Opdrachtgevers Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties - Atelier X Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat - Nationale klimaatadaptatiestrategie (NAS) Opdrachtnemers BRIGHT - member of The Cloud Collective Tauw
On
er tw
pe
nd
r de on
ek zo
d es w ati ou bin eb com e g srijke an
Report 06 | 05 | 2019
d in
Koppelkansen klimaatadaptatie in de gebouwde omgeving
k 10
Ontwerpend Onderzoek
e en ti ing ns pta gev ka a om el ad e pp aat Ko im kl
mei 2020
ng tti va en m Sa
Redactie en vormgeving Helder en Duidelijk
Koppelkansen klimaatadaptatie
10 kansrijke koppelingen
Klimaatverandering leidt tot een toename van extreme buien, droogte en hittegolven. Om de gevolgen hiervan te beperken, zijn aanpassingen in de leefomgeving nodig. Het aanpassen van de bestaande, gebouwde omgeving is meestal complex, tijdrovend en kostbaar. Tegelijkertijd zijn er in deze omgeving andere grote opgaven, zoals de energietransitie en veranderingen in de mobiliteit, woonvoorkeuren en zorg. Uit dit ontwerpend onderzoek blijkt dat het koppelen van de opgaven een besparing oplevert in tijd, geld en menselijke capaciteit. En: slim koppelen zorgt voor een groter draagvlak bij bewoners, ondernemers en eigenaren van gebouwen.
Een sterke koppelkans: – levert een bijdrage aan klimaatadaptatie – levert een bijdrage aan een van de andere grote maatschappelijke opgaven – verbetert de kwaliteit van de leefomgeving
Wat betekent klimaatadaptatie voor de bestaande gebouwde omgeving? Zijn er kansen te benutten als adaptatiemaatregelen verbonden worden met andere ruimtelijke opgaven? In samenwerking met het team van de Nationale klimaatadaptatiestrategie (NAS) zijn koppelkansen verkend. De resultaten zijn gepresenteerd op het Nationaal Congres Klimaatadaptatie in 2019 en opgenomen in de klimaatadaptatiedialoog Gebouwde Omgeving.
Onderstaande koppelingen zijn kansrijk in meerdere wijktypen: 1. Waterkracht 2. Slimme straat 3. Parkeren plus 4. Gezamenlijk gebouw 5. Klimaatgevel 6. Collectieve achtertuin 7. Groen in beeld 8. Op en top verdichten 9. Gezond verbond 10. Het dak op
Ontwerpend Onderzoek
Koppelkansen klimaatadaptatie in de gebouwde omgeving Report 06 | 05 | 2019
BOUWSTEEN KLIMAATADAPTATIE
BOUWSTEEN ANDERE TRANSITIE
BETERE LEEFOMGEVING
TECHNISCHE WERKING BUSINESS CASE + DRAAGVLAK
KOPPELKANS
Veel opgaven in de gebouwde omgeving
Meekoppelen biedt voordelen
Dat het klimaat verandert, is duidelijk merkbaar in de gebouwde omgeving. Straten staan vaker onder water door extreme buien; tijdens lange periodes van droogte klinkt de bodem in en verzakken de huizen; extreme hitte zorgt voor hittestress bij mensen en dieren. Klimaatadaptatie betekent: aanpassen aan klimaatverandering. In de gebouwde omgeving gebeurt dit op allerlei manieren, zoals het opvangen van water in ondergrondse buffers, het aanleggen van groen of het verhogen van drempels.
Ruimte is schaars, zeker in de gebouwde omgeving. Alle opgaven leggen een claim op die ruimte, zowel bovengronds als ondergronds. Het combineren van oplossingen voor verschillende opgaven kan een meerwaarde opleveren. Ook de beperkte tijd is een factor van betekenis. Vóór 2050 moeten alle zesduizend wijken van het aardgas afgekoppeld zijn. In datzelfde jaar moet Nederland zodanig zijn ingericht, dat het land is voorbereid op klimaatverandering. Geld speelt eveneens een rol, evenals de beschikbaarheid van arbeid. De financiële mogelijkheden voor klimaatadaptatie in de gebouwde omgeving en de verduurzaming ervan, zijn niet onbegrensd. En voor alle fasen van verduurzaming (ontwerp, planning, vergunningen, participatie, uitvoering, onderhoud, enzovoort) is op dit moment te weinig capaciteit beschikbaar.
De gebouwde omgeving moet ook steeds meer voldoen aan opgaven op het gebied van circulaire economie, veranderende woonvoorkeuren, gezondheid, biodiversiteit en de inclusieve samenleving. Alle opgaven tezamen hebben een grote impact op de gebouwde omgeving. Ze zijn niet los van elkaar te zien.
Draagvlak Misschien wel de belangrijkste motivatie voor het koppelen van de verschillende opgaven is het draagvlak bij bewoners, gebouweigenaren en ondernemers in een wijk. Als voor iedere opgave opnieuw de straat wordt opengebroken – met alle overlast van dien – leidt dat tot vermindering van acceptatie en draagvlak.
Sint Philipsland | foto: ANP
Motieven voor meekoppelen
De wijk: interessant schaalniveau De wijk is de omgeving waarin mensen wonen, hun auto parkeren, boodschappen doen, naar school gaan, de huisarts bezoeken, spelen en de hond uitlaten. Tegelijkertijd worden er systeemkeuzes gemaakt voor de wijk, bijvoorbeeld op het gebied van infrastructuur, energievoorzieningen en herontwikkeling. De wijk is daarmee een interessant schaalniveau om te laten zien welke invloed systeemkeuzes hebben op de dagelijkse routines van de bewoners. Op basis van bepaalde karakteristieken, zoals bouwperiode en dichtheid, zijn wijktypen te onderscheiden. Dit ontwerpend onderzoek gaat uit van de dertien wijktypen die de Hogeschool van Amsterdam (HvA) heeft ontwikkeld voor het onderzoek Het klimaat past ook in uw straatje. Dit onderzoek is heel geschikt als basis voor een ontwerpend onderzoek naar de koppelkansen van klimaatadaptatie in de gebouwde omgeving.
Bedrijventerrein. Er is een zesde type aan toegevoegd, namelijk het Stedelijk Knooppunt. In de gekozen wijktypen spelen nu – of in de zeer nabije toekomst – urgente transitie-opgaven. Zo staan de bloemkoolwijken aan de vooravond van de eerste grote renovatie of herontwikkeling. In de wijken met stedelijke bouwblokken dwingt het gebrek aan beschikbare open ruimte tot het maken van keuzes; de stedelijke knopen zijn de grote verdichtingslocaties van dit moment. De wijktypen zijn in het rapport uitgewerkt in infographics, die verschillende aspecten verbeelden: morfologie, de verhouding tussen privé- en openbaar bezit van gebouwen en groenvoorziening, het type gebouwen, de verhouding tussen de verschillende soorten grondgebruik en welke partijen een rol spelen bij klimaatadaptatie. Ook is van alle wijktypen een principeprofiel getekend: een doorsnee van ongeveer tweehonderd meter door de wijk.
Zes wijktypen Voor een verdere uitwerking is gebruik gemaakt van een selectie van deze wijktypen, te weten: Stedelijk Bouwblok, Tuindorp, Tuinstad, Bloemkoolwijk en BLOEMKOOLWIJK
TUINDORP
1970-1990
BEDRIJF en INDUSTRIETERREIN van alle tijden
BLOEMKOOLWIJK
5
0
5
BEDRIJVENTERREIN
5
10
0
5
10
KNOOPPUNT 1900 - toekomst
STEDELIJK BOUWBLOK
TUINSTAD
TUINSTAD
STEDELIJK KNOOPPUNT
1945-1970
5
0
5
10
5
0
5
10
Isolatie binenzijde
Isolatie in de schil
Bouwstenen voor kansrijke koppelingen ºC
Koppelingen in de wijktypen
ºC
+
+
-
-
Iedere transitie brengt fysieke ingrepen met zich mee. Klimaatadaptatie leidt bijvoorbeeld tot de aanleg van meer groen, wadi’s of waterdoorlatende bestrating. Vanwege de energietransitie komen er voorzieningen in de wijk voor het TEA opslaan en distribueren van TED opwekken, energie; zoals zonnepanelen, buurtbatterijen en warmteoverdrachtstations. Door duurzame mobiliteit neemt het aantal laadpunten toe en een circulaire stedelijke ontwikkeling vereist opslagmogelijkheden voor materialen die geschikt zijn voor hergebruik. Zonneveld Windturbines
Alle kansrijke koppelingen zijn uitgewerkt in de zes wijktypen die in dit onderzoek zijn gebruikt. Per wijktype zijn meerdere koppelingen mogelijk. De uitwerking van de koppelingen is per wijktype verschillend.
KOPPELKANSEN SLIMME COMBINATIES
ºC
Deze fysieke, nuttige ingrepen kunnen dienen als bouwstenen voor kansrijke koppelingen.
Warmte overdracht station Selectie uit de bouwstenen
ºC
Buurt batterij
ºC
ºC
Hoogspanningsleiding Groenblauw Biobased Restwarmte LT dak bouwmateriaal
Geothermie
(Verzwaard) elektriciteitsnet
Collective Biobased warmtepomp isolatiemateriaal
Thuisbatterij Buurt batterij Hoge temperatuur PV op dak warmtenet Circulair ontworpen CO2 absorberend gebouwen materiaal in het straatoppervlak
WKO doublet
Transformatorhuis
CO2 absorberend materiaal in de gevel
LT Warmtenet PV in gevel Dakkas Materialendepot
WIJKTYPE
STEDELIJK BOUWBLOK
1
WATERKRACHT
2
SLIMME STRAAT
3
PARKEREN PLUS
4
GEZAMENLIJK GEBOUW
5
KLIMAATGEVEL
6
COLLECTIEVE ACHTERTUIN
7
GROEN IN BEELD
8
OP EN TOP VERDICHTEN
9
GEZOND VERBOND
10
HET DAK OP
Powernest
TUINDORP
TUINSTAD
BLOEM KOOL- BEDRIJVENWIJK
TERREIN
STEDELIJK KNOOPPUNT
43 STEDELIJK BOUWBLOK
STEDELIJK BOUWBLOK voor 1940
WATERBERGING
9
10
10
THERMISCHE ENERGIE
ZWEMWATER
WATERKRACHT
1
5
4
5
TUINDORP 1910-1940
3
2
6
2
6
5
0
5
Ithaka, Almere | VMX Architects
1
10
PRIVAAT
PUBLIC
HYBRID
TUINDORP 8
7
9
2
6
8
3
1
5
0
5
PRIVAAT
STEDELIJK BOUWBLOK
10
PUBLIC
HYBRID
TUINSTAD
voor 1940
10
TUINSTAD
10
1945-1970
10
5
8
5 9.
9
Voorbeelden slimme koppelingen in
8
STEDELIJK BOUWBLOK
7 4
4
TEO 5
1 2 BLOEMKOOLWIJK
2
1970-1990
0
6
5
PRIVAAT
10
PUBLIC
HYBRID
5
BLOEMKOOLWIJK 6
5
7
8
4
3 2
1 5
0
5
1
10
PRIVAAT
PUBLIC
HYBRID
BEDRIJVENTERREIN
BEDRIJF en INDUSTRIETERREIN van alle tijden
3 10
9
5
10
8
4
WATERBERGING 1
2
3
5
0
5
PRIVAAT
OPSLAG DUURZAME ENERGIE
SPEELPLEIN
GEZAMENLIJK GEBOUW
10
PUBLIC
HYBRID
PUBLIC
HYBRID
4
5
5
10
STEDELIJKE KNOOP alle tijden
8
9 7
Plug ’n Play | JAJA architects
STEDELIJK KNOOPPUNT
10
4 2 3
3
1
5
0
5
PRIVAAT
10
ENERGIEINFRASTRUCTUUR
WATERBERGING
VERBLIJFSRUIMTE
HET DAK OP
WATERBERGING
ENERGIEINFRASTRUCTUUR
VERBLIJFSRUIMTE
SLIMME STRAAT
2
Climat Tile | Tredje Nature
10
10
10
5
6
2
6
5
0
5
PRIVAAT
VERTICALE BEPLANTING
ISOLATIE
HOOGWAARDIG STRAATBEELD
KLIMAATGEVEL
WATERBUFFER
5
OPSLAG VAN ENERGIE
WATERPARTIJ
10
PUBLIC
HYBRID
COLLECTIEVE ACHTERTUIN
6
Sargfabrik, Wenen | BKK3
2
Aan de slag: 5 tips
Ontwerpend onderzoek
1. Benoem de betrokken partijen Afhankelijk van de ruimtelijke eenheid waarin de koppeling plaatsvindt, zijn er andere partijen bij betrokken. In de openbare ruimte zijn het diverse gemeentelijke diensten. In en bij een gebouw gaat het om de eigenaren en gebruikers; in een hybride ruimte zijn het eigenaren en bewoners.
Bij het vraagstuk naar koppelkansen van klimaatadaptatie in de gebouwde omgeving is gebruik gemaakt van ontwerpend onderzoek. Waarom?
2. Leer van stadsvernieuwing De stadsvernieuwing uit de jaren zeventig van de twintigste eeuw is een mooi voorbeeld van een integrale aanpak. 3. Kies diverse startpunten Kansrijke koppelingen kunnen ontstaan vanuit diverse startpunten. Voorbeelden zijn het vernieuwen van een riolering, het realiseren van een waterberging en het aanleggen van een warmtenet. 4. Gebruik typologische innovaties Kansrijke koppelingen kunnen leiden tot een nieuwe ruimtelijke typologie. Bijvoorbeeld een collectief voorzieningengebouw aan de rand van een wijk. 5. Experimenteer in de praktijk Breng koppelkansen in de praktijk door middel van trial and error. De ervaringen maken duidelijk welke slimme koppelingen daadwerkelijk meerwaarde bieden.
Ontwerpend onderzoek is een combinatie van kennisverwerving (ontdekken) en het mogelijk maken van ruimtelijke oplossingen (uitvinden). Een beeldend verslag van resultaten is toegankelijk en biedt inzicht. Veel gebruikte onderdelen in ontwerpend onderzoek zijn: Kijken = de fase van observatie en inventarisatie om inzicht te krijgen in: de structuur van een locatie – in relatie tot de ruimtelijke opgaven; de relatie met boven- en onderliggende schaalniveaus; de wensen en belangen van de betrokken partijen. Kennen = analyse van de feitelijke informatie, om inzicht te krijgen in de relatie tussen de structuur, de opgaven en de verschillende wensen en belangen. Kunnen = de fase van synthese: door het schetsen van alternatieve ontwikkelingsrichtingen komen de kansen en mogelijkheden in beeld, plus de ruimtelijke gevolgen daarvan. Kiezen = evaluatie van de totaaloplossingen aan de hand van de doelstelling en advisering over de te maken keuze.
E DIV
KIJKEN
RGE
CON
REN
?!
KENNEN
KUNNEN
VER
GER
EN
KIEZEN