Азбука за нефизичари (2013)

Branko Prqa

Azbuka za nefizi~ari GOTEN Skopje 2013

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25

Ap­so­lut­na nu­la Al­be­do Aktivna galaksija Apo­ap­sis As­tro­nom­ska edinica As­tro­na­ut Agolen moment An­ti­pod­na to~­ka Aktivnost Alfa raspa|awe Atomski broj Atomsko jato Alfa ~esti~ka Bar Ba­zalt Brzina na svetlina Beta raspa|awe Bi­na­ren sis­tem Braunovo dvi`ewe Br­zi­na na os­lo­bo­du­va­we Vul­kan Varijabilni yvezdi Vakuum Veri`na reakcija Go­le­ma­ta eks­plo­zi­ja

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

36

37 38

39 40

41 42 43 44 45 46 47 48

Ga­li­le­e­vi sa­te­li­ti Ge­o­cen­tri­zam Galakti~ko jato Galakti~ko superjato Galakti~ki filament Gluon Gravitaciska le}a Dop­le­rov efekt Dekanski yvezdi \evrek teorijata za .. univerzumot Elek­tro­mag­net­ski spek­tar Elip­sa Efikasnost na svetlinata Egzoplaneta Edinica za atomska masa Elektri~en polne` Elektri~na struja Elektri~en generator Elektron Elektroliza Elektromagnetizam Elektron, vtor del @abata na Galvani

49 50 51 52 53 54

55

56

57 58

59 60

61 62 63 64 65 66

67 68 69

Zvuk Ze­nit Zem­jo­li­ka pla­ne­ta Yvez­da Yvezdeno jato Yvezdi od I populacija Yvezdi od II populacija Yvezdi od III populacija In­kli­na­ci­ja Internacionalna Astronomska Unija Izotop Ju­pi­te­rov tip planeta Jonizacija Kon­dri­ti Ko­ma Kon­junk­ci­ja Kra­ter Kosmi~ko mikrobranovo zra~ewe Kafeavi xuxiwa Kvazar Kvark

70

71 72 73 74 75 76

77

78 79

80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93

Kvark-gluonska plazma Kvarkova epoha Katoden zrak Lu­mi­no­zi­tet Ladna fuzija Lepton Qubov (spored Dekart) Mal objekt od Son­~e­vi­ot sistem Meteoroid Magnetska rekonekcija Multiverzum Nak­lo­ne­tost na oska Nova Nuklearna fuzija Nukleosinteza Naizmeni~na struja Wu­tn Or­bi­ta Oska Pri­vi­dna magnituda Par­sek Pe­ri­ap­sis Per­tur­ba­ci­ja Pla­ne­ta

94

95 96

97 98 99 100 101 102

103 104 105 106 107 108 109

110 111 112 113 114 115

116

Pla­ne­ti vo Son­~e­vi­ot sis­tem Pla­ne­te­zi­mal Pro­top­la­ne­ta­ren disk Primordijalno Planetarna maglina Plimska sila Pulsar Protuberanca Prostornovremenska pena Pritisok Perioden sistem Proton Re­zo­nan­ten TNO Ret­rog­rad­no Radio astronomija Radijacijata na Hoking Radioaktivnost Sa­te­lit Svet­linska go­di­na Supernova Soyvezdie Strukturi od golem razmer Superpraznini

117 118 119 120

121 122 123 124 125

126 127 128 129 130 131 132 133

134 135 136

137 138 139 140

Slobodna planeta Tek­tit Teorija na poleto ]upot/baterijata od Bagdad Uni­ver­zal­no vre­me Fu­zi­ja Fiksni yvezdi Foton Fundamentalni interakcii He­li­o­cen­tri­zam Hi­lo­va sfe­ra Habitabilna zona Haos Hadron Heli~ko izgrevawe Ce­les­ti­ja­len Celestijalnata sfera Crvja dupka ^es­ti~­ki prav ^andrasekarova granica Xu­xes­ta pla­ne­ta [var­c{il­dov radius [redingerova ma~ka [pagetizacija

а

б

в

г

д

Aa Ap­so­lut­na nu­la1 „Ti si ap­so­lut­na nu­la!” mu vik­nal ro­di­te­lot na de­te­to i puf! Is­~ez­nal.

Al­be­do2 Si bil eden al­bi­no so cr­na kosa. „Ti ne si Al­bi­no”, mu vikale. „Ka­ko ne sum, koga ta­ka se ~uvs­tvu­vam” im ka`al i na Ju`en pol oti{ol, crn sneg vr­ne tamu, slu{­nal.

1 Tem­pe­ra­tu­ra na ko­ja dvi­`e­we­to na si­te atomi i mo­le­ku­li so­pi­ra i te­lo­to ne od­da­va vo­op­{to top­li­na. Te­or ­ et­ski se pos­ tig­nu­va na 0 ste­pe­ni Kel­vinovi, ili -273.16 Cel­zi­u­so­vi ste­ pe­ni; prak­ti~­no ne mo­`e da se pos­tig­ne.

2 Mer­ka za ref­lek­si­ja­ta od edna pla­ne­ta me­re­na so ska­la od 0-1. Nu­la e koga pla­ne­ta­ta ja ap­sor­bi­ra ce­la­ta svet­li­na koja ja pri­ma i ob­rat­no.

Aktivna galaksija3 Sonceto izgrea, petelot zapea, ~ovekot stana, avtomobilot se zapali, ku}ata izgore. Za sekoja akcija postoi ednakva, no sprotivna reakcija.

Apo­ap­sis4 A Po go pogledna ~udno: “Ne ti ~ini apsisot.” Drugiot vedna{ se vcrvil, se svrtel i pove}e ne se vratil.

As­tro­nom­ska edinica (AE)5 Si bila ed­na edinica ko­ja sakala dvoj­ka da sta­ne, pa dru{­tvo si na{­la.

3 Galaksija

koja sozdava ogromni koli~estva energija.

Naj~esto sodr`i supermasivna crna dupka vo centarot. Kva­ zarite se najpoznat primer na aktivni galaksii.

4 To~­ka vo or­bi­tata na nekoj ob­jekt vo ko­ja toj e najdaleku od ne­bes­no­to telo oko­lu koe kru­`i. Ako zbo­ru­va­me za dvi­`e­we­to okolu Zem­ja­ta, to­ga{ se vika apogej, a oko­lu Son­ce­to apohel, itn.

5 Sred­na od­da­le­~e­nost po­me­|u Zem­ja­ta i Son­ce­to. 1 AE =

149,597,870 kilometri.

As­tro­na­ut6 Mak­ro­bi­ot­ski res­to­ran vo vse­len­ski brod: „Eden yve­zd ­ en naut, mo­lam.”

Agolen moment (impulsen moment)7 Eden golman zamavnal i si dal avtogol, pa napravil karambol. “E, toa e dejstvo so lo{ agol!” rekol eden portparol vo bee mol.

An­ti­pod­na to~­ka8 „Nad pod, ili pod pod?” „Ka­kov pod?” „An­ti­po­den!”

6 ^o­vek koj slu­`i kako ~len na ekipa`ot na vse­len­ski brod.

Ter­mi­not po­tek­nu­va od gr~kite zbo­ro­vi „as­tron” (yvez­da) i „na­u­tes” (mor­nar).

7 Fizi~ka golemina so koja se meri tendencijata na edno ma-

terijalno telo da prodol`i da rotira. Se definira kako vek­ torski proizvod na polo`bata na teloto mereno od izbrana referentna to~ka i negoviot impuls.

8 To~­ka koja e na spro­tiv­na­ta stra­na od pla­ne­ta­ta. Se­ver­ni­ot pol, da re­~e­me, e an­ti­po­den na ne­go­vi­ot ju­`en pol.

Активност9 „Со овој акт те ослободувам од одговорноста за атомската бомба“, му рече историјата на научникот, кој се насмевна, а забите му засветкаа со светлина на илјадници сонца.

Алфа распаѓање10 Распа го погледна Ѓање и во тој кус миг знаеше дека помеѓу нив е готово. Во неа затрепери возбудата на слободата и таа знаеше дека за да се изгради нешто ново, старото мора да се распадне.

Атомски број11 Т. Аом бил прочуен јогин и човек за кој се зборувало дека знае 12 јазици, бил ерудит, писател, уметник и научник, но сепак не знаел да испржи кајгана. Запаметен е по изреката „Почитувај ги јајцата како мали божества, зaшто тие се извор на животот“ и по делото „Филозофија во служба на оправдувањето“.

9 Бројот на распаѓања во секунда за радиоактивна супстанција.

10 Процес во кој јадрото емитува алфа честичка.

11 Бројот на протони во јадрото на атомот.

Атомско јадро12 А тргнал на пат без да знае дека штом ќе излезе од дома ќе го сретне Б, кој сакал да му се придружи, но првиот го одбил, зашто бил договорен со В, кој задоцнил на договореното место, но оттука поминал Г, кој здогледувајќи го стариот пријател толку се израдувал што ги поканил сите, од А до Г!

12 Оној дел од атомот кој е дефиниран од бројот на протони (Z),

бројот на неутрони (N) и масениот број A, кој е збир од бројот на протони и бројот на неутрони (A = Z+N). Нуклеоните (протони и неутрони) во јадрото се поврзани - нивната вкупна енергија изнесува помалку од вкупната енергија на одделните честички. Врзувачката енергија претставува количество на енергија која е потребна за формирање на јадрото. Доколку се споредат врзувачката енергија и масениот број А, ќе се забележи дека, почнувајќи од водородот, јадрата стануваат постабилни бидејќи има повеќе протони и неутрони, сè до железото. По овој елемент, овој тренд е обратен: како што масениот број расте, односот на неутрони и протони во јадрото станува поголем.

Алфа честичка13 Еден сончев ден Алфа се шетал во паркот кога наеднаш го нападнало куче. Неговите блиски знаеле дека тој во детството бил нападнат од куче и дека неговиот најголем страв во тој миг се остварил. Но, минувачите не го знаеле тоа и се смееле на глетката на возрасен маж качен на дрво и куче што лае по него. Од тој момент светот го препознава како Бета.

13 Позитивно наелектризирани честички се тие кои се состојат

од два протони и два неутрони емитирани од радиоактивни материјали.

Bb Bar14 Vo bar, na diviot Za­pad: „[to }e se na­pi­e{, stranecu?” „Eden li­mon ceden, so mraz” stra­ne­cot niz zabi pro­ce­dil i si­te gi za­le­dil.

Ba­zalt15 „Ako ve}e svirite metal, zbogatete go so malku magnezium” se obra}a nutricionist na metalci koi bledo go gledaat.

14 Edi­ni­ca merka na at­mos­fer­ski pri­ti­sok. Eden bar iz­ne­

su­va 100.000 pas­ka­li.

15 Ge­ne­ra­len ter­min koj se odnesuva na temni kar­pi sos­ta­ve­

ni od mi­ne­ra­li bo­ga­ti so `e­le­zo i mag­ne­zi­um.

Brzina na svetlina16 „Nautro vo domot na fotonite nema karanici pred vratata na toaletot. Argumentot ,ne mo`am pobrzo‘ sekoga{ pobeduva.” od knigata „@ivotot na fotonite”.

Бета распаѓање17 Бета се симнал од дрвото и погледнал наоколу. Светот бил изменет. Наоколу оделе исправени луѓе, никој веќе не користел примитивни алатки, туку сите биле хипнотизирани од стакла со подвижни слики. Не можејќи да се прилагоди на овој свет, Бета се преименувал во Гама и ја напуштил цивилизацијата.

16 Fizi~ka konstanta. Se odnesuva na brzinata na svetlinata vo vakuum, se ozna~uva so „c”. Nejzinata vrednost e 299,792,458 m/s i toa e maksimalnata brzina so koja energija, informacija ili materija mo`e da patuva. Na svetlinata od Sonceto & trebaat 8 minuti i 20 sekundi da pristigne do Zemjata.

17 Процес на радиоактивно распаѓање во кој од јадрото се

емитира електрон или позитрон и неутрино.

Bi­na­ren sis­tem (dvoen sistem)18 Bi­na i Ren se ne­raz­del­ni, iako se nesoodvetni, kako lutina na scena.

Брауново движење19 „Работата во новинската куќа беше многу стресна. Постојано рокови, никогаш доволно време, уште и клинецот, го викаа Браун, кој ме вадеше од такт, а ми го дадоа да чиракува кај мене, некој татин син, глупав к'о маса за пинг-понг. „Господине, Вордот не сака да ми испечати еден документ!“ Глупаво детиште, вклучи го прво печатарот, па може честичките ќе заиграат на хартијата!“ (Од прирачникот за новинари со наслов За тоа како еден Браун ми го уништи животот) 18 Sis­tem sos­ta­ven od dva ob­jek­ti vo vse­le­na­ta koi se blis­ku i niv­na­ta gra­vi­ta­ci­ja pre­diz­vi­ku­va da or­bi­ti­ra­at oko­lu za­ ed­ni~­ki centar na masa.

19 Појава на хаотично движење на супстанции со полесна специфична тежина во некој флуид, гледано под микроскоп. Прв пат е воочена кај полен од цвеќе набљудуван во капка вода. Се објаснува со молекуларно кинетичка теорија. Молекулите на водата во течна состојба осцилираат хаотично и ги удираат другите молекули.

Br­zi­na na os­lo­bo­du­va­we20 „Da se os­lo­bo­di­me?” „Os­lo­bo­di nè!” „Ne nè os­lo­bo­di...”

20 Br­zi­na pot­reb­na za eden objekt da se os­lo­bo­di od gra­vi­ta­

cis­ka­ta si­la na drug ob­jekt.

Vv Vul­kan21 Ju­pi­ter ta­man se pod­got­vu­val da spr­`i edno smrt­no bi­tie so mol­wa, koga ra­ka­ta - prazna!? „Ah, toj Vul­kan, pak doc­ni so is­po­ra­ka,” pro­mr­mo­rel Jupiter nezadovolno.

Varijabilni (promenlivi) yvezdi22 „[to si tolku promenliva, Iva?” „Ne sum, taka tebe ti se ~ini. Od moja gledna to~ka, Stojan, ti si ponepostojan.”

21 Vul­kan e otvor vo po­vr­{i­na­ta na ko­ra­ta na Zem­ja­ta, koj

doz­vo­lu­va top­la­ta mag­ma, pe­pel i gasovi da izlezat od pros­ to­rot pod po­vr­{i­na­ta. Vul­kan e, is­to taka, i rim­ski­ot bog na ognot, po­vr­zan so gr~­ki­ot He­fest, bogot koj iz­ra­bo­tu­val oru`­je i oklopi za heroite, ka­ko i mol­wi­te za Ju­pi­ter.

22 Edna yvezda se smeta za varijabilna ako nejziniot prividen sjaj gledan od Zemjata se menuva so vreme. Ovie promeni mo`e da se posledica na promenite vo samata yvezda ili poradi preprekite niz koi pominuva svetlinata od niv dodeka dojde do Zemjata.

Vakuum23 “Jas sum gospod Vakuum i gi praznam va{ite glavi od ne~isti misli!” od Prira~nikot za gospoda.

Верижна реакција24 „Си го гледал Вертиго од Хичкок?“, г-дин Верба го праша м-р Надеж, а тој му одговори: „Си го гледал Вертиго од Хичкок?“ Од тој ден на двајцата им се врти.

23 Prostor ispraznet od materija. Vakuumot bil ~esta tema na

filozofskite debati u{te od vremeto na Anti~ka Grcija, no ne bil izu~uvan empiriski do 17-tiot vek. Vakuumot stanal zna~aen za industrijata vo 20-tiot vek.

24 Нуклеарна реакција во која се создаваат неутрони кои

можат да предизвикаат последователни реакции.

Gg Go­le­ma­ta eks­plo­zi­ja (Big beng)25 Edno utro g-din Eks stanal od krevetot, trgnal kon bawata i ~uknal na vratata. „Zafateno” slu{nal od vnatre. „Koj e vnatre?” „Jas” „Koj jas?” „Ti.” Gospodin Eks se vratil vo krevetot, legnal i zaspal. Sonuval deka celiot negov `ivot bil grabnat od negoviot dvojnik. Kolku i da se trudel da napravi ne{to originalno, negoviot dvojnik ve}e go imal napraveno. S$ dodeka toj ne stanal negoviot dvojnik.

25 Modelot ili teorijata na Golemata eksplozija e {iroko pri-

fatena (i potvrdena so eksperimentalni dokazi) kosmolo{ka teorija spored koja vselenata zapo~nala od singularitetot („to~ka” so beskone~na gustina i temperatura) pred 13,7 milijardi godini. Toga{ se slu~ila golemata eksplozija i od toga{ vselenata se {iri. Xorx Lemetr, sve{tenik od katoli~kiot Univerzitet vo Luven ja predlo`il ovaa teorija, a istra`uvawata na Edvin Habl uka`uvaat deka site galaksii se oddale~uvaat edna od druga, t.e od odredena to~ka, {to e potvrda za ovaa teorija.

Ga­li­le­e­vi sa­te­li­ti (me­se­~i­ni)26 „Ga­li­leo... Ga­li­leo... Ga­li­le­e­e­ej!” „Da!” se po­ja­vil Ga­li­ leo na pro­zo­re­cot, ko­ga kamen „Tup!” Po gla­va. „Ah, tie ge­o­cen­tri­~a­ri,” izus­til toj niz zabi i na naukata se vratil.

Ge­oc ­ en­tri­zam27 Ge­o­ko­men­ta­tor: „I, ka­kov cen­tar­{ut, dra­gi gle­da­~i!

Pravo vo uni­ver­zal­ni­ot gol!”

26 Ime­to na ~e­ti­ri­te naj­go­le­mi me­se­~i­ni na Ju­pi­ter, Io, Ev­ ro­pa, Ga­ni­med i Ka­lis­to. Tie bi­le ot­kri­e­ni ne­za­vis­no od Ga­ li­leo Galilej i Simon Ma­ri­us.

27 Ge­o­cen­tri­~en mo­del ili Pto­lo­me­ev sve­tog­led spo­red koj

Zem­ja­ta e cen­ta­rot na uni­ver­zu­mot i si­te drugi ob­jek­ti kru­ `at okolu nea.

Galakti~ko jato28 Eden yvezdi~ko zatalkal na galakti~ka ve~era, pa site go gledale popreku, golemi i va`ni se tie, a toj mal i ne­­ ugleden. No, toj so `ivot zra~el, pa site so svojata pojava gi plenel i nabrzo toa Sonce i vo ova dru{tvo se vklopilo.

Galakti~ko superjato29 Si bil eden Jato koj go baral svoeto jato so avion, no ne mo`el da go najde. Namesto toa na{ol eden asket. “So avion na Jat ne se bara jato, tuku so jatagan. Ako, jadniku, ne uspee{, ne jadosuvaj se, jadroto s$ u{te go ima{,� mu ka`al eden mudrec.

28 Kompaktno jato od pove}e galaksii. Se razlikuva od grupa galaksii po toa {to ima pove}e galaksii, tie se pokompaktni i imaat pogolema brzina, kako i me|ujaten medium (Intracluster medium ili ICM) - gas pome|u galaksiite so temperatura 7-9 kelvini. Se razlikuvaat od yvezdeni jata, otvoreni jata i globularni jata.

29 Golema grupa na pomali galakti~ki jata, pome|u najgolemite poznati strukturi vo vselenata. Superjatata ne se povrzani gravitaciski i s$ u{te postoi debata za na~inot na koj se povrzani.

Galakti~ki filament30 Lament za Fi. Si bilo edno Fi koe ne sakalo istoimeno dru{tvo, za da ne li~i na ku~e. Vredi li zaradi sram da ostane{ sam?

Gluon31 “Glu on!” ka`al Amerikanecot, a Makedonecot ne go razbral i gord si ostanal.

30 Najgolemite poznati strukturi vo vselenata, nare~eni i Golemi yidovi. Pretstavuvaat kompleksi od galakti~ki superjata. Masivni kon~esti strukturi so dol`ina od 50 do 80 megaparseci i ja ozna~uvaat gra­nicata pome|u golemite praznini vo vselenata. Najgolemata vakva struktura e Slounoviot golem yid.

31 Elementarni ~esti~ki koi se ~esti~ki za zamena (ili

ba`dareni bozoni) pome|u kvarkovite, analogno na razmena na fotoni vo elektromagnetskata sila pome|u dve naelektrizirani ~esti~ki.

Gravitaciska le}a32 “Mori Maco, karakaco, zarem samo kora vrz kora, a gluv~e odozgora jade{e kaj vuj~e na gosti?” go pra{a majka mu ma~eto. “Ne, ima{e i edna le}a,” odgovori ma~eto ne znaej}i deka le}ata svetlinata ja iskrivuva i jadeweto prividno go zgolemuva.

32 Iskrivuvawe na svetlinata od strana na silno gravita-

cisko pole dodeka patuva kon nabquduva~ot.

Dd Dop­le­rov efekt33 Dop­ler se dod­vo­ru­va: „[to se sra­mi{ Bela, se zacrveni ce­la. Dojdi pob­lis­ku, ka­de si da­le­ku?” „Ne, ne, podobro mi e crvena, ot­kol­ku si­na.”

33 Fe­no­men vo koj frek­ven­ci­ja­ta na branot (zvu­kot, svet­li­na­

ta i sl.) za­vi­si od br­zi­nata­i na­so­kata na dvi­`e­weto vo odnos na nab­qu­du­va­~ot. Frek­ven­ci­ja­ta se zgo­le­mu­va so od­da­le­~u­va­ we, a se na­ma­lu­va so dob­li­`u­va­we. As­tro­no­mi­te go ko­ris­tat ovoj efekt za da ja od­re­dat br­zi­na­ta so koja dru­gi­te ga­lak­sii i yvez­di se od­da­le­~u­va­at (to­ga{ se ja­vu­va t.n. cr­ve­no po­mes­tu­va­ we) ili se dob­li­`u­va­at (sino po­mes­tu­va­we) vo odnos na nas.

Dekanski yvezdi (Decans)34 Eden dekan-san od Bal-kan, oti{ol vo Ja-pan, da ispita eden vul-kan. ^uknal po nego so ~ekan i vulkanot napravil Vruuuum-san! Dekanot pomislil “Da si kini-sam?” i taka napravil.

34 Grupa od 36 yvezdi koi istovremeno izgrevaat na hori-

zontot. Za starite Egip}ani, izgrevaweto na sekoj dekan go ozna~uvalo po~etokot na nov „dekanski ~as” i bile koristeni za merewe na vremeto od 2.000 g. pne i podocna za pravewe na godi{en kalendar so pomo{ na koj go odreduvale, na primer, izlevaweto na rekata Nil (so heli~koto izgrevawe na yvezdata Sirius). Ovoj sistem dovel do podelbata na denot i no}­ta na po 12 ~asa i 24-~asoven den. Modernata astronomija ne gi upotrebuva dekanite.

\| \evrek teorija za univerzumot35 Kakov vrek si ti, samo vreska{ i kreska{, tapan~eto }e mi go raspleska{, so tebe nema {tama, nikoga{ ne sum sama, na raat, malku {epot, bez tvojot vresok..." si zboruvala g-|ica Osama, & bilo ladno na du{ata!

35 Ili Krofna teorija na univerzumot (The doughnut theory

of the universe) go opi{uva univerzumot kako trodimenzionalen torus. Imeto poteknuva od formata koja nalikuva na krofna (|evrek). Osnovata na ovaa teorija poteknuva od otkritieto na Bell Lab na zadninsko kosmi~ko zra~ewe i negovata studija od strana na dr. Aleksi Starobinski i dr. Jakov B. Zeldovi~, vo 1984 vo institutot Landau vo Moskva.

Ee Elek­tro­mag­net­ski spek­tar36 Wutn pog­led­nal niz priz­ma­ta i vo toj mo­ment pred ne­go po­mi­na­la ne­go­va­ta mlada i privle~na slu­gin­ka, a toj ni da ja pog­led­ne, sa­mo vo priz­ma­ta gle­da i, ka­ko dete, na bo­i~­ki {a­re­ni se ra­du­va.

Elip­sa37 Vo svetot na kru`­ni­ci­te: “Si bi­la edna elip­sa, koja jaj­ce ja vi­ka­le, a taa od maka se skr­{i­la.”

36 Ce­li­ot opseg na razli~ni vi­do­vi bra­no­vi dol­`i­ni na elek­tro­mag­net­sko­to zra­~e­we vklu­~u­vaj­}i gi ga­ma i iks bra­ no­vi­te, ul­tra­vi­o­le­to­vi­te, vid­li­va­ta svet­li­na, in­fra­cr­ve­ nite i radio bra­no­vi­te.

37 Izdol`ena kru`na forma. Jo­han Kepler ot­kril deka or­bi­

ti­te na pla­ne­ti­te se elip­so­id­ni, a ne kru`­ni.

Efikasnost na svetlinata38 „Efikasnost rabotnici, efikasnost!” re~e pret­ postaveniot dodeka moreto svitkani glavi pod nego se branuva{e potvrdno.

Egzoplaneta39 Egzop se upatil vo {umata, a tamu s$ nepoznato i stra{no mu se vide. Potoa sretna eden lav koj se za~udi {to bara vo {uma, nadvor od svojata endosfera. Lavot go fati strav, a koga se pla{i, toj jade. Taka go izede Egzop i egzistencijalnata dilema si ja re{i, preku stomakot!

38 Merka za toa kolku efikasno eden izvor na svetlina soz-

dava vidliva svetlina. Taa e proizvod na toa kolku dobro izvorot na svetlina mo`e da ja transformira energijata vo elektromagnetsko zra~ewe.

39 Planeta nadvor od Son~eviot sistem. Kon krajot na 20-

tiot vek se potvrdeni nekolku i ottoga{ se pronajdeni golem broj egzoplaneti. Se pretpostavuva deka postojat desetici milijardi egzoplaneti samo vo na{ata galaksija.

Единица за атомска маса40 „Седни, единица!“ му рекоа на Атом, а тој се исплаши како ќе му објасни на татко му дека учел цела вечер, но кога требал да одговори електронот од него едноставно не сакал да се емитира...

Електричен полнеж41 Во градов има полнеж од џипови! Зарем на градот му е потребен уште еден џип, џипиште, џипицанер, џиплодокус? Зарем некој издал указ, наредба, покана, официјално писмо, го прашал ли некој народот? Што вели народот за тоа? Народот решително вели - џипови само во планина! Ајде народе, да ги кренеме на раце, еден по еден, џип по џип - џиповска тврдина, џиповското месо нека скапува на планина!

40 Единица маса еднаква на 1/12 од атомската маса на јадрото

на јаглерод-12.

41 Физичко својство на материјата што предизвикува сила врз

друга материја под електричен полнеж. Еден атом може да стане позитивно или негативно наелектризиран со примање или оддавање на електрони (при тоа атомот се нарекува јон). Единица за електричен набој во SI системот е кулон (C).

Електрична струја42 „Што тоа струи во моите струни, дали е космичка енергија, или човечка иновација? Идеите од каде потекнуваат и каде одат, имаат ли почеток или крај, или се од рај, а водат кон пекол?“, викнал господин Елек, но слушнал само одек.

Електричен генератор43 „Генерале, нè притеснија кај реката!“, втрча аѓутантот во шаторот на генералот. „Колку се?“, праша загрижено тој. „Двојно повеќе од нас.“ Генералот во тој момент се претвори во прекрасна пеперутка и се вивна во небото. Тоа беше совршен ден за промена на професијата.

42 Тек на наелектризирани честички.

43 Машина

која ја претвора механичката енергија во електрична енергија.

Електрон44 На тато Електрон му здодеало да изигрува полицаец во семејството. „Отсега викајте ме Тао!“, викнал, по што бил уапсен за преземање идентитет. „Еј, тоа ич не е Зен!“

Електролиза45 Лиза влезе на електро-журката. Ја приклучија во Матриксот и нејзината свест се сплоти со колективната свест на толпата која играше во мисловен транс на електроните. Новото време пристигна, а таа беше дел од него.

44 Субатомска честичка со мала маса и негативен полнеж која

се наоѓа во секој атом.

45 Хемиска реакција во која под дејство на еднонасочна

струја од надворешен извор, во електролитот (раствор или растоп) настанува оксидациско - редукциска реакција. При електролизата, на електродите се издвојуваат растворените супстанци на електролитот (примарни продукти) или про­дук­ тите што се резултат на секундарни реакции.

Електромагнетизам46 „Облечи го елекот, студи!“, му довикна сопругата на Тромаг, кој најмногу од сè мразеше да се враќа назад. „Не,“ викна тој, на што сопругата рече „Ти, зам!“, и ја тресна вратата. До ден-денешен Тромаг не знае што сакаше таа да рече со тоа.

46 Дел

од физиката чиј предмет на проучување е електромагнетното поле. Ова поле го опфаќа целиот простор околу честичките кои поседуваат електричен полнеж, па така врши сила врз нив и влијае врз присуството и движењето на таквите честички. Теоријата на електромагнетизмот следи голем број на електромагнетни феномени, меѓу кои може да се споменат електростатиката, магнетостатиката, електродинамиката, електричните кола и други.

Електрон, втор обид47 Си бил еден Ел Ектрон кој бил толку брз што никој не можел да го стигне. Тој особено се гордеел со тоа. Но, кога го запознал Фо Тон си кажал дека брзината не е сè во животот.

47 (Некогаш нарекуван негатрон; симбол e-) е субатомска честичка. Во еден атом, електроните кружат околу јадро од протони и неутрони. Зборот електрон потекнува од грчкиот збор електрон, што значи ќилибар. Додавката -он ја делат повеќето субатомски честички и се користи како аналогија на поимот јон. Електроните имаат електричен полнеж, и кога се движат, тие генерираат електрицитет. Заради тоа што од електроните зависи на кој начин еден атом се однесува во однос на другите атоми, тие имаат фундаментална улога во хемијата.

@` @abata na Galvani48 Edna `aba za posleden pat kreknala pred da bide fatena od edno dete vo kusi pantalon~iwa i so sini o~iwa, mamino mileni~e, babino galeni~e. Edinstvenata koja znaela za negovata sadisti~ka priroda bila `abata, no popusto!

48 Se odnesuva na Galvanieviot refleks. Vo vtorata po-

lovina na 18-ot vek Luixi Galvani (italijanski nau~nik) go istra`uval ona {to toj go narekol „`ivotinski elektri­ citet� i sprovel brojni eksperimenti na `abite (poto~no na nozete od `abite so izlo`en nerv) za da poka`e deka `ivotnite mo`e da generiraat elektricitet. Ovie istra`uvawa bile zna~ajni za poleto na elektrofiziologijata.

Zz Zvuk49 Naj­nep­rak­ti~­na­ta vest na de­not: „Na Mer­kur mo­`e­te da pcu­e­te kolku sa­ka­te, ni­koj ne mo`e da ve ~ue!” „Pa zo{to da pcujam to­ga{?”

Ze­nit50 „Vo zenitot na mladosta da bev, pra­vo vo ze­ni­tot }e te fr­lev,” mu re­~e eden stare` na eden mla­de`.

49 Zvuk e niza od me­ha­ni~­ki so­bi­ra­wa i iz­dol­`u­va­wa na bra­ no­vi, t.e. pro­me­ni vo pri­ti­so­kot koi se pre­ne­su­va­at pre­ku raz­li~­ni me­di­u­mi (cvrst pred­met, te~­nost ili gas, no ne i va­ku­um). Ako edno ne­bes­no te­lo nema at­mos­fe­ra, po­ra­di pos­ to­e­we­to na va­ku­u­mot, zvu­kot tamu, ka­ko i vo ot­vo­re­na­ta vse­le­ na, ne mo­`e da se pre­ne­su­va.

50 Op­{to zemeno, to~­ka koja se nao|a di­rek­tno „nad” nab­qu­du­ va­~ot, ili nasoka ko­ja upatuva di­rek­tno na­go­re.

Zem­jo­li­ka pla­ne­ta (Terestrijalna planeta)51 Ba­bi gle­da­at vnu~e: „Li­~i pri­li~­no, priz­na­vam li~­no.” „Na­vis­ti­na, slika i prilika.” „No, vika, ri­ka i se­ka­de se pika.” „Da, toa ne e li~no, pri­li~­no.”

51 Ime koe se od­ne­su­va na pla­ne­ti­te koi se glavno sos­ta­ve­ni

od si­li­kat­ni karpi (Zem­ja­ta e gra­de­na od 95% si­li­ka­ti). Tuka spa­|a­at Mer­kur, Ve­ne­ra, Mars i xu­xes­ta­ta pla­ne­ta Ce­res.

Yy Yvez­da52 Eden pro­~u­en astronom ed­na{ poglednal kon yvez­di­te i re­kol: „As­tro­nom sum, za­kon na yvez­di­te im da­vam so mo­jot um!” A drug, po­mal­ku popularen ko­le­ga, zaklu~il: „Ne, tie se tvo­jot za­kon, a ti ni­ven |akon.”

52 Ma­siv­na, sve­te~­ka topka od plazma koja ja odr­`u­va silata na gra­vi­ta­ci­ja­ta. ^o­ve­kot ot­se­ko­ga{ se in­te­re­si­ral za yvez­di­te.

Naj­sta­ri­te kar­ti na yvez­de­no­to ne­bo se od Egi­pet 1,534 g. p.n.e. a pr­vi­ot ka­ta­log na yvez­di e od gr~­ki­ot as­tro­nom Aris­til od 300 g. p.n.e. Is­lam­ski­te as­tro­no­mi im da­le imiwa na mnogu yvez­di koi se vo upot­re­ba i denes. Imeto na profesijata as­tro­ nom e izvedeno od terminot “yvezda” (vo prevod od gr~ki zna­~i „za­konot na yvez­di­te”).

Yvezdeno jato53 Yvezda, najmladata }erka na Jato be{e negova mileni~ka.

Drugite }erki zaradi toa ja izbegnuvaa. “Ti ne si na Jato” & velea zlobno, “posvoena si”. Taa im poveruva i ottalka vo svetot i go pronajde tatka si sekade.

Yvezdi od I populacija (Population I stars)54 “Hevi metal, alternativen metal, blek metal, hristijanski metal, ded metal, dum metal, folk metal, glam metal, gotik metal, grindkor, indastrial, metalkor, nu metal, progresiv metal... ah, mi se ~ini deka mi treba malku selen,” re~e eden pop... peja~.

53 Grupa yvezdi. Razlikuvame dva vida: globularno (zbieno)

jato kade {to yvezdite se stari, bliski i povrzani so gravitacijata i otvoreno jato kade {to yvezdite se poslobodni, voobi~aeno sostaveni od nekolku stotici mladi yvezdi. Plejadite se poznat primer na yvezdeno jato vidlivo so golo oko.

54 Yvezdi bogati so metal. Takvi yvezdi se ~esti vo spiralnite race na galaksijata Mle~en pat, kako na primer Sonceto.

Yvezdi od II populacija (Population II stars)55 “Rok, bluz, bluz-rok, psihodeli~en rok, gara`en rok, hard rok, hevi metal... vistinskite metalci ne koristat sintisajzeri,” re~e Dik Brusi} dodeka pozadi nego e~ea gitarite od progresivniot turbo-folk-inxek{n.

Yvezdi od III populacija (Population III stars)56 Eden pop bil popularen kaj populusot, {to mu go krevalo pulsot. Po priroda bil asket, no na lu|eto ne sakal da im bide klet, pa trpel i na drugite radost im {irel. A vo sebesi...

55 Yvezdi siroma{ni so metal. Se formirale porano vo razvojot na univerzumot (koga nemalo dovolno metali). Se nao|aat kon vnatre{nosta na Mle~niot pat.

56 Nemetalni yvezdi. Hipoteti~ki i is~eznati. Se veruva

deka se formirale vo raniot univerzum i deka bile ekstremno masivni i `e{ki.

Ii In­kli­na­ci­ja (na­ko­se­nost)57 „Mno­gu si mi in­kli­ni­ran denes,” zagri`eno ka­`al g-din Klin­ski. „Ne me in­kri­mi­ni­raj!” od­go­vo­ril grubo g-din Krim­ski.

Internacionalna Astronomska Unija (IAU)58 „...i ua!” vika{e tolpata, dodeka ~ovekot kon koj be{e naso~en nivniot bes se obiduva{e da izvle~e `iva glava. „Au” vikna ~ovekot i dodeka pa|a{e vo zaboravot tolpata ve}e se podgotvuva{e za slavje, a vedna{ potoa - sledniot!

57 Mer­ka na ko­si­na­ta na or­bi­tal­na­ta ramnina vo odnos na

ram­ni­na­ta na dvi­`e­we­to.

58 Svetsko rakovodno telo za astronomija osnovano vo 1919 g. so cel da se podobri me|unarodnata sorabotka vo astronomskite istra`uvawa. Ima sedi{te vo Pariz i zasedava na razli~ni lokacii, nazna~uva komisii za razli~ni pra{awa od astronomijata, kako na pr. imenuvawe na nebesnite tela.

Изотоп59 Изи, брат му на Топ - скок! Но, каде и да скокал, пак на исто место стоел. „Лесно ти е тебе, те викаат Топ, а јас сум секогаш Изи,“ а не знаел дека и брат му да скокнел, пак на исто место ќе останел. Тоа ти е генетика!

59 Изотопи се облици на хемиски елемент чии атоми имаат

ист атомски број, но различни атомски маси. Зборот изотоп, кој што значи „на исто место”, доаѓа од фактот дека сите изотопи на еден елемент се сместени на истото место во периодниот систем.

Jj Ju­pi­te­rov tip na planeta (ga­so­vit xin)60 Bar, vo so­seds­tvo­to na Jupiter: Eden gasen xin vlegol vo bar i xin to­nik na­ra­~al. „Ve}e e pod gas, a u{­te bara,” pro­ko­men­ti­ral eden asteroid.

Jonizacija61 Si bil eden Jon~e koj izgubil edno “e”. „E, Jon~, e...” so~ustvuval so nego Bor~.

60 ^e­ti­ri­te nad­vo­re{­ni ga­so­vi­ti pla­ne­ti: Ju­pi­ter, Saturn,

Uran i Nep­tun.

61 Proces vo koj eden atom ili molekul gubi ili dobiva elek-

tron. Jonizacijata se slu~uva pri visoki temperaturi (termalna jonizacija), kako kaj yvezdite, ili pod vlijanie na visoko-energet­ ski atomski ~esti~ki (pr. elektroni, protoni, alfa-~esti~ki) ili kratkobranovo zra~ewe (UV, Iks zraci, gama zraci).

Kk Kon­dri­ti62 Majka planeta na sin satelit: „Za­vr­zi si gi kon­dri­ti­te, }e padne{.”

Ko­ma63 Eden ~ovek so­nu­val de­ka leta, a tie odoz­do­la mu rekle deka ne le­ta. „Pa, le­tam!”, viknal i si gi ra{iril kril­ja­ ta ka­ko yvezdena paleta!

62 Ma­li me­te­o­ri­ti koi ne nas­ta­na­le od pogolemo te­lo, tuku

vo raniot Son­~ev sis­tem, so gru­pi­ra­we na raz­li~­ni vi­do­vi pra­{i­na i ma­li par~iwa ma­te­ri­jal.

63 Sfe­ri­~en ob­lak od ma­te­ri­jal (gas) koj ja op­kru­`u­va gla­va­

ta na ko­me­ta­ta ko­ga taa se dob­li­`u­va do Sonceto.

Kon­junk­ci­ja64 „Be­gaj od dru­gi­te de­ca, }e fa­ti{ kowuktivi­tis,” mu ka­`a­la edna ko­bi­la na svo­e­to sin­~e.

Kra­ter65 Kar­ta­ro{­ki razgovor: „Kar­ter, }e se karame?” „Ne, Kra­ ter, }e se kar­ta­me.”

64 Nas­tan koj se slu­~u­va ko­ga dva ili po­ve­}e ob­jek­ti se gledaat blisku na neboto (no vo realnosta ne se).

65 Vdlab­nu­va­we vo po­vr­{i­na­ta od nebesno telo pre­diz­vi­ka­

no od udar na me­te­oro­id ili as­te­ro­id.

Kosmi~ko mikrobranovo zadninsko zra~ewe

(Cosmic Microwave Background Radiation)66 „Aj potrgni se,” mu re~e Makro na Mikro. „Za da se pomrdnam dovolno za da pomine{, treba da pominam proporcionalno pogolem prostor otkolku ti da me zaobikoli{.” odgovori Mikro, po {to Makro zbuneto go zaobikoli.

Kafeavi xuxiwa67 Gospodin Bel se napil kafe i stanal kafen.

66 Termalno zra~ewe koe uniformno se prostira niz vse­

lenata. Go otkrile Arno Penzias i Robert Vilson koi za toa vo 1978 godina dobile Nobelova nagrada. Se raboti za zra~ewe koe e ostatok od ranata faza vo razvojot na univerzumot i e potvrda za modelot na Golemata eksplozija.

67 Podyvezdeni objekti koi nemaat dovolno masa da zapo~nat

so fuzija na vodorod. Imaat masa od 80 masi na Jupiter do masa kolku najmalite yvezdi.

Kvazar68 Eden viden i po~ituvan gospodin se razbudil eden den i s$ {to mo`el da re~e bilo “Kva!” “Kakva utka,” rekol batlerot i go proglasil za {atka, soprugata na pragot zgazila i vedna{ se otselila, a prijatelite gospoda go narekle Kvazi-gospodin i grb mu svrtele. Zarem?

Kvark69 Eden goren kvark ismeval dolen kvark, a vrvniot kvark go poglednal prekorno, na {to ovoj se zasramil i onaka vo pominuvawe mu udril zau{ka na najniskiot kvark. Toa mu se videlo simpati~no na {armantiot kvark dodeka na ~udniot kvark ve}e mu zdodale takvite detinesti zaka~ki i si zaminal.

68 Imeto poteknuva od kovanicata kvazi stelaren radio iz-

vor (quasar = quasi-stellar radio source). Prividno izgledaat kako yvezdi, bidej}i se gledaat kako to~ki, no pretstavuvaat jadro na galaksija so mnogu energija koe se nao|a na golema oddale~enost od nas.

69 Elementarna ~esti~ka. [este tipovi na kvarkovi se kom-

biniraat i sozdadavaat hadroni.

Kvark-gluonska plazma (kvarkova supa)70 Eden Gluon vo arka mu skr{il arkada na eden kvark. “]e te ka`am na Anti-gluon” se po`alil kvarkot, go ‘rknal i od arkata ripnal.

Kvarkova epoha71 “Dodeka `iveete vo mojava ku}a, mene }e me slu{ate, jasno!?” im ka`al tato Kvark na decata hadroni, koi se stutkale vo agolot i mol~ele, kako da gi nemalo! “]e dojde na{eto vreme, samo ~ekaj malku da se sti{i burata,” mu {epnalo edno hadron~e na drugo.

70 Agregatna sostojba vo kvantnata termodinamika koja postoi na

ekstremno visoki temperaturi i gustini. Se sostoi od kvarkovi i gluoni (edni od osnovnite gradbeni ~esti~ki na materijata).

71 Period vo evolucijata na raniot univerzum koga fundamental-

nite interakcii gi zaze­male nivnite sega{ni oblici, no temperaturata na univerzumot bila previsoka za da dozvoli kvarkovite da se vrzat i da formiraat hadroni. Ovaa epoha zapo~nala na 10-12 sekundi po Golemata eksplozija, koga univerzumot bil ispolnet so gusta, temna i `e{ka kvark-gluonska plazma, koja sodr`ela kvarkovi, leptoni i nivni anti-~esti~ki.

Катоден зрак72 Ако се качиш на кат и погледнеш надолу, на зракот светлина кој патува до твоето око му е потребно време да стигне до таму. Ако јас стојам долу и ти ме гледаш, тоа значи дека ќе ме гледаш во минатото. Ако си сè уште горе те молам... да, благодарам за клучевите!

72 Катодниот зрак е непрекинат тек на електрони, кој се движи

низ гасот под низок притисок или низ вакуумот. Настанува кога анодата (позитивната електрода) ги привлекува електроните ослободени од металната катода (негативна електрода).

Ll Lu­mi­no­zi­tet73 „Za podobra lu­mi­noz­nost se pre­po­ra­~u­va so­go­ru­va­we po­go­le­mo ko­li­~e­stvo he­li­um,” od „Pri­ra~­ni­kot za yvez­di vo raz­voj”.

Ladna fuzija74 § vikaa deka e ladna, a taa naprotiv vrie{e od energija, samo nema{e koj da ja razbudi.

73 Ko­li­~e­stvo svet­li­na emi­ti­ra­no od edna yvezda.

74 Proces na nuklearna fuzija voobi~aeno se slu~uva na

mnogu visoki gustini i temperaturi. Ladnata fuzija e eden od „svetite gralovi” na modernata fizika i podrazbira spojuvawe na atomski jadra na normalna (sobna) temperatura.

Koga bi se ostvarila, ladnata fuzija bi obezbedila evtin, ~ist i neograni~en izvor na energija.

Lepton75 “Lep na mama, on!” “Mamo, ostavi me brzam”, ka`al elektronot i “fiuuu!” so brzina na svetlinata odletal.

75 Sostavna ~esti~ka na materijata. Najpoznat lepton e ele-

ktronot. Postojat dva vida leptoni: naelektrizirani (kako elektronot), koi se kombiniraat so drugi ~esti~ki i sozdavaat slo`eni ~esti~ki (kako atomi), i neutralni (neutrina), koi ne vleguvaat vo interakcii.

Qq Qubov (spored Dekart)76 Si bila edna g-|a Q. koja svojata su{tina ja pronao|ala vo zborot qubov. „Bez qubovta sum ni{to, ne postojam i ne di{am, kako da me nema, da, nema dilema deka ako ja nema qubovta i jas sum izgubena,� taka razmisluvala taa, no ne znaela deka edinstvenata strast koja vladee so svetot e taa za slava i mo}, vlast i pari, nadmo} i ismevawe, daleku od razbirawe i celivawe, ona {to qubovta bila za nea.

I taka `iveela vo svoite misli, a navistina ne postoela.

76 Vo soglasnost so mehani~kata filozofija na Francuskiot

filozof Dekart i negoviot stav za teloto kako ma{ina, toj smetal deka koga ~ovekot ~uvstvuva qubov toa mu go gree srceto i krvta vo nego koja koga }e dojde vo kontakt so povr{inata na okoto koe e ladno predizvikuva kondenzacija i taka doa|a do la~ewe na solzite.

Mm Mal objekt od Son­~e­vi­ot sistem (SSSB)77 Pos­tro­ju­va­we na sve­to­vi: „Site od SSSR vo des­na­ta ko­lo­ na. Tie od SSSB, nap­red mar{!”

Meteoroid78 Me­ta­fi­zi~­ko trik-pra{awe: „Eden, dva, tri vo edno, a ne e edno! [to e?”

77 Ter­min de­fi­ni­ran vo 2006 od In­ter­na­ci­on ­ al­na­ta as­tro­

nom­ska uni­ja (IAU) za objekti od Son­~e­vi­ot sistem koi ne se pla­ne­ti, nitu xu­xes­ti planeti.

78 Cvrst ob­jekt so go­le­mi­na zna­~aj­no pomala od asteroid i

pogolema od atom, koj se dvi`i vo in­ter­pla­ne­tar­ni­ot pros­ tor. Ko­ga nav­le­gu­va vo at­mos­fe­ra­ta (i se gleda ka­ko bela traga) to­ga{ se na­re­ku­va meteor, a meteorit e del od me­teo­ro­id koj go pre­`i­ve­al patot do po­vr­{i­na­ta.

Magnetska rekonekcija79 Magnetmen, super-heroj so sposobnost za transformirawe na negovata magnetska energija vo silni toplotni udari koi gi topat negovite protivnici. No, namesto da go spasuva svetot od kriminalci, toj sekoj­dnevno se rasprava po restorani deka ne go krade servisot za jadewe.

Multiverzum80 “Alo koj e?” “Jas? “Koj jas?” “Pa... ti.” - Scena od filmot “Zavrti ,M‘ za multiverzum”.

79 Fizi~ki proces vo visokosprovodlivi plazmi, vo koi mag-

netskata energija se pretvora vo kineti~ka energija, termalna energija i zabrzuvawe na ~esti~kite. Son~evite erupcii se najgolemi eksplozii vo Son~eviot sistem i se povrzani so ovoj proces vo koj Sonceto vo rok od nekolku minuti osloboduva energija koja bila so~uvana vo magnetskoto pole so denovi. Magnetskata rekonekcija na Zemjata e pri~inata za polarnata svetlina.

80 Meta-univerzum. Hipoteti~ki zbir od pove}e mo`ni uni-

verzumi koi so~inuvaat s$ {to mo`e da postoi. Terminot bil voveden od Vilijam Xejms (amerikanski filozof) vo 1859.

Nn Nak­lo­ne­tost na oska81 Umet­ni­kot ka~ketot go nak­ri­vil i sli­ka nas­li­kal. „Kak­ va sli­ka kriva!” re­kol na­ro­dot. „Koj vi e kriv, koga vie ste kri­vi, pa taka gle­da­te”, od­go­vo­ril sli­ka­rot.

81 Ago­lot pod koj e nakrivena os­ka­ta na ro­ta­ci­ja na pla­ne­ta­ta vo odnos na (ram­ni­na­ta na) or­bi­ta­ta na pla­ne­ta­ta. Na Zem­ ja­ta, ka­ko i na dru­gi­te pla­ne­ti, ovoj nak­lon e od­go­vo­ren za go­di{­ni­te vre­mi­wa.

Nova82 Koga Nova vleze vo u~ilnicata site bea voshiteni, a Yvezda vedna{ po~na da smisluva kako da si go povrati sjajot.

82 Kataklizmi~na eksplozija. Naj~esto nastanuva vo bina-

ren sistem sostaven od belo xuxe i yvezda od glavnata niza.

Stabilnoto i mirno belo xuxe gi „krade” gasovite od drugata yvezda. Natrupaniot materijal go zgolemuva pritisokot i temperaturata i ja zapaluva nuklearnata fuzija. Temperaturata se zgolemuva na 100 milioni stepeni, a sozdadenata ener­­gija ne mo`e da izbega poradi natrupaniot materijal. Kako posledica na toa yvezdata eksplodira. Silata na eksplozijata e milion pati pomala od supernova. Nekoi novi eksplodiraat edna{, dodeka drugi mo`e da eksplodiraat na sekoi 10.000 do 100.000 godini so povtoruvaweto na procesot. Vo ga­­­­lak­­sija kako na{ata se slu~uvaat okolu 25 novi godi{no.

Nuklearna fuzija83 Fuz [najcer sakal da igra futluz, no negovite konzervativni roditeli ne mu dozvoluvale. „Polka i Valcer, toa e igra! Futluz e za heren luzeren, najn!” vikal tatko mu, no koga Fuz ja sretnal Luz Marija de Santos, ni{to pove}e ne mo`elo da go spre~i. Yvezda e rodena!

Nukleosinteza84 Lekarite ja sovetuvaat slikarkata Sinteza da ne se vozbuduva premnogu, poradi nejziniot visok pritisok, no taa im veli deka toa e edinstvenata sostojba vo koja mo`e da sozdade ne{to vredno.

83 Proces vo koj se spojuvaat (fuziraat) dva ili pove}e

atom­­ski jadra i formiraat pote{ko jadro. Ovoj proces e pridru`en so proizvodstvo na golemi koli~estva energija i se slu~uva na visoki gustini i temperaturi.

84 Sozdavaweto na hemiskite elementi kako posledica na

nuklearnite reakcii. Taa se slu~uva vo situacii koga postojat uslovi da se slu~at sudiri na atomski jadra i elementarni ~esti~ki so golema energija (vo vnatre{nosta na yvezda, nova, supernova i sli~no).

Наизменична струја85 „Вечерва наизменично ќе дежураме. Мораме да бидеме спремни на акција во секој момент!“, рече Наизмен. „А што очекуваме?“, праша Ична. „Не знам, но знам дека доаѓа на следната страница“

85 Наизменична струја е електрична струја со големина и насока кои варираат периодично. Вообичаената форма на брановите на наизменичната струја е синусоида, бидејќи оваа форма доведува до најефикасниот пренос на енергијата. Меѓутоа, во одредени примени може да се користат и други форми на бранови, како што се триаглести или квадратни бранови.

Ww Wu­tn86 Ra­bot­ni­ci vo nebrano: „Wu­ton, na po­mo{! Ova te­`i eden ton!” a nau~nikot samo promrmoruva za sebe: “Wutn se vikam...” i rabotnicite gi ostava sami na sebe.

86 Edi­ni­ca za si­la (ko­li­~e­stvo sila pot­reb­na da se zabrza ma­ sa od 1 kg za 1 metar vo sekunda). Ime­nu­va­na spo­red Ser Isak Wutn, britanski fi­zi­~ar (me­|u dru­go­to) i eden od naj­zna­~aj­ ni­te lu|e vo is­to­ri­ja­ta na ~o­ve{­tvo­to i na­u­ka­ta.

Oo Or­bi­ta87 „Daj os­lab­ni malku, ne mo­`am da te za­ob ­ i­ko­lam,” & re­kol g-din Obi­na g-|a Kolka, a ovaa, op­rav­da­no, se nav­re­di­la.

Oska (Axis)88 G-din Vosok slu­{al mu­zi­ka Ska, a osa mu se nas­’ska­la i go kasnala vo oska. „Sa­ka{ kokos za bolnata oska?” „Me kas­na do ko­ska na oska!” toj of­ka, puf­ka, se tufka i mu fufka.

87 Pa­te­ka­ta po koja eden objekt se dvi`i oko­lu drug, po­ma­si­ven.

88 Ima­gi­nar­na li­ni­ja niz cen­ta­rot na ro­ta­ci­jata na eden objekt

Pp Pri­vi­dna magnituda89 G-din Pri­vid mi pri­vi­ka, pri­li~­no. „Toa e pri­mi­tiv­ no”, pri­me­tiv jas, pri {to mi pris­tu­de, pa se pritaiv. A toj, kako pri­log mi ras­ka­`a pri­kaz­na za G-din Priz­rak koj se pric­vrs­til pri­rod­no na eden ~ovek. „Toa e pri­sil­no pri­po­ju­va­we!” za­be­le­`av jas, a toj pri­ne­se: „Ne, pri­jat­no pri­ta­ju­va­we.”

Par­sek90 „Ka­kov sek, par ek­se­lans!” go po­fa­lil {e­fot got­va­~ot, a ovoj vres­nal i so no` go na­pad­nal. Ne­koi lu|e ne tr­pat po­fal­bi.

89 Pri­vi­den sjaj na ob­jekt na ne­bo­to kakov {to go gle­da nab­qu­

du­va~ od Zem­ja­ta.

90 1 par­sek = 3,26 svet­linski go­di­ni (31 mi­li­o­n mi­li­o­ni ki-

lometri). Naj­blis­ka­ta yvez­da do Son­ce­to (Prok­si­ma Ken­ta­u­ri) e na od­da­le­~e­nost od 1,295 par­se­ci.

Pe­ri­ap­sis91 Do­ma­}in­ka so Sizifov kom­pleks i ‘rbet­ni prob­le­mi: „Pe­ri, pa su­{i, pa per­i, pa su­{i... nema kraj...me ski­na ap­si­sot!”

Per­tur­ba­ci­ja92 „Ne me per­tur­bi­raj, gle­da{ deka per­spi­ri­ram, de per­mu­ ti­raj se mal­ku!” mu rekol eden mutant na drug.

91 To~­ka vo or­bi­tata na nekoj ob­jekt vo ko­ja toj e naj­blis­ku do

ne­bes­no­to telo oko­lu koe kru­`i. Ako zbo­ru­va­me za dvi­`e­we­to okolu Zem­ja­ta, to­ga{ se vika per­i­gej, a oko­lu Son­ce­to per­i­ hel, itn.

92 Se ko­ris­ti da se opi{e dvi­`e­we­to na edno nebesno te­lo pod gra­vi­ta­ci­ski vlijanija od pove}e dru­gi ne­bes­ni tela.

Pla­ne­ta93 Si bila ed­na planeta so plan da kru­`i oko­lu yvezda. I do­de­ka taa pla­ni­ra­la, yvez­da­ta ja fa­ti­la.

Pla­ne­ti vo Son­~e­vi­ot sis­tem94 Nag­rad­no pra­{a­we: „Ed­na po­ra­ne{­na pla­ne­ta sta­na­la xuxesta pla­ne­ta, a ne se sma­li­la. Kako?”

93 Ne­bes­no telo koi or­bi­ti­ra okolu yvez­da i e do­vol­no ma­siv­no

da bi­de sfe­ri~­no (pod vli­ja­nie na sops­tve­na­ta gra­vi­ta­ci­ja), no ne e do­vol­no ma­siv­no da pre­diz­vi­ka ter­mo­nuk­le­ar­na fu­zi­ja i go „ras­~is­ti­lo” re­gi­o­not okolu se­be­si od pla­ne­te­zi­ma­li.

94 Spo­red Internacionalnata astro­­­­­­­­­nomska unija (IAU): ne­bes­

no te­lo koe or­bi­ti­ra oko­lu Sonceto, ima dovolna ma­sa da bide vo hid­ros­ta­ti~­ka ram­no­te­`a (ima re­~i­si kru`­na for­ma) i ja „ras­~is­ti­lo oko­li­na­ta” oko­lu negova­ta orbita.

Pla­ne­te­zi­mal95 „Kol­ku e eden de­ci­mal od pla­ne­ta?” pra­{a­la u~i­tel­ka­ta. „Pla­ne­te­zi­mal!” od­go­vo­ril u~e­ni­kot.

Pro­top­la­ne­ta­ren disk96 Vre­men­ska prog­no­za za pro­top­la­ne­tar­ni dis­ko­vi: „Vo id­ni­na­ta o~e­ku­vaj­te son­~e­vo vre­me so pov­re­me­ni me­te­or­ ski vr­ne­`i.”

Primordijalno97 Na vlezot na primordijalna `urka. “Begaj batka, premnogu si razvien,” veli vratarot.

95 Cvrs­ti ne­bes­ni ob­jek­ti, za koi se pret­pos­ta­vu­va deka pos­to­

e­le vo pro­top­la­ne­tar­ni­ot disk, od koi nastanale planetite.

96 Kru`en disk od gust gas koj ro­ti­ra okolu no­vo­for­mi­ra­na yvezda.

97 Ozna~uva po~etok; dava poteklo na ne{to izvedeno; originalno; pr: primordijalni formi na `ivot.

Planetarna maglina98 „Vozi poleka, ima magla... vklu~i maglenka... da ne saka{ malinka?... male~ka e kolava, se ski~miv... e sea se stokmiv, }e pospijam malku”. „Kone~no malku mir,” si pomisli soprugot na Yvezda dodeka nejzinoto telo so sredna masa mirno spie{e na zadnoto sedi{te.

98 Maglina koja se sostoi od joniziran gas koj se isfrluva od yvezda so sredna masa vo docnata faza od `ivotot. Terminot poteknuva od prvoto otkritie vo 18-ti vek poradi nejzinata sli~nost so golemite planeti koga se gledaat so mali tele­ skopi, inaku nema nikakva vrska so planetite. Tie imaat re­ lativno kratok `ivoten vek od desetici iljadnici godini, vo sporedba so milijardi godini od `ivotniot vek na edna yvezda.

Plimska sila99 Toj den g-|a Plima ne se ~uvstvuva{e dobro. Mese~inata koja dojde do nejziniot prozorec, privle~ena od nejzinata ubavina, ne znae{e deka e pri~ina za ma~ninata na g-|a Plima. Qubovta ponekoga{ nosi bolka na qubeniot. No, ostanuva pra{aweto dali Mese~inata }e se oddale~e{e da go znae{e toa.

Pulsar100 Na vratata pi{uva{e “Pul” i jas povlekov. Pred da me zablesne svetlina i da potonam vo bessoznanie, pro~itav samo “sar”...

99 Sekundarna posledica na silata na gravi­tacijata odgovor­ na za plimite. Se javuva poradi toa {to gravitaciskata sila na edinica masa izvr{ena na edno telo od drugo telo ne e konstantna po dol`inata na dija­metarot. Stranata koja e poblisku e privle~ena pove}e otkolku stranata koja e podaleku.

100 Magnetizirana, gusta neutronska yvezda koja rotira so kus

period (milisekundi) precizen kako atomskite ~asovnici i emitira zrak od elektromagnetska radijacija. Zrakot mo`e da se nabquduva samo koga e naso~en kon nabquduva~ot i izgleda deka taa “pulsira”. Prvata egzoplaneta bila otkri­­ena okolu pulsar.

Protuberanca (prominenca, filament, folikula)101 „Dali si „pro” ili „kontra”?” „Mo`am da bidam neutralen?” „Mo`e, ako si [vajcarija.„ „No, nemam stav.” „Ako ne si so na{iov sostav, toga{ si protiv nas!” „Ne sum.” „Zna~i ima{ stav.”... razgovorov prodol`i dolgo vo no}ta, dodeka nadvor na neboto yvezdite so ~udewe go slu{aa `uboreweto na ~ove~kite zborovi razmislu­­­­­vaj­}i deka vo niv mora da ima nekoe skrieno zna~ewe, inaku nemaat smisla!

101 Golema svetla ni{ka koja se protega od povr{inata na Son-

ceto kon nadvor, ~estopati so kru`na forma. Protube­rancite se formiraat za vreme od eden den, no mo`e da bidat aktivni vo Koronata (vid na atmosfera od plazma na Sonceto) cel mesec i mo`e da se izdignat iljadnici kilometri (najgolemata iznesuvala 700,000 km, kolku {to pribli`no iznesuva radiusot na Sonceto) i da se dvi`at so brzina pogolema od 1000 km/s.

Prostorno-vremenska pena (kvantna pena)102 Eden Turbo Folker vlegol vo kada da se bawa, no ne znael deka nekoj vnatre mu stavil alternativna pena. Izlegol od kadata i turbo folk na radio pu{til, koga s$ ne{to vo stomakot go stega, na povra}awe go tera.

102 Koncept vo kvantnata mehanika razvien od Xon Viler vo 1955 g. Osnova na strukturata na vselenata; Kvantitativniot opis na subatomski turbulencii vo prostor-vremeto na ekstremno mali rastojanija. Energijata na ovie turbulencii predizvikuva iskrivuvawe na “ramnoto” pros­t­or-vreme (kakvo {to e vo makroprostorot) i mu dava forma na “pena”. Se o~ekuva deka Teorijata na kvantna gravitacija }e dade kone~en dokaz za ovoj koncept.

Притисок103 Гас ги мразеше Прит и Сок, не заради нивниот обичај да експлодираат кога не им доликуваше, не заради нивниот обичај да претераат со пиење и нивниот недостаток од манири, туку затоа што постојано го притискаа да им се придружи во нивните неморални авантури. „Ајде Газ, мрдни!“, велеа гласно и се смееја, а Гас само ги слушаше и глумеше рамнодушност. Вистината е дека однатре вриеше и беше само прашање на ден кога ќе експлодира.

103 Притисок (симбол: p) е употребена сила на единица површина.

Периоден систем на елементите104 „Пери и оди“ беше рекламниот слоган на пералницата за алишта во нашата улица, но, откако луѓето се искилавија од кревањето на машините за алишта, го сменија слоганот во „Пери, па оди.“ Тоа е моќта на зборовите!

Протон105 Си бил еден Про кој бил за и еден Контра кој спротивно мислел, но кога дошол Аматер, кажал „Ама...“ и сите ги замислил. Потоа се замешал Контролор и ги средил работите. Затоа на луѓето им треба контрола.

104 Tабела која ги содржи основните и најважни податоци за елементите, како што се електронската конфигурација, вредностите за електронегативноста, атомскиот (реден) број, хемискиот симбол и сл. За прв пат овој систем бил конструиран од рускиот научник Дмитриј Иванович Менделеев, па затоа понекогаш е познат и како Менделеев систем.

105 (Грчки proton = прв) е субатомска честичка со електронски полнеж од една позитивна основна единица (1.602 x 10-19 кулони) и маса од 938.3 MeV/c2 (околу 1836 пати поголема од масата на електронот).

Rr Re­zo­nan­ten TNO (trans-Nep­tu­nov ob­jekt)106 Re­zo­nan­ten TNO kri­ti­ku­va kla­si­~en: „Ti ne re­zo­ni­ra{ rezonantno, mis­li{ ednoli~no.”

Ret­rog­rad­no107 „Ret­ro e vo mo­da otkako ne­ma novi idei,” rekol tal­ka­~ot Xetro Tal i pov­tor­no od­lu­tal.

106 Ob­jekt vo glav­na or­bi­tal­na re­zo­nan­ca so Nep­tun. Or­bi­

tal­ni­te per­io ­ ­di na tak­vi­te ob­jek­ti se vo od­nos so per­i­o­dot na Nep­tun pr: 1:2, 2:3 itn.

107 Ro­ta­ci­ja ili or­bi­tal­no dvi­`e­we na ne­be­sen ob­jekt vo

spro­tiv­na na­so­ka vo od­nos na po­ve­}e­to ne­bes­ni ob­jek­ti od toj sis­tem.

Radio astronomija108 „Dragi slu{ateli, sosetkata Mira {totuku izleze vo dvorot i... da, od drugata strana na ulicata pominuva edna starica i... da vidime, da, Mira ja pozdravuva... pravat muabet dodeka zad niv pominuva avtomobil, a nad niv se podgotvuva do`d...” izvestuva radio Mileva.

Radijacijata na Hoking109 “Ona radi jaciju u rudniku...” e~e{e od sobata na Hiven Stoking, dodeka negoviot miren i povle~en brat, Stiven, u~e{e i sonuva{e za toa kako eden den }e stane roknau~nik. “I `ivot joj nije lak!”

108 Prou~uvawe na vselenata so radio delot na elektro-magnetskiot spektar (1 mm do 30 m). Radio astronomijata obezbeduva informacii za sostojbata vo me|uyvezdeniot prostor.

Od 30-tite godini na minatiot vek taa dovela do zna~ajni zaklu~oci za evolucijata na univerzumot (potvrda na teorijata na Golemata eksplozija) i otkritija kako {to se kvazarite.

109 Radijacija na temno telo koja navodno ja emitiraat crnite dupki, poradi kvantnite efekti blisku do granicata na nastani. Ovaa radijacija teoretski ja namaluva masata i energijata na crnite dupki i poradi toa e poznata i kako isparuvawe na crna dupka.

Радиоактивност110 „Најодвратна помисла од сè ми беше стареењето, бавното распаѓање на желбите, идеите и надежите. „Тоа ли го сакаш? Да бидеш старо дртало, бесен на светот и сите околу себе затоа што се млади и полни со живот? Или можеби сакаш да им се радуваш на внучињата додека ти се качуваат врз свитканите раменици со нивните смрдливи пелени? Не, тоа не е за тебе…“ размислував. Но, ако не тоа, тогаш што?“ (Од Дневникот на еден елемент во распаѓање)

110 Хемиско радиоактивно распаѓање, спонтано претворање

на едни хемиски елементи, односно нуклеарни видови, во други, проследено со емисија на јонизирани атоми на хелиум, електрони и електромагнетно зрачење (алфа, бета и гама зраци).

Ss Sa­te­lit111 Eden sa­te­lit se `ali na drug. „Na­pol­niv ~etiri mi­li­ o­ni go­di­ni, a tat­ko mi u{­te ne me pu{­ta da vo­­zam sam.”

Svet­linska go­di­na (LY)112 Si bila ed­na svetlina ko­ja ne mi­ru­va­la, tuku sa­mo pa­tu­ va­la. Se pla­{e­la de­ka ako sop­re }e is­~ez­ne. I vo pra­vo bila!

111 Pri­rod­no ili ve{­ta~­ko telo koe kru­`i oko­lu drugo ne­

bes­no telo.

112 Ras­to­ja­nie koe svet­li­na­ta go po­­­minuva za edna go­di­na

(vo va­ku­um), so br­zi­na od 299,792,458 metri vo se­kun­da; 1 svet­linska go­di­na e ed­nak­va na 9,4607h1012 km ili 63.241 AE (astronomski edinici).

Supernova113 „Em super, em nova, Ema, ti si edinstvena!” koga Ema Obi~nova ova go ~u tolku & se nadu egoto, {to vedna{ si go smeni imeto vo Eks Ploziska.

Soyvezdie114 Prividno blisku, a vsu{nost daleku... ^ove~ki soyvezdija.

113 Yvezdena eksplozija. Svetlinata od supernovite e ekstremno silna i mo`e da bide posilna od svetlinata od celata mati~na galaksija. Oslobodenata energija e pogolema od ener­­gijata koja Sonceto ja osloboduva vo celiot `ivoten vek.

114 Me|unarodno definirana oblast od nebesnata sfera.

Istoriski, terminot bil koristen za da se ozna~i odredena {ema od svetli yvezdi. Ako ne e oficijalno odredena, toga{ se ozna~uva kako asterizam (pr. Golemata kola, sedumte naj­ svetli yvezdi od soyvezdieto Golemata me~ka). Oficijalno postojat 88 soyvezdija. Yvezdite vo ramkite na edno soyvezdie retko imaat zna~ajna astronomska vrska. Tie se naj~esto mnogu oddale~eni edni od drugi.

Strukturi od golem razmer115 Eden den, g-din Razme go sretnal d-r Merza. -D-re, mi nedostasuva edno “R”! - Doktorot go upatil na logoped koga tamu 'ed!

Superpraznini116 Nina jade praz, a vo prazot praznina. “Kako toa?... i zo{to?... a od kade?” se zapra{a Nina i so mislite ja ispolni prazninata.

115 Najgolemite poznati strukturi vo vselenata: galakti~ki superjata, galakti~ki filamenti i superpraznini koi se nao|aat pome|u filamentite.

116 Prostori pome|u jata, superjata i filamenti na galaksii.

Do sega se otkrieni pove}e od 20 superpraznini so sreden dijametar od 130 megaparseci.

Slobodna planeta117 “Sloboda!” vikna edna kondura i se oddeli od drugata koja re~e: “No, nie sme par i samo taka imame sloboden dar. Ako se oddeli{, }e se zarobi{!” No, ne slu{a taa, kon svetot ita, ama brzo zastana, “Kade odam?” se zapra{a i vo mesto ostana, zasekoga{ izgubena.

117 Objekt koj po masa e ednakov so plane­­ta, no ne e gravita-

ciski vrzan so nitu edna yvezda ili sli~en objekt, tuku orbitira direktno okolu ga­­la­ksijata. ­­ Astronomite veruvaat deka vo galaksiite ima dvojno pove}e vakvi objekti otkolku {to ima yvezdi. Mo`e da se formiraat kako i yvezdite ili da bidat isfrleni od sistemot na nekoja yvezda.

Tt Tek­tit118 Dve ribi si ka­`u­va­at cr­ne~­ki {e­gi: „Tet­ka ti e bav­na kako kit!” „A tvo­ja­ta tet­ka e tolku de­be­la {to ko­ga zbo­ru­va na zabite & se talo`i tek­tit!”

Теорија на полето (класична)119 Ќ сакал излети во природа, но баш овој пат нешто не му се одело, како и на У кој не сакал да го пропушти натпреварот на неговиот тим на ТВ и ни соопшти дека Ф и Х слушнале од Ц дека Ч оздравел, а Џ решил да оди на патот на сознанието со седуммината другари. За Ш очигледно било премногу доцна.

118 Pri­rod­no stak­lo soz­da­de­no so udar od go­lem me­te­o­rit na

po­vr­{i­na­ta na Zem­ja­ta.

119 Tеорија за студијата како едно или повеќе физички полиња реагираат со материјата. Физичкото поле може да се смета за пренос на физички квалитет во секоја точка на простор и време.

]} ]upot/baterijata od Bagdad120 Si bil eden g-din Nere{itelen koj ja menuval formata na sopstvenoto bitie vo zavisnost od situaciite vo koi se nao|al. Kako vistinski kameleon vo eden den mo`el da bide ramnodu{en, du{man, dobrodetel i polovinacel, go znaele kako povle~en, ekstroverten, zborlest i mol~aliv, {egobiec i seriozen deec, no nikoj ne go poznaval vistinskiot, a koj bil toj, ako ne sekoj.

120 Pove}e objekti otkrieni vo 1936 godina blisku do dene{en Bagdad, Irak. Vo 1940, Vilhelm Kenig, germanskiot direktor na Nacionalniot muzej na Irak, teoretiziral deka se raboti za galvanski }elii so namena za galvanizacija na zlato vrz srebreni objekti. S$ u{te se diskutira dali objektite bile baterii i ako e taka tie se pove}e od 1.000 godini postari od izumot na elektrohemiska }elija na Alesandro Volta vo 1800-ta godina.

Uu Uni­ver­zal­no vre­me (Ko­or­di­ni­ra­no)121 Si bil eden ^as, potoa doj­doa dvaj­ca, pa troj­ca, i taka ko­ga ot~uka 12, si­te 78 du­{i se raz­o­ti­doa.

121 Stan­dard ba­zi­ran na In­ter­na­ci­o­nal­no­to atom­sko vre­me

(In­ter­na­ti­o­nal Ato­mic Time - TAI) so pres­tap­ni se­kun­di za da se na­do­mes­ti docne­we­to pre­diz­vi­ka­no od za­ba­ve­na­ta rotacija na Zemjata.

Ff Fu­zi­ja (Nuk­le­ar­na fu­zi­ja)122 G-din Fuz, oti­{ol na bal i vra­ta­rot ~udno go pog­led­nal. „[to gle­da ovoj?”, se ~udel, ko­ga vnatre is­to. Toj se gle­ da, oblekata ~ista. „[to e prob­le­mot?” pra­{al eden drug nuk­le­us, koga toj mu veli: „Ima{ na gr­bot za­le­pen Fuz”. „Ka­kov kur­{luz!”

Fiksni yvezdi123 Eden F. ne mo`el da se fiksira, a koga kone~no zastanal, namesto nego, svetot se pridvi`il.

122 Pro­ces koga atom­ski­te jadra se spojuvaat i os­lo­bo­du­va­at og­

rom­na ener­gi­ja. Ova se slu­~u­va vo yvez­di­te, ka­de {to vo­do­ro­dot se fu­zi­ra vo he­li­um i se osloboduva ener­gi­ja kako svetlina.

123 Zastaren termin za yvezdite za da se razlikuvaat od planetite koi bile poznati kako „yvezdi talka~i”. Denes se upotrebuva za yvezdi so nezabele`livo sopstveno dvi`ewe.

Foton124 Edno F si go zakop~alo patentot od jaknata i ne go ni poglednalo O, na {to ova {irum otvorilo usta, a T mu stavil raka vrz nea, a edno drugo O mu ja udrilo i go viknalo N da mu gi skr{at dvete race. “]e te napravime ipsilon”, ka`al toj.

Fundamentalni interakcii125 „Ako si sam, kako vleguva{ vo interakcija?” eden den eden Den drug Den pra{al, za{to drugiot Den ne go dru`el, tuku vo ednina bil i odgovoril: „Preku vnatre{nata akcija”.

124 Elementarna ~esti~ka i nositel na elektromagnetskata radijacija. Poseduvaat dualna priroda na bran i ~esti~ka, {to zna~i deka pojavuvaat svojstva na branovi i ~esti~ki.

125 Na~ini na koi elementarnite ~esti~ki vleguvaat vo interakcija edni so drugi. ^etirite poznati fundamentalni interakcii se elektromagnetizam, silna interakcija, slaba interakcija (silna i slaba nuklearna sila) i gravitacija.

Hh He­li­o­cen­tri­zam126 „Amon Ra, ti se pok­lo­nu­va­me i pok­lo­ni ti no­si­me.” „[to e ova!? Pa, mi­na­ta­ta godina do­biv ve­lo­si­ped!” Sve{­te­ ni­ci­te se pog­led­nu­va­at vo nebrano. „Ne­li vi ka­`av deka sa­kam ro­ler­ki!”, prs­nal Ra vo pla~ i is­tr­~al od hra­mot.

Hi­lo­va sfe­ra (sfe­ra na Hil)127 Ma­~i­tel na ma­~e­nik: „Se­ga si vo mo­ja­ta sfe­ra!” „No, mo­jot duh e vo ne­bes­na­ta sfera,” odgovoril pobedo­nosno ma~enikot.

126 Ve­ru­va­we deka Son­ce­to e vo centarot na Son­~e­vi­ot

sistem, od­nos­no uni­ver­zu­mot. (vidi: “Ge­oc ­ en­tri­zam”) 127 Re­gi­on (gra­vi­ta­ci­ska sfe­ra) vo koj po­go­le­mo nebesno te­

lo priv­le­ku­va po­ma­lo ne­bes­no telo.

Habitabilna zona128 Si bil eden Ha koj postojano se smeel. Si bil eden drug Bit koj postojano broel. A Bil, samo pari redel. Prviot im se nasmeal na drugite dvajca, Bit izbroil dvaeset i ~etiri varijacii na tonovi, a Bil go unov~il negovoto znaewe. Toj den site bile sre}ni... osven Na.

Haos129 “Haos, ~ove~e!” se za~u vo primordijalniot svet, no za sre}a ovaa fraza potona vo zaborav, za{to nema{e koj da ja slu{ne.

128 Region okolu yvezdite kade {to edna pla­neta so dovolno atmosferski pritisok mo`e da odr`i te~na voda na nejzinata povr{ina, koja e presudna za razvivawe na `ivotot. Me|utoa, habitabilnata zona ne e stabilna i se menuva za vreme na evolucijata na edna yvezda.

129 Bezli~na sostojba na praznina koja mu prethodi na sozdavaweto na svetot vo anti~kite Gr~ki mitovi za sozdavaweto.

Hadron130 “Ha-ha, odron!” rekol eden Lepton, na {to Hadron se nasmeal. “Go gleda{ li kvarkon? Toj e podgotven, ~eka samo patot da se ras~isti, a tvojata sostavna ~esti~ka kade e? Ja nema, ja fati dremka.” Elektron Lepton se nata`il, za{to samo se {eguval i nikomu lo{o ne mi­slel, a skapo platil.

Heli~ko izgrevawe131 „Mili~ko Heli~ko,” mu rekla majka mu na Sonceto, a toa `drignalo i mu izletala edna prominenca.

130 ^esti~ka sostavena od kvarkovi povrzani preku silnata sila.

Postojat dve semejstva na hadroni: barioni (sostaveni od tri kvarkovi) i mezoni (eden kvark i eden anti-kvark). Najpoznatite hadroni se protoni i neutroni. Site hadroni, osven protonite i neutronite, koga se vo jadroto, se nestabilni i se raspa|aat.

131 Se slu~uva koga nekoe nebesno telo e vidlivo za prv pat na

horizontot tokmu pred izgrevaweto na Sonceto. Sekoj den toa }e izgree malku porano i }e ostane podolgo vidlivo pred da izgree Sonceto. Vo slednite denovi }e se pomestuva kon zapad i potoa ve}e nema da se gleda. To~no po edna godina povtorno }e stane vidlivo.

Heli~kite izgrevawa gi koristele starite narodi za nivnite ka­ lendari i za odreduvawe na zemjodelskite aktivnosti.

Cc Ce­les­ti­ja­len132 Dvaj­ca, pod yvez­de­no ne­bo: „Ne­bes­na ubavina.” „Mo­re raj!” „Vo ska­fan­der i pli­vaj!” „Kako yvez­den mor­nar.”

Celestijalnata sfera133 Si bila edna sfera {to ne bila kru`na, nitu polukru`na, tuku ramna kako tacna. Otkako stanala glaven lik so anti~ki {ik, nekoi ja narekle vselena, a drugi planeta Zemja. No, taa e s$ u{te ta`na za{to ne se znae dal’ e ramna ili kru`na.

132 Se ko­ris­ti ko­ga se opi­{u­va ne{to po­vr­za­no so ne­bo­to (vse­le­ na­ta). Po­tek­nu­va od zbo­rot „ne­be­sen, raj­ski”.

133 Imaginarna sfera okolu zemjata koja rotira zaedno so nea.

Site objekti na neboto mo`e da se proektiraat na nea i kako takva e prakti~na astronomska alatka.

Crvja dupka (Wormhole)134 Ova e prikazna za crvot koj izlegol od negovata dupka i se za~udil. Tolku.

134 Hipoteti~ka topolo{ka osobina na prostor-vremeto koja e “kratenka” niz prostor-vremeto.

^~ ^es­ti~­ki prav (kosmi~ki prav)135 Dva stapa raz­go­va­ra­at. „]e te sto­ram prav!” „Is­pra­ven sum, bla­go­da­ram.”

135 Ko­ga go ko­ris­tat ovoj ter­min, as­tro­no­mi­te ne mislat na pravot ka­kov {to go imame do­ma, tuku mno­gu po­ma­li ~esti~ki koi se sos­ta­ve­ni od jag­le­rod ili si­li­ka­ti. Toj pre­diz­vi­ku­va po­ja­va na tem­ni ob­las­ti vo ga­lak­si­it­ e.

^andrasekarova granica136 „Sekoj pat koga preminuvam granica, me mava nostalgija,” re~e g-din ^andra, a g-din Sekar mu re~e da ne se sekira za{to granicite gi pravat lu|eto, a umot e bezgrani~en. „Kade i da zamisli{, ve}e tamu se nao|a{!” dodade toj, i puf - is~ezna!

136 Maksimalna masa na stabilno belo xuxe. Imenuvana e

spored Subramanjan ^andrasekar, indisko-amerikanski astrofizi~ar. Belite xuxiwa, za razlika od yvezdite od glavna niza, se sprotivstavuvaat na gravitaciskiot kolaps preku degenerativniot pritisok na elektronite (DPE), namesto preku termi~kiot otpritisok. ^andrasekarovata granica e masata nad koja DPE vo jadroto na yvezdata e dovolna da go balansira gravitaciskoto privlekuvawe na sopstvenata yvezda. Belite xuxiwa so masa nad ovaa granica se sobiraat ponatamu do stadium na neutronska yvezda ili crna dupka. Tie so masa pod granicata stanuvaat stabilni beli xuxiwa.

Xx Xu­xes­ta pla­ne­ta137 Nep­ris­to­en gos­tin na­~e­ku­va xu­xes­ta pla­ne­ta na samo: „Ka­de ti se dru­gi­te {est dru­gar­~i­wa?”

137 Spo­red de­fi­ni­ci­ja­ta na In­ter­na­ci­o­nal­na­ta as­tro­nom­ska unija (IAU), xuxes­ta pla­ne­ta e ne­bes­no telo koe or­bi­ti­ra okolu Son­ce­to i e do­vol­no ma­siv­no da bi­de sfe­ri~­no (poradi sops­tve­ na­ta gra­vi­ta­ci­ja), no ne go ras­~is­ti­lo re­gi­o­not od pla­ne­te­zi­ma­ li i ne e sa­te­lit.

[{ [var­c{il­dov radius138 „Ej, [varci, kol­ku mo­`e{ da kre­ne{ na ben~?” „Vo naj­ dob­ri­te de­no­vi, 245-ka.” Drugiot se vrti i vika: „Ete ja granicata na [varci!”

Шредингерова мачка139 „Шре-динг!“ му рекол Мр. Лучано Бинг, на г-дин Ли Динг, кој одговорил „Бада-бинг!“ „Шовинизам, пар екселанс, екселенцијо!“, се пожалил поданикот и изгубил глава заради борба за права. Императорот се насмевнал и видеото со мачката смешна да го гледа продолжил.

138 Ra­di­us na „ho­ri­zon­tot na slu­~u­va­wa” (gra­ni­ca na pros­torvre­me­to) na cr­na dupka zad koj ne mo­`e da iz­le­ze ni­ka­kov oblik na materija ili ener­gi­ja.

139 Мисловен експеримент, осмислен од австрискиот физичар Ервин Шредингер. Тоа е илустрација на проблем на Копенхашкото толкување на квантната механика применет на секојдневните предмети, што резултира со контрадикција на здравиот разум.

[pagetizacija140 G-din Strankov pobara ke~ap za {pagetite od kelnerot vo restoranot Luixi na posledniot den od negovoto letuvawe vo Rim, nesvesen deka toa }e bide i posledniot den od negoviot `ivot.

140 Vertikalno istegnuvawe i horizontalno stisnuvawe na objekti vo dolgi tenki formi vo mnogu silni gravitacioni poliwa, pri~ineti od ekstremni plimski sili. Vo najekstremnite slu~ai, blisku do crnite dupki, rastegnuvaweto e tolku silno {to nitu eden objekt ne mo`e da mu se sprotivstavi, nezavisno od silata na negovite sostavni delovi. Terminot e populariziran vo knigata „Kusa istorija na vremeto� (1988) na Stiven Hoking.

Bele{ka za avtorot i deloto

Бранко Прља е роден во Сараево во 1977 година. Од 1990 година живее во Скопје. Има објавувано во земјава и во странство. Дел од текстовите во Азбука за нефизичари се претходно објавени во книгите Атом и Ева (Готен, 2012), Досие: Универз Ум (Готен, 2012), Досие: Ѕвезда Немезис (Готен, 2011) и Досие: Планета Икс (Темплум, 2009), додека други за прв пат се објавени во ова издание. Оваа книга може да се чита самостојно или како прирачник кон горенаведените книги.

Izdava~ka ku}a Goten contact@gotenpublishing.com www.gotenpublishing.com Grafi~ko ureduvawe i dizajn KAPKA dizajn Stru~en sorabotnik: D-r Adrijan Bo`inovski

CIP - Katalogizacija vo publikacija; Nacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski�, Skopje 821.163.3-3 PRQA, Branko Azbuka za nefizi~ari / Branko Prqa. - Skopje : Goten, 2013. - 96 str. : ilustr. ; 11 sm ISBN 978-608-4625-36-0 COBISS.MK-ID 95295754