναι υποκει μενικές. Κάποια παιδιά είναι πιθανό να παραλείπουν κάποιο στάδιο ή να παλιν δρομούν πριν συνεχίσουν να αναπτύσσονται.
14 | MICHAL WIMMERY Στάδιο 1: Αυθόρμητες Μουτζούρες – Ηλικίες 1½-2½ Οι πρώτες φορές που το παιδί θα αρχίσει να κρατά ένα μολύβι ανακαλύπτοντας τις δυνατότητές του είναι πολύ σημαντικές για την ανάπτυξή του. Σε οικογένειες με πολλά παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας, μπορεί να δει κανείς ακόμη και παιδιά 9 μηνών να μιμούνται τα αδέλφια τους, χρησιμοποιώντας εργαλεία ζωγραφικής και θαυμάζοντας το έργο τους. Πρόκειται για καταστάσεις που προσομοιάζουν ποικιλοτρόπως τις στιγμές εκείνες που ένα παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί πως είναι ικανό να παράγει ήχους και να μιλά. Έτσι, λοιπόν, οι μουτζούρες προσομοιάζουν τα βρεφικά βαβίσματα. Και στις δύο περιπτώσεις, το παιδί ξεκινά μια εκτεταμένη μαθησιακή διαδικα σία που περιλαμβάνει πειραματισμούς και σφάλματα. Κινεί το εργαλείο σχεδία σης (μεταβάλλει τη φωνή του) προς διάφορες κατευθύνσεις και παρατηρεί τα διά φορα αποτυπώματά του επάνω στο χαρτί. Επίσης, όπως τα ψελλίσματα ή τα κλά ματα των νεογνών εκφράζουν μια συγκεκριμένη ανάγκη ή συναίσθημα (πείνα, θυμό, βαρεμάρα, κ.λπ.) έτσι και οι μουτζούρες δηλώνουν σκοπιμότητα, παρότι είναιΕκπρο-παραστατικές.πρώτηςόψεως,οι μουτζούρες που δημιουργούνται στο στάδιο αυτό δεν βγάζουν κάποιο νόημα. Αν εμβαθύνουμε, ωστόσο, γίνεται εμφανές πως το κάθε παιδί διαθέτει τον δικό του χαρακτηριστικό τρόπο να μουτζουρώνει. Στο στάδιο αυτό, το παιδί δίνει ιδιαίτερη σημασία στη δυναμική διάσταση της ζωγραφικής και απολαμβάνει την αισθητηριακή εμπειρία που προκύπτει με τη μετακίνηση του σχεδιαστικού εργαλείου επάνω στο χαρτί. Οι γραμμές αρχίζουν και τελειώνουν σε τυχαία σημεία, ενώ τα γεωμετρικά σχήματα είναι συνήθως ζωγραφισμένα δίχως συνοχή ή συμμετρία. Δεδομένων των παραγόντων αυτών, φροντίστε καλύτερα να έχουν περάσει τουλάχιστον τρεις μήνες από τότε που το παιδί ξεκίνησε να ζωγραφίζει, πριν αρχίσετε να μελετάτε τα έργα του, αποδίδο ντας ψυχολογικές ερμηνείες. Στην παρακάτω ζωγραφιά ενός κοριτσιού 22 μηνών, βλέπουμε γραμμές που εκτείνονται πέρα από τα όρια της σελίδας, γραμμές με διάφορα μήκη και κατευ θύνσεις, χωρίς κάποια συνοχή ή προσωπική προτίμηση. Βλέπουμε επίσης ασύμ μετρους κύκλους, γραμμές απρόβλεπτα ζωγραφισμένες στο πάνω μέρος, επανα λαμβανόμενα στρογγυλές μουτζούρες και τρυπήματα στη σελίδα από το εργαλείο σχεδίασης, είτε σε οριζόντια είτε σε κάθετη κατεύθυνση, με σκοπό τη δημιουργία ενός «χάρτη σημείων» – τα παιδιά απολαμβάνουν ιδιαίτερα να το κάνουν αυτό,
Ο ΠΛ Η ΡΗΣ ΟΔΗΓ Ο Σ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚ Η Ζ Ώ ΓΡΑΦΙΚ Η | 15 και στον παιδικό σταθμό, μάλιστα, τείνουν να μιμούνται το ένα το άλλο γύρω από το τραπέζι. Χρησιμοποιώντας όρους αναπτυξιακής ψυχολογίας, ο Sigmund Freud (1954) ονομάζει το ηλικιακό αυτό εύρος «Στο ματικό Στάδιο», μια περίοδος χαρακτηριστική για την τάση των παιδιών να γεύονται τις μπογιές και τα μολύβια τους, να ελέγχουν τους ήχους που βγάζουν και να τα εξερευνούν με την αφή ως οργανικά μέρη της δημιουργικής διαδικασίας. Στάδιο 2: Οργανωμένες μουτζούρες – Ηλικίες 2½-3½ Στο στάδιο αυτό, το παιδί ξεκινά να οργανώνει εκ των προτέρων αυτά που ζωγρα φίζει. Στο χαρτί αρχίζουν να εμφανίζονται βασικά γεωμετρικά σχήματα, όπως κύκλοι (ή κατά προσέγγιση κύκλοι) και τετράγωνα (ή γραμμές που συναντιού νται σχηματίζοντας τετράγωνες περιοχές). Αυτή τη φορά, η εμφάνισή τους δεν είναι τυχαία· αντιθέτως, το παιδί συχνά χρησιμοποιεί ολόκληρες σελίδες στην προσπάθειά του να σχεδιάσει ένα συγκεκριμένο σχήμα. Τέλος, στο στάδιο αυτό αρχίζουμε να βλέπουμε παιδιά να παρατηρούν με κριτική διάθεση την εξέλιξη του έργου τους ή να κοιτούν συγκεντρωμένα το χαρτί τους, πριν ακόμη ξεκινήσουν. Συνήθως, τα παιδιά που βρίσκονται στο στάδιο δόμησης των πρώτων τους σχε δίων είναι πρόθυμα να μιλήσουν για τη ζωγραφιά τους και να εξηγήσουν τα διά φορα στοιχεία που την αποτελούν. Παρότι η ζωγραφιά αυτή μας φαίνεται ένα μπέρδεμα, το παιδί την αντιλαμβά νεται με τελείως διαφορετικό τρόπο. Φερ’ ειπείν, το 34ων μηνών αγοράκι έβγαζε ήχους μηχανής, ζωγραφίζοντας το εν προκειμένω παράδειγμα και αφού τελείωσε, αναφώνησε: «Έφτιαξα ένα αμάξι!». Σχήμα 1-1:Γραμμές χωρίς συνοχή και δομή
16 | MICHAL WIMMERY Παρόμοια είναι η περίπτωση ενός κοριτσιού 31ός μηνών που ζωγράφισε το ακό λουθο συνονθύλευμα κοντών, διακεκομμένων γραμμών κι έπειτα ανακοίνωσε: «Αυτός είναι ένας σκύλος που κάνει γουφ, γουφ». Ο σχεδιασμός ενός κύκλου απαιτεί σχολαστική οργάνωση. Ξεκινώντας από ένα συγκεκριμένο σημείο, το παιδί πρέπει να μετακινήσει το σχεδιαστικό του εργαλείο γύρω από έναν κεντρικό άξονα (κάτι που απαιτεί οπτικό έλεγχο) και να επι στρέψει στο αρχικό σημείο. Στο στάδιο αυτό, βλέπουμε παιδιά να ξεπερνούν το αρχικό σημείο, επειδή παρασύρθηκαν από την κίνηση και δυσκολεύτηκαν να στα ματήσουν. Το αντίστροφο φαινόμενο παρατηρούμε στην παρακάτω ζωγραφιά Σχήμα 1-2: γαυγίσματοςσυνοδευόμενηΣχήμαμηχανήςσυνοδευόμενηΖωγραφιάαπόήχους1-3:Ζωγραφιάαπόήχους
Ο ΠΛ Η ΡΗΣ ΟΔΗΓ Ο Σ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚ Η Ζ Ώ ΓΡΑΦΙΚ Η | 17 ενός παιδιού 38 μηνών. Το αγόρι αυτό κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια για να σχη ματίσει σωστά τον κύκλο και παρόλο που δεν κατάφερε να τον κλείσει με την πρώτη, επέμεινε μέχρι να δημιουργηθεί ένας κλειστός και ορθά δομημένος κύκλος. Βλέπουμε ακόμη και διάφορα σχέδια σε σχήμα σαλιγκαριού, τα οποία επίσης ανήκουν στην οικογένεια του κύκλου και προϋποθέτουν λεπτομερή οργά νωση και πρακτικό έλεγχο. Όταν το παιδί έχει γίνει αρκετά επιδέξιο στο να ζωγραφίζει κύκλους, τότε αρχί ζουν να εμφανίζονται ανθρώπινες φιγούρες (στο πρώιμο αυτό στάδιο ονομάζο νται «Γυρίνοι»). Για να ζωγραφίσει έναν γυρίνο, το παιδί χρησιμοποιεί τις γραμμές που τελειοποίησε στο προηγούμενο στάδιο, προκειμένου να αναπαραστήσει τα τέσσερα άκρα. Αυτά είναι άμεσα συνδεδεμένα με ένα μεγάλο στρογγυλό κεφάλι. Παιδιά σε παρόμοιο επίπεδο δυνατοτήτων ζωγραφίζουν επίσης και ήλιους με γραμμικές ακτίνες. Με όρους γνωστικής ανάπτυξης, το στάδιο αυτό αποτελεί αφετηρία της συμβολικής σκέψης: Το παιδί μπορεί τώρα να ζωγραφίζει αναπαριστώντας γεγονότα με χρονική σειρά, διακρίνοντας μεταξύ των γεγονότων του παρελθόντος και του μέλ λοντος. Το ελεύθερο παιχνίδι των παιδιών και οι ιστορίες που σχετίζονται με τις ζωγραφιές τους θα συνδέονται ολοένα και περισσότερο με τις πραγματικές, καθη μερινές τους δραστηριότητες, ενώ παράλληλα οι προφορικές ικανότητες το παιδιού θα εξελίσσονται σημαντικά. Σχήμα 1-4: Μια πρώτη απόπειρα στην ορθή δομή: Ζωγραφίζοντας έναν κύκλο
18 | MICHAL WIMMERY Ο Freud προσδιορίζει το ηλικιακό αυτό εύρος ως τη μετάβαση από το «Στοματικό» στο «Πρωκτικό Στάδιο» με βάση την κινητική ανάπτυξη και τον συντονισμό μεταξύ των ματιών και του εγκεφάλου. Επειδή εσωτερικεύει διαδικασίες αιτίου-αιτιατού, το παιδί αρχίζει να αξιολογεί τη ζωγραφιά του στο τέλος της διεργασίας, καθώς δεν ικανοποιείται μόνο από τη δημιουργική διαδικασία. Ο Piaget ορίζει την περίοδο αυτή ως την αρχή του «Προ-εννοιολογικού (Προσυλλογιστικού) Σταδίου», όπου το παιδί λύνει προβλήματα διαμέσου μιας διαδικασίας σφάλματος και πειραματι σμού, η σκέψη του είναι συγκροτημένη και η πραγματικότητα γίνεται αντιληπτή ως στατική εικόνα. Το παιδί χρησιμοποιεί τα αντικείμενα γύρω του και τις ζωγραφιές του ως εσωτερικές αναπαραστάσεις των γεγονότων που έχει βιώσει και υιο θετεί μια ανιμιστική προοπτική, προσδίδοντας ανθρώπινες ιδιότητες σε άβια αντικείμενα. Παραδείγματα για την τάση αυτή βλέπουμε στα σχήματα 1 και 2 παραπάνω, που αναπαριστούν κάποιο ενδιαφέρον συμβάν στη ζωή τού κάθε παι διού ως ανακατωμένο σύνολο γραμμών, στο οποίο εμφυσούν ζωή κατά βούληση. Σύμφωνα με τον Erik Erikson (1993), την περίοδο αυτή αναπτύσσονται η βού ληση και η αυτοπεποίθηση του παιδιού, καθώς και οι αμφιβολίες για τις ικανό τητές του. Το τελευταίο συνήθως εξαρτάται από την κριτική αντίδραση εξωτερι κών παραγόντων στη φιλοπερίεργη συμπεριφορά του. Ζωγραφίζοντας, το παιδί διοχετεύει την περιέργεια που διαθέτει σε κάθε εργαλείο σχεδίασης και στις επι φάνειες που διευκολύνουν την έκφρασή του. Για τον λόγο αυτό, πολλά παιδιά σε αυτή την ηλικία συνηθίζουν να γράφουν στους τοίχους. Από πλευράς του, το παιδί Σχήμα 1-5: Φιγούρες «γυρίνοι»
Ο ΠΛ Η ΡΗΣ ΟΔΗΓ Ο Σ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚ Η Ζ Ώ ΓΡΑΦΙΚ Η | 19 εκφράζεται με αυτοπεποίθηση και αυτονομία, καθόσον δέχεται εξωτερική κρι τική και ανταποκρίνεται σε προαπαιτούμενα, όπως είναι η ένδειξη αυτοελέγχου και η κατανόηση των τεθειμένων ορίων. Στάδιο 3: Το Προ-παραστατικό Στάδιο – Ηλικίες 3½-5 Στο στάδιο αυτό, το παιδί ξεκινά να προσχεδιάζει το έργο του, στο οποίο συνήθως ακολουθεί κι ένας τίτλος αφού ολοκληρωθεί. Αρχίζουμε να βλέπουμε χαρακτη ριστικά που είναι οικεία και στους ενήλικες: ένα λουλούδι, ένα σπίτι, ένα αμάξι, κ.λπ. Ωστόσο, το παιδί δεν νοηματοδοτεί ακόμη τις σχέσεις μεταξύ των διάφορων μορφών που εμφανίζονται στη ζωγραφιά του. Τώρα που ενδιαφέρεται για την αυτούσια αναπαράσταση της πραγματικότητας, ζωγραφίζει μεμονωμένα το κάθε στοιχείο, συμπεριλαμβάνοντας όλα όσα μπορεί να ανακαλέσει από την καθημερινότητά του. Στην πραγματικότητα, ζωγραφίζει όλα όσα «γνωρίζει» για το αντικεί μενό του και όχι το ίδιο το αντικείμενο όπως μοιάζει πραγματικά. Οι ακόλουθες εικόνες συχνά δεν βγάζουν και τόσο νόημα οπτικά, όσον αφορά το παιδί όμως είναι πράγματι ακριβείς, αφού καταγράφουν τα χαρακτηριστικά και τις λειτουργίες τού εν λόγω αντικειμένου. Έτσι, το 45 μηνών παιδί ζωγραφίζει ένα αμάξι με 3 ρόδες, παρότι δεν πρόκειται για σύνηθες φαινόμενο τις καθημερι νής ζωής. Οι ζωγραφιές που περιλαμβάνουν ανθρώπινες φιγούρες, επίσης, αρχίζουν να γίνονται πιο σύνθετες στο στάδιο αυτό. Αρχίζουν συνήθως να εμφανίζονται άκρα δισδιάστατα (και όχι γραμμικά όπως στο προηγούμενο στάδιο), ενώ κάποια παιδιά ξεκινούν να ζωγραφίζουν και κοιλίτσες, προμηνύοντας έτσι μελλοντικά σχέ δια ανθρώπων με κορμό. Σχήμα 1-6: Αμάξι με τρεις ρόδες
20 | MICHAL WIMMERY Επιπροσθέτως, τ0 «προ-παραστατικό» παιδί αρχίζει να αποκτά την ικανότητα να ζωγραφί ζει διαγώνιες γραμμές, αργότερα και τρί γωνα. Οι οροφές, που μέχρι προηγουμένως ήταν στρογγυλές, λαμβάνουν τώρα το τυπικό τριγωνικό τους σχήμα, όπως και οι φούστες, τα κυπαρίσσια, τα τακούνια, οι κορδέλες μαλλιών, κ.λπ. Πέρα από εκφραστικές σχηματικές ζωγραφιές, στο στάδιο αυτό εμφανίζονται επίσης και παραστατικά διαγράμματα σχηματικής μορφής, όπως ακτινωτά σώματα που μοιά ζουν με ήλιους, συμμετρικές κατασκευές διαπερασμένες από μια γραμμή στη μέση, ισορ ροπημένες τετράγωνες δομές και περιοδικές γραμμές. Το παιδί αρχίζει να προσδίδει νοήματα και ονόματα σε όλα αυτά τα διαγράμματα και τις ζωγραφιές (ονομάτισμα παραστατικής ζωγραφιάς). Περιγράφει τη ζωγρα φική σαν μια πράξη που λαμβάνει χώρα «εκ των έσω» της ζωγραφιάς. Οι κλειστές Σχήμα 1-7: Δισδιάστατα άκρα Σχήμα 1- 8: Ακτινωτό σώμα σαν ήλιος
