Buditel

ÏÐÈßÒÅËÈ ÍÀ “ÊÐÚà ÁÓÄÈÒÅË” ÎÒ ÖßË ÑÂßÒ Â ÃËÎÁÀËÍÀÒÀ ÌÐÅÆÀ FACEBOOK Öâåòåëèíà Ñúðáèíñêà, Íåâåíêà Àíãåëîâà, Èðèíà Òîíàñ - Ïóãíåòè, Ñàðà Òàòàðîâà, Ëþäìèëà Ôèëèïîâà, Ëþáêà Êèðèëîâà, Þðè Àñëàíîâ, Âëàäèíà Öåêîâà, Ñèðìà Èâàíîâà, Äåñèñëàâà Àòàíàñîâà, Äèìèòúð Ñòîÿíîâ, Ñòàíêî Éîðäàíîâ, Òèõîìèð Þðóêîâ, Éîðäàí Éîðäàíîâ, Òàòÿíà Äî÷åâà, Ñþçàí Æåíåâà, Ìàðãàðèòà Äîí÷åâà, Ìàðèàíà Éîðäàíîâà, Ñòåôàí Ïðîäàíîâ, Òàíÿ Äèìèòðîâà, Àëåêñàíäúð Ðàäîíîâ, Ïëàìåí Þðóêîâ, Éîðäàí Éîðäàíîâ, Ãþë÷èí Àõìåäîâà, Ñàøî Ñëàâ÷åâ, Ìàðèÿ Êàïîí, Òàíÿ Äèìèòðîâà, Âåñåëèí Ñëèâîâ, Ãàëèíà Âúë÷åâà, Èâàí Òåíåâ, Àëåêñàíäðà Ôîë, Ìàðèÿ Íèêîëîâà, Ìàðèÿ Àëòàìåð Êàðòèêîâà, Ãåîðãè Àòàíàñîâ, Êèðèë ßíàêèåâ, Ñèáèëà Ñòîÿíîâà, Ñòèëèÿí Ãåîðãèåâ, Àäåëà Ñîáîòêîâà, Ìàðèíà Äþëãåðîâà, Âåñåëèíà Êîíñòàíòèíîâà, Åëçà Ñèìîí Áåíëèàí, Ìàðèÿ Ìåðåäèò, Äèìè Ãåîðãèåâ, Áîðèñëàâ Äÿêîâ, Äàìÿí Õàäæèèâàíîâ, Ëàëþ Ìåòåâ, Äèìèòúð Äèìèòðîâ, Ñèëâèÿ Êàðàìôèëîâà, Ïðîäàí Äèìîâ, Ñòàíèñëàâ Èâàíîâ, Ìàêñèì Ìàéåð, Àëåê Òîìàíîâ, Äåñè Ïîïîâ, Òàíÿ Ðèñåìîâà, Äèìèòúð Ðóñåâ, Ìàðèÿ Íèêîëàåâà, Åêàòåðèíà Çàáèëåâà, ßâîð Ìàãíóñ Íèêîëîâ, Âåëèñëàâà Òàí÷åâà, Ðàäîñëàâà Êóçìàíîâà, Åâãåíè Ïàóíîâ, Ïëàìåíà Ïåíåâà, Ñòîÿí Ïðîäàíîâ, Êðóì Ëàçàðîâ, Ðîìàí Ðàøêîâ, Ãåîðãè Èëèåâ, Ìàÿ Ìàðèíîâà, Ïëàìåí Àëåêñàíäðîâ, Íèêîëà Óçóíîâ, Êàëèí Ìàíîëîâ, Ñèëâèÿ Ïåòðîâà, Åëåíà Âèòñêè, Ñòåôàí Êðàåâ, Ñòåôàí Äèìèòðîâ, Àíòîí Òîí÷åâ, Åìèë Íàíêîâ, Êëåàðõîñ Êàïóòñèñ è îùå 1232 ïðèÿòå-

Ó÷ðåäèòåëèòå íà "Êðúã Áóäèòåë" êëîí- Âèäèí Íåãîâî Âèñîêî Ïðåîñâåùåíñòâî Âèäèíñêè ìèòðîïîëèò Äîìåòèàí, ïî÷åòåí ïðåäñåäàòåë, Âåëè÷êè åïèñêîï Ñèîíèé, ñúïðåäñåäàòåë íà Êðúã Áóäèòåë - Âèäèí, Àðõèìàíäðèò Ïîëèêàðï, èíæ. Ïàâåë Ñòàíåâ Ìèõàéëîâ, Èâàéëî Ìèëóøåâ, Ãåîðãè Èâàí÷åâ, Ïåòúð Ñòîÿíîâ, Êðàñèìèð Àíãåëîâ, Àëáåâà Äàðàê÷èåâà, Èðåíà Âàñèëåâà, Ñâåòîñëàâ Äèìèòðîâ, Êðàñèìèð Êðúñòåâ, Ñèìåîí Êðúñòåâ, Öâåòàíà Íèêîëîâà, Ðà÷î Âúëîâ, Àíåëèÿ Àñåíîâà, Êðàñèìèð Êàìåíîâ, Êðàñèìèð Ìèõàéëîâ, Ñèáèëà Ãî÷åâà, Äèìèòúð Òîäîðîâ, Âàëåðè Ñèðàêîâ, Çàõàðèí Çàõàðèåâ, Âåíåëèí Ïèíòîâ, Íåí÷î Íåøåâ, Ðóìÿíà Ãàéäàðîâà, Âåíöèñëàâ Ñòàíåâ, Èðåíà Àëåêñàíäðîâà, ñúïðåäñåäàòåë, Ìåòîäè Èëèåâ, Íàäåæäà Ãúæåâà, Âåðãèë Ìàðèíîâ, Èâàí Æóâåòîâ, Íèíà Íèíîâà, Åâñòàòè Ìàðèíîâ

“Êðúã Áóäèòåë" âêëþ÷âà â ñâîÿòà îáùíîñò ñòóäåíòè è ó÷åíè, îáùåñòâåíèöè è áèçíåñìåíè. Âñè÷êè òå ñà îáåäèíåíè îêîëî îáùèòå öåëè äà ñå: - îïàçè, ñúõðàíè, ðàçâèå è ïîïóëÿðèçèðà áîãàòàòà êóëòóðà, äðåâíàòà èñòîðèÿ è óíèêàëíîòî êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä; - óêðåïè íàöèîíàëíàòà èäåíòè÷íîñò è ñïîìîãíå çà èíòåãðàöèÿòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä â óñëîâèÿòà íà ÷ëåíñòâîòî íà Áúëãàðèÿ â Åâðîïåéñêèÿ Ñúþç. Çà ðåàëèçèðàíå íà öåëèòå ñè Ñäðóæåíèåòî íàáèðà äàðåíèÿ ïî ñìåòêè: Ïúðâà èíâåñòèöèîííà áàíêà - Öåíòðàëà: BIC: FINVBGSF Ñìåòêà â ëåâà: BG06 FINV9150 10BG N0LA CJ Ñìåòêà â åâðî: BG51 FINV9150 10 EU R0LA CP Êðúã Áóäèòåë: Àäðèàíà Ãðåêîâà, ïðîô. Àíäðåé Ïàíòåâ, ä-ð Àëáåíà Òàíåâà, Àëåêñàíäúð Âúë÷åâ, ä-ð Àòàíàñ Îðà÷åâ, ïðîô. Áîæèäàð Äèìèòðîâ, ïðîô. äèí Âàëåðèÿ Ôîë, Âàëåðèÿ Ñàðèåâà, àêàä. Âàñèë Ãþçåëåâ, Âëàäèìèð Âàñåâ, Ãàëÿ Ïèíäèêîâà, ïðîô. ä-ð Ãåîðãè Áàêàëîâ, àêàä. Ãåîðãè Ìàðêîâ, Ãåðãàíà Éîðäàíîâà, Äàíèåëà Àãðå, Äèìè Ãåîðãèåâ, ïðîô. ä.èê.í. Åâãåíè Ñà÷åâ, Åìèë Ãåîðãèåâ, Æå÷êà Òîäîðîâà, ñò.í.ñ. ä-ð Èëÿ Ïðîêîïîâ, í.ñ. ä-ð Èâàí Õðèñòîâ, ñò.í.ñ. ä-ð Éîðäàí Âàñèëåâ, äîö. äèí Êàëèí Ïîðîæàíîâ, ä-ð Êàòÿ Öåêîâà, Êðàñèìèð Íèêîëîâ, Êàìåí Âåëêîâ, ä-ð Êðóì Êàñàáîâ, Ëþäìèë Ñòàí÷åâ, ïðîô. äèí Êèðèë Éîðäàíîâ, ä-ð àðõ. Ìàëâèíà Ðóñåâà, ïðîô. ä-ð Ìàðãàðèòà Âàêëèíîâà, Ìàðèàíà Ïåòðîâà, ïðîô. ä. èçê. Ìèëà Ñàíòîâà, í.ñ. ä-ð Íèêîëàé Ìàðêîâ, Ïàâåë Ïåòêîâ, îòåö ïðîô. äèí Ïåòúð Ãàðåíà, Ïåòúð Êúíåâ, Ïëàìåí Êðàéñêè, äîö. äð Ïëàìåí Ïàâëîâ, Ðîñèöà Îõðèäñêà-Îëñîí, Ðàéíà Ìàíäæóêîâà, Ðóìÿíà Ïàøàëèéñêà, Ñâåòëàíà Ëåíåâà, äîö. äèí Ñåðãåé Èãíàòîâ, ïðîô. ä. èçê. Ñèìåîí Íåäêîâ, í.ñ. ä-ð Ñòåôàíêà Êðúñòåâà, ïðîô. ä.èê.í. Ñòîÿí Äåí÷åâ, äîö. ä-ð Ñòîÿí Ïðîäàíîâ, Ñîíÿ Ïúðâàíîâà, ñò.í.ñ. ä-ð Òåîôàíà Ìàòàêèåâà, Òîäîð Ïåòðîâ, Õðèñòî Äðóìåâ, ïðîô. Õðèñòî Õàðàëàìïèåâ, ñò.í.ñ. Õðèñòî Òåìåëñêè. Êîëåêòèâíè ÷ëåíîâå: Èíñòèòóò ïî òðàêîëîãèÿ "Ïðîô. Àëåêñàíäúð Ôîë" ïðè ÁÀÍ, Íàöèîíàëeí èñòîðè÷åñêè ìóçåé, Íàöèîíàëåí àðõåîëîãè÷åñêè èíñòèòóò ñ ìóçåé ïðè ÁÀÍ; Íàöèîíàëeí ïîëèòåõíè÷åñêè ìóçåé, Íàöèîíàëåí ëèòåðàòóðåí ìóçåé, Ðåãèîíàëåí èñòîðè÷åñêè ìóçåé - Êúðäæàëè, Ñäðóæåíèå íà áúëãàðñêèòå àðõåîëîçè “Ïðîô. Èâàí Âåíåäèêîâ”, Ôîíäàöèÿ "Ñâ. Êíÿç Áîðèñ-Ìèõàèë I" íà Îðäåíà íà Ðèöàðèòå Òàìïëèåðè íà Åðóñàëèì - Âåëèê Ïðèîðàò Áúëãàðèÿ Ïî÷åòíè ÷ëåíîâå (ïî÷èíàëè): ïðîô. äèí Àëåêñàíäúð Ôîë, Àëåêñàíäúð Áîæêîâ, ñò.í.ñ. ä-ð Ãåîðãè Êèòîâ;

ÈÄÅßÒÀ

ISSN - 1312-7829

àâòîðúò

Ñïèñàíèå “Áóäèòåë” å èçäàíèå íà Ñäðóæåíèå “Êðúã Áóäèòåë” Îñíîâàòåë Ïëàìåí Êðàéñêè

Òåíèñêè, êåáàï÷åòà è ...èñòîðèÿ Âå÷å íèêîé íå ñå ó÷óäâà, ÷å ïîêðàé èçáîðèòå íàñåëåíèåòî ñå ïå÷åëè íå ñ ïîëèòè÷åñêè èäåè è äåéñòâèÿ â íåãîâà ïîëçà, à ñ òåíèñêè, êåáàï÷åòà è îùå íåùî... Êúì òîâà "îùå íåùî" íàïîñëåäúê ñå ïðèáàâÿò èñòîðèÿòà è êóëòóðíîòî íè íàñëåäñòâî. Çà ðàäîñò, ñåãà óïðàâëÿâàùèòå (êàòî èçâàäèì ÏÐ-à) ñå îïèòâàò äà íè óáåäÿò, ÷å äàâàò ìèëî è äðàãî çà îïàçâàíå íà íàñëåäñòâîòî. Ñòàíàõìå îáà÷å ñâèäåòåëè íà òîâà, ÷å çà äà ñå ïîêàæàò êàêâè ïàòðèîòè ñà íÿêîè ïîëèòèöè è êàíäèäàò òàêèâà óïîòðåáèõà è èñòîðèÿòà íè. Èñòîðèÿòà, äðàãè èçáðàíè è íåèçáðàíè, íÿìà öâÿò. Òÿ ñè å íàøà, áúëãàðñêà è ïðåäè äà ÿ ïèïíå ÷îâåê, è íàé-âå÷å ïîëèòèê, òðÿáâà äà ñè èçìèå ðúöåòå è äà ñè îñòàâè ïàðòèéíàòà êíèæêà â øêàôà. Æàëêîòî å, ÷å çà äà ÿ ïèïàò ñ îöâåòåíè ðúöå è ãëàâè, èì ïîìàãàò íàøè êîëåãè èñòîðèöè! Ìîëÿ, íå äîêîñâàéòå áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ ïî èçáîðè! Ïëàìåí Êðàéñêè ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 4

Ðåäàêöèîíåí åêèï: Ãëàâåí ðåäàêòîð: äîö. ä-ð Ïëàìåí Ïàâëîâ Îòãîâîðíè ðåäàêòîðè: Èñòîðèÿ Ëþäìèë Ñòàí÷åâ Àðõåîëîãèÿ ä-ð Íèêîëàé Ìàðêîâ Êóëòóðíî íàñëåäñòâî

ïðîô. ä.èê.í. Åâãåíè Ñà÷åâ Ëèòåðàòóðåí ðåäàêòîð Ñîíÿ Ïúðâàíîâà

Àäðåñ íà ðåäàêöèÿòà: óë. Îïúë÷åíñêà 66, Ñîôèÿ, 1303, òåë.: 0884 719 185; 0886 339 909; www.buditel.info; buditel@europressbg.net Çà èçïðàùàíå íà ìàòåðèàëè è ñíèìêè: buditel@mail.bg

Ñïèñàíèå “Áóäèòåë” å ïîäêðåïåíî îò Ñúþçà íà ïå÷àòàðñêàòà èíäóñòðèÿ â Áúëãàðèÿ Èçðàáîòêà: Äóíàâ Ïðåñ ÀÄ

ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ ÒÅÌÀ ÍÀ ÁÐÎß:

7

Áúäåùåòî íà åäèí ìóçåé èëè "â î÷àêâàíå" ... îò Èãëèêà ÌÈØÊÎÂÀ 19 Äåáàòè â ÑÀÙ çà êóëòóðíîòî íè íàñëåäñòâî îò Äèìèòúð ÃÅÎÐÃÈÅ 21 Åâðîïåéöè èëè ïîíå ìàëêî îò Èâåëèíà Ï. ÊÞ×ÓÊÎÂÀ 29 Äîìúò íà òðàêèéñêè âëàäåòåë îò Äàíèåëà ÀÃÐÅ 37 Ðàííîõðèñòèÿíñêè õðàì â Áàíñêî îò Êàòÿ ÌÅËÀÌÅÄ 49 Öúðêâàòà â ìåñòíîñòòà Áóêîâåö êðàé ×èïðîâöè îò ä-ð Àíãåë ÀÍÃÅËΠ56 Êòèòîðèòå íà ìàíàñòèðà "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ" îò ïðîô. Èâàí ÊÀÐÀÉÎÒΠ67 Ðèëñêèÿò ÷óäîòâîðåö è Áèñòðåøêèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Èâàí Ïóñòè" îò Êàëèíà ÒÎÄÎÐÎÂÀ 79 Óðâè÷ ïàçè ñïîìåíà çà öàð Èâàí-Øèøìàí îò ïðîô. Íèêîëàé ÎÂ×ÀÐΠè äîö. Áîíè ÏÅÒÐÓÍÎÂÀ 86  Ñòðàíäæà íà þã îò Ðåçîâî îò Ìèëåíà ÊÀÒÎØÅÂÀ 94 Äæîáåí ÷àñîâíèê íà ìàñîí îò Ëþáîâ ÔÈËÈÏÎÂÀ Àâòîðèòå è ðåäàêöèÿòà ðàáîòÿò áåç âúçíàãðàæäåíèå ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 5

“ÁÓÄÈÒÅË” ñ ïîäêðåïàòà íà

“ÁÓÄÈÒÅË” äî ñåãà ñ ïîäêðåïàòà íà: Âàëäåêñ ÎÎÄ Ëèòî Áàëêàí ÀÄ ÏÊ “Äèìèòúð Áëàãîåâ” ÅÌÀ ÎÎÄ Äèíåâ ÒÑÑ ÅÎÎÄ Áóëãðàôèêà ÅÎÎÄ Àëèàíñ Ïðèíò ÅÎÎÄ Åëèäèñ ÎÎÄ ÈÏÊ “ÐÎÄÈÍÀ” ÀÄ “Îáðàçîâàíèå è íàóêà” ÅÀÄ Êîíêîðä ïàïèð ÎÎÄ “Áàãðà” ÅÎÎÄ ÄÅÌÀÊÑ ÀÄ ÔÀÒÓÌ ÎÎÄ ÀÁÀÃÀÐ ÀÄ ÄÅÄÐÀÊÑ ÑÈÌÎËÈÍÈ 94 Ïå÷àòíèöà íà ÁÍÁ - ÀÄ

ÈÔÎ Äèçàéí ÎÎÄ “ÑÒÎÂÈ” ÅÎÎÄ

ÒÅÌÀ ÍÀ ÁÐÎß

Áúäåùåòî íà åäèí ìóçåé èëè "â î÷àêâàíå" ...

àâòîðúò

îò Èãëèêà ÌÈØÊÎÂÀ, åòíîëîã, óðåäíèê Íàöèîíàëåí åòíîãðàôñêè ìóçåé- ÁÀÍ

ðåç ïîñëåäíèòå ìåñåöè âñå ïî-÷åñòî â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî ñå ïðîèçíàñÿ äóìàòà "ìóçåé". Òðóäíî å äà îáîáùÿ êàêâà òî÷íî å îöåíêàòà, êîÿòî å íàïðàâåíà, íî ïðè âñè÷êè ïîëîæåíèÿ íå å åäíîçíà÷íà. ßñíî å, ÷å íå ìîæå áåç ìóçåè è äíåñ, íî êàêâè òðÿáâà äà áúäàò áúëãàðñêèòå ìóçåè, êàêâè ñà êðèòåðèèòå çà óñïåøíè ïðàêòèêè, êàê îáùåñòâîòî ãè ïðèåìà è êàê õîðàòà, êîèòî ðàáîòÿò â òÿõ ïðèåìàò ñâîÿòà ðàáîòà. Ïðåäëîæèõ òâúðäå ìíîãî òåìè çà äèñêóñèè, íî å êðàéíî âðåìå çà òåçè ïðîáëåìè äà çàïî÷íå äà ñå ãî-

Ï

âîðè è òå äà íàìåðÿò ñâîåòî ðåøåíèå. Ó íàñ ñå çàãîâîðè çà ñúçäàâàíå íà íîâè ìóçåè è òîâà ñå îïðåäåëÿ êàòî åäèí ïðîçîðëèâ äúðæàâíè÷åñêè àêò. Äà, ïðåêðàñíî å, ÷å ñå îòêðèâàò íîâè ìóçåè, ÷å îáùåñòâîòî çàïî÷âà äà ãîâîðè è íà òàçè òåìà. Âåðîÿòíî òîâà áè îçíà÷àâàëî, ÷å îáùåñòâîòî çàÿâÿâà ñâîèòå íóæäè è ïîòðåáíîñòè, ÷å äúðæàâàòà èìà ÿñíà ñòðàòåãèÿ â òàçè îáëàñò. Íîðìàëíî å äà èìà ðàçëè÷íè îöåíêè è äà ñå ïîÿâÿâàò äèñêóñèè ïî òåìàòà, íî è íîðìàëíî å ïðåäè îòêðèâàíåòî íà íîâè ìóçåè äà ñå ïîìèñëè êàêâî ñå ñëó÷âà ñ îñòàíàëèòå, âå÷å ñúùåñòâóâàùè ìóçåè. Äà ñå âèäè êàê ìóçåèòå ó íàñ ðàáîòÿò ñ íîâèÿ Çàêîí çà êóëòóðíî íàñëåäñòâî, êàêâè ñà ñòàíäàðòèòå çà äîáðà ìóçåéíà ðàáîòà è êàêâè ñà òúðñåíèÿòà íà ïóáëèêàòà è àäåêâàòíè ëè ñà ñúùåñòâóâàùèòå ìóçåéíèòå åêñïîçèöèè íà äíåøíîòî âðåìå. Âñåêè, êîéòî ÷åòå òîçè òåêñò, ïúðâîíà÷àëíî ùå ñè ïîìèñëè, ÷å ùå íàïðàâÿ âúçõâàëà íà äåéíîñòòà íà ðàáîòåùèòå â ìóçåèòå è ùå ñòîâàðÿ âñè÷êè ïðîáëåìè

ÁÓÄÈÒÅË 4(24)/2011 7

âúðõó äúðæàâàòà, âúðõó îáùèíèòå, âúðõó íÿêîé äðóã... Àç îáà÷å ùå ñå îïèòàì äà ïðåäñòàâÿ ñúñòîÿíèåòî íà ìóçåèòå, åñòåñòâåíî ïðå÷óïåíî ïðåç ñîáñòâåíàòà ìè ïðèçìà, êàòî ðàáîòåù â ìóçåé è êàòî ÷àñò îò ïóáëèêàòà, êîÿòî ïîñåùàâà ìóçåéíèòå åêñïîçèöèè. Ìíîãî ÷åñòî ó íàñ ñå ñðàâíÿâàìå ñ åêñïîçèöèèòå, êîèòî ïðåäëàãàò ìóçåèòå â Åâðîïà. Ïîäîáíà å ñèòóàöèÿòà îùå â ïúðâèòå ãîäèíè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî, êîãàòî ëè÷íîñòè êàòî Äèìèòúð Ìàðèíîâ è Èâàí Øèøìàíîâ ðàçìåíÿò ìíîæåñòâî ïèñìà çà áúäåùåòî íà ìóçåèòå è ïèøàò: " ïðîñâåòíèòå äíåñêà íàðîäè èìà âåëèêîëåïíè ìóçåè ïî àðõåîëîãèÿ, õóäîæåñòâîòî, ÷å è ïî èñòîðèÿòà, íî åòíîãðàôè÷åñêè ìóçåè ëèïñâàò è åäâàì ñåãà ñà ñúçäàäåíè è îòêðèòè, è ñå íàìèðàò â ñâîåòî äåòñòâî "(Ìàðèíîâ, 1907). Òîâà

å âðåìåòî íà Íàðîäíèòå ìóçåè, êîèòî ïðåäè âñè÷êî ñå ñòðåìÿò äà ñúáåðàò ïðåäìåòè, ñâúðçàíè ñ îòìèðàùèÿ ïàòðèàðõàëåí áèò.

Êàêâà å ñèòóàöèÿòà äíåñ? Êàêâî îòëè÷àâà âñåêè åäèí îò íàøèòå ìóçåè, êîèòî èìàò àìáèöèÿòà äà ïðåäñòàâÿò åòíîãðàôñêèòå ñè ñáèðêè? Äàëè â òåçè åêñïîçèöèè èìà ðàçëè÷íè èäåè è äèíàìè÷íî ïðåäñòàâÿíå, êîèòî äà ãè îòëè÷àâàò îò îñòàíàëèòå? Íà òîçè âúïðîñ, ñ ðèñê äà ðàçãíåâÿ öÿëàòà ìóçåéíà êîëåãèÿ, îòãîâîðúò å "íå". À è êàê äà ñå íàìåðè íåùî îòëè÷èòåëíî, êîãàòî àç ñàìàòà ïîìíÿ ÷àñò îò åêñïîçèöèèòå îò ó÷åíè÷åñêèòå ñè ãîäèíè, à âå÷å èìàì çíà÷èòåëåí ñòàæ â ìóçåé (20 ãîäèíè). Çâó÷è ïàðàäîê-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 8

Ôîòîñè îò åêñïîçèöèÿòà íà Íàðîäíèÿ åòíîãðàôñêè ìóçåé îò 30-òå è40-òå ãîäèíè íà ÕÕ âåê. Âðåìåòî, â êîåòî çà âñè÷êè ïîñåòèòåëè íà ñòîëèöàòà å áèëà âàëèäíà ìàêñèìàòà "Êîéòî å èäâàë â Ñîôèÿ è íå å âèäÿë Ãðàäèíàòà ñ æèâîòíèòå (Çîîëîãè÷åñêàòà ãðàäèíà) è Êúùàòà ñ êóêëèòå (ìóçåÿ), íèùî íå å âèäÿë”.  òåçè ãîäèíè, çà äà ìîãàò äà íå óìîðÿâàò õîðàòà ñ íåïðåêúñíàò ïîêàç ñàìî íà êîñòþìè, ñà áèëè ïðåäñòàâÿíè ðàçëè÷íè ñöåíè îò áèòà íà òîãàâàøíèòå õîðà. À ìàíåêåíèòå îò âîñúê, ñúîòâåòñòâàùè íà àíòðîïîëîãè÷åñêèÿ òèï íà õîðàòà îò ðàçëè÷íè êðàèùà íà ñòðàíàòà ñà áèëè èçðàáîòâàíè â ñïåöèàëíî àòåëèå êúì ìóçåÿ. Çà îãðîìíî ñúæàëåíèå òå ñà áèëè óíèùîæåíè ïî âðåìå íà áîìáàðäèðîâêèòå, à ñëåä èäâàíåòî íà "íàðîäíàòà âëàñò" àòåëèåòî íå å ïîäíîâèëî ðàáîòàòà ñè. Íà ïðàêòèêà íà÷èíèòå íà åêñïîíèðàíå îò òîçè ïåðèîä ñà áèëè èçêëþ÷èòåëíî àòðàêòèâíè çà ïóáëèêàòà è â êðàê ñ òîãàâàøíèòå òåíäåíöèè çà ìóçååí ïîêàç. Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å â åêñïîçèöèèòå âçîðúò íà óðåäíèöèòå å îòïðàâåí êúì ïðåäñòàâÿíå íà ïàòðèàðõàëíàòà ñåëñêà êóëòóðà, êîåòî å â ñúùíîñòòà íà èäåèòå çà íàðîäíèòå ìóçåè â îáùîåâðîïåéñêè ìàùàá. ñàëíî, íî ìîæå áè åäíà îò ïðè÷èíèòå å â áîãàòñòâîòî íà êîëåêöèèòå. Êàòî ðàç÷èòàò ñàìî íà òÿõíàòà öåííîñò, óðåäíèöè-

òå íàé-÷åñòî ñå îòêàçâàò äà òúðñÿò íà÷èí çà ïî-àòðàêòèâíîòî èì ïðåäñòàâÿíå. Åñòåñòâåíî, íå êàçâàì, ÷å òðÿáâà äà ïðî-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 9

äàäåì êîëåêöèèòå ñè èëè äà íå ãè èçïîëçâàìå. Ïðåäè äîñòà ãîäèíè âèäÿõ åäèí ìàëúê ìóçåé â Ñàðäèíèÿ, ïîñâåòåí íà ìàñêèòå.  íåãî íÿìàøå ïîâå÷å îò 50 ïðåäìåòà, ïðîñòðàíñòâîòî íå áå ïî-ãîëÿìî îò 150 êâàäðàòíè ìåòðà, íî â íåãî èìàøå ïîòàïÿíå â ìàñêàðàäà, èìàøå ìíîæåñòâî èñòîðèè íà ìåñòíèòå è òåõíèÿ ìàñêàðàä, ñ êîéòî ñå ãîðäåÿò è âñúùíîñò ïîñåùåíèåòî áå ïúëíîöåííî. Êàêâî ñå ñëó÷âà ïðè íàñ? Ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò îò íàñ, ìóçåéíèòå óðåäíèöè, ñå ñòðåìèì äà ïîêàæåì íà ïóáëèêàòà ïðåäè âñè÷êî íàëè÷íèòå ïðåêðàñíè ïðåäìåòè, ñâèäåòåëñòâà çà æèâîòà ïðåäè íàñ. È òî÷íî òóê, êàòî ÷å å êëþ÷úò êúì ïðîáëåìà. Íèå âñúùíîñò ñìå àíãàæèðàíè ïðåäè âñè÷êî ñ ìèíàëîòî, à íå ñ âúëíåíèÿòà íà äíåøíèÿ äåí. Òîâà ïðàâè åêñïîçèöèèòå, êîèòî ñúçäàâàìå àäðåñèðàíè êúì ìíîãî ìàëúê áðîé ïîñåòèòåëè, çàùîòî çà íàñ ìóçåÿò îñòàâà ìÿñòî, â êîåòî ñå ïðåäñòàâÿò êðàñèâè ïðåäìåòè, ñ êîèòî òðÿáâà äà ñå ãîðäååì. ×åñòî ïîñëàíèÿòà, êîèòî îòïðàâÿìå êúì ïóáëèêàòà ñà íàñèòåíè ñ äóìèòå "óíèêàëíî" è "èçâîð íà íàöèîíàëíî ñàìî÷óâñòâèå". Ìóçåÿò îñòàâà èíñòèòóöèÿ, ñâúðçàíà ñàìî ñ ìèíàëîòî, õðàì íà ìóçèòå, ëèïñâà îáùóâàíåòî ñ ïîñåòèòåëèòå, ëèïñâà ïðîâîêàöèÿòà êúì ìèñëåíå, êúì íÿêàêâà ðåôëåêñèÿ, ëèïñâà äèíàìèêàòà. Ùå êàæåòå, àìè íàïðàâåòå ãî. Ñëåä êàòî çíàåòå êàêâî ëèïñâà âúâ âàøèòå èçëîæáè? Çà ñúæàëåíèå îòíîâî íåùàòà íå ñà òîëêîâà ïðîñòè.

Çà êàêâî èäå ðå÷? Êîé ó íàñ îïðåäåëÿ ñòàíäàðòèòå çà óñïåøíà ìóçåéíà åêñïîçèöèÿ è ìåòîäîëîãèÿòà çà ðåàëèçàöèÿòà é? Ïîäîáíè ïðàâèëà íÿìà, ëèïñâà îáó÷åíèå íà ñïåöèàëèñòèòå,

ñúîòâåòñòâàùî íà ñúâðåìåííèòå ñâåòîâíè ñòàíäàðòè. Êàê âñúùíîñò ïîëó÷àâàò îáðàçîâàíèåòî ñè ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè? Ïðåîáëàäàâàùàò ÷àñò îò òÿõ ñà çàâúðøèëè ñïåöèàëíîñòèòå "Èñòîðèÿ", "Àðõåîëîãèÿ" è "Åòíîëîãèÿ" âúâ âîäåùèòå ó íàñ óíèâåðñèòåòè. Çà ðàçëèêà îò äîáðîòî îáðàçîâàíèå â èçáðîåíèòå ñïåöèàëíîñòè, îáó÷åíèåòî çà ìóçåéíè ñïåöèàëèñòè íå å íà íóæíîòî íèâî.  ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò îò êàòåäðèòå âñå îùå ñå ãîâîðè çà "ìóçåéíî äåëî". Ñàìàòà äóìè÷êà äåëî íàâÿâà ñïîìåíà çà íåùî ïî÷òè ñàìîäåéíî, íåùî, êîåòî íå å îñîáåíî ÿñíî. ×åñòî ñïåöèàëèñòè â ðàçëè÷íè îáëàñòè ïðîñòî ðàçêàçâàò çà òåìè, êîèòî òå ñàìèòå ñà èçñëåäâàëè, êîåòî íå äàâà ÿñíîòà çà ìóçåÿ è òîâà êàêâî ñå ïðàâè â íåãî. Ëèïñâà ñòàæàíòñêà ïðîãðàìà çà ñòóäåíòè, â ðàìêèòå íà êîÿòî òå äà ñå äîêîñíàò äî ñúùíîñòòà íà ðàáîòàòà â ìóçåèòå. À àêî ñòóäåíòèòå äîéäàò íà ñòàæ â ìóçåèòå , òå ÷åñòî ïðîñòî ñà êàðàíè äà ïðåïèñâàò ôèøîâå èëè äà âúðøàò ðàáîòà, êîÿòî å äîñàäíà çà ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè. Òîâà êàðà ìëàäèòå äà ñâúðçâàò ìóçåÿ ñàìî ñ íåùî óìèðàùî, íîñåùî àðîìàòà íà íàôòàëèí. Òóê íå ìîãà äà îòìèíà åäíî ïîëîæèòåëíî ÿâëåíèå, íà êîåòî ñòàíàõ ñâèäåòåë ïðåäè ìåñåöè. Ïî âðåìå íà òåðåííî ïðîó÷âàíå (ôèíàñèðàíî îò âúíøíà èíñòèòóöèÿ ïî ïðîåêò) íàáëþäàâàõ ñòóäåíòè îò ÑÂÓÁÈÒ, êîèòî èìàõà ñòàæ â Èñòîðè÷åñêè ìóçåé - Ìàëêî Òúðíîâî. Âñè÷êè òå áÿõà îò ñïåöèàëíîñòòà "Îïàçâàíå íà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî"ìàãèñòðè, à áàêàëàâúðñêîòî èì îáó÷åíèå å áèëî â ðàçëè÷íè äðóãè ñïåöèàëíîñòè. Ñòóäåíòèòå èçâúðøâàõà òåðåííè ïðîó÷âàíèÿ ñ ìóçåéíèòå óðåäíèöè, çàñíåìàõà èêîíèòå â õðàìîâåòå ïî ñåëàòà, ñúçäàâà-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 10

õà äèãèòàëíè áàçè-äàííè çà èêîíèòå è ïàìåòíèöèòå â ðåãèîíà, ïîäãîòâÿõà ðàçëè÷íè ïðåçåíòàöèè çà ðåãèîíà è ðåêëàìíè ìàòåðèàëè. Ïðè ðàçãîâîð ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò îò òÿõ çàÿâèõà æåëàíèåòî ñè äà ñå çàíèìàâàò ñ ïîäîáíà ïðîôåñèÿ è ñëåä çàâúðøâàíå íà îáðàçîâàòåëíàòà ñòåïåí. Çà ÷àñò îò òÿõ ïðîôåñèÿòà íà óðåäíèê â ìóçåé áå ïðèâëåêàòåëíà. Íî êîãàòî òå äîéäàò äà ðàáîòÿò èñòèíñêè â ìóçåé, ùå ñå ñáëúñ-êàò ñ ìíîæåñòâî ïðîáëåìè, è ïðåäè âñè÷êî ñ ëèïñàòà íà ïðàâèëà, íà ÿñíà ìåòîäîëîãèÿ íà ðàáîòà. Çàùîòî îáó÷åíèåòî â ìóçåéíàòà ïðîôåñèÿ ñòàâà èíòóèòèâíî, åñòåñòâåíî, àêî ñàìèÿò ÷îâåê æåëàå äà íàó÷è íåùî íîâî è äà óñúâúðøåíñòâà ñåáå ñè êàòî ñïåöèàëèñò. Òà ïàê èäå ðå÷ çà ïðàâèëàòà è

íà÷èíà, ïî êîéòî ñå ðàáîòè ó íàñ è â îñòàíàëèòå ñòðàíè, êîèòî ñå ðàäâàò íà ïîñåòèòåëè. Êàê ñå ïðàâè åòíîãðàôñêà èçëîæáà ó íàñ? Íàé-÷åñòî ïðîñòðàíñòâîòî ïðîñòî ñå çàïúëâà ñ ïðåäìåòè, òúðñÿò ñå ôîòîñè îò àðõèâà ïî òåìàòà, ïî íÿêîÿ íàðîäíà ïåñåí êàòî äîïúëíåíèå, à ïîñëå ñå ïîñòàâÿ åäíî ãðúìêî çàãëàâèå. Àêî ïîãëåäíåì çàãëàâèÿòà íà ðàçëè÷íè åêñïîçèöèè, ùå âèäèì, ÷å ÷åñòî òå ñà âàðèàöèÿ íà åäíî è ñúùî íåùî - "Ìàãèÿ", "Êðàñîòà è ...", "Ñâåòúò íà". Òîâà ãîâîðè è çà îñíîâíàòà öåë - ÷ðåç ïîêàçâàíåòî íà êðàñèâè ïðåäìåòè äà ñå ïðåñúçäàäå ìèíàëîòî. Íî äàëè òîâà å äîñòàòú÷íî çà äíåøíèòå õîðà? Êàêâî íîâî ìîãàò äà íàó÷àò òå è êàê òî ñå âðúçâà ñ òåõíèÿ æèâîò? Åòî íà òåçè íåùà íÿìà êîé äà òå

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 11

íàó÷è. Âÿðíî å, ÷å âñåêè ñàì òðÿáâà äà "ðàç÷îïëè" èäåÿòà ñè è äà ÿ ïðåäñòàâè ïî àòðàêòèâåí íà÷èí, íî êàê ñå ñëó÷âà òîâà?  ñòðàíèòå îò åâðî-àòëàíòè÷åñêèÿ àðåàë ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè ïîäãîòâÿò ñâîèòå ïëàíîâå è ðàáîòÿò ãîäèíè ïî òÿõ, èçãîòâÿò ïðåäâàðèòåëíà ïëàí - ñìåòêà è ðàáîòÿò ïî îïðåäåëåíà òåìà â ðàìêèòå íà 3 -5 ãîäèíè.  íà÷àëîòî íà ðàáîòàòà èçñëåäâàíèÿòà ñà êîíöåíòðèðàíè â ñîáñòâåíèÿ ìóçåé, çà äà ìîæå äà ñå èçâúðøè ïúðâîíà÷àëåí àíàëèç íà âñè÷êî, ñ êîåòî ñå ðàçïîëàãà. Ïàðàëåëíî ñå ðàáîòè ñ ðàçëè÷íè àðõèâè, ñòàðòèðà ñå ïðîó÷âàòåëñêà ðàáîòà íà òåðåí è ñå ìèñëè çà âèçóàëèçàöèÿòà íà

âñÿêà òåìà îò åêñïîçèöèÿòà, çà îáðàçîâàòåëíèòå ïðîãðàìè çà ðàçëè÷íèòå òàðãåòãðóïè, çà ðàçëè÷íèòå ðåêëàìíè ìàòåðèàëè. Çà âñÿêà åäíà îò ìàðêèðàíèòå äåéíîñòè èìà íàëè÷åí áþäæåò. Òàêà ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè ìîãàò äà íàïðàâÿò åäíà èçëîæáà, êîÿòî ïðîâîêèðà ìèñëåíåòî. Òå îáìèñëÿò âàðèàíòèòå çà ïðåäñòàâÿíå ñ ðàçëè÷íè äèçàéíåðè è ñïåöèàëèñòè ïî ïðîñòðàíñòâåíî îôîðìëåíèå, òàêà ÷å âñåêè äåòàéë äà áúäå èçïèïàí â çàâèñèìîñò îò îïðåäåëåíî ïðîñòðàíñòâî. Ïóáëèêàòà çíàå çà ïîäãîòâÿíèòå ñúáèòèÿ è ìîæå äà î÷àêâà ïîãëåäà íà òåçè ñïåöèàëèñòè, à ñ òîâà ñå îáåçïå÷àâàò è ìóçåéíèòå äåéíîñòè.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 12

Åäíî ìàëêî ïî-ðàç÷óïåíî ïðåäñòàâÿíå íà òåìàòà çà ìàñêèòå è ìàñêàðàäèòå â ìóçåÿ, îñúùåñòâåíî ÷ðåç åêñïîçèöèÿòà "Êàðíàâàëúò - êðàë íà Åâðîïà", ôèíàíñèðàíà îò Ïðîãðàìà "Êóëòóðà" íà ÅÑ. Íî åêñïîçèöèîííèòå ìåáåëè ïúòóâàõà çàåäíî ñ åêñïîíàòèòå îò èçëîæáàòà, îñúùåñòâåíà îò ïåò åâðîïåéñêè ìóçåÿ è ïðèíàäëåæàò íà èòàëèàíñêèÿ ìóçåé, ðúêîâîäåù ïðîåêòà. È ñàìî äà ñïîäåëÿ, ÷å òå áÿõà èçðàáîòåíè ñàìî çà íóæäèòå íà òàçè åêñïîçèöèÿ, à íå ñà ÷àñò îò îáîðóäâàíåòî íà ìóçåÿ. È çà ñêåïòèöèòå, êîèòî âåäíàãà ùå êàæàò, ÷å ñòàâà äóìà çà åâðîïàðè è òîâà å äðóãî íåùî, äà íàïîìíÿ, ÷å çà ó÷àñòèå â ïîäîáíà ïðîãðàìà íà ÅÑ ñà íóæíè 50% ñîáñòâåíè âëîæåíèÿ îò âñåêè ó÷àñòíèê. À êîãàòî åäèí ìóçåé íå ðàçïîëàãà ñúñ ñâîé áþäæåò è âëàãà åäèíñòâåíî ÷îâåøêèòå ñè ðåñóðñè, íå ìîæå äà ó÷àñòâà ïúëíîöåííî â ðàáîòàòà ïî ïîäîáíè ïðîåêòè, òúé êàòî çà äåéíîñòèòå ñè ïîëó÷àâà ñóìà, ðàâíà íà âëîæåíîòî. Ïðè òàçè åêñïîçèöèÿ âîäåùåòî å äà ñå ïîêàæå ñúâðåìåííîòî ñúñòîÿíèå íà ìàñêàðàäà è äà ñå ïðåäñòàâÿò îáùèòå åâðîïåéñêè åëåìåíòè â íåãî, êàòî ñå îòêðîÿò îòäåëíèòå ðåãèîíàëíè ñïåöèôèêè. ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 13

Êàê ñå ñëó÷âàò íåùàòà ïðè íàñ? Ñúùåñòâóâà ñòðàòåãèÿ çà âîäåùèòå ó íàñ ìóçåè, êîÿòî å ïóáëèêóâàíà íà ñàéòà íà ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòðàòà, íî ïðè åäèí áåãúë ïðî÷èò ùå âèäèì, ÷å íåùàòà, êîèòî ñå ñëó÷âàò ïðåç ïîñëåäíèòå ìåñåöè ñà äî-

ñòà ðàçëè÷íè. Êàê ñå ñúçäàâà ìóçåé - ñïîðåä Çàêîíà çà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî å íóæíî äà ðàçïîëàãàòå ñ ðåãèñòðèðàíè êóëòóðíè öåííîñòè, ñãðàäà, ñïåöèàëèñòè è áþäæåò. Êàê îáà÷å ñå ñòðóêòóðèðàò áþäæåòèòå íà ìóçåèòå ó íàñ? Äàëè ñà ñúîáðàçåíè ñ íàëè÷íèòå êóëòóðíè öåííîñòè, êîèòî òðÿáâà äà áúäàò îïàçâàíè, äàëè ñà ñúîáðàçåíè ñ ïðîñòðàíñòâàòà, îáèòàâàíè îò ìóçåéíèòå åêñïîçèöèè, êàê ñå ãëåäà íà ïåðñîíàëà â ìóçåèòå - îñâåí ñðåäñòâàòà çà çàïëàòè èìà ëè ñðåäñòâà çà åêñïîçèöèè, çà ïîâèøàâàíå êâàëèôèêàöèÿòà íà ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè è êîé áè ïîâèøèë òÿõíàòà êâàëèôèêàöèÿ, êàòî äàæå õîðàòà, êîèòî îáó÷àâàò íà ìóçåîëîãèÿ ñå áðîÿò íà ïðúñòè, è äîðè òå âñå îùå ñå ó÷àò íà "ìóçåéíî äåëî"?  õîäà íà òåçè ìèñëè, è êàòî èìàì ïðåäâèä "ñîáñòâåíàòà ñè êàìáàíàðèÿ", ùå ñïîäåëÿ, ÷å â Íàöèîíàëíèÿ åòíîãðàôñêè ìóçåé ëèïñâà îòäåëåí áþäæåò ñ ïåðà çà ìóçåéíèòå äåéíîñòè. Áþäæåòúò å îáù - íà èíñòèòóòà è ìóçåÿ, à ñðåäñòâàòà ñà ñàìî çà çàïëàòè. Ïîëó÷åíèòå ïðèõîäè ñå èçïîëçâàò çà ïîêðèâàíå íà ðàçõîäèòå ïî îñâåòëåíèå, îòîïëåíèå, êîìóíèêàöèè, çàïëàùàíå íà îõðàíà è êîíñóìàòèâè. Íÿìà ñðåäñòâà çà ðåêëàìíè ìàòåðèàëè, à çà òàáëà ìîæå ñàìî äà ñå ìå÷òàå, êàòî ìàòåðèàëèòå ñà ñàìî îò ôîíäà íà ìóçåÿ, íÿìà ñðåäñòâà çà ïðîó÷âàíå. Ïðåç öåëèÿ ìè òðóäîâ ñòàæ â ìóçåÿ íå å èìàëî òåðåííî ïðîó÷âàíå, ôèíàíñèðàíî îò áþäæåòà. Äà, ìóçåÿò ñå íàìèðà ïîä øàïêàòà íà ÁÀÍ è òîâà âñúùíîñò å êëþ÷úò êúì ïðîáëåìà. Äúðæàâàòà íå îòïóñêà ñðåäñòâà íà ÁÀÍ, ñúîáðàçÿâàéêè ñå ñ íàëè÷èåòî íà ìóçåè â àêàäåìèÿòà, çà äà ìîãàò äà ñå ñôîðìèðàò áþäæåòè, äàâàùè âúçìîæíîñò çà àêòóàëíè åêñïîçèöèè è àäåêâàòíè ìóçåéíè äåéíîñòè. Ôàêòúò, ÷å ìóçåÿò å ÷àñò îò ñòðóê-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 14

Åêñïîçèöèÿ â Íàöèîíàëíèÿ åòíîãðàôñêè ìóçåé îò 2009 ã. Ìóçåÿò íåðàçïîëàãà ñ àäåêâàòíî åêñïîçèöèîííî îáîðóäâàíå è äíåñ, êîåòî íå ìó äàâà âúçìîæíîñò äà èçïúëíÿâà àêòèâíî ñâîÿòà ìèñèÿ è äà ïðåäñòàâÿ íà ïîñåòèòåëèòå ñè ðàçëè÷íè êîíöåïòóàëíè åêñïîçèöèè èëè äà èçãðàäè ñâîÿ ïîñòîÿííà åêñïîçèöèÿ. Ìàíåêåíèòå ñà ñòàðè è ïîâðåäåíè, à ÷àñò îò âèòðèíèòå ñà îò Ðåçèäåíöèÿòà íà Òîäîð Æèâêîâ, â êîèòî ñà áèëè ïîäðåæäàíè ïîäàðúöèòå îò ëèäåðèòå íà "áðàòñêèòå êîìïàðòèè" ñåãà ñà åäèíñòâåíàòà åêñïîçöèîííà ìåáåë. À ïîãëåäúò íà óðåäíèöèòå êúì êóëòóðàòà íå å ïðîìåíåí - îòíîâî íà ïîêàç ñà ãëàâíî ïðåäìåòèòå, ñâúðçàíè ñ ïàòðèàðõàëíàòà êóëòóðà, êîåòî îòäàëå÷àâà ñúâðåìåííèöèòå îò ìóçåéíèÿ ïîêàç. òóðàòà íà ÁÀÍ ãî ïðàâè àâòîìàòè÷íî "÷óæä" çà ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà, çà êîéòî òî íÿìà ãðèæà. Òîâà îòíîøåíèå ëè÷è â "ïîñòàâÿíåòî" íà ïðîáëåìà çà ñãðàäàòà íà Íàöèîíàëíèÿ åòíîãðàôñêè ìóçåé. Àêî ñå ôîêóñèðàìå âúðõó òàçè òåìà, ùå ñå íàëîæè äà çàêëþ÷èì, ÷å òîâà å õðîíè÷åí ïðîáëåì çà íàñ. ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 15

Åòíîãðàôñêèÿò ìóçåé å åäèí îò íàé-ñòàðèòå ìóçåè íà Áúëãàðèÿ. Ó÷ðåäåí å ñúñ Çàêîíà çà Íàðîäíîòî ïðîñâåùåíèå îò 1909 ã.(Äúðæàâåí âåñòíèê, áð.49, 1909 ã.) êàòî Íàðîäåí åòíîãðàôè÷åñêè ìóçåé ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà Íàðîäíîòî ïðîñâåùåíèå. Ïðåç 1947 ã. ïî ïðåäëîæåíèå íà Òîäîð Ïàâëîâ ïðåìèíàâà â ñòðóêòóðàòà íà ÁÀÍ, à îò 1949 ã. ñ Ðåøåíèå íà ÁÀÍ å îáåäèíåí ñ Èíñòèòóòà ïî íàðîäîíàóêà â Åòíîãðàôñêè èíñòèòóò ñ ìóçåé. Ïðåç 2011 ã. Åòíîãðàôñêèÿò ìóçåé ñå ñëèâà ñ Èíñòèòóòà çà ôîëêëîð è ÅÈÌ??? êàòî ÷àñò îò ñòðóêòóðíàòà ðåôîðìà íà ÁÀÍ.  äúëãîãîäèøíàòà ñè èñòîðèÿ å áèë âîäåùà êóëòóðíà è íàó÷íà èíñòèòóöèÿ çà èçäèðâàíå, ñúõðàíåíèå è èçñëåäâàíå íà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî íà áúëãàðèòå. Åòíîãðàôñêèÿò ìóçåé ïðèòåæàâà áîãàòà êîëåêöèÿ îò íàä 55 000 äâèæèìè êóëòóðíè öåííîñòè (âïèñàíè â îñíîâíèÿ ìóçååí ôîíä) - ïðîèçâåäåíèÿ íà áúëãàðñêîòî íàðîäíî òâîð÷åñòâî (êîñòþìè, íàêèòè, ïðîèçâåäåíèÿ íà íàðîäíîòî èçêóñòâî, òúêàíè, ïðåäìåòè íà áèòà è ïð.), êîèòî ñà ñúáèðàíè îò âñè÷êè êðàèùà íà áúëãàðñêàòà åòíè÷åñêà òåðèòîðèÿ. Êîãàòî ãîâîðèì çà âðåìåâèÿ äèàïàçîí íà êîëåêöèèòå íè, ùå ñå íàëîæè ñ òúãà äà ïîä÷åðòàÿ, ÷å ñúáðàíèòå ïðåäìåòè ñà áèòóâàëè â æèâîòà íà áúëãàðèòå äî ñðåäàòà íà ÕÕ â. Äíåñ âå÷å æèâååì â ÕÕI â, à òîâà îçíà÷àâà, ÷å íå ìîæåì äà áúäåì ôîêóñèðàíè ñàìî âúðõó òðàäèöèîííàòà "ñåëñêà êóëòóðà", êîÿòî å áèëà æèâà äî ñðåäàòà íà ìèíàëèÿ âåê. Êàê ñå å ïðîìåíèëà êóëòóðàòà íà áúëãàðèòå, íà ðàçëè÷íèòå åòíè÷åñêè è ðåëèãèîçíè îáùíîñòè? Âðåìå å ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè è ðúêîâîäèòåëèòå íà èíñòèòóöèÿòà äà ñè ïî-

ñòàâÿò òåçè âúïðîñè. Òúæíàòà êîíñòàòàöèÿ å, ÷å çàñåãà çà òîçè ïåðèîä â ìóçåÿ ñúùåñòâóâà âàêóóì... Îùå îò ñàìîòî îòäåëÿíå íà ìóçåÿ êàòî ñàìîñòîÿòåëåí Íàðîäåí åòíîãðàôè÷åñêè ìóçåé ïðåç 1906 ã. ñå ïîñòàâÿ ïðîáëåìúò çà ñãðàäàòà íà ìóçåÿ, êîÿòî íå äàâà âúçìîæíîñò çà èçïúëíåíèå íà ìóçåéíè ôóíêöèè. Ìóçåÿò ñÿêàø å îðèñàí äà íÿìà ñïåöèàëíà ñãðàäà, â êîÿòî äà ìîæå äà ïðåäñòàâè ñâîÿòà äåéíîñò. Ìàëêî ïðåäè âëèçàíåòî íè âúâ Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñå ïîÿâÿâà ñâåòúë ëú÷ íà íàäåæäà çà åòíîãðàôèòå. Ñ Óêàç íà öàð Áîðèñ III îò 1940 ã. å îïðåäåëåíà ïëîù îò îêîëî 3000 êâ. ì. â êâ. Ëîçåíåö, áëèçî äî ñãðàäàòà íà Ôðåíñêèÿ êîëåæ, çà ïîñòðîÿâàíå íà åòíîãðàôñêè ìóçåé. Ñúâñåì íàñêîðî, ïðåç ñúùàòà 1940 ã., âå÷å èìà èçãîòâåí è îäîáðåí ïðîåêò çà ñãðàäà íà ìóçåÿ. Ïðåäâèæäàëî ñå äà áúäàò èçãðàäåíè èçëîæáåíè çàëè íà òðè åòàæà. Íà ïàðòåðíèÿ åòàæ ùÿë äà áúäå ïðåäñòàâÿí íàðîäíèÿò áèò, îáè÷àèòå è âåùåñòâåíàòà êóëòóðà. Ïúðâèÿò åòàæ áèë ïîñâåòåí íà îòäåëà çà íàðîäíà àðõèòåêòóðà è èçêóñòâî, à âòîðèÿò - çà íàðîäíî îáëåêëî è íàêèòè.  ñãðàäàòà, îòðåäåíà çà äèðåêöèÿ, ùåëè äà ñå ïîìåùàâàò êàáèíåòèòå íà äèðåêòîðà è óðåäíèöèòå, ôîòîàòåëèåòàòà, áèáëèîòåêàòà, ÷èòàëíÿòà, àðõèâúò, çàëàòà çà ñêàçêè. Ïðåäâèæäàëî ñå â äâîðà äà áúäå èçäèãíàòà äâóåòàæíà ïîñòðîéêà çà äúðâîäåëñêà è æåëåçàðñêà ðàáîòèëíèöà, ñêóëïòóðíî àòåëèå, ãàðàæ è äð. Çà ñúæàëåíèå âîéíàòà ñòàâà ïðå÷êà çà îñúùåñòâÿâàíåòî íà ïðîåêòà. Ñëåä áîìáàðäèðîâêèòå â Ñîôèÿ ïî âðåìå íà âîéíàòà (òîãàâà ìóçåÿò ñå å íàìèðàë íà ïë."Íàðîäíî ñúáðàíèå", òàì êúäåòî ñåãà ñå ïîìåùàâà õîòåë "Ðàäèñúí"), ìóçåÿò ãóáè áåçâúçâðàòíî ÷àñò îò ñâîÿòà êîëåêöèÿ è

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 16

îñòàâà áåç äîì. À "íàðîäíàòà âëàñò" ïðåäîñòàâÿ ïðîñòðàíñòâîòî, îòðåäåíî çà ìóçåÿ, íà Âèñøàòà ïàðòèéíà øêîëà... Ïðåç 1954 ã. ìóçåÿò å íàñòàíåí â ñãðàäàòà íà Êíÿæåñêèÿ äâîðåö.  ìîìåíòà ñãðàäàòà å ñîáñòâåíîñò íà ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà, à â èçòî÷íîòî é êðèëî ñå ïîìåùàâà ìóçåÿò. Äíåñ òÿ îò÷àÿíî ñå íóæäàå îò öÿëîñòåí ðåìîíò. Ïðîáëåìúò å, ÷å îòíîâî íÿìà ÿñíîòà êàê òîâà äà ñå èçâúðøè, ñëåä êàòî ñãðàäàòà ñå ñòîïàíèñâà îò äâå âåäîìñòâà - ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà è ÁÀÍ. Ïðåäè ìåñåö ñòàðòèðà ðåìîíòúò íà ÷àñòòà íà Íàöèîíàëíàòà ãàëåðèÿ, ôèíàíñèðàí îò Îïåðàòèâíà ïðîãðàìà "Ðàçâèòèå". Ðåìîíòíèòå äåéíîñòè ïðîòè÷àò ñàìî â òîâà êðèëî. Ïàðàëåëíî ñ òîâà ñå ïîÿâèõà èíôîðìàöèè êàêâî ñìÿòà äà ïðàâè ìèíèñòðåñòâîòî â èçòî÷íîòî êðèëî íà äâîðåöà - äà ñå âúçñòàíîâè äâîðöîâèÿò èíòåðèîð è äà ñå íàïðàâè ìóçåé íà âèíîòî... Ïðè ïóáëèêàöèèòå ïî òåìàòà íèêúäå íå ñòàâà äóìà, ÷å â òàçè ñãðàäà ñå íàìèðà åäèí îò íàé-ñòàðèòå ìóçåè â ñòðàíàòà - Åòíîãðàôñêèÿò. Òâúðäè ñå, ÷å äâîðåöúò íå å ïîäõîäÿùî ìÿñòî äà ñå ïîêàçâàò "äÿäîâèòå öúðâóëè", çàùîòî äíåñ òàêà ñå ðàçáèðà åòíîãðàôèÿòà. Ñàìî áèõ èñêàëà äà îòáåëåæà, ÷å íå â åòíîãðàôèÿòà å ïðîáëåìúò - â åäèí îò äâîðöèòå âúâ Âèåíà ñå íàìèðà åòíîãðàôñêè ìóçåé, êîåòî íå íàðóøàâà îáëèêà íà ñãðàäàòà, íà äâîðåöà, íà ãðàäà è ñòðàíàòà. Äà, âèíàòà çà ñúñòîÿíèåòî íà íåùàòà ìîæå áè å è â íàñ ñàìèòå, çàðàäè ñîáñòâåíîòî íè ìúë÷àíèå è áåçâåðèå, çàðàäè ëèïñàòà íà æåëàíèå è åíåðãèÿ äà ñå ïðàâÿò íîâè, àòðàêòèâíè íåùà, íî íå ìîæåì äà ïðîäúëæàâàìå äà ðåøàâàìå íåùàòà íà "ïàð÷å"...  Çàêîíà çà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî ñòàâà äóìà ïðåäè âñè÷êî çà àðõåîëîãèÿ, ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 17

âçîðúò íà âñè÷êè å îòïðàâåí êúì "ïîäçåìíèòå áîãàòñòâà íà ñòðàíàòà, à êàêòî êàçà ïðåìèåðúò Áîðèñîâ ïðåäè èçâåñòíî âðåìå "òîâà è Áåðëóñêîíè ãî íÿìà â Ðèì - îòäîëó òðàêè, îòãîðå Ðèì è Âèçàíòèÿ" (öèòèðàì ïî ïàìåò). Íÿìà äà ñïîìåíàâàì, ÷å íàõîäêè îò òåçè ïåðèîäè èìà è â äðóãè ñòðàíè, ñúñåäíè íàì, ÷å äîðè äàëå÷íè. Íî èñêàì äà íàïîìíÿ, ÷å òîâà, êîåòî îòëè÷àâà åäèí íàðîä îò äðóã, ñå ïîêàçâà â åòíîãðàôñêèòå ìóçåè. Òîâà âñúùíîñò å áúëãàðñêèÿò ìóçåé, òîçè, êîéòî ïîêàçâà íàöèîíàëíàòà èäåíòè÷íîñò, êîéòî ïîêàçâà "âñåëåíàòà íà áúëãàðèòå" è "áúëãàðèòå âúâ Âñåëåíàòà", çà äà ñå ïðåäñòàâè ÷àñòè÷êàòà îò ïúçåëà, íàðå÷åí îáùî åâðîïåéñêî íàñëåäñòâî. Êàòî ñòðàíà, ÷ëåíêà íà ÅÑ Áúëãàðèÿ èìà íóæäà îò ìîäåðåí, ðàáîòåù ïî ñâåòîâíèòå ñòàíäàðòè Íàöèîíàëåí åòíîãðàôñêè ìóçåé. Âñè÷êè åâðîïåéñêè ñòðàíè èìàò ñâîè åòíîãðàôñêè ìóçåè (à íÿêîè è ïîâå÷å îò åäèí) - ôàêò, êîéòî å ïîêàçàòåëåí çà êóëòóðíèòå èì ïîëèòèêè è çíà÷èìîñòòà íà òåçè èíñòèòóöèè çà ñúõðàíÿâàíåòî è ïðåäñòàâÿíåòî íà êóëòóðíàòà èäåíòè÷íîñò íà òåçè ñòðàíè. Íåùî ïîâå÷å - äîáðàòà åâðîïåéñêà ïðàêòèêà, óñòàíîâåíà â ïîñòñîöèàëèñòè÷åñêèòå ñòðàíè íàïð. Ñëîâåíèÿ, Õúðâàòñêà, Ïîëøà, Ðóìúíèÿ, Óíãàðèÿ, Ñúðáèÿ, Ñëîâàêèÿ å äà ñå ðåôîðìèðàò êóëòóðíèòå èíñòèòóöèè êàòî ñå ñëîæè êðàé íà íàñëåäñòâîòî îò ñòàëèíñêèòå âðåìåíà è ñå îòäåëÿò åòíîãðàôñêèòå ìóçåè îò ñòðóêòóðèòå, ñúçäàäåíè ïî ñúâåòñêè îáðàçåö êàòî "èíñòèòóò ñ ìóçåé". Çà ñúæàëåíèå ó íàñ íå ñå ñëîæè êðàé íà òàçè ïðàêòèêà.  òàçè ñèòóàöèÿ Íàöèîíàëíèÿò åòíîãðàôñêè ìóçåé ñå îòäàëå÷àâà îò ñòàíäàðòèòå íà ñúâðåìåíèòå ìóçåè, ÷ëåíîâå íà ICOM (Ìåæäóíàðîäíèÿ ñúâåò íà ìóçåèòå).

ßâíî ñúùåñòâóâàíåòî íà ìóçåÿ â ðàìêèòå íà ñòðóêòóðàòà íà ÁÀÍ å äîñòàòú÷íî òîé äà áúäå çà÷åðêíàò ñ ëåêà ðúêà. Çàùîòî, àêî ìóçåÿò ïðåìåñòè ôîíäîõðàíèëèùàòà ñè è îñòàíå áåç åêñïîçèöîííî ïðîñòðàíñòâî, òîâà ùå áúäå íåãîâèÿò êðàé, íåãîâàòà ïðåäèçâåñòåíà ñìúðò. Ëèøåí îò ïðîñòðàíñòâî çà ïóá-ëè÷íà ðàáîòà, ìóçåÿò ïðîñòî ùå óãàñíå áúðçî. Ñòðàííî çàùî íèêîé íå ïîñòàâÿ íà îáñúæäàíå ïîäîáåí âúïðîñ. Íå å ëè âðåìå ïðåäè äà çàïî÷íåì äà èçãðàæäàìå íîâè ìóçåè äà ïîìèñëèì êàê åêñïîçèöèèòå íà ñúùåñòâóâàùèòå âå÷å ìóçåè äà ñå íàïðàâÿò àäåêâàòíè íà äíåøíîòî âðåìå, äà ñå çàäàäàò ñòàíäàðòèòå çà ìóçåéíèòå åêñïîçèöèè è äà ñå ïîñòàâÿò çàäà÷èòå ïðåä ìóçåéíèòå óðåäíèöè? À êîãàòî íè å äàäåíà âúçìîæíîñò äà ïîêàæåì íà êàêâî ñìå ñïîñîáíè è íå ñìå ñå ñïðàâèëè, íåêà òîãàâà â óïîòðåáà âëåçå "íîæúò" è ïîäîáíà ñòðóêòóðà ñå îòðåæå îò áþäæåòà. ßñíî å, ÷å â ãîäèíèòå íà èêîíîìè÷åñêà êðèçà íÿìà äîñòàòú÷íî ñðåäñòâà, ÷å íÿìà ïðîôåñèîíàëíà ãèëäèÿ, êîÿòî äà íå ñå îïëàêâà îò ëèïñà íà ôèíàíñè, íî êîãàòî ñå õàð÷àò ñðåäñòâà îò äúðæàâíèÿ áþäæåò å íóæíî äà èìà ðàâíîïîñòàâåíîñò íà âñè÷êè ìóçåè è ÿñíè ïðàâèëà íà èãðàòà.  ïðîòèâåí ñëó÷àé íè îñòàâà äà ìå÷òàåì ìóçååí ñïåöèàëèñò äà ñòàíå ìèíèñòúð íà êóëòóðàòà, òàêà êàêòî ñå êàçâàøå, ÷å ìèíèñòúðúò-àêòüîð å óðåäèë òåàòðèòå, à ìèíèñòúðúò-ñêóëïòîð ìèñëè çà ãàëåðèèòå, â êîèòî íåãîâèòå êîëåãè ìîãàò äà èçëàãàò òâîðáèòå ñè. Íåêà íå ðàç÷èòàìå íà òîâà, ïðîñòî çàùîòî å íåñåðèîçíî äà æèâååì äíèòå ñè â ìóçåèòå " î÷àêâàíå íà Ãîäî" - áúäåùèÿ ìèíèñòúð, áèâø óðåäíèê â ìóçåé...

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 18

ÁÅËÅÆÊÈ ÍÀ ÍÀÁËÞÄÀÒÅËß

Äåáàòè â ÑÀÙ çà êóëòóðíîòî íè íàñëåäñòâî

àâòîðúò

îò Äèìèòúð ÃÅÎÐÃÈÅÂ, Óíèâåðñèòåò Äæîðäæòàóí, Âàøèíãòîí, ïðåäñòàâèòåë íà "Êðúã Áóäèòåë" â ÑÀÙ

à 16 íîåìâðè 2011 â Äúðæàâíèÿò äåïàðòàìåíò íà ÑÀÙ ñå ïðîâåäå ïóáëè÷íî çàñåäàíèå íà Êîíñóëòàòèâíèÿ êîìèòåò çà êóëòóðíè öåííîñòè, êîåòî èìàøå çà çàäà÷àòà äà ðàçãëåäà ìîëáàòà îòïðàâåíà îò áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî çà ïîäïèñâàíåòî íà Ìåìîðàíäóì çà ðàçáèðàòåëñòâî çà îãðàíè÷àâàíå âíîñà íà ïðåäìåòè ñ êóëòóðíà ñòîéíîñò â ÑÀÙ ñ äîêàçàí ïðîèçõîä îò áúëãàðñêèòå çåìè.

Í

Êîìèòåòúò å â ðàìêèòå íà îòäåëà íà Äúðæàâíèÿ äåïàðòàìåíò îòãîâàðÿù çà ïîëèòèêàòà ñâúðçàíà ñ ïðèëàãàíåòî íà Êîíâåíöèÿòà îòíîñíî ìåðêèòå çà çàáðàíà è ïðåäîòâðàòÿâàíå íà íåçàêîíåí èçíîñ, âíîñ è ïðåõâúðëÿíå íà ïðàâîòî íà ñîáñòâåíîñò íà êóëòóðíè öåííîñòè íà ÞÍÅÑÊÎ îò 1970 ã.  íåãî ó÷àñòâàò ïðåäñòàâèòåëè íà áèçíåñà, ìóçåèòå, ó÷åíè è ïðåäñòàâèòåëè íà íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè. Ïîêàíà çà èçêàçâàíå íà ìíåíèÿ, ïèñìåíî èëè óñòíî, áåøå ïóáëèêóâàíà íà îôèöèàëíèÿ ñàéò íà Äúðæàâíèÿ äåïàðòàìåíò. Àìåðèêàíñêàòà íåïðàâèòåëñòâåíà îðãàíèçàöèÿ çà çàùèòà íà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî SAFE è ñäðóæåíèå "Êðúã Áóäèòåë" îðãàíèçèðàõà, ÷ðåç ñîöèàëíèòå ìðåæè êàìïàíèÿ â ïîäêðåïà íà áúëãàðñêîòî èñêàíå.  òàçè âðúçêà "Êðúã Áóäèòåë" èçïðàòè è ïèñìî äî äúðæàâíèÿ ñåêðåòàð íà ÑÀÙ.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 19

Íà çàñåäàíèåòî íà 16 íîåìâðè ñå ÿâèõà äà èçêàæàò ìíåíèÿ àêàäåìèöè, ïðåäñòàâèòåëè íà îðãàíèçàöèè íà ÷àñòíè êîëåêöèîíåðè, àðõåîëîçè è ïðåäñòàâèòåëè íà îðãàíèçàöèè íà ìóçåèòå. Ïúðâè ïðåäñòàâèõà ñâîèòå âèæäàíèÿ äâàìà ïðåäñòàâèòåëè íà îðãàíèçàöèè ïðåäñòàâëÿâàùè ÷àñòíèòå êîëåêöèîíåðè â ÑÀÙ. Ïî òåõíèòå äóìè, ïîäîáåí ìåìîðàíäóì áè èì íàëîæèë íåíóæíè òðóäíîñòè, êàòî ùå òðÿáâà äà äîêàçâàò ïðîèçõîäà íà ïðåäìåòè ñ îáîãàòÿâàùè òåõíèòå êîëåêöèè. Àìåðèêàíñêèòå êîëåêöèîíåðè, êóïóâàéêè, íàïðèìåð ðèìñêè ìîíåòè íà òúðãîâå â Ïàðèæ, Ëîíäîí èëè Ìþíõåí, íå ñå èíòåðåñóâàò çà òîâà äàëè òå ñà ñ ïðîèçõîä îò Áúëãàðèÿ, Èñïàíèÿ èëè Èòàëèÿ. Ñúùî òàêà, ïî òåõíè äóìè, â ìîìåíòà íà ïàçàðà èìà ïîâå÷å ìîíåòè ñ ïðîèçõîä îò Áúëãàðèÿ, îòêîëêîòî âñúùíîñò ñå òúðñÿò. Âèçèðàéêè äîêëàäà íà Öåíòúðà çà èçñëåäâàíåòî íà äåìîêðàöèÿ îò 2007 ñúñ çàãëàâèå "Îðãàíèçèðàíà ïðåñòúïíîñò â Áúëãàðèÿ". Íàïðàâåíî áåøå è ïðåäëîæåíèå, ÷å å íåîáõîäèìî íîâî èçñëåäâàíå, çà äà ñå ïðåöåíè äàëè ñèòóàöèÿòà å ïðîìåíåíà. Òå èçðàçèõà ìíåíèå ÷å ïîäîáíî ñïîðàçóìåíèå íå áè èìàëî íèêàêúâ åôåêò çà íàìàëÿâàíåòî íà èìàíÿðñòâîòî ó íàñ ïîðàäè ñëàáîòî èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå íà ñòðàíàòà, áåäíîñòòà è øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíàòà êîðóïöèÿ. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà, îðãàíèçàöèèòå ïðåäñòàâëÿâàùè ÷àñòíèòå êîëåêöèîíåðè è òúðãîâöèòå íà àíòè÷íè ïðåäìåòè â ÑÀÙ ñå îáÿâèõà ïðîòèâ ïîäïèñâàíåòî íà òîçè åòàï íà ìåìîðàíäóìà, äîêàòî íå áúäàò ðàçðåøåíè âúòðåøíî-èêîíîìè÷åñêèòå ïðîáëåìè â Áúëãàðèÿ. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà ìóçåèòå, àðõåîëîçè è ó÷åíè, îò äðóãà ñòðàíà, çàñòàíàõà òâúðäî çàä ïîäîáíî ñïîðàçóìåíèå. Òå íà-

ïðàâèõà íÿêîëêî ïðåïîðúêè, êîèòî äà áúäàò âêëþ÷åíè êàòî òî÷êè ïî âðåìå íà ïðåãîâîðèòå ñ Áúëãàðèÿ. Ïúðâî, äà áúäå ðàçðåøåíî ïðåäìåòè îò áúëãàðñêè ìóçåé äà ìîãàò äà áúäàò íàåìàíè çà ó÷àñòèå â åêñïîçèöèè çà ñðîê îò 10 ãîäèíè, êàêòî ñà ìåæäóíàðîäíèòå íîðìè.  ìîìåíòà äåéñòâàùèÿò ó íàñ Çàêîí çà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî ïîçâîëÿâà íàøè êîëåêöèè äà áúäàò èçíàñÿíè ñàìî çà äâå ãîäèíè ñ øåñòìåñå÷íî ïðîäúëæåíèå, êîåòî íå å äîñòàòú÷íî çà ïðåäìåòè äà áúäàò âêëþ÷åíè â ïðîãðàìèòå íà ìóçåèòå. Âòîðî, äà ñå âúâåäå àíãëèéñêàòà ñèñòåìà çà îòêóïâàíå íà íàìåðåíè îò ÷àñòíè ëèöà ïðåäìåòè ñ êóëòóðíà ñòîéíîñò. Çà íàé-öåííèòå ïðåäìåòè äà èìà äîáðî çàïëàùàíå îò ñòðàíà íà äúðæàâàòà, êàòî ïî òîçè íà÷èí ñå ñòèìóëèðà òÿõíîòî ïðåäàâàíå. Òðåòî, ïðåäëîæåíèå íàïðàâåíî îò ïðîô. Ê. Êëèíòúí, ñúçäàòåë íà Àìåðèêàíñêèÿ íàó÷åí öåíòúð â Ñîôèÿ, å äà ñå ñòèìóëèðà âúâåæäàíåòî íà ÷àñîâå ïî àðõåîëîãèÿ â îáðàçîâàòåëíàòà ïðîãðàìà â Áúëãàðèÿ, çà äà ìîãàò áúëãàðñêèòå äåöà äà íàó÷àò çà ñòîéíîñòòà íà ïðåäìåòè ñ êóëòóðíà öåííîñò. Âñè÷êè ïðåäñòàâèòåëè ñà ïîçèòèâíî íàñòðîåíè ñïðÿìî ïðåäïðèåòèòå äåéñòâèÿ îò áúëãàðñêèòå âëàñòè ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè. Ïî òåõíè äóìè, áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî è ãðàæäàíñêèòå ñäðóæåíèÿ ñà ïîêàçàëè ñåðèîçíà èíèöèàòèâà è æåëàíèå çà çàïàçâàíåòî íà áúëãàðñêîòî êóëòóðíî íàñëåäñòâî. Êàòî ïðèìåðè áÿõà ïîñî÷åíè ïðîó÷âàíèÿ, êîèòî ñå ïðàâÿò èç öÿëàòà ñòðàíà, êóëòóðíèÿ òóðèçúì, êàêòî è âúçìîæíîñòòà çà ïúðâè ïúò âúâ âçàèìîîòíîøåíèÿòà Áúëãàðèÿ - ÑÀÙ, àìåðèêàíñêè ó÷åíè äà ïðàâÿò àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè ó íàñ.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 20

ÈÍÈÖÈÀÒÈÂÀÒÀ ÐÈÌÑÊÈ ÑÚÁÎÒÍÈÊ

Åâðîïåéöè èëè ïîíå ìàëêî Ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî è îïàçâàíåòî íà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêîòî íàñëåäñòâî â Áúëãàðèÿ îò Èâåëèíà Ï. ÊÞ×ÓÊÎÂÀ óïðàâèòåë íà Ãðàæäàíñêî ñäðóæåíèå "Ïîòîìöè"

Ôàêòèòå àøàòà èíèöèàòèâà âúçíèêíà ñïîíòàííî. Íà 2 îêòîìâðè 2010 ã. ãðóïà ïðèÿòåëè ñå ñúáðàõìå äà èç÷èñòèì àðõåîëîãè÷åñêèÿ êîìïëåêñ "Ðèìñêè ìàâçîëåé" â ñîôèéñêèÿ êâàðòàë Ëîçåíåö, áëèçî äî Þæíèÿ ïàðê. Ïðåñòèæíèÿò êâàðòàë íà ñòîëèöàòà, çàëèñàí ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè â óñèëåíî ñòðîèòåëñòâî, íå ñè äàâàøå èëè íå èñêàøå äà ñè äàäå ñìåòêà çà öåííîñòòà íà ïàìåòíèêà, êîéòî ñå íàìèðàøå â íåãîâèòå ãðàíèöè. Èçîñòàâåí, òîé áåøå îáðàñúë â ãúñòè õðàñòàëàöè è ñëóæåøå çà äåíîíîùíà ñðåùà íà êëîøàðè

àâòîðúò

Í

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 21

è äðóãè ñúìíèòåëíè ñóáåêòè, ñâúðçàíè ñ ãîòè÷åñêè ðèòóàëè. Áåøå íè îìðúçíàëî äà ñëóøàìå áàíàëíèòå êëèøåòà ïî ìåäèèòå çà áîãàòîòî íè êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî, ñ êîåòî ñå íàðåæäàìå íà òðåòî ìÿñòî â Åâðîïà, íî â ñúùîòî âðåìå è äà ãëåäàìå êàê òîâà áîãàòñòâî òúíå â áîêëóöè. Çàòîâà ðåøèõìå äà âçåìåì íåùàòà â ñâîè ðúöå: ïðîñòî ñòàíàõìå åäíà ñúáîòà è èç÷èñòèõìå ïúðâèÿ ñè ïàìåòíèê. Òàêà, ñàìî ïî ñåáå ñè, äîéäå è èìåòî ìó - Ðèìñêè ñúáîòíèê - íå áåç ãîð÷èâèÿ ñïîìåí çà îòøóìåëèòå çàäúëæèòåëíè ñúáîòíèöè â ìèíàëîòî, íî ñ ãîëÿìàòà íàäåæäà çà îòêðèâàíå íà èñòèíñêîòî ãðàæäàíñêî îáùåñòâî, êîåòî âúðøè âñè÷êî íà äîáðîâîëåí ïðèíöèï è ïî óáåæäåíèå. Áåøå íè âúçâúðíàòà è äðóãà íàäåæäà, à èìåííî, ÷å êîãàòî ãðàæäàíèòå ñå îáúðíàò ïî îïðåäåëåí ïðîáëåì êúì áèëî òî îáùèíñêè èëè äúðæàâíè èíñòèòóöèè, áè òðÿáâàëî äà ïîëó÷àò àäåêâàòåí îòãîâîð èëè ðåàêöèÿ îò òÿõ.  ñëó÷àÿ ïúðâèÿò Ðèìñêè ñúáîòíèê íàìåðè åôèêàñíàòà ïîäêðåïà íà ÎÏ"Ñòàðà Ñîôèÿ" è ðàéîí "Ëîçåíåö". Òàêà îòäàâíà çàáðàâåíèÿò äèàëîã ãðàæäàíñêî îáùåñòâî-èíñòèòóöèè áåøå âúçîáíîâåí. Ïîâÿðâàõìå è â åäèí äðóã èçãóáåí ìèò - ÷å âñå îùå èìà õîðà ñ ðàçâèòî ãðàæäàíñêî ñúçíàíèå, êîèòî ìîãàò äà ñòàíàò ðàíî ñóòðèí â ñúáîòà è äà îòäàäàò äîáðîâîëíî è áåçêîðèñòíî ñâîèòå âîëÿ, âðåìå è åíåðãèÿ â èìåòî íà íÿêàêúâ èäåàë, â ñëó÷àÿ ãðèæàòà çà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêîòî íè íàñëåäñòâî â îïàñíîñò ! Óäîâëåòâîðåíèåòî îò äîáðå ñâúðøåíàòà ðàáîòà è åíòóñèàçìà â î÷èòå íà îêîëî 75 ó÷àñòíèöè â ïúðâèÿ Ðèìñêè ñúáîòíèê îò 2 îêòîìâðè ìèíàëàòà ãîäèíà íè òëàñíàõà äà òúðñèì ïî-àìáèöèîçíè çà-

äà÷è çà òàêà ñúçäàëîòî ñå îáùåñòâî. Çàòîâà íèêàê íå áåøå òðóäíî äà îòêðèåì íàøàòà âòîðà öåë - áóðåíÿñàëàòà çà ïîâå÷å îò 10 ãîäèíè è ïðåâúðíàòà â ñìåòèùå Çàïàäíà ïîðòà íà ðèìñêà Ñåðäèêà. Òîçè ïúò öåëòà íè ñå íàìèðàøå â ñúðöåòî íà íàøàòà ñòîëèöà, ñàìî íà íÿêîëêî êðà÷êè îò ñòàòóÿòà, îëèöåòâîðÿâàùà Ñîôèÿ. Ìèñèÿ òðóäíà, íî íå íåâúçìîæíà. Ñëåä ïî÷èñòâàíå ïðåç 2001 ã. ïî èíöèàòèâà íà ÎÏ "Ñòàðà Ñîôèÿ", âúïðîñíèÿò ñòðàòåãè÷åñêè ïàìåòíèê å èçîñòàâåí íà ïðîèçâîëà íà ñúäáàòà, áåøå îáðàñíàë â ãúñòè òðåâè è õðàñòàëàöè è ïðåâúðíàò â áîêëó÷èéñêà ÿìà è ñáîðèùå íà áåçäîìíè êó÷åòà è êëîøàðè.  ñúùîòî âðåìå íàëè÷èåòî íà ÷àñòíè èìîòè â ðàìêèòå íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ ïàðê çàòðóäíÿâà îùå ïîâå÷å âñÿêàêâè äåéíîñòè çà äîâúðøâàíå íà àðõåîëîãè÷åñêî äîïðîó÷âàíå è åêñïîíèðàíå. Îò íàïðàâåíèòå äîñåãà ïðîó÷âàíèÿ ñå ñìÿòà, ÷å îáåêòúò å èçêëþ÷èòåëíî âàæåí åëåìåíò îò îáùàòà àðõåîëîãè÷åñêà êàðòà íà àíòè÷íà Ñåðäèêà, òúé êàòî âêëþ÷âà â ñâîèòå ãðàíèöè ãîëÿì ãðàäñêè ó÷àñòúê îò çàïàäíàòà êðåïîñòíà ñòåíà ñ ãëàâíàòà êðåïîñòíà ïîðòà, êàêòî è äðóãè àðõèòåêòóðíè, ôîðòèôèêàöèîííè è áëàãîóñòðîéñòâåíè ñúîðúæåíèÿ. Òàì ïðåç 1975 ã. å îòêðèò in situ (íà ìÿñòî) âàæåí åïèãðàôñêè ïàìåòíèê - íàäïèñ âúðõó ãîëÿì âàðîâèêîâ áëîê, áëàãîäàðåíèå íà êîéòî ñ òî÷íîñò ñå äàòèðà èçãðàæäàíåòî íà êðåïîñòíàòà ñòåíà â êðàÿ íà II â., ñâúðçâàéêè ÿ ñ èìåíàòà íà ðèìñêèòå èìïåðàòîðè Ìàðê Àâðåëèé è Ëóöèé Àâðåëèé Êîìîä. Òîçè ïúò íè òðÿáâàøå îáà÷å ïîâå÷å îò åäíà ñúáîòà - áÿõà äâå - íà 16 àïðèë è 14 ìàé 2011 ã. áëèçî 200 äîáðîâîëöè ñå îòçîâàõà è äàäîõà âñè÷êî îò ñåáå ñè çà ïúëíîòî ðàç÷èñòâàíå íà âíóøèòåëíèÿ òå-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 22

ðåí îò 3 äêà. Íàøèòå àêöèè áÿõà ïîäêðåïåíè îò Ôîíäàöèÿ "Àìåðèêà çà Áúëãàðèÿ", à è ìåäèèòå íàäàäîõà óõî çà ïîâå÷å ïîäðîáíîñòè. Åòî êàê îáåêòúò ïðèâëå÷å îáùåñòâåíîòî âíèìàíèå è ñå ñòèãíà äî ïðèåìàíå íà ïðîåêò çà àðõåîëîãè÷åñêîòî ìó äîïðîó÷âàíå, êîéòî ñòàðòèðà íà 1 îêòîìâðè 2011 ã. Íà òàçè äàòà îùå âåäíúæ äîáðîâîëöèòå çà Çàïàäíà ïîðòà íà ðèìñêà Ñåðäèêà ñå ñúáðàõà, çà äà ðàç÷èñòÿò îòíîâî è ïîäãîòâÿò òåðåíà çà ïðåäñòîÿùèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè. Ïðè âòîðèÿ Ðèìñêè ñúáîòíèê èíèöèàòèâàòà íè ñå ðàäâàøå íà îùå ïî-ãîëÿìà ïîäêðåïà îò èíñòèòóöèèòå - íàøè ïàðòíüîðè ïðè ïîñòèãàíå íà íå ëåñíàòà çàäà-

÷à òîçè ïúò áÿõà Ñòîëè÷íà îáùèíà è Ðàéîí "Âúçðàæäàíå", Ñòîëè÷åí èíñïåêòîðàò, ÎÏ "Ñòàðà Ñîôèÿ", ÎÄ"Çåëåíà ñèñòåìà" è Åíîðèéñêèÿò êàòîëè÷åñêè õðàì "Ñâ. Éîñèô", â ÷èÿòî íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò ñå íàìèðà Çàïàäíàòà ïîðòà íà ðèìñêà Ñåðäèêà. Òàêà äèàëîãúò áåøå íå ñàìî âúçîáíîâåí, íî è ðàçøèðåí. Âñè÷êè òåçè àêöèè ñàìî çàòâúðäèõà ïúðâîíà÷àëíàòà öåë íà íàøàòà èíèöèàòèâà, à èìåííî äà ñúáóäè èíòåðåñà, äà óâåëè÷è ïîçíàíèÿòà è æåëàíèåòî çà ïîëàãàíå íà ãðèæè îò ñòðàíà íà ñàìèòå ãðàæäàíè çà áîãàòîòî êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî íà Áúëãàðèÿ, ïðèîáùàâàéêè ãè ïîâå÷å êúì âå÷å óòâúðäåíè åâðîïåéñêè

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 23

ïðàêòèêè íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî. Ñàìî òàêà òå ìîãàò äà ñå ïî÷óâñòâàò äèðåêòíî ñúïðè÷àñòíè è åäíîâðåìåííî ñ òîâà îòãîâîðíè êúì òåçè êóëòóðíè öåííîñòè. Ôàêòúò, ÷å ñúáèòèÿòà, îðãàíèçèðàíè îò íàñ ñà íà äîáðîâîëåí ïðèíöèï, íå ïðåäñòàâëÿâàò íè÷èè ïîëèòè÷åñêè èíòåðåñè, íå òúðñÿò ïîäêðåïà îò êîÿòî è äà å ïîëèòè÷åñêà ñèëà îùå ïîâå÷å äîïðèíàñÿ çà óñòîé÷èâîñòòà è íåïðåõîäíîñòòà, êàêòî è çà ðàçâèòèåòî è ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà èíèöèàòèâàòà.

Ïðîáëåìàòèêà Ïðîáëåìúò ñå ñúñòîè â òîâà, ÷å íà åäíà ãîëÿìà ÷àñò îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ïàìåòíèöè ó íàñ âå÷å ñà íàïðàâåíè àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè, ìàòåðèàëèòå ñà ïóáëèêóâàíè, à äðóãà ÷àñò ñà íà ñúõðàíåíèå â ìóçåèòå, ò.å. èíâåñòèðàíè ñà äîñòà ñðåäñòâà. Íàêðàòêî, ñïåöèàëèñòèòå ñà ñè ñâúðøèëè ðàáîòàòà. Íî òî÷íî, êîãàòî òîçè îáåêò òðÿáâà äà ñå ñúõðàíè è äà èìà âúçâðàùàåìîñò íà âëîæåíèòå ñðåäñòâà, âåðèãàòà ñå ïðåêúñâà. Íÿìà êîíöåïöèÿ, íÿìà ñòðàòåãèÿ, íÿìà ïëàí çà íåãîâîòî ñòîïàíèñâàíå è íàé-âå÷å íÿìà ïîâå÷å ôèíàíñîâà âúçìîæíîñò çà íåãîâàòà

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 26

ïîääðúæêà. Âúïðîñíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïà- áúëãàðèòå, êîèòî äà ìîãàò äà âèæäàò ìåòíèöè ñà èçîñòàâåíè íà ïðîèçâîëà íà ìàëêî ïî-íàäàëåêî îò ñîáñòâåíèÿ ñè äâîð ñúäáàòà, îáðàñòâàò áúðçî ñ òðåâè è õðà- è äà ñå íàó÷àò äà ïîåìàò îòãîâîðíîñò çà ñòàëàöè è ìîæå áè åäèíñòâåíîòî çâåíî, ïîäîáåí òèï äåéíîñòè. êîåòî ãè ñâúðçâà ñúñ ñúâðåìåííàòà äåéñòâèòåëíîñò ñà îãðîìíèòå èìàíÿðñêè ÿìè. Îñòàâàò ñúùî òàêà è Ãðàæäàíñêî ñäðóæåíèå "Ïîòîìöè" ðàçëåãåíäèòå è ìèòîâåòå, èçïúëíåíè ñ ðàáîòâà íîâ ïðîåêò, â êîéòî âúçíàìåðÿôàêòîëîãè÷åñêè íåòî÷íîñòè ñðåä ìåâà äà âêëþ÷è ïîâå÷å íàñåëåíè ìåñòíîñòè ñòíîòî íàñåëåíèå êîëêî âåëè÷åñòâåí â Áúëãàðèÿ èçâúí Ñîôèÿ. Íå ñå êîëåáàéòå å áèë òîçè ãðàä, âèëà, ñåëèùå, õðàì äà âëåçåòå â êîíòàêò ñ íàñ çà ïîâå÷å èíèëè ÷åðêâà. ôîðìàöèÿ, ëîãèñòè÷íà ïîìîù èëè ó÷àñòèå Èìåííî òóê Ãðàæäàíñêî ñäðóæåíèå â ñàìèÿ ïðîåêò ! "Ïîòîìöè" âèæäà ïîëå çà äåéñòâèå : Î÷àêâàìå âàøèòå ïðåäëîæåíèÿ, ñâúðçàâ ñúçäàâàíåòî íà íóæíàòà ãðàæäàííè ñ èçîñòàâåíè àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèñêà îðãàíèçàöèÿ çà îïàçâàíåòî, ñòîöè, êîèòî ñ íàøà è íàé-âå÷å ñ âàøà íàìåïàíèñâàíåòî è ïîñòàâÿíåòî â îïòèñà ìîãàò äà âúçâúðíàò ïðåäñòàâèòåëíèÿ ìàëíè óñëîâèÿ íà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñè âèä è çàùî íå äà ñå ïðåâúðíàò â àòñêèòå ïàìåòíèöè â ñòðàíàòà. Ðàçðàêòèâíè òóðèñòè÷åñêè äåñòèíàöèè ! áèðà ñå, âñè÷êî òîâà ìîæå äà ñå ñëóÇà êîíòàêòè: ÷è ñàìî ñëåä íåîáõîäèìèòå ðàçãîâîik@potomtsi.com; www.potomtsi.com ðè è ïîñòúïêè ïðåä ñúîòâåòíàòà îáùèíà è çàèíòåðåñîâàíè äúðæàâíè îðãàíè è ïîä íàáëþäåíèåòî íà ñïåöèàëèñò, â ñëó÷àÿ àðõåîëîã. Äîáðîòî ñúñòîÿíèå íà ïàìåòíèöèòå íà êóëòóðàòà â íàøàòà ñòðàíà ùå äîïðèíåñå Èçìèíàëàòà åäíà ãîäèíà å ñàìî íà÷àëî- ñúùî òàêà çà ðàçâèòèåòî íà êóëòóðíèÿ òóòî íà åäíà èíèöèàòèâà, íàðå÷åíà Ðèìñêè ðèçúì è ãåíåðèðàíåòî íà ïîâå÷å äîõîäè çà ñúáîòíèê, êîÿòî çàïî÷íà îò Ñîôèÿ ñ òåí- ìåñòíîòî íàñåëåíèå â ñúîòâåòíàòà äåíöèÿ äà ñå ðàçâèå â öÿëà Áúëãàðèÿ. Îð- îáëàñò. È äîêàòî ñëîâîñú÷åòàíèåòî "êóëãàíèçèðàíèòå äîñåãà ÷åòèðè ðèìñêè ñú- òóðåí òóðèçúì" ñå èçïîëçâà çà ùÿëî è íåùáîòíèöè îò Ãðàæäàíñêî ñäðóæåíèå "Ïî- ÿëî è íàé-âå÷å çà ïðåäèçáîðíè êàìïàíèè, òîìöè" â Ñîôèÿ ñàìî ïîêàçàõà, ÷å äîá- ìîæå áè, òðúãâàéêè îòäîëó, îò îáèêíîâåðèÿò äèàëîã ñ äúðæàâíèòå è îáùèíñêèòå íèòå ãðàæäàíè, òàêèâà èíèöèàòèâè ùå èíñòèòóöèè â èìåòî íà îïàçâàíåòî íà èìàò ïîâå÷å øàíñ äà óñïåÿò è äà ãàðàíòèáîãàòîòî íè êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íà- ðàò âèäèìè ðåçóëòàòè. Âåðîÿòíî è òàêà ñëåäñòâî å âúçìîæåí.  íàøàòà ñòðàíà íå áèõìå ìîãëè äà ñå ïî÷óâñòâàìå ïîâå÷å åâëèïñâàò àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè â ðîïåéöè èëè ïîíå ìàëêî äà îïðîâåðãàåì íàîêàÿíî ñúñòîÿíèå - ñåãà îñòàâà ñàìî äà ñå ëîæèëîòî ñå ñòàòóêâî çà ïðàçíèòå ïðèêàçäîðàçâèå ãðàæäàíñêîòî ñàìîñúçíàíèå íà êè è çà íåõàéñòâîòî íà åäèí íàðîä!

Ñúîáùåíèå

Î÷àêâàíèÿ

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 27

Äîìúò íà òðàêèéñêèÿ âëàäåòåë - åòàï îò ïðîó÷âàíåòî ìó.

ÎÒÊÐÈÒÈß

Äîìúò íà òðàêèéñêè âëàäåòåë îò Äàíèåëà ÀÃÐÅ, Íàöèîíàëåí àðõåîëîãè÷åñêè èíñòèòóò ñ ìóçåé ïðè ÁÀÍ

àâòîðúò

ðåç ìåñåö ìàðò 2011 ã. â ñúñòàâà íà êîìèñèÿ ïîñåòèõ ñ. Êíÿæåâî, ðàçïîëîæåíî äî ð. Òóíäæà â Òîïîëîâãðàäñêà îáùèíà è íà îêîëî 10 êì îò ãðàä Åëõîâî. Êîìèñèÿòà áåøå ñôîðìèðàíà âúâ âðúçêà ñúñ çàñèëåíèòå èìàíÿðñêè íàáåçè âúðõó åäíà íåãîëÿìà ìîãèëà, ðàçïîëîæåíà âúðõó ìàëúê õúëì, íàìèðàù ñå íåïîñðåäñòâåíî íà ñåâåð îò ñåëîòî. Âçå ñå ðåøåíèå ìîãèëàòà äà ñå

Ï

Ïðåãðàäíà ñòåíà ìåæäó äâå îò ïîìåùåíèÿòà- êàìúê è êèðïè÷.

ïðîó÷è ñïàñèòåëíî è ïðåç ì. îêòîìâðè 2011 ã. ðàçêîïêèòå, êîèòî áÿõà ôèíàíñèðàíè îò Öèìåíòîâ çàâîä "Òèòàí Çëàòíà Ïàíåãà" è ôîíäàöèÿ "Õîðèçîíò", Õîëàíäèÿ çàïî÷íàõà. Ñïîðåä íàñ ìÿñòîòî çà èçäèãàíåòî íà ìîãèëàòà íå å ñëó÷àéíî - îáçîðúò, êîéòî õúëìúò (íàðè÷àí"Òàòàð ìàøà") äàâà, å äåñåòêè êèëîìåòðè. Åêñïåäèöèÿòà çàïî÷íà ïðîó÷âàíåòî ñ íàãëàñàòà, ÷å èìàíÿðèòå

ñà ðàçáèëè êàìåííî ãðîáíî ñúîðúæåíèå, òúé êàòî ÷àñò îò îáðàáîòåíèòå êàìúíè áÿõà ðàçõâúðëÿíè âúðõó öÿëàòà é ïîâúðõíîñò. Îãðîìíàòà íè èçíåíàäà íàñòúïè ñåäìèöà ñëåä íà÷àëîòî íà ðàçêîïêèòå, êîãàòî ñòàíà ÿñíî, ÷å ñìå ñâèäåòåëè íà óíèêàëåí ðèòóàë. Óñòàíîâè ñå, ÷å ïîä ìîãèëíèÿ íàñèï å "ïîãðåáàíà" æèëèùíà ñãðàäà íà òðàêèéñêè âëàäåòåë, æèâÿë íà òîâà ìÿñòî ïðåç âòî-

Ïèòîñèòå â ïîìåùåíèå ¹1.

Ïîìåùåíèÿ îò þãîèçòîê äî öåíòðàëíàòà ñãðàäà. ðàòà ïîëîâèíà íà IV â. ïð. Õð. Ìîãèëíèÿò íàñèï å ïîçâîëèë ñãðàäàòà è ïðèëåæàùèòå é ïîñòðîéêè äà ñå çàïàçÿò èçêëþ÷èòåëíî äîáðå. Íà ïðàêòèêà òÿ å åäèíñòâåíàòà çàïàçåíà â òàêîâà ñúñòîÿíèå ñãðàäà îò òðàêèéñêàòà åïîõà â Áúëãàðèÿ. Ðàçìåðèòå íà òîçè äîì (äâîðåö) ñà âíóøèòåëíè è äîðè åäíî áåãëî ñðàâíåíèå ñ äâîðåöà íà òðàêèéñêèÿ öàð Ñåâò III â Ñåâòîïîëèñ ïîêàçâà, ÷å äîìúò êðàé ñ. Êíÿæåâî, Òîïîëîâãðàäñêî íå ìó îòñòúïâà ïî ðàçìåðè. Ôàñàäàòà íà ñãðàäàòà å èçãðàäåíà îò îáðàáîòåíè êàìåííè áëîêîâå è å äúëãà 14 ì, ñòåíèòå ñà ìàñèâíè, ñ äåáåëèíà 1.40 ì. Äîëíèÿò åòàæ å èçãðàäåí îò êàìúê, íàä êîéòî ñòåíèòå çà ãîðíèÿ åòàæ ñà îò êèðïè÷, çàïàçåí ìíîãî äîáðå. Íà òîçè åòàï îò ïðîó÷âàíèÿòà ñà ðàçêðèòè òðè æèëèùíè ïîìåùåíèÿ (åäíîòî, ÷ðåç äâà âõîäà - ïðîäúëæàâà â íåïðîó÷åíàòà ÷àñò íà ìîãèëàòà) è îùå íÿêîëêî, ÷èåòî ïðåäíàçíà÷åíèå ùå ñå óòî÷íÿâà. Æèëèùíèòå ïîìåùåíèÿ ñà ðàçïîëîæåíè óñ-

ïîðåäíî åäíî íà äðóãî, ñ ãðúá êúì ñåâåðíèòå âåòðîâå. Íà ìÿñòî ñà çàïàçåíè êàìåííèòå ñòúëáè çà âòîðèÿ åòàæ.  åäíî îò ïîìåùåíèÿòà íà ìÿñòî ñà çàïàçåíè ïèòîñèòå, à â äðóãî ñà îòêðèòè 27 òåæåñòè çà ñòàí, êîèòî ñå ñâúðçâàò ñ íàìèðàëèÿ ñå íà òîâà ìÿñòî âåðòèêàëåí ñòàí. Ñãðàäàòà å ïîêðèòà ñ øèðîêè ïëîñêè êåðåìèäè - òåãóëè è ñîëåíè, à ôóãèòå ìåæäó òÿõ ñà ïîêðèâàíè ñ êåðåìèäè îò òèïà êàëèïòåðè. Âõîäúò â äîìà å îò þã. Òîé å ðàçïîëîæåí â ñðåäàòà íà ôàñàäà, êàòî îò äâåòå ñòðàíè íà âðàòàòà å èìàëî êîëîíè, íî çà îãðîìíî ñúæàëåíèå è òå ñà ðàçáèòè îò èìàíÿðèòå. Íåïîñðåäñòâåíî ïîä âðàòàòà ñå å íàìèðàë êàíàë çà èçâåæäàíå íà îòïàäíèòå âîäè îò âòîðèÿ åòàæ íà ñãðàäàòà. Âúíøíèòå ñòåíè ñà áèëè ïîêðèòè ñ âàðîâà ìàçèëêà, íà ìåñòà çàïàçåíà â îòëè÷íî ñúñòîÿíèå. Ïðåä ñãðàäàòà å îôîðìåí âúòðåøåí äâîð, îãðàäåí ñ ìàñèâíà êàìåííà ñòåíà, ïîêðèòà ñ êåðåìèäè. Îò çàïàä â òàçè

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 34

Îãðàäíàòà ñòåíà íà äâîðà. îãðàäíà ñòåíà ðàçêðèõìå ïîðòèê, êîéòî îò âúòðåøíèÿ äâîð âîäè âåðîÿòíî êúì ñòîïàíñêèÿ, ðàçâèò íà çàïàä îò æèëèùíàòà ïîñòðîéêà. Îò èçòîê äî ñãðàäàòà å îòêðèòî ïîìåùåíèå, êîåòî âåðîÿòíî, ñúäåéêè ïî îòêðèòàòà åñõàðà (æåðòâåíèê), å ñâúðçàíî ñ ðèòóàëíàòà îáðåäíîñò. Íà òîçè åòàï å ðàçêðèòà ÷àñò îò åñõàðàòà è íàìèðàùàòà ñå âúðõó íåÿ ãðúöêà êåðàìèêà - àìôîðè è ÷åðíîôèðíèñîâè ñúäîâå. Ïî âñè÷êî ëè÷è, ÷å âëàäåòåëÿò, æèâÿë â òîçè äîì (à ìîæå áè è íåãîâèòå íàñëåäíèöè?) å çàïàçèë ñâîÿòà âëàñò ïðåç áóðíèÿ ïåðèîä â êðàÿ íà IV â. ïð. Õð. è ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà III â. ïð. Õð. ïî âðåìå íà âîéíèòå ìåæäó Ëèçèìàõ è Ñåëåâê I Íèêàòîð, êàêòî è ïî âðåìå íà êåëòñêèòå íàøåñòâèÿ, äîâåëè äî îáðàçóâàíåòî íà Êåëòñêî öàðñòâî â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò ñ òîçè ðàéîí. Àêî ñå ñúäè ïî îòêðèòèòå ìîíåòè (íà Àíòèîõ II - åëèíèñòè÷åñêè âëàäåòåë íà öàðñòâîòî íà Ñåëåâêèäèòå - 262-

246 ã.ïð. Õð.), ñãðàäàòà å îïîæàðåíà îêîëî ñðåäàòà íà III â. ïð. Õð. Ñëåä èçâåñòåí ïåðèîä îò âðåìå îêîëî ðàçðóøåíèÿòà íà äîìà å èçãðàäåíà êðåïèäà è å äîíàòðóïàí ìîãèëåí íàñèï. Òîçè óíèêàëåí àêò íà "ïîãðåáâàíå" íà æèëèùåòî íà òðàêèéñêè âëàäåòåë ïîä ìîãèëåí íàñèï áåç ñúìíåíèå ìîæå äà áúäå ñâúðçàí ñ ïî÷èòòà êúì íåãî. Âåðîÿòíî â ñúçíàíèåòî íà ìåñòíîòî íàñåëåíèå òîé å îñòàíàë ñ îáðàçà íà ìîùåí è ñèëåí âëàäåòåë. Îò íàïðàâåíèòå ñîíäàæè è öÿëîñòåí îãëåä íà òåðåíà îêîëî ìîãèëàòà ñòàâà ÿñíî, ÷å âúðõó öÿëàòà ïëîù íà õúëìà ñà ðàçïîëîæåíè ñãðàäè îò ðàçëè÷åí òèï. Òåçè ñãðàäè, êàêòî è îñòàíàëàòà ÷àñò îò äîìà íà òîçè íåèçâåñòåí âñå îùå âëàäåòåë, ùå ñå ïðîó÷âàò ïðåç ñëåäâàùèòå àðõåîëîãè÷åñêè ñåçîíè, êîãàòî ñå íàäÿâàì îùå åäíà ìàëêà ñòðàíèöà îò èñòîðèÿòà íà åëèíèñòè÷íà Òðàêèÿ äà áúäå îñâåòëåíà.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 35

ÏÐÎÓ×ÂÀÍÈß

Ðàííîõðèñòèÿíñêè õðàì â Áàíñêî

îò Êàòÿ ÌÅËÀÌÅÄ Íàöèîíàëåí àðõåîëîãè÷åñêè èíñòèòóò ñ ìóçåé ïðè ÁÀÍ

àâòîðúò àíñêî ëåæè â þãîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, â ïîëèòå íà Ïèðèí. Ñðåäíàòà íàäìîðñêà âèñî÷èíà íà ïî÷òè âñè÷êè ïàìåòíèöè, êîèòî ñúñòàâÿò àðõåîëîãè÷åñêàòà êàðòà íà çåìëèùåòî ìó, å ìåæäó 1000 è 1600 - 1900 ì.  àíòè÷íîñòòà ðàéîíúò å âêëþ÷åí â òåðèòîðèÿòà íà ïðîâèíöèÿ Ìàêåäîíèÿ Ïðèìà. Ïðåç íåãî ïðîòè÷à ðåêà Ìåñòà (Nestum), ñàìà ïî ñåáå ñè åñòåñòâåí ïúò êúì Åãåÿ. Èçñëåäâàíèÿòà ñî÷àò, ÷å ðàéîíúò å ãúñòî íàñåëåí îùå îò ïðàèñòîðè÷åñêàòà åïîõà (íàïðèìåð â Åëåøíèöà), ïðåç òðàêèéñêèòå âðåìåíà, Ðèìñêàòà è Êúñíàòà àíòè÷íîñò. Ïðîó÷åíè ñà ñâåòèëèùà, ùå ñïîìåíà ñàìî ñâ. Èâàí - âåðîÿòíî ïîñâåòåíî â ïî-íîâî âðåìå íà ñâ. Éîàí Ïðåäòå÷à, íî áåçñïîðíî ñ ìíîãî ïî-ñòàð ïðîèçõîä. Ìàòåðèàëèòå, êîèòî ðàçêðèõ â íåãî â êðàÿ íà 80-òå ãîäèíè íà ÕÕ â., î÷åðòàâàò æèâîòà ìó â òå÷åíèå íà áëèçî òðè õèëÿäè ãîäèíè ñ ïî÷òè íåïðîìåíåíè õàðàêòåðèñòèêè áåçìåñíà æåðòâà, ñàìî ïëîäîâåòå íà çåìÿòà èëè Äåìåòðèíàòà õðàíà, ïîäíàñÿíà â êåðàìè÷íè ñúäîâå è ìîíåòè.  áëèçîñò äî íåãî ñå ïðîó÷èõà ïåùè çà ñòðîèòåëíà êåðàìèêà, äàòèðàíè â IV - VI â. Ðàáîòèëíèöàòà å ñíàáäÿâàëà ñ òóõëè è êåðåìèäè ñòðîèòåëñòâîòî â öåëèÿ ðàéîí. Ðàçïîëîæåíèåòî íà ñòàðèíèòå î÷åðòàâà äâå ëèíèè: êðåïîñòè, èçãðàäåíè íà

Á

âèñîêî è ïîä òÿõ ëèíèÿ íà ñâåòè ìåñòà, ïîâå÷åòî èçâåñòíè ñ èìåíà íà ñâåòöè. Äíåñ òå ñà îòáåëÿçàíè ñ ïàðàêëèñè, êðúñòîâå è íàäïèñè, ïîñòàâåíè îò ðîäîëþáèâ ó÷èòåë - áàíñêàëèÿ. Îãëåäúò íà ìíîãî îò òÿõ ïîäñêàçâà ñëåäè îò àíòè÷íè ïîñòðîéêè. Âñè÷êè òåçè îáåêòè îõðàíÿâàò, èëè ïúê ñà âúçíèêíàëè ïîêðàé îæèâåíè ïúòèùà ïî Ñòðóìà êúì Áÿëî ìîðå. Óñòèåòî íà Ìåñòà ïðè Àáäåðà â äíåøíà Ãúðöèÿ å óäîáåí èçõîä îò Òðàêèÿ äî ìîðñêèòå ïúòèùà êúì Ìàëà Àçèÿ è Áëèçêèÿ Èçòîê. Òðÿáâà äà ñïîìåíà è Nicopolis ad Nestum - òðàêèéñêî ñåëèùå è ïî-êúñíî ãîëÿì ðèìñêè ãðàä. Ïðåç Êúñíàòà àíòè÷íîñò ãðàäúò ñå ðàçâèâà êàòî åïèñêîïñêè öåíòúð è ñ íàé-ãîëÿìà âåðîÿòíîñò ðàííîõðèñòèÿíñêèòå îáùèíè îò ðàéîíà íà Áàíñêî ñà â íåãîâàòà åïàðõèÿ. Äà ñè ïðåäñòàâèì òàçè çåìÿ - âèñîêî ïëàíèíñêî ïîëå, çàêúòàíî ïîêðàé ãîðíîòî òå÷åíèå íà Ìåñòà, ñ óäîáíè òåðàñè çà çàñåëâàíå è äîáðè âîäíè ðåñóðñè, âêëþ÷èòåëíî òåðìàëíè, ãúñòî íàñåëåíî, îæèâåíî, ïðîðÿçàíî îò àêòèâíè ïúòèùà, êîèòî ãî ïðåâðúùàò â êîíòàêòíà çîíà.  íåÿ âçåìàò ó÷àñòèå ðàçëè÷íè êóëòóðíî - èñòîðè÷åñêè êîìïîíåíòè: Áåëîìîðèåòî, Ðèì è Âèçàíòèÿ, Òðàêèÿ è íàé-ïîñëå - ñëàâÿíèòå. Îáðàçóâàíàòà ñìåñ å íàèñòèíà ïðåäèçâèêàòåëíà. È îùå åäíà âàæíà õàðàêòåðèñòèêà ðàéîíúò íå ïîäñêàçâà ñåðèîçíè åòíî-äåìîãðàôñêè ïðîìåíè ïðåç íèòî åäíà îò åïîõèòå. Ìîæåì äà íàáëþäàâàìå âëèÿíèÿ, àêòèâíà òúðãîâèÿ, âíîñ íà ñêúïè ñòîêè, ïîñåùåíèÿ íà ïîêëîííèöè îò äðóãè ìåñòà - íÿêîè îò òÿõ ñúñ ñèãóðíîñò èäâàò îò Ðîäîïèòå è íîñÿò æåðòâàòà ñè â ñâîè ñè ñúäîâå, ÿñíî ðàçëè÷èìè ïî ãëèíåíîòî òåñòî, îìåñåíî ñ ìíîãî òàëê. Ïðîó÷åíèòå

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 38

Ñèòóàöèîíåí ïëàí íà öúðêâèòå â Áàíñêî - Øèïîöêî äîñåãà îáåêòè îáà÷å, êàêòî è ìíîæåñòâîòî ñëåäè, çàïàçåíè â ñòðîèòåëñòâîòî îò ÕIÕ è íà÷àëîòî íà ÕÕ â. è â åçèêà íà äíåøíî Áàíñêî, ïîêàçâàò õèëÿäîëåòíà ïðèåìñòâåíîñò, ïðåëèâàíå íà åïîõèòå, âïðî÷åì òî÷íî äåôèíèðàíè îò íàñ çà ëåêîòà. Ïðèìåð â òîâà îòíîøåíèå å ñâåòèëèùåòî ñâ. Èâàí, êîåòî äåìîíñòðèðà õèëÿäîëåòåí æèâîò áåç ñåðèîçíè ïðîìåíè â ïðàêòèêàòà - ïðîìåíÿò ñå ñàìî àðõåîëîãè÷åñêèòå àðòåôàêòè. Ïîäîáåí ïðèìåð ïðåäîñòàâÿ è ðàéîíúò íà Øèïîöêî, â êîéòî ïðåç IV

â. å ïîñòðîåí õðàì, çà äà çàìåñòè òðàêèéñêîòî ñâåòèëèùå - âúðõó ïîëåãàòà òåðàñà, îáúðíàòà íà Èçòîê, çà äà ïîñðåùà ïúðâèòå ëú÷è íà íîâîòî ñëúíöå. Öúðêâàòà å èçãðàäåíà îò åñòåñòâåí êàìúê áåç êàêâàòî è äà áèëî îáðàáîòêà. Èçáèðàíè ñà åñòåñòâåíè ôîðìè, ïîäõîäÿùè çà ñòðîèòåëñòâîòî, âêëþ÷èòåëíî êàìåííè êúñîâå, ïîäîáíè íà êîëîíè. Îãëåäúò íà ñòðîèòåëíèÿ ìàòåðèàë, êîíñóëòàöèÿ è äåìîíñòðàöèÿ íà òàêàâà îáðàáîòêà íà êàìúê íàïðàâè Äèìèòúð Äóð÷îâ, ðîäåí â

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 39

Àðõåîëîãè÷åñêè îáåêòè â ðàéîíà íà Áàíñêî

Áàíñêî ïðåç 1932 ã., èçâåñòåí â ìèíàëîòî ìàéñòîð - êàìåíàð. Êàìúíèòå ñà ñïîåíè â çèäîâå ñàìî ñ æúëòà ãëèíà. Íèêúäå íå å èçïîëçâàí õîðîñàí.  ñòåíèòå íå ñà èçïîëçâàíè è òóõëè. Íàé-âåðîÿòíî ïîêðèâúò å áèë ïîêðèò ñ òåãóëè (ïëîñêè ðèìñêè êåðåìèäè) âúðõó äâóñêàòíà äúðâåíà êîíñòðóêöèÿ. Òå ñà ìåñòíî ïðîèçâîäñòâî îò ðàáîòèëíèöèòå îêîëî ñâåòèëèùåòî ñâ. Èâàí. Ñëåäâà äà îòáåëåæà, ÷å òîçè ìàíèåð íà ñòðîèòåëñòâî - êàìúê, ñïîåí ñ ãëèíà, áåç õîðîñàí, å òâúðäå õàðàêòåðåí çà ìåñòíàòà òðàêèéñêà êóëòóðà. Öúðêâàòà èìà ìíîãî ñèëíî èçäúëæåí íàîñ (öåíòðàëíî ïîìåùåíèå) ñ äîáðå îôîðìåíà ïîëóêðúãëà àïñèäà. Êîíñòðóêòèâíî ñâúðçàí ñúñ ñåâåðíàòà ñòåíà, å èçãðàäåí îáøèðåí ïàðàêëèñ, ñúùî ñ àïñèäà.  ïîêúñíî âðåìå, ñëåä ðàçðóõàòà íà öúðêâàòà, â íåãî å óñòðîåíà êåðàìè÷íà ðàáîòèëíèöà. Îòêðè ñå äîëíèÿò êàìåíåí êðúã íà êîëåëîòî, óòàéíèê çà ãëèíàòà, êàêòî è íÿêîëêî êîñòåíè ñå÷èâà çà íàíàñÿíå íà óêðàñàòà. Âðåìåòî íà ñúçäàâàíåòî íà òàçè ðàáîòèëíèöà å íÿêúäå ìåæäó íà÷àëîòî íà VII â. ñëåä îïîæàðÿâàíåòî íà öúðêâàòà è âòîðàòà ïîëîâèíà íà Õ â., êîãàòî âúðõó öÿëàòà ïëîù å óñòðîåí õðèñòèÿíñêè íåêðîïîë. Ïî÷òè ïî ñðåäàòà íà íàîñà å ïîñòðîåíî ñòúëáèùå, êîåòî çàåìà öÿëàòà ìó øèðèíà. Òî å îôîðìåíî îò ãîëåìè êàìúíè è âîäè íàäîëó, êúì ïî-íèñêàòà îëòàðíà ÷àñò. Òúé êàòî ñòðîèòåëíèòå ïîõâàòè â ðàÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 42

Ñðåäíîâåêîâíàòà ãðîáèùíà öúðêâà - ïîãëåä îò èçòîê

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 43

Ñðåäíîâåêîâíàòà ãðîáèùíà öúðêâà.  íàîñà ñå âèæäà àïñèäàòà íà ðàííîõðèñòèÿíñêàòà öúðêâà éîíà íå ñå ïðîìåíÿò ïî÷òè äî íàøè äíè è ñà òðóäíè çà äàòèðàíå ïîðàäè ñèëíàòà òðàäèöèÿ, äíåñ íå ìîæå äà ñìå ñèãóðíè äàëè ñòúëáèùåòî å ÷àñò îò âúòðåøíàòà îðãàíèçàöèÿ íà ðàííîõðèñòèÿíñêàòà öúðêâà èëè ñå ïîÿâÿâà ïî-êúñíî âúâ âðúçêà ñúñ ñðåäíîâåêîâíàòà ãðîáèùíà öúðêâà, èçãðàäåíà âúðõó ðàííàòà îëòàðíà ÷àñò. Ïðåäïîëàãàì, ÷å ïî-âåðîÿòíà å ïúðâàòà âúçìîæíîñò. Íàîñúò å òâúðäå äúëúã, à äåíèâåëàöèÿòà íà òåðåíà å çíà÷èòåëíà. Òàêà ñòúëáèùåòî ñå ïîÿâÿâà êàòî äîáðî è ëî-

ãè÷íî ðåøåíèå çà ïðåîäîëÿâàíå íà ðàçëè÷íèòå íèâà. Çàïàäíàòà ÷àñò íà íàîñà å îòäåëåíà ñúñ çèä êàòî ïðîñòîðíî ïîìåùåíèå ñ íå ñúâñåì ÿñíà öåë. Äâåòå ÷àñòè ñà ñâúðçàíè ñ âõîä. Äâå ãîëåìè ïðàâîúãúëíè ïîìåùåíèÿ ñà äîëåïåíè íà ôóãè îòâúí äî þæíàòà è ñåâåðíàòà ñòåíà íà öúðêâàòà. Ôóíêöèÿòà èì ñúùî íå å ÿñíà, òúé êàòî òå ñà íàïúëíî çàòâîðåíè è íå ñå îòêðèõà è íàé-áåãëè ñëåäè îò âõîäîâå. Âúçìîæíî å òåçè ÷àñòè äà ñà äîáàâåíè ïî-êúñíî çà ïîäñèëâàíå íà

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 44

öÿëàòà êîíñòðóêöèÿ ñðåùó íàòèñêà, êîéòî èäâà îò çàïàäíèÿ ñêëîí. Öúðêâàòà å áèëà îñâåòåíà ñ ïðîçîðöè, ïîêðèòè ñúñ çåëåíèêàâî ñòúêëî. Íÿêîè îò ìíîãîáðîéíèòå ñòúêëåíè ôðàãìåíòè çàâúðøâàò ñ ðúáîâå, êîåòî ïîçâîëÿâà äà âúçñòàíîâèì ïðàâîúãúëíè ôîðìè íà ïðîçîðöèòå. Íÿêîëêî ôðàãìåíòà íîñÿò ÿñíè ñëåäè îò ñòúêëîïèñ öâåòíà ïúïêà â ïóðïóð è êàôÿâî è ÷åðâåíè äúãîâèäíè ëèíèè, ìíîãî âåðîÿòíî îò îðåîëè. Íàðåä ñ ïðîçîðå÷íîòî ñòúêëî ñå îòêðèõà è ìíîæåñòâî ôðàãìåíòè îò ôèíè ñòúêëåíè êàíäèëà.  êðàÿ íà VI â. öúðêâàòà å îïîæàðåíà. Îãðîìíèÿò ïîæàð å îñòàâèë ÿñíè ñëåäè â çåìíèÿ ïëàñò îêîëî ñòåíèòå è âúðõó îáãîðåëèòå òåãóëè îò ïîêðèâà. Íàé-âåðîÿòíî òîâà ñå ñëó÷âà â ðåçóëòàò îò ñëàâÿíñêèòå íàïàäåíèÿ ïî òå÷åíèåòî íà Ìåñòà, äîêóìåíòèðàíè è â Íèêîïîëèñ àä Íåñòóì. Ñëåäâà íîâî ñòðîèòåëñòâî - òîçè ïúò íà êúùè. Èçïîëçâàò ñå êàìúíè îò ñúáîðåíàòà öúðêâà, êàêòî è äúëãèòå é ñòåíè îò ñåâåð è þã. Ñòðîèòåëíèòå ïîõâàòè îñòàâàò ñúùèòå. Îêîëî êðàÿ íà Õ â. ñåëîòî å îïîæàðåíî îòíîâî. Òîçè ïúò íå çíàåì îò êîãî. Ìàëêî ïî-êúñíî âúðõó ðóèíèòå ìó ñå ðàçâèâà ãîëÿì õðèñòèÿíñêè íåêðîïîë, à åäíà ìàëêà öúðêâà å èçäèãíàòà âúðõó îëòàðíàòà ÷àñò. Ìÿñòîòî å îêîí÷àòåëíî èçîñòàâåíî â êðàÿ íà ÕIII â. Êîìáèíàöèÿòà îò ñòåíè, èçãðàäåíè îò åñòåñòâåí êàìúê, ñïîåí ñ æúëòà ãëèíà è äåêîðèðàíè ñúñ ñêúïè ïðîçîðöè, ïîêðèòè ñúñ ñòúêëîïèñ å åäíà îò íàé-õàðàêòåðíè-

Ïðîçîðå÷íî ñòúêëî òå îñîáåíîñòè íà ðàííîõðèñòèÿíñêàòà öúðêâà â Áàíñêî. Òîçè ãðàäåæ èçöÿëî ñëåäâà ìåñòíèòå òðàäèöèè è èìà ïëàí, äàëå÷ îò ñòàíäàðòèòå íà Èìïåðèÿòà è â ñúùîòî âðåìå - íàñåëåíèå, äîñòàòú÷íî áîãàòî, çà äà ñè ïîðú÷à ñêúïè ïðîçîðå÷íè ñòúêëà è êàíäèëà, âåðîÿòíî îò Ñîëóí. Òîçè ìîäåë íàìèðà òâúðäå áëèçúê ïàðàëåë ñ ðàííîõðèñòèÿíñêàòà öúðêâà êðàé ñåëî Íîâà ìàõàëà, îáùèíà Áàòàê. Î÷åâèäíî íàñåëåíèåòî ïðèíàäëåæè êúì åäíà è ñúùà êóëòóðà è âëàäåå åäíàêâè ñòðîèòåëíè ìàíèåðè, ñëåäâà åäíàêúâ ìîäåë íà æèâîò. Ìîæåì ñúùî òàêà äà ïðåäïîëîæèì è åäíàêúâ ïðîèçõîä, èñòîðè÷åñêî ðàçâèòèå è

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 45

ïîäõîä êúì èçèñêâàíèÿòà íà äåíÿ. Ñåëî Íîâà ìàõàëà å ðàçïîëîæåíî âèñîêî â Çàïàäíèòå Ðîäîïè. Ïðîó÷âàíèÿòà òàì ñå ïðîâåäîõà â êðàÿ íà 80-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. Ðàçêðèõìå ðàííîõðèñòèÿíñêà öúðêâà, ìàíàñòèðñêè ñãðàäè îêîëî íåÿ è íåêðîïîë ñ ãðîáîâå, â êîèòî ëèïñâàõà ñêåëåòè. Íåêðîïîëúò å äàòèðàí â IV - V â., ñòàíîâèùå äîáðå ïîäêðåïåíî îò âíîñíèòå êåðàìè÷íè ñúäîâå, ïðåäèìíî ÷àøè ñ òðè äðúæêè è êàíè. Òåìàòà çà ïðàçíèòå ãðîáîâå - ñúñ ñèãóðíîñò îáà÷å íå êåíîòàôè, ïñåâäî - ãðîáîâå, å òâúðäå ëþáîïèòíà. Ïðàêòèêàòà äà ñå èçâúðøâà ðåäîâíî ïîãðåáåíèå, à ñëåä 5 èëè 7 ãîäèíè, â çàâèñèìîñò îò êà÷åñòâàòà íà ïðúñòòà, ãðîáîâåòå äà ñå îòâàðÿò, êîñòèòå äà ñå èçìèâàò ñ âèíî è äà ñå ïîëàãàò â êîñòíèöà, ñïåöèàëíî èçãðàäåíà äî ìåñòíàòà öúðêâà, å õàðàêòåðíà çà äîáðå îïðåäåëåíè ðàéîíè â Çàïàäíèòå Ðîäîïè (çàïàäíèòå ÷àñòè íà ïðîâèíöèÿ Ðîäîïà), èçòî÷íà Ìàêåäîíèÿ è Þæíà Òðàêèÿ. Àðõåîëîãè÷åñêè å ïîçíàòà îò IV â. íàñàì, à åòíîãðàôñêè å äîáðå îïèñàíà äî êðàÿ íà ÕIÕ â. îò Ñòîþ Øèøêîâ, îòëè÷åí èçñëåäîâàòåë íà Ðîäîïèòå. Òàêà îòíîâî îòêðèâàìå äîêàçàòåëñòâà çà ïðàêòèêà, âúçíèêíàëà î÷åâèäíî â ïðåä Õðèñòèÿíñêî âðåìå è óïîðèòî ñëåäâàíà ïî÷òè äî íàøè äíè. Öúðêâàòà â Íîâà ìàõàëà èìà òðè ñòðîèòåëíè ïåðèîäà, ñ ðåêîíñòðóêöèè íà ïúðâîíà÷àëíèÿ ïëàí. Îêîí÷àòåëíî å èçîñòàâåíà îêîëî ÕVII â. ñëåä çíà÷èòåëíè äåìîãðàôñêè ïðîìåíè â ðàéîíà. Îðèãèíàëíèÿò ïëàí å ñúçäàäåí îêîëî ñðåäàòà íà IV â.. Êîìïîçèðàí å îò ìàëêî ïðåäâåðèå, íàîñ è àïñèäà. Âõîäúò å îòâîðåí â þæíàòà ñòåíà. Ñãðàäàòà å èçäèãíàòà âúðõó ñêëîí ñúñ çíà÷èòåëíà äåíèâåëàöèÿ îò çàïàä êúì èçòîê, êîåòî îïðåäåëÿ è

îñîáåíîñòèòå é. Ìèìîõîäîì ùå îòáåëåæà, ÷å ìÿñòîòî îòíîâî å èçáðàíî òàêà, ÷å äà ïîñðåùà ñëúíöåòî.  àïñèäàòà ñå îòêðèõà ñëåäè îò ñèíòðîí.  ñðåäàòà íà íàîñà å óñòðîåíà êðúùåëíÿ. Íàîñúò èìà ïðàâîúãúëíà ôîðìà, îðèåíòèðàí å çàïàä èçòîê, ñ ïî òðè ñòúïàëà îò äâåòå òåñíè ñòðàíè, à ñåäìîòî ñòúïàëî å â ñðåäàòà, îôîðìåíî êàòî ìàëêà ïëàòôîðìà.  íà÷àëîòî íà VI â. öúðêâàòà å ïðåóñòðîåíà. Äî ñåâåðíàòà ñòåíà å äîëåïåí ïàðàêëèñ, ñúùî ñ àïñèäà.  íåãî ñå îòêðèõà äâà ãîëåìè êåðàìè÷íè ïèòîñà, âêîïàíè â ïîäà - èçãëåæäà å èçïîëçâàí çà êðúùåëíÿ, ñëåä êàòî òàçè â íàîñà å èçîñòàâåíà è ïîêðèòà ñ ãîëåìè êàìåííè ïëî÷è. È â äâàòà ñòðîèòåëíè ïåðèîäà ñà èçïîëçâàíè ëîìåíè êàìúíè, ñïîåíè ñ æúëòà ãëèíà. Ëèïñâà õîðîñàí. Ïîêðèâúò èçãëåæäà å áèë äâóñêàòåí. Èçïîëçâàõ öúðêâàòà â Íîâà ìàõàëà çà ïàðàëåë íà öúðêâàòà â Áàíñêî íå òîëêîâà çàðàäè ñõîäñòâàòà â ïëàíà, à çàðàäè ñõîäíèòå ñòðîèòåëíè ïîõâàòè, ñõîäíîòî ðàçïîëîæåíèå â îêîëíàòà ñðåäà è ñõîäíèÿ ïîäõîä êúì èçèñêâàíèÿòà íà âðåìåòî. Ïðèëèêàòà íå å òîëêîâà â ïëàíà, êîëêîòî â ìîäåëà íà ðàííîõðèñòèÿíñêàòà òðàíñôîðìàöèÿ íà òðàêèéñêîòî ìåñòíî íàñåëåíèå. È äâàòà ðàéîíà ñà íàñåëåíè ñ òðàêè, êîèòî ñå ïîêðúñòâàò îêîëî ñðåäàòà íà IV â. ñïîðåä íàäåæäíè ïèñìåíè èçâîðè. Çà ðàéîíà íà Íîâà ìàõàëà ðàçïîëàãàìå ñ âúçõâàëàòà íà Ïàâëèí îò Íîëà, ïîñâåòåíà íà ïðèÿòåëÿ ìó Íèêèòà îò Ðåìåñèàíà. Çà Áàíñêî ñâåäåíèÿòà ñà ïî-îñêúäíè. Íîâèòå õðèñòèÿíè ïðåâðúùàò ñòàðèòå ñè ñâåòèëèùà â öúðêâè, áåç äà èçîñòàâÿò òðàäèöèîííèÿ ñè èçáîð íà ìÿñòî - ïîëåãàòè õúëìîâå, èçöÿëî îáúðíàòè êúì èçãðÿâàùîòî ñëúíöå. Èçîáùî íå èçîñòàâÿò è òðàäè-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 46

Äèìèòúð Äóð÷îâ, ìàéñòîð - êàìåíàð îò Áàíñêî, äåìîíñòðèðà êàê ñå ëîìè ãðàíèòåí áëîê

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 47

Êúùà â Áàíñêî îò êðàÿ íà ÕIÕ âåê, ñëåä òîâà äîñòðîÿâàíà è ïðåïðàâÿíà ñúñ ñúâðåìåííè ìàòåðèàëè öèîííèòå ñè ñòðîèòåëíè óìåíèÿ. Èçâåñòíè äàííè - êàòî íàïðèìåð ñêúïè ïðîçîðå÷íè ñòúêëà è êàíäèëà â Áàíñêî, ñòúêëåíè ïðîçîðöè, êàíäèëà è âíîñíè êåðàìè÷íè ñúäîâå â Íîâà ìàõàëà, ïðåäïîëàãàò, ÷å õîðàòà òàì ñà èìàëè ðåñóðñè, êàêòî è âðúçêè ñ ãîëåìèòå ïðîèçâîäñòâåíè àòåëèåòà â ãðàäîâåòå íà Èìïåðèÿòà. Òàêà ñå ïîëó÷àâà åäíà èíòåðåñíà êîìáèíàöèÿ, êîÿòî âåðîÿòíî ñëåäâà äà îòâîðè íîâà ãðàôà â òðàäèöèîííàòà êëàñèôèêàöèÿ íà ðàííîõðèñòèÿíñêàòà àðõèòåêòóðà. Òàì ìîæåì äà èçó÷àâàìå âúïðîñà çà âúçìîæíîñòèòå è

ïðèîðèòåòèòå íà ñòîòèöèòå ìåñòíè îáùèíè, íàé-÷åñòî ïëàíèíñêè, â ãðàíèöèòå íà Âèçàíòèÿ, ïðèåëè õðèñòèÿíñòâîòî áåçñïîðíî, íî çàïàçèëè ìíîãî îò òðàäèöèîííèòå ñè ïîõâàòè. Îñâåí âñè÷êî äðóãî, ïðîáëåìúò çà êîíòèíóèòåòà ñè îñòàâà åäèí îò íàé-èíòåðåñíèòå è ïúëíîâîäíè â èñòîðèÿòà íà êóëòóðàòà - îñîáåíî çà çåìèòå íà Áàëêàíñêèòå ïðîâèíöèè íà Èìïåðèÿòà, è îñîáåíî çà ïëàíèíèòå. Àâòîðúò áëàãîäàðè çà ôèíàíñîâàòà ïîäêðåïà íà Ôîíä "Íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ Äîãîâîð ¹ DTK - 02/05/2010

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 48

ÏÐÎÓ×ÂÀÍÈß

Öúðêâàòà â ìåñòíîñòòà Áóêîâåö êðàé ×èïðîâöè

àâòîðúò

îò ä-ð Àíãåë ÀÍÃÅËÎÂ, Íàöèîíàëåí àðõåîëîãè÷åñêè èíñòèòóò ñ ìóçåé ïðè ÁÀÍ

à ðàííàòà èñòîðèÿ íà ìåñòíîñòòà Áóêîâåö è ðàçïîëîæåíèòå òàì ñðåäíîâåêîâíî ñåëèùå è öúðêâà å èçâåñòíî òâúðäå ìàëêî. Çà ïúðâè ïúò ñåëèùå ñ òîâà èìå å óïîìåíàòî â åäèí îò ðåäîâíèòå äîêëàäè íà êàòîëè÷åñêèÿ àðõèåïèñêîï Ïåòúð Áîãäàí äî Êîíãðåãàöèÿòà â

Ç

Ðèì. Äîêëàäúò å îò 1670 ã. è â íåãî å ïîìåñòåí ðàçêàç çà çàñåëâàíåòî íà ïàâëèêÿíè îêîëî ×èïðîâöè. Ñïîðåä äîêóìåíòà òå ñà íàñòàíåíè îò ìåñòíèÿ óïðàâèòåë èìåííî â Áóêîâåö, êúäåòî íàâðåìåòî å èìàëî ñòàðî ñåëèùå, êîåòî îò ãîäèíè å çàïóñòÿëî. Ïî-íàòàòúê â äîêëàäà ñå ïîñî÷âà, ÷å òàçè ìåñòíîñò å áëèçî äî ×èïðîâöè, êîåòî äàâà âúçìîæíîñò íà íîâîïîêðúñòåíèòå ïàâëèêÿíè ðåäîâíî äà ïîñåùàâàò öúðêâèòå â ãðàäà, êàêòî è íà ìåñòíè äóõîâíè ëèöà äà ïðè÷åñòÿâàò â Áóêîâåö. Ïåòúð Áîãäàí ñå ñïèðà è íà äðóã ëþáîïèòåí ôàêò.  ñåëèùåòî å èìàëî èçãðàäåíà öúðêâà îò êàìúê, íî ïîíåæå: "îò ñòàðî âðåìå áåøå íà ïðàâîñëàâíèòå, íà òÿõ áåøå è îòñòúïåíà". Òúé êàòî êàòî-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 49

ëèöèòå íÿìàëè ñâîé õðàì, ñå ïðèíóæäàâàëè äà ñëóæàò â ÷àñòíè äîìîâå. Êàòî èìà ïðåäâèä òåçè ñâåäåíèÿ, Èâàí Ñîòèðîâ èçêàçâà õèïîòåçàòà, ÷å èìåííî â ìåñíîñòòà Áóêîâåö å áèëî ðàçïîëîæåíî ñòàðîòî ñðåäíîâåêîâíî ðóäàðñêî ñåëèùå, ôåîäàëíî âëàäåíèå íà ðîäà Ñîèìèðîâè÷è, ÷èåòî íàñåëåíèå ïî-êúñíî äàâà íà÷àëîòî íà ×èïðîâöè. Âúïðîñúò êîãà òî÷íî ñòàâà òîâà å âñå îùå òâúðäå äèñêóñèîíåí. Çàïàçåíèòå ñâåäåíèÿ çà ðàéîíà îò ÕV â. ñà ïîâå÷å îò îñêúäíè. Èçâåñòíî å, ÷å ïðè âêëþ÷âàíåòî íà îáëàñòòà â ïðåäåëèòå íà îñìàíñêàòà äúðæàâà, ðàéîíúò íà ×èïðîâöè å îáîñîáåí â ñóëòàíñêè õàñ è ïðèõîäèòå îò íåãî ñà áèëè ïðåäíàçíà÷åíè çà èçäðúæêàòà íà ñóëòàíñêàòà ìàéêà. Çà îñîáåíèÿ ñòàòóò íà ñåëèùàòà â ðàéîíà ñúäèì è ïî îòñúñòâèåòî èì â çàïàçåíèòå îïèñè çà Âè-

äèíñêèÿ ñàíäæàê îò 1454-55 ã. è 1560 ã. Åäèíñòâåíîòî èçêëþ÷åíèå å Êîïèëîâöè, ÷èåòî íàñåëåíèå íå ñå å çàíèìàâàëî ñ ðóäîäîáèâ. Èìåòî íà ×èïðîâöè çà ïúðâè ïúò ñå ïîÿâÿâà â òèìàðñêè îïèñ îò 1455 ã., â êîéòî ñå ïîñî÷âà, ÷å ñåëèùåòî Áëàòîâöè è ïåò äîìàêèíñòâà îò ñåëèùåòî ×èïðîâöè ñ îáù ïðèõîä îò 355 àê÷åòà ñå äàðÿâàò íà Àêëú÷è Àëè êàòî êîìïåíñàöèÿ çà äåëà ìó â ñåëî Ñâèíèöà, êîåòî å âêëþ÷åíî êúì ñóëòàíñêèÿ õàñ çàðàäè ìèííèòå çàëåæè êðàé íåãî. Àðõåîëîãè÷åñêèòå ïðîó÷âàíèÿ íà êàòîëè÷åñêàòà öúðêâà "Ñâ. Áîãîðîäèöà" â ×èïðîâöè è íà íåêðîïîëà îêîëî íåÿ ïîêàçâàò, ÷å ïðåäè êðàÿ íà ÕV â. çà èíòåíçèâíî îáèòàâàíå íà ãðàäà íå ìîæå äà ñå ãîâîðè. Âñúùíîñò èñòèíñêèÿò ðàçöâåò íà ×èïðîâöè íàñòúïâà åäâà ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕVI â., êîãàòî äîáèâúò íà æåëÿ-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 50

çî, ñðåáðî è äðóãè öåííè ìåòàëè äîñòèãà âðúõíàòà ñè òî÷êà. Çà òîâà, ÷å ñåëèùåòî ñå ðàçðàñòâà è äîáèâà âàæíîñò åäâà ïðåç òîçè ïåðèîä ãîâîðè è ôàêòúò, ÷å äî ïðåäè òîâà ×èïðîâöè å àäìèíèñòðàòèâíî ïîä÷èíåí íà áëèçêîòî ñåëèùå Æåëåçíà, êúäåòî ðåçèäèðà è ìåñòíèÿò óïðàâèòåë. Âåðîÿòíî êúì ñðåäàòà íà ÕVI â. òðÿáâà äà òúðñèì è çàïàäàíåòî íà ñåëèùåòî ïðè Áóêîâåö, ÷èåòî íàñåëåíèå ïîñòåïåííî ìèãðèðà êúì áëèçêèòå ìåòàëóðãè÷íè çîíè. Âúïðåêè òîâà òî åäâà ëè å áèëî èçîñòàâåíî íàïúëíî, îáñòîÿòåëñòâî ïîäêðåïåíî îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ïðîó÷âàíèÿ íà öúðêâàòà è íåêðîïîëà êúì íåÿ. Öúðêâàòà â ìåñòíîñòòà Áóêîâåö å èçäèãíàòà âúðõó âòîðàòà íåçàëèâíà òåðàñà íà åäíîèìåííàòà ðåêà íà îêîëî 1.5 êì èçòî÷íî îò ×èïðîâöè. Çà õðàì íà òîâà ìÿñòî ïèøå îùå Äèìèòúð Ìàðèíîâ ïðåç 1894 ã. Ïðåç 2009 ã. ñúñ ñðåäñòâà íà Èñòîðè÷åñêè ìóçåé-×èïðîâöè áÿõà ïðåäïðèåòè àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ ñ öåë èçÿñíÿâàíå íà àðõèòåêòóðàòà, äàòèðîâêàòà è ïðåäíàçíà÷åíèåòî íà ñãðàäàòà. Àðõèòåêòóðíî õðàìúò ïðèíàäëåæè êúì øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèòå ïðåç ÕIV-ÕVII â. åäíîêîðàáíè, åäíîàïñèäíè öúðêâè ñ ïîëóöèëèíäðè÷åí ñâîä. Êúì ïúðâîíà÷àëíèÿ îáåì íà õðàìà å äîáàâåí ïðèòâîð, äîëåïåí íà êîíñòðóêòèâíà ôóãà äî çàïàäíàòà ôàñàäà íà íàîñà. Öåíòðàëíàòà ÷àñò å ñ âúòðåøíè ðàçìåðè 7.80 õ 3.65 ì (çàåäíî ñ àïñèäàòà) è äåáåëèíà íà ñòåíèòå 0.90-1.00 ì. Þæíàòà ñòåíà å ôóíäèðàíà ñ ïîìîùòà íà åäèí ðåä ìàñèâíè íåîáðàáîòåíè êàìúíè. Òå ñëóæàò è çà óêðåïâàíå íà ðúáà íà ðå÷íàòà òåðàñà. Ïîðàäè íåäîñòàòú÷íîòî ïðîñòðàíñòâî è òâúðäå ãîëÿìàòà äåíèâåëàöèÿ íà òåðåíà, ñåâåðíàòà ñòåíà íà öúðêâàòà å âêîïàíà â ñêëîíà. Îñíîâèòå íà àïñèäà-

òà è ñåâåðîèçòî÷íèÿò úãúë íà íàîñà ëåæàò äèðåêòíî âúðõó ìàòåðèêîâàòà ñêàëà, â êîÿòî ñå íàáëþäàâàò èçñè÷àíèÿ ñ öåë ïîäðàâíÿâàíå íà òåðåíà. Ñúùåâðåìåííî ñåâåðíàòà ñòåíà å èçãðàäåíà íàïðàâî âúðõó ãëèíåñòàòà ïî÷âà, áåç äà å ïðàâåí îïèò çà óêðåïâàíå. Ïî ïðîòåæåíèå íà ñåâåðíàòà è þæíàòà ñòåíà íà íàîñà ñà ðàçïîëîæåíè äâå äâîéêè íèøè (àðêîñîëèè), ÷èåòî êîíñòðóêòèâíî ïðåäíàçíà÷åíèå å äà îáëåê÷àâàò òåæåñòòà íà ñâîäà. Òå íå çàïî÷âàò äèðåêòíî îò ïîäîâîòî íèâî, à íà âèñî÷èíà 0.30 ì íàä íåãî. Ðàçäåëåíè ñà îò äâà ïèëàñòúðà. Ñúâðåìåííîòî ñúñòîÿíèå íà èçòî÷íàòà ñòåíà è íà àïñèäàòà íå ïîçâîëÿâàò ëîêàëèçèðàíåòî íà ïîäîáíè íèøè, ñëóæåùè çà ïðîòåçèñ (ñòåííà íèøà çà ñúõðàíåíèå íà äàðîâå) è äèàêîíèêîí (ñòåííà íèøà çà ñúõðàíåíèå íà ñâåùåíè÷åñêèòå îäåæäè) â èçòî÷íàòà ÷àñò íà öúðêâàòà. Íàîñúò å èçãðàäåí èçöÿëî îò äÿëàí êàìúê íà õîðîñàíîâà îñíîâà. Çà èçðàâíÿâàíå íà ðåäîâåòå ñà èçïîëçâàíè äúðâåíè ñàíòðà÷è. Êîðíèçèòå è ñâîäúò ñà îò äîáðå îäÿëàíè âàðîâèêîâè áëîêîâå.  ãðàäåæà íå å èçïîëçâàíà òóõëà.  èçòî÷íèÿ àðêîñîëèé íà ñåâåðíàòà ñòåíà âòîðè÷íî å îòâîðåí ïðîçîðåö ñ øèðèíà 1.10 ì è çàïàçåíà âèñî÷èíà 0.60 ì. Âúïðåêè êîíñòàòèðàíèòå ðàçðóøåíèÿ ñåâåðíèÿò çèä íà öúðêâàòà å ñðàâíèòåëíî äîáðå çàïàçåí è äîñòèãà âèñî÷èíà äî 2.30 ì. Þæíèÿò å ñ ìàêñèìàëíà âèñî÷èíà 0.85 ì, òúé êàòî å èçïîëçâàí äúëãî îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå êàòî èçòî÷íèê íà ñòðîèòåëåí ìàòåðèàë. Ïîðàäè ñúùàòà ïðè÷èíà è ÷àñò îò þæíàòà è çàïàäíàòà ñòåíà íà ïðèòâîðà ëèïñâà, êàòî íà òåðåíà ñà çàïàçåíè ñàìî îñíîâèòå. Åëåìåíòè îò ñòåíîïèñíà óêðàñà ñå ðàçêðèõà íà ìÿñòî â äâàòà þæíè àðêîñîëèÿ è íà çàïàäíàòà ôàñàäà íà íàîñà. Òîâà

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 52

Åëåìåíòè îò âúòðåøíàòà äåêîðàöèÿ íà õðàìà ñà ïðåäèìíî ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè îò äåêîðàòèâíèÿ öîêúë.  çàïàäíèÿ àðêîñîëèé íà þæíàòà ñòåíà ñà çàïàçåíè êðàêàòà è ÷àñò îò âúîðúæåíèåòî íà äâàìà âîåííè ñâåòöè, îáúðíàòè â ïîëóïðîôèë åäèí êúì äðóã. Âåðîÿòíî òóê ñà áèëè ðàçïîëîæåíè ñâ. Ãåîðãè è ñâ. Äèìèòúð èëè ñâ. Òåîäîð Òèðîí è ñâ. Òåîäîð Ñòðàòèëàò. Êúñîâå ìàçèëêà ñúñ ñòåíîïèñíà óêðàñà ñå îòêðèõà íàâñÿêúäå ñðåä ðóøåâèíèòå âúâ âúòðåøíîñòòà íà íàîñà. Ðåãèñòðèðà ñå ñàìî åäèí ïëàñò æèâîïèñ. Ïðèëîæåíà å òåìïåðíà òåõíèêà. Ïðåîáëàäàâàò ÷åðâåíàòà, ñèíÿòà è áÿëàòà áîÿ, íî ñå ñðåùàò îùå îõðà, çåëåíî è æúëòî.

Âòîðè åòàï îò ñòðîèòåëíàòà èñòîðèÿ íà öúðêâàòà ïðåäñòàâëÿâà èçãðàæäàíåòî íà ïðèòâîð. Ïî ïðîòåæåíèå íà ñåâåðíàòà è þæíàòà ìó ñòåíà ñà ðàçïîëîæåíè êàìåííè ïåéêè. Òîçè òèï êîíñòðóêöèè ñà õàðàêòåðíè çà îñìàíñêèÿ ïåðèîä. Íàðòåêñúò å èçãðàäåí îò ïîëóîáðàáîòåí êàìúê íà õîðîñàíîâà ñïîéêà, êàòî ñâîäúò âåðîÿòíî å áèë äúñ÷åí. Òîçè èçâîä ñå íàëàãà îò ôàêòà, ÷å ïðè ïðîó÷âàíåòî íå ñå îòêðèõà ñâîäîâè êàìúíè. Çà ñìåòêà íà òîâà, êîëè÷åñòâîòî íà ãâîçäåèòå å çíà÷èòåëíî. Íèâîòî íà ïðèòâîðà å ñ îêîëî 0.25 ì ïî-âèñîêî îò òîâà íà íàîñà, êàòî ðàçëèêàòà å ïðåîäîëÿâàíà ÷ðåç åäíî èëè

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 53

×àñò îò ôèãóðèòå íà âîåííè ñâåòöè äâå ñòúïàëà, êîèòî íå ñà çàïàçåíè. Âõîäúò êúì íàðòåêñà å îò çàïàä, êàòî êúì ñåâåðíàòà ìó ñòðàíèöà å äîëåïåí êîíòðàôîðñ, âåðîÿòíî ñ öåë äà ãî ïðåäïàçè îò ñâëè÷àùèòå ñå çåìíè ìàñè. Çà ðàçëèêà îò íàîñà ïðèòâîðúò íå å áèë æèâîïèñàí.  àðõèòåêòóðíî îòíîøåíèå öúðêâàòà íàìèðà äîáðè ïàðàëåëè â õðàìîâîòî ñòðîèòåëñòâî îò ðàéîíà. Áëèçêè ïî ïëàí ñà öúðêâàòà "Ñâ. Íèêîëà" â ×èïðîâöè è êàòîëèêîíúò íà Ãóøîâñêèÿ ìàíàñòèð. Ïðè ðàç÷èñòâàíåòî íà ïîäà íà íàðòåêñà ñå óñòàíîâè, ÷å òîé å çàñòëàí ñ ðå÷íè êàìúíè, ïîëîæåíè âúðõó õîðîñàíîâà çàìàçêà. Ïîêðàé ñåâåðíèÿ çèä ñå ðàçêðèõà äâå äâîéêè ïðàâîúãúëíè ïëî÷è ñ ïðèáëèçè-

òåëíè ðàçìåðè 1.20 õ 0.80 ì è äåáåëèíà 0.05-0.07 ì. Ïðè âäèãàíåòî èì ñå î÷åðòàõà äâå ãðîáíè êàìåðè ñ îñòàíêè îò ÷åòèðè ìúæêè èíäèâèäà. Ñêåëåòè ¹ 2 è ¹ 4 áÿõà çàïàçåíè â àíàòîìè÷åí ïîðÿäúê - â èçïúíàòî ïîëîæåíèå ïî ãðúá ñ îðèåíòàöèÿ èçòîê-çàïàä è ðúöå, ñêëþ÷åíè â îáëàñòòà íà êîðåìà. Âúðõó êîñòèòå ñå îòêðèõà ñëåäè îò ñúðìåíà òúêàí - ÷àñòè îò ïðåäñòàâèòåëíè äðåõè, çàêîï÷àâàíè ñ ïî åäíî ñðåáúðíî êîï÷å íà äÿñíîòî ðàìî. Èíâåíòàðúò íà ãðîá ¹2 âêëþ÷âàøå îùå ñðåáúðíà âèñóëêà ñ ïîçëàòà è ìîëèòâåíà áðîåíèöà, ñúñòàâåíà îò 46 êîñòåíè ìàíèñòà. Âúðõó ëÿâàòà ðúêà íà ïîãðåáàíèÿ â ãðîá ¹4 ñå ðàçêðè ñðåáúðåí ïðúñòåí ñ ïî-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 54

ëóñêúïîöåíåí êàìúê. Âñè÷êè íàõîäêè èìàò ïàðàëåëè ñ àðòåôàêòè îò íåêðîïîëà ïðè êàòîëè÷åñêàòà öúðêâà "Ñâ. Ìàðèÿ" â ×èïðîâöè, äàòèðàí â ÕVI-ÕVII â. è ñ ìàòåðèàëè îò ñúêðîâèùàòà ïðè Ãëàâàíîâöè è Êîïèëîâöè. Êåðàìè÷íèÿò êîìïëåêñ îò öúðêâàòà å ñèëíî ôðàãìåíòèðàí, êîåòî çàòðóäíÿâà ðàáîòàòà ñ íåãî. Ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò îò ôðàãìåíòèòå ïðèíàäëåæè êúì ãðóïàòà íà òðàïåçíèòå ñúäîâå (÷àøè, ïàíèöè, ÷èíèè). Ñúäîâåòå ñà ïðåäèìíî ñ ÷åðâåí öâÿò. Ãîëÿì å ïðîöåíòúò íà ãëàçèðàíàòà êåðàìèêà, êàòî ñå îòáåëÿçâà íàëè÷èå íà æúëòà, çåëåíà è ïðîçðà÷íà ãëàçóðà. Ñðåùàò ñå è ôðàãìåíòè ñ óêðàñà îò ïîäãëàçóðíè ïåòíà îò ìàíãàíîâè îêèñè è ïîäãëàçóðíà àíãîáà. Ïîäîáðå çàïàçåíèòå ñúäîâå îò ãðóïàòà ñå

îòíàñÿò êúì ïåðèîäà ÕVIII-ÕIÕ â. Åäèíñòâåíèÿò èçöÿëî çàïàçåí ñúä å ãúðíå, èçðàáîòåíî îò ÷åðâåíà ãëèíà. Òî å îòêðèòî âúðõó ïîäà íà öúðêâàòà äî èçòî÷íèÿ àðêîñîëèé íà ñåâåðíàòà ñòåíà. Ñúäúò å òúíêîñòåíåí ñ åäíà äðúæêà, çàïî÷âàùà îò ðúáà íà óñòèåòî è óêðàñà îò âðÿçàíè ëèíèè ïî ðàìåíåòå. Òàçè êåðàìè÷íà ôîðìà å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà íà Áàëêàíèòå ïðåç ÕVI-ÕVII â. Íà òîçè åòàï îò ïðîó÷âàíåòî ìîæå äà ñå çàêëþ÷è, ÷å öúðêâàòà å ïîñòðîåíà ïðåç ÕIV â. ìîæå áè êàòî ãðîáèùåí ïàðàêëèñ íà íàìèðàùîòî ñå â áëèçîñò ñðåäíîâåêîâíî ñåëèùå. Òÿ å ïðîñúùåñòâóâàëà âåðîÿòíî äî âúñòàíèåòî ïðåç 1688 ã. è òîãàâà å èçîñòàâåíà.

Îñòàíêè îò ñúðìåíà ìàòåðèÿ ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 55

ÏÐÎÓ×ÂÀÍÈß

Êòèòîðèòå íà ìàíàñòèðà "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ"

àâòîðúò

îò ïðîô. Èâàí ÊÀÐÀÉÎÒÎÂ, Øóìåíñêè óíèâåðñèòåò "Åïèñêîï Êîíñòàíòèí Ïðåñëàâñêè”

ðåç ñâîÿòà ìíîãîâåêîâíà èñòîðèÿ îñòðîâíèÿò ìàíàñòèð "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ" å ïîçíàë äåñåòèëåòèÿ íà âúçõîä è íà çàïóñòeíèå. Íåãîâîòî ðàçâèòèå å ñâúðçàíî ïðåäè âñè÷êî ñ ïðàâîñëàâíîòî äàðèòåëñòâî, êîåòî äàòèðà îùå îò Ñðåäíîâåêîâèåòî. Ïúðâîòî ñâèäåòåëñòâî çà äàðåíèå ñðåùàìå â ãðàìîòà íà Âñåëåíñêèÿ ïàòðèàðõ îò 1580 ã., â êîÿòî å îòáåëÿçàíî, ÷å ìíîãî ïðåäè òàçè äàòà éåðîìîíàõ Àíòèì ñúñ ñîáñòâåíè ñðåäñòâà è ñúñ ñîáñòâåíèòå ñè ðúöå çàñàäèë ëîçå è ãî ïîñâåòèë íà ìàíà-

Ï

ñòèðà. Ìàëêî ñëåä íåãî ïðåç ïúðâèòå äåñåòèëåòèÿ íà ÕVI â. â çàïóñòÿâàùèòå ìàëêè ìàíàñòèð÷åòà "Ñâåòè Íèêîëà, Ïîìàãàù íà áåäíèòå" è "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ" äîøúë ñâàëåíèÿò êîíñòàíòèíîïîëñêè ïàòðèàðõ Íèôîí. Òîãàâà òå áèëè ïîä êðèëîòî íà ãîëåìèÿ Ñîçîïîëñêè ìàíàñòèð "Ñâåòè Éîàí Ïðåäòå÷à", íî âúïðåêè òîâà àâòîðèòåòíèÿò Íèôîí óñïÿë äà ãè âúçäèãíå â ðàíã íà ñòàâðîïèãèàëíè. Áèâøèÿò ïàòðèàðõ ïîëó÷èë ìîíàøåñêîòî èìå Ìèêðèñ è ïðåáèâàâàë â ïîñò è ìîëèòâà îêîëî 60 ãîäèíè êàòî èãóìåí è íà äâåòå ìàëêè ìàíàñòèð÷åòà. Ñëåä íåãîâàòà ñìúðò òå çàïóñòåëè è ìîíàñèòå îò "Ñâ. Éîàí Ïðåäòå÷à" òðÿáâàëî äà ñå ïîãðèæàò çà òÿõíîòî ñúæèâÿâàíå. Ñëåä êàòî â 1629 ã. ãîëÿìàòà ñîçîïîëñêà îáèòåë áèëà íàïúëíî ðàçðóøåíà îò òóðöèòå, "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ" ïîåëà ðúêîâîäíèòå ôóíêöèè. Ìåòîõúò "Ñâåòè Íèêîëà", ðàçïîëîæåí íà íîñ "Àêðà", è "Ñâåòè Ãåîðãè" íà íîñ "×óêàëÿ" áèëè ïðîâúçãëàñåíè çà ñîáñòâåíîñò íà îñ-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 56

Ôàðúò íà îñòðîâ Ñâåòà Àíàñòàñèÿ.

Âúçäóøíà ñíèìêà íà îñòðîâ Ñâåòà Àíàñòàñèÿ òðîâíèÿ ìàíàñòèð è òàçè "Ñâåòà Òðîèöà" îò ìàíàñòèðè çàïî÷íàëà äà èãðàå ðîëÿòà íà åäèíñòâåí ïðàâîñëàâåí öåíòúð ïî öÿëîòî Ñòðàíäæàíñêî êðàéáðåæèå. "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ" ïîëó÷àâàëà èçêëþ÷èòåëíî ìíîãî äàðåíèÿ îò áåäíè è áîãàòè õðèñòèÿíè. Íà áàçàòà íà óñòíè ïðåäàíèÿ, èíòåðïðåòèðàíè â ñåëèùíàòà ìîíîãðàôèÿ çà ñåëî ×åðíîìîðåö, àâòîðúò Ãåîðãè Ãåðäæèêîâ ïèøå, ÷å ÷èôëèê÷èÿòà îò Ñîçîïîë Íèêîëàêè Ïàïàäîêîîëó íàïðàâèë ãîëÿìî äàðåíèå íà ìàíàñòèðà "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ". Òîé ïðåäîñòàâèë íà ñâåòàòà îáèòåë ìíîãî

íèâè, ëèâàäè è ñàìèòå ñãðàäè íà ÷èôëèêà ñè. Ñïîðåä Ãåðäæèêîâ íà òÿõíîòî ìÿñòî âúçíèêíàë ìåòîõ íà ìàíàñòèðà "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ". Ñïîìåíúò çà íåãî ñå å çàïàçèë è äî äíåñ â òîïîíèìà "Ìåòîôèòî". Òîé îáà÷å ñå îòíàñÿ äî ïðîñòðàíñòâî, ðàçïîëîæåíî â ñàìîòî ñåëî ×åðíîìîðåö, à íå äî öúðêâà íà íîñ Àêðà, êúäåòî ñå ëîêàëèçèðà ìàíàñòèðúò ñïîðåä ïàòðèàðøåñêèòå äîêóìåíòè. Ñàìî åäíè áúäåùè àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè áèõà ðåøèëè òîâà òîïîíèìíî ïðîòèâîðå÷èå. È â ñëó÷àÿ ñ Íèêîëàêè Ïàïàäîêîîëó ñå íàòúêâàìå íà åäíî ãîëÿìî äàðåíèå, êîåòî ñúñ ñèãóðíîñò ïðåäõîæäà êòèòîðñêàòà äåéíîñò íà Ìàòåé îò Êîòåë è íà õðèñòèÿíñêàòà îáùíîñò îò Âàñèëèêî (Öàðåâî). Ñîçîïîëåöúò ãðúê Íèêîëàêè Ïàïàäîêîîãëó ñúùî å äîïðèíåñúë çà óêðåïâàíå íà èêîíîìè÷åñêàòà ìîù íà "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ". Áúëãàðñêàòà íàðîäíà ïàìåò å ñúõðàíèëà ñïîìåíà çà òîçè äîáúð õðèñòèÿíèí, áåç äà ñå ïîâëèÿå îò äåñåòèëåòèÿòà íà áúëãàðîãðúöêàòà öúðêîâíà ðàçïðà. Ïðåç êúðäæàëèéñêîòî âðåìå ìàíàñòèðúò ñèãóðíî å áèë íàäåæäíî óáåæèùå çà ìíîãî õðèñòèÿíè. Åäíà ïðèïèñêà îò èãóìåíà Íàòàíàèë ñâèäåòåëñòâà çà ãðàáåæ îò ñúâñåì äðóã, ïî-ñêîðî äúðæàâåí õàðàêòåð, çàùîòî àðòèëåðèñòèòå íà Ìåõìåä àãà îò Îäðèí, îêóïèðàëè îñòðîâà ïðåç 1781 ã., íå ìîãàò äà áúäàò ñìÿòàíè çà

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 58

Öúðêâàòà ïëàäíåøêè ðàçáîéíèöè. Òàêà èëè èíà÷å òÿõíîòî ïðèñúñòâèå ñåðèîçíî å çàñåãíàëî ìàíàñòèðà, íî ïðåç 1784 ã. òîé å ïîëó÷èë äàðåíèå îò ñåâàñòîïîëñêèÿ êàïèòàí Ãåîðãàêè è íåãîâîòî èìå å èçïèñàíî âúðõó ãîëÿìàòà èêîíà íà “Ñâåòà Àíàñòàñèÿ”, êîÿòî ñåãà ñòîè â áóðãàñêàòà öúðêâà "Ñâåòà Áîãîðîäèöà". Ñàìî äâå äåñåòèëåòèÿ ñëåä îôèöèàëíèÿ ãðàáåæ Íàòàíàèë îò Ãàíîñ, Ñòàìàò Ò., äàðèòåëèòå íà ñðåáúðíèÿ îáêîâ íà “Ñâåòà Àíàñòàñèÿ” îò Ìåñåìâðèÿ áðàòÿòà Ìîñêåðîñ, Ëîãîòåò, Òåîäîðîñ, Ìàíîëèñ è Ìèõàèëèñ è â íàé-ãîëÿìà ñòåïåí õà-

äæè Ìàòåé ñúóìåëè îòíîâî äà ìó ïðåäàäàò áëÿñúê è ãîëÿìà ïðåäñòàâèòåëíîñò. Ñïîðåä áóðãàñêèÿ âåñòíèê "Íîâà Åïîõà" "çäàíèÿòà íà òîçè ìîíàñòèð ñà ñúçèäàíè îò ñîáñòâåíàòà êåñèÿ íà äÿäî Ìàòåé èç Êîòåë". Ñúùîòî ïîòâúðæäàâà è âíóêúò íà äàðèòåëÿ Ïåòúð Ì. Ìàòååâ â ñòàòèÿòà ñè îò 1929 ã., êúäåòî ãîâîðè çà ïîñåùåíèåòî ñè â ìàíàñòèðà ïðåç 1865 ã. Òÿ å ïóáëèêóâàíà âúâ âåñòíèê "Ìîðñêà çàðÿ". Ïèñìåíî çàñâèäåòåëñòâàíîòî ïðèñúñòâèå íà õàäæè Ìàòåé õàäæè Ãåîðãèþâè÷ îò Êîòåë å íàé-êðàñíîðå÷èâîòî äîêàçàòåëñòâî çà áúëãàðñêèÿ ïðèíîñ êúì ìàíà-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 59

Ìàíàñòèðñêàòà ñãðàäà

ñòèðà. Çàåäíî ñ Íàòàíàèë îò Ãàíîñ íà áðåãà íà Ìðàìîðíî ìîðå è ñ õðèñòèÿíèòå îò Âàñèëèêî òîé å áèë îñíîâåí êòèòîð íà ìàíàñòèðà ïðåç 1802 ã. Íà ãðàíèöàòà íà ÕVIII è ÕIÕ â. ïëàíèíñêîòî ãðàä÷å Êàçàí (Êîòåë) ñòàíàëî ãíåçäî, îò êîåòî ëèòâàëè íàé-èçÿâåíèòå ïðåäñòàâèòåëè íà ðàííîòî áúëãàðñêî Âúçðàæäàíå. Çàáåëåæèòåëåí ñðåä òÿõ å êîòëåíåöúò ñâåòè Ñîôðîíèé Âðà÷àíñêè.  êðàÿ íà ÕVIII â. òîé äîøúë â êðàéáðåæíàòà Àíõèàëñêà åïàðõèÿ è ïîåë êðúñòà íà ñâåùåíîñëóæèòåë â Êàðíîáàòñêèòå ñåëà. Ñàìî íÿêîëêî ãîäèíè ñëåä çíàìåíèòèÿ ñè ñúãðàæäàíèí è áúäåùèÿò õàäæèÿ Ìàòåé õàäæè Ãåîðãþåâè÷ ùåäðî îáäàðèë îñòðîâíèÿ ìàíàñòèð "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ" è ñ òîçè ñè æåñò îñòàâèë òðàéíà ñëåäà â ïàìåòòà íà êðàéáðåæíîòî íàñåëåíèå. Ïèñàòåëÿò Àíòîí Ñòðàøèìèðîâ ÿâíî íå å ïðî÷åë íàäïèñà íà ãðúöêè åçèê âúðõó èêîíîñòàñà â öúðêâàòà íà ìàíàñòèðà, íî òîé ñ àïëîìá ñïîìåíàâà äåÿíèåòî íà êîòëåíñêèÿ êåõàÿ (ïðèòåæàòåë íà ãîëåìè

ñòàäà). Ñòðàøèìèðîâ åñòåñòâåíî ãðåøè êàòî êàçâà, ÷å "äâàìà çàìîæíè áðàòÿ êîëèáàðè èç Áàëêàíà" ñà áèëè èíèöèàòîðè çà ñúãðàæäàíåòî íà ìàíàñòèðà. Âñúùíîñò òîâà ñà áèëè èçîáðàçåíèòå âúðõó êòèòîðñêàòà èêîíà õàäæè Ìàòåé è ñèíúò ìó õàäæè Ïåòúð. Ãðåøêàòà íà ïèñàòåëÿ å íåâîëíà, çàùîòî ÿâíî òîé íè ïðåäàâà ñâèäåòåëñòâà, ïî÷åðïåíè îò óñòíîòî ïðåäàíèå, à íå îò åïèãðàôñêè èëè äðóãè õóäîæåñòâåíè è ïèñìåíè èçâîðè. Ñâèäåòåëñòâîòî íà Ñòðàøèìèðîâ îáà÷å å äîêàçàòåëñòâî çà òðàéíàòà èñòîðè÷åñêà ïàìåò íà êðàéáðåæíîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå. ×ðåç íåÿ òî å ñúõðàíÿâàëî ñâîÿ íàðîäíîñòåí äóõ è ïî åñòåñòâåí íà÷èí å êîìïåíñèðàëî ëèïñàòà íà ìàñîâà áúëãàðñêà îáðàçîâàíîñò ïðåç òîçè ïåðèîä. Ñúäåéêè ïî îïèñàíèåòî íà èç÷åçíàëàòà êòèòîðñêà èêîíà, â ñïèñúêà íà äàðèòåëèòå ìîæåì äà äîáàâèì è ñèíà íà õàäæè Ìàòåé - õàäæè Ïåòúð, êîéòî çàåäíî ñ áàùà ñè è ñåñòðà ñè õàäæè Íåäåëÿ îùå ïðåäè 1828 ã. å áèë îñúùåñòâèë ïúòóâàíå ïî ìî-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 60

ðå è ñóøà äî Ñâåòèòå ìåñòà â Éåðóñàëèì. Ñïîðåä àâòîáèîãðàôèÿòà íà Ïåòúð Ìàòååâ òîâà ñà ïðåäñòàâèòåëè íà ÷åòâúðòî ïîêîëåíèå êîòëåíöè, îñúùåñòâèëè ïúòóâàíå äî Éåðóñàëèì. Îùå â íà÷àëîòî íà ÕVIII â. õàäæè Íîíè ïðîïðàâèë ïúòÿ êúì Ñâåòèòå ìåñòà, ïîñëåäâàë ãî õàäæè Ãåîðãè, êîéòî íàïðàâèë äàðåíèå è íà áúëãàðñêèÿ ìàíàñòèð "Ñâåòè Ãåîðãè Çîãðàô" íà Àòîí è òàì å çàïàçåí íåãîâèÿò êòèòîðñêè ïîðòðåò îò 1740 ã. Äîøúë ðåä íà õàäæè Ìàòåé è íà ñèíà ìó õàäæè Ïåòúð, ðîäåí ñïîðåä Èðå÷åê â 1802 ã. Õàäæè Ïåòúð, ñìÿòàí çà îñíîâàòåë íà ðîäà "Õàäæèïåòðîâè" â Áóðãàñ, äúëãî å ïðåáèâàâàë â Öàðèãðàä è áèë áëèçúê íà äðóãèÿ ïðî÷óò êîòëåíåö Ñòåôàí Áîãîðèäè.  "Çàïèñêè ïî áúëãàðñêèòå âúñòàíèÿ" Çàõàðè Ñòîÿíîâ (1850/51 1889) ïèøå, íàðè÷àéêè ãî ÷èííî "õàäæè

Ñðåáúðíèÿò îáêîâ íà èêîíàòà “Ñâåòà Àíàñòàñèÿ”, äàðåí îò íåñåáúðñêè õðèñòèÿíè. ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 61

ÈÍÈÖÈÀÒÈÂÀ ÍÀ ÊÐÚÃ ÁÓÄÈÒÅË

Äà ïîñòàâèì çíàê íà äîìà íà ñåìåéñòâî Ðàäåâè

Áèñòðà Âèíàðîâà - Ðàäåâà 1890 - 1977 Ïúðâàòà áúëãàðñêà õóäîæíè÷êà åêñïðåñèîíèñòêà

Ñèìåîí Ðàäåâ 1879 - 1967 Áúëãàðñêè ïèñàòåë, äèïëîìàò, èñòîðèê è ïóáëèöèñò

È äíåñ, ãîäèíè ñëåä ñìúðòòà íà âèäíèÿ íàø ïèñàòåë, äèïëîìàò, èñòîðèê è ïóáëèöèñò Ñèìåîí Ðàäåâ è íà íåãîâàòà ñúïðóãà Áèñòðà Âèíàðîâà - Ðàäåâà, ïúðâàòà áúëãàðñêà õóäîæíè÷êà åêñïðåñèîíèñòêà, íà ïîñëåäíèÿ èì äîì íå å ïîñòàâåí íèêàêúâ ïàìåòåí çíàê. Ñäðóæåíèå “Êðúã Áóäèòåë” îðãàíèçèðà êàìïàíèÿ çà íàáèðàíå íà ñðåäñòâà çà èçðàáîâàíå è ìîíòèðàíå íà ïàìåòíà ïëî÷à íà äîìà íà ñåìåéñòâî Ðàäåâè, íàìèðàù ñå â Ñîôèÿ íà óë. “Ãëàäñòîí” ¹ 8. Êàíèì âñè÷êè íàøè ñúìèøëåíèöè è âñè÷êè áúëãàðè äà îòäàäåì çàñëóæåíà ïî÷èò. Íàáèðàòåëíà ñìåòêà: Ïúðâà èíâåñòèöèîííà áàíêà BIC: FINVBGSF IBAN: BG75FINV 915012 0008 7723 “Êðúã Áóäèòåë”, çà ïàìåòåí çíàê íà ñåìåéñòâî Ðàäåâè.

Íàäïèñ âúðõó ñðåáúðíèÿ îáêîâ ñ èìåíàòà íà äàðèòåëèòå îò Ìåñåìâðèÿ. Ï.", ÷å òîé áèë "íàé-ãîëåìèÿ ãîñïîä" íà êîòëåíñêèòå "îâ÷àðè". Áúëãàðñêèÿò Òóêèäèò (òàêà ïðîô. Àë. Áàëàáàíîâ íàðè÷à Çàõàðè Ñòîÿíîâ) èçëèâà âñè÷êàòà ñè "êëàñîâà íåíàâèñò" íà ïîáîðíèê ñðåùó ÷îðáàäæèè è õàäæèè âúðõó ïîñëîâè÷íàòà ïåñòåëèâîñò íà õàäæè Ïåòúð õàäæè Ìàòååâ. Ñúñ ñàðêàñòè÷íà óñìèâêà, íî è ñ ïðèçíàíèå íà àâòîðèòåòà, Ç. Ñòîÿíîâ ïèøå: "Íàéãîëåìèÿ òåõåí (íà îâ÷àðèòå) ãîñïîä å õàäæè Ï., ñòàð ñêúïåðíèê-÷îðáàäæèÿ, èìåòî íà êîéòî ñå ïðîèçíàñÿ ñ ãîðäîñò è ïî÷èòàíèå îò âñåêè êîòëåíåö. Àêî íÿêîé îâ÷àð ñëó÷àéíî ñå å áèë ñðåùíàë íåãäå ïî ïúòÿ äà ïúòóâà ñ íåãî çàåäíî, èëè ïúê óìíèÿò õàäæèÿ ãî å áèë ïîêàíèë äà áúäàò äðóãàðè, çà äà èìà åäíî ìåêåðå ñúñ ñåáå ñè, çà äà ìó ÷åøå êîíÿ ïî õàíèùàòà, òî îáðàäâàíèÿò îâ÷àð íå çàáðàâÿ òîâà âàæíî ïðîèçøåñòâèå çà äúëãî âðåìå". Êîãàòî Çàõàðè Ñòîÿíîâ ñå ðîäèë â áëèçêîòî äî Êîòåë ñåëî Ìåäâåí, õàäæè Ïåòúð å áèë âå÷å íàä ïåòäåñåòãîäèøåí. Ëåòîïèñåöúò íà áúëãàðñêèòå âúñòàíèÿ î÷åâèäíî íå ðàçêàçâà ñâîè, à ÷óæäè ñïîìåíè è íåãîâèÿò ñàðêàçúì å ïðîäèêòóâàí è îò åäíî èñêîííî ìåäâåíñêî ïðåçðåíèå êúì âñè÷êè êîòëåíöè. Çà íàïðåäíàëàòà âúçðàñò íà õàäæè Ïåòúð ñúäèì è ïî ôàêòà, ÷å íà êòèòîðñêàòà èêîíà îò âòîðîòî äåñåòèëåòèå íà

ÕIÕ â. ñïîðåä Ñòîÿí Øèâà÷åâ òîé å áèë èçîáðàçåí êàòî 10 - 12 ãîäèøíî äåòå äî áàùà ñè õàäæè Ìàòåé. Îñâåí òîâà òðÿáâà äà ñå ñúîáðàçèì è ñ ôàêòà, ÷å íåãîâèÿò ïúðâîðîäåí ñèí Ìàòåé ïðåç 1837 ã. å áèë ñúó÷åíèê íà ðîäåíèÿ ïðåç 1921 ã. Ãåîðãè Ñàâà Ðàêîâñêè (1821 - 1869), à âòîðèÿò ìó ñèí ìó, áúäåùèÿò ïðåôåêò íà Áóðãàñ è äèðåêòîð (ìèíèñòúð) íà ôèíàíñèòå íà Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ Èâàí Õàäæèïåòðîâ å ðîäåí ïðåç 1834 ã. è å öåëè 16 ãîäèíè ïî-ãîëÿì îò áåäíèÿ, íî óïîðèò ìåäâåíñêè îâ÷àð. Çàõàðè Ñòîÿíîâ ñâèäåòåëñòâà, ÷å êîòëåíñêèòå êåõàè îò ðàíãà íà õàäæè Ïåòúð èìàëè êîøàðè â êðàéáðåæíèòå ðàéîíè íà Äîáðóäæà â Áàë÷èøêî è îêîëî ðóìúíñêèòå ãðàäîâå Ìàíãàëèÿ è Êîíñòàíöà (Êþñòåíäæà). Îò íåãî íàó÷àâàìå çà ëþáîâòà íà ñòàðîïëàíèíñêèòå îâ÷àðè êúì ðàçêàçèòå çà ïúòåøåñòâèÿ "ïðåç ×åðíîòî è Áÿëîòî ìîðå". Íåãîâîòî ñàìî÷óâñòâèå íà àïðèëñêè ïîáîðíèê è ñëåäîñâîáîæäåíñêè ïóáëèöèñò ãî ïîäòèêâà äà èðîíèçèðà îáèêíîâåíèòå äúðâàðè è îâ÷àðè, êîèòî áåçêîíå÷íî ñå òèòóëóâàëè âçàèìíî "Õàäæè Þðäàíå", "Õàäæè Áîæèëå" è ò. í., êîãàòî ñè ïîäâèêâàëè åäèí íà äðóã ïðåç ñòàðîïëàíèíñêèòå ÷óêàðè. Âúïðåêè èðîíèÿòà íà àâòîðà, íèå âñå ïàê ðàçáèðàìå, ÷å ìîðåòî å èíòåðåñóâàëî è íàé-îáèêíîâåíèòå êîòëåíñêè

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 63

Íàäïèñ ñ èìåòî íà èêîíîïèñåöà Äèìèòðèîñ âúðõó èêîíàòà íà Ñâåòà Àíàñòàñèÿ. îâ÷àðè. Íå ñàìî "ïðåêàëåíàòà íàáîæíîñò" áèëà õàðàêòåðíà çà òÿõ. Ðàçêàçèòå çà áåçêðàéíèòå ìîðñêè ïðîñòîðè ÷åñòî ðàçíîîáðàçÿâàëè òÿõíîòî ìîíîòîííî ñúùåñòâóâàíå. Òå ñà ñå ñáëúñêâàëè ñ íåãî ïðè ïðåõâúðëÿíåòî íà ñòàäàòà ïî êðàéìîðñêèÿ ìàðøðóò êúì Ìàíãàëèÿ è Êîíñòàíöà íà ñåâåð. Êòèòîðñêèÿò íàäïèñ íà Ìàòåé â îñòðîâíèÿ ìàíàñòèð "Ñâåòà Àíàñòàñèÿ" å åäíî äîêàçàòåëñòâî è çà òåõíèòå äåëîâè ïúòóâàíèÿ íà þã êúì Áóðãàñêèÿ çàëèâ. Çàòîâà íå òðÿáâà äà ñå ó÷óäâàìå, ÷å ïúðâîðîäíèÿò ñèí íà õàäæè Ïåòúð, êðúñòåí íà äÿäî ñè Ìàòåé, ïðåç 1850 ã. å ïîñòàâèë íà ïå÷àòà ñè êîðàáíà êîòâà. Ïðåç ñúùàòà ãîäèíà íà 10 ôåâðóàðè å ðîäåí íåãîâèÿò ñèí Ïåòúð Ìàòååâ, êîéòî ñëåä çàâúðøâàíåòî íà Ðîáåðò êîëåæ â Öàðèãðàä ñòàâà ïîìîùíèê íà çíàìåíèòèÿ àíãëèéñêè àðõåîëîã Äæîí Ñìèò è îùå êàòî þíîøà áúäåùèÿò áúëãàðñêè äèïëîìàò è ïóáëèöèñò îñúùåñòâèë äâå ïàìåòíè ïúòóâàíèÿ

ïî ñëåäèòå íà äðåâíèòå ìàëîàçèéñêè öèâèëèçàöèè. Èâàí Õàäæèïåòðîâ ñå çàñåëèë â Áóðãàñ ïðåç 1879 ã. È òîé çàâúðøèë ãðúöêîòî òúðãîâñêî ó÷èëèùå â îñìàíîòóðñêàòà ñòîëèöà.  "Ñòðîèòåëè íà ñúâðåìåííà Áúëãàðèÿ" Ñèìåîí Ðàäåâ å çàïàçèë åäíà ðåïëèêà íà Èâàí Õàäæèïåòðîâ, èçðå÷åíà ïðè ïîäãîòîâêà íà Ñúåäèíåíèåòî: "Ñàìî êðúâ äà íå ñå ïðîëèâà". Åòî òàêà âíóêúò íà õàäæè Ìàòåé õàäæè Ãåîðãþåâè÷ è ïðàâíóêúò íà õàäæè Íîíè ïðîäúëæàâàë äà áúäå â ëîíîòî íà Ñâåòàòà Ïðàâîñëàâíà öúðêâà, èçïîâÿäâàéêè âåëèêèòå é öåííîñòè.  íåãîâî ëèöå íÿêîãàøíèòå áîãàòè êîòëåíñêè îâ÷àðè è êòèòîðè íà îñòðîâíèÿ ìàíàñòèð õàäæè Ìàòåé è õàäæè Ïåòúð çàâåùàëè íà Áóðãàñ åäèí îò ïúðâèòå ñòðîèòåëè íà ìîäåðíèÿ ãðàä. È ïî íÿêàêâà èðîíèÿ íà ñúäáàòà è èñòîðèÿòà íàé-ñòàðèÿò áúëãàðñêè êâàðòàë â Áóðãàñ, ðàçïðîñòðÿë ñå íà ìÿñòîòî íà äíåøíàòà öúðêâà "Ñâ.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 64

Ó÷àñòíèöèòå â àðõåîëîãè÷åñêîòî ïðîó÷âàíå íà îñòðîâà ïðåç 1972 ã. Ñðåä òÿõ, ïðèêëåêíàë âäÿñíî - Õðèñòî Ôîòåâ. ñâ. Êèðèë è Ìåòîäè", ñå íàðè÷àë "×îáàíñêàòà ìàõàëà". Òóê ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî áúëãàðèòå óñïåëè äà ñúãðàäÿò âåëèêîëåïíàòà çåëåíà êàòåäðàëà è ïîòîìöèòå íà õàäæè Ìàòåé è õàäæè Ïåòúð ïî òðàäèöèÿ ñå èçÿâèëè êàòî äàðèòåëè. Ïðåç ïîñëåäíèòå äâå äåñåòèëåòèÿ åäèíñòâåíèÿò áúëãàðñêè îñòðîâåí ìàíàñòèð òúíå â çàáâåíèå.  ïðåñàòà ñå ïîÿâèõà ñúîáùåíèÿ, ÷å Áóðãàñêàòà îáùèíà å

ñïå÷åëèëà åâðîïåéñêè ïðîåêò çà êîíñåðâàöèÿ íà ìàíàñòèðñêèòå ñãðàäè è çà ïîäîáðåíèå íà ïðèñòàíèùíèÿ êåé. Äàíî òîâà ñâÿòî ìÿñòî, êîåòî â íîâî âðåìå áåøå ïðåäïî÷èòàíî îò ïîåòà Õðèñòî Ôîòåâ è äåñåòêè áúëãàðñêè èíòåëåêòóàëöè ,îòíîâî ñòàíå äîñòúïíî çà ìíîãîëþäíè ïîñåùåíèÿ. Ãîëÿìàòà è ñâåùåíà èñòîðèÿ íà ìàëêèÿ îñòðîâ çàñëóæàâà òîâà.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 65

За информация и поръчки: Демакс АД, гр. София 1138, кв. Горубляне, ул. Абагар 16 тел.: (02) 930 77 61, 40 11 761, факс: (02) 930 77 11, 40 11 711, e-mail: technology@demax.bg

WWW.DEMAX.BG

В А Ш И Т Е П Е Ч АТ Н И Ц И

БУЛПАП

ÊÐÀÅÇÍÀÍÈÅ

Ðèëñêèÿò ÷óäîòâîðåö è Áèñòðåøêèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Èâàí Ïóñòè"

àâòîðúò

Êàëèíà ÒÎÄÎÐÎÂÀ Ðåãèîíàëíà áèáëèîòåêà "Õð. Áîòåâ" - Âðàöà

èñòðåøêèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Èâàí Ðèëñêè (Ïóñòè) - Êàñèíåö" ñå íàìèðà íà îêîëî 12 êì. ñåâåðîçàïàäíî îò ãðàä Âðàöà, íåäàëå÷å îò ìåñòíîñòòà Êàñèíàòà. Ðàçïîëîæåí å íà ìàëêà ïîëÿíà â ãîðíèÿ êðàé íà åäèí îò ñòðúìíèòå äîëî-

Á

âå, ñïóñêàùè ñå îò Áàëêàíà êúì Âðà÷àíñêîòî ïîëå. Îò þã è îò çàïàä ïîëÿíàòà å îãðàäåíà îò îòâåñíè, âèñîêè îêîëî 50 ì. âàðîâèêîâè ñêàëè.  îñíîâàòà èì ñå îáðàçóâà ïëèòêà, íî âèñîêà è øèðîêà ïåùåðà ñ êàðñòîâ èçâîð. Íà ñåâåðíàòà é ñòåíà íåèçâåñòåí çîãðàô å èçïèñàë ïåò ñöåíè îò æèòèåòî íà ñâ. Äèìèòúð è ñâ. Íåñòîð. Ñòåíîïèñúò ñå íàìèðà íà 12 ì. âèñî÷èíà è îáõâàùà ïëîù îò 15 êâ. ì., à â íàäïèñà ïîä ñöåíèòå å ïîñî÷åíà è ãîäèíàòà - 1544. Âúðõó çàïàäíàòà ñòåíà íà ïåùåðàòà ñà çàïàçåíè ñëåäè îò ñêàëíè èêîíè ñ îáðàçèòå íà ñâ. Èâàí Ðèëñêè è ñâ. Éîàí Áîãîñëîâ. Ïîä òÿõ å ñâåùåíèÿò èçâîð ñ åçåðîòî - çà âîäàòà ìó ñå âÿðâà, ÷å å ëåêîâèòà. Òÿ ìèíà-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 67

âà ïîêðàé öúðêîâíàòà ñãðàäà è ïàäà îò ñêàëèòå, êàòî îáðàçóâà ìàëúê âîäîïàä.  áëèçîñò äî íåãî èìà ñêàëíà íèøà, êúäåòî ñ òðàäèöèîííè âîäîëå÷åáíè è êëèìàòîëå÷åáíè ñïîñîáè â ìèíàëîòî ñå ëåêóâàëè äóøåâíî áîëíè. Ôðåñêèòå â ïåùåðàòà è íÿêîè îò ñòåíîïèñèòå â öúðêâàòà ïîêàçâàò, ÷å òÿ å âúçñòàíîâåíà ïðåç ÕVI â., íî ñúçäàâàíåòî íà ìàíàñòèðà ñå îòíàñÿ â åïîõàòà íà Âòîðîòî áúëãàðñêî öàðñòâî è ñå ñâúðçâà ñ êðåïîñòòà, íàìèðàùà ñå íà ðèäà, þãîèçòî÷íî îò íåãî. Îòêðèòàòà âúâ è îêîëî ïåùåðàòà òðàêèéñêà êåðàìèêà ñâèäåòåëñòâà, ÷å òóê âåðîÿòíî å èìàëî ñâåòèëèùå â ïðåäðèìñêàòà åïîõà (IV-I â. ïð. Õð.), à ìîæå áè è ïî-ðàíî. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ìàíàñòèðúò å îñíîâàí êàòî ñêàëåí è ìîíàñèòå ïúðâîíà÷àëíî îáèòàâàëè òàçè è îêîëíèòå ïåùåðè. Áèñòðåøêèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Éîàí Áîãîñëîâ" å íàðè÷àí îùå "Ñâ. Éîàí Êàñèíåö", çàùîòî ñå íàìèðà â áëèçîñò äî ìåñòíîñòòà Êàñèíàòà, "Ñâ. Èâàí Ïóñòè"

è "Ñâ. Èâàí Ðèëñêè", ñâúðçàíè ñ ëåãåíäèòå çà ñâ. Èâàí Ðèëñêè Ïóñòèííîæèòåë.  íàäïèñ îò ÕVI â. å óïîìåíàò êàòî "Èâàí Êàñèíåö", â äîêóìåíò îò ÕVIII â. - êàòî "Ñâ. Éîàí Áîãîñëîâ", à â ñòàòèñòè÷åñêè ñïèñúê îò 1860 ã., èçãîòâåí îò Âðà÷àíñêèÿ âëàäèêà Äîðîòåé - êàòî Áèñòðåöêè ìàíàñòèð "Ñâ. Éîàí Ðèëñêè". Òîâà ïîêàçâà, ÷å ïðåç Âúçðàæäàíåòî âå÷å å íîñåë èìåòî íà Ðèëñêèÿ ñâåòåö. Ñåãàøíàòà öúðêâà å ïîñòðîåíà âúðõó îñòàíêèòå íà ïî-ñòàðà, êàòî ÷àñò îò íåÿ å âãðàäåíà â íîâàòà ñãðàäà. Òàçè ïî-ñòàðà öúðêâà ìîæå áè å ïðèíàäëåæàëà íà ñåëèùå êúì êðåïîñòòà. Âúðõó âàðîâàòà ìàçèëêà íà öúðêîâíèÿ õðàì ëè÷àò ñëåäè îò òðè ñòåíîïèñíè ñëîÿ - îò ÕII â., îò ÕVI â. è 1867 ã. Ïðåç XVII â. â ìàíàñòèðà ïðîöúôòÿâà çàíàÿò÷èéñòâîòî - òóê å áèëà èçâåñòíà çëàòàðñêà ðàáîòèëíèöà, êîÿòî èìàëà âðúçêà ñ ïðî÷óòàòà ×èïðîâñêà øêîëà. Íàé-ïîïóëÿðíîòî ïðîèçâåäåíèå íà ìàéñòîðèòå îò òàçè øêîëà å ñðåáúðåí êðúñò ñ ïîçëàòà è

ÔÎÍÄÀÖÈß “ÁËÀÃÀ ÄÈÌÈÒÐÎÂÀ Ñêúïè ïðèÿòåëè è ñúìèøëåíèöè, Íàáèðàìå ñðåäñòâà çà èçãðàæäàíå íà áþñò-ïàìåòíèê íà ïîåòåñàòà Áëàãà Äèìèòðîâà. Òîé ùå áúäå ïîñòàâåí â Áîðèñîâàòà ãðàäèíà ðåäîì ñ äðóãèòå âåëèêè áúëãàðñêè ïîåòè. Âÿðâàìå, ÷å ùå íè ïîäêðåïèòå! Ñìåòêà: Óíèêðåäèò Áóëáàíê IBAN: BG91UNCR70001501223491; BIC: UNCRBGSF; Ôîíäàöèÿ “Áëàãà Äèìèòðîâà”

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 68

Ãîëÿìàòà ïåùåðà - Ñòåíîïèñ öâåòíè êàìúíè îò 1611 ã. Çàïàçåíè ñà ñúùî è õóäîæåñòâåíî óêðàñåí ñðåáúðåí æåçúë è ñðåáúðíî-ïîçëàòåíàòà îáêîâêà íà ×åðåïèøêîòî ÷åòâåðîåâàíãåëèå - èñòèíñêè øåäüîâúð íà áúëãàðñêîòî ñðåäíîâåêîâíî êàëèãðàôñêî è ïðèëîæíî èçêóñòâî.  ìàíàñòèðà "Ñâ. Èâàí Êàñèíåö" ñå å íàìèðàëà è åäíà îò ïúðâèòå ïî íàøèòå çåìè ìåäíîùàìïàðñêè ðàáîòèëíèöè. Îáðàçöè îò èçðàáîòåíà â ñâåòàòà îáèòåë öúðêîâíà óòâàð, ùàìïè è èêîíè äíåñ ñå ñúõðàíÿâàò â Èñòîðè÷åñêèÿ ìóçåé âúâ Âðàöà. Âúïðåêè ÷å å åäèí îò íàé-ìàëêèòå ìàíàñòèðè âúâ Âðà÷àíñêàòà åïàðõèÿ, çèìå è ëåòå òîé å îáåêò çà ïîñåùåíèå îò ñòîòèöè ïîêëîííèöè ïðåç âñè÷êè âðåìåíà, îòêàêòî ãî èìà. Çíà÷èòåëåí ïðèíîñ çà âñå ïî-ãîëÿìàòà ìó ïîïóëÿðíîñò â íà÷àëîòî íà ÕÕ â. èìàò âðà÷àíñêèòå òóðèñòè.

Ñëåä ó÷ðåäÿâàíå íà òóðèñòè÷åñêîòî äðóæåñòâî ïðåç 1900 ã., ïúòÿò äî Êàñèíàòà ñòàâà åäèí îò ëþáèìèòå ìàðøðóòè çà ÷ëåíîâåòå ìó è çà òåõíèòå ãîñòè. Ïðè âúçîáíîâÿâàíåòî íà ìàíàñòèðñêèÿ êîìïëåêñ íà 16 ñåïòåìâðè 1928 ã. òîé å îñâåòåí ñ èìåòî "Ñâ. Èâàí Ðèëñêè". Íàä ìàíàñòèðà, â ñúùèÿ ñêàëåí âåíåö, å ïåùåðàòà Ïîñòíèöàòà. Ðàçïîëîæåíà å âúðõó îòâåñíà ñêàëà è äî òàì ñå ñòèãà èçêëþ÷èòåëíî òðóäíî áåç ïîìîùòà íà ñòúëáà.  íåÿ íà âèñî÷èíà ïåò-øåñò ìåòðà â ìàëêà ñêàëíà íèøà å èçãðàäåíà (âåðîÿòíî ïî-êúñíî) ìèíèàòþðíà öúðêâè÷êà ñúñ ñâîä îò ïðåïëåòåíè ëîçîâè ïðú÷êè, èçìàçàí ñ âàð, íà êîéòî âñå îùå ìîæå äà ñå ðàçïîçíàå ôèãóðàòà íà Õðèñòîñ Âñåäúðæàòåë. Ñïîðåä ëåãåíäèòå òîâà å íàé-ñòàðàòà ÷àñò íà ìàíàñòèðà - òóê æèâÿë ÷åòèðèé-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 69

ñåò äíè â ïîñò è ìîëèòâè Èâàí Ðèëñêè è ñêàëàòà ñàìà ñå îòâîðèëà, êîãàòî òîé òðúãíàë êúì Ðèëà ïëàíèíà. Ïîñòíèöàòà å óíèêàëíà çà íàøèòå çåìè.

Ëåãåíäèòå çà ñâ. Èâàí Ðèëñêè è Áèñòðåøêèÿ ìàíàñòèð "Ñâ. Èâàí Ïóñòè" Ìíîæåñòâîòî ïîçíàòè è ïîïóëÿðíè ëåãåíäè çà ñâ. Èâàí Ðèëñêè ñà ÷àñò îò êóëòà êúì íàé-îáè÷àíèÿ è íàé-ïî÷èòàíèÿ áúëãàðñêè ñâåòåö. Ôàêòúò, ÷å ëåãåíäèòå çà íåãî ñà ñâúðçàíè ñ îïðåäåëåíè ãåîãðàôñêè ðåàëèè èçñëåäîâàòåëèòå îáÿñíÿâàò ãëàâíî ñúñ çëîïîëó÷íèòå ìó ñòðàíñòâàíèÿ, ïîçíàòè ïðåäèìíî îò Íàðîäíîòî æèòèå, êàêòî è ñ ðàçíàñÿíåòî íà ìîùèòå ìó öåëè ïåò âåêà èç ðàçíè êðàèùà íà ñòðàíàòà è èçâúí íåÿ. Äîêóìåíòèðàíèòå è èçñëåäâàíèòå òåêñòîâå îáðàçóâàò äâà îñíîâíè öèêúëà - Ñîôèéñêè è Ðèëñêè. Ïóáëèêóâàíè ñà îò Íèêîëà Ôåêåëäæèåâ â èçäàäåíàòà ïðåç 1979 ã. ìîíîãðàôèÿ "Íàðîäíè ëåãåíäè çà Èâàí Ðèëñêè". Ïðîó÷âàíèÿòà â ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ íà ñåâåðíèòå ïðåäåëè íà Ðèëîìàíàñòèðñêîòî êóëòóðíî ïðîñòðàíñòâî - Âðà÷àíñêî, Ìîíòàíñêî, ×èïðîâñêî, Áåðêîâñêî, Ñîôèéñêî è Ñàìîêîâñêî è çàïèñàíèòå ôîëêëîðíè ìàòåðèàëè îò Çàïàäíî Âðà÷àíñêî è Ìîíòàíñêî äàâàò äîñòàòú÷íî îñíîâàíèå äà áúäå îò÷åòåí íîâ, òðåòè öèêúë - íàðå÷åí "Âðà÷àíñêè" (â îñíîâàòà íà êîéòî ñòîè ôîëêëîðíàòà íåïðèêàçíà ïðîçà îò ñåëàòà Ñòóáåë è Ëèïåí).  òåêñòîâåòå äîìèíèðà

ñþæåòúò "Äâèæåíèå (ëåòåíå) íà ñâåòåö (áåç ãëàâà) çà ïðåíàñÿíå íà ñâÿòîñò". Ìàòåðèàëèòå, êîèòî íèå ñúáðàõìå â ïåðèîäà 2008 - 2011 ã. îò ñåëèùà, ðàçïîëîæåíè â íåïîñðåäñòâåíà áëèçîñò äî Áèñòðåøêèÿ ìàíàñòèð "Ñâ. Èâàí Ðèëñêè Ïóñòè (Êàñèíåö) - (ñ. Áåëè èçâîð, êâ. Áèñòðåö, êâ. Êóëàòà è ãð. Âðàöà) - è îò ñàìèÿ ìàíàñòèð íå ñàìî îáîãàòÿâàò òîçè öèêúë ñ ìîòèâè, íî îáðàçóâàò íîâî ñþæåòíî ÿäðî, â öåíòúðà íà êîåòî å òåìàòà çà ïðåáèâàâàíåòî è ÷óäåñàòà íà ñâ. Èâàí Ðèëñêè â Ïîñòíèöàòà íà Áèñòðåøêèÿ ìàíàñòèð. Çà ïúðâè ïúò â èçâåñòíèòå íè äî ìîìåíòà ïèñìåíè èçâîðè ëåãåíäàòà ñå ñðåùà â äîêóìåíò îò 1860 ã. - "Ñòàòèñòè÷åñêè ñâåäåíèÿ çà öúðêâèòå è ìàíàñòèðèòå âúâ Âðà÷àíñêàòà åïàðõèÿ". Äîíåñåíèåòî å èçãîòâåíî ïî èñêàíå íà ðóñêèÿ âèöåêîíñóë â Ïëîâäèâ Íàéäåí Ãåðîâ îò Âðà÷àíñêèÿ âëàäèêà Äîðîòåé è èçïðàòåíî äî Àçèàòñêèÿ äåïàðòàìåíò ïðè Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúíøíèòå ðàáîòè â Ïåòåðáóðã. Äàííèòå ñå îòíàñÿò äî ñúñòîÿíèåòî íà ÷åðêîâíîòî äåëî â åïàðõèÿòà, â êîÿòî âëèçàëè Âðà÷àíñêà, Ïëåâåíñêà è Îðÿõîâñêà êààçà. Âòîðàòà ÷àñò (îòáåëÿçàíà ïîä "Á") íà äîêóìåíòà å îçàãëàâåíà "Ìàíàñòèðè". Òÿ ñúäúðæà êðàòêè ñâåäåíèÿ çà ×åðåïèøêèÿ, Äîëíîáåøîâèøêèÿ, Òúðæèøêèÿ è Áèñòðåøêèÿ ìàíàñòèð " â îêðúã Âðàòöà". Çà ïîñëåäíèÿ å êàçàíî ñëåäíîòî: "Áèñòðåöêè ìàíàñòèð Ñâ. Éîàí Ðèëñêè, íà âèñîêà ñêàëà â ïëàíèíàòà, íà ðàçñòîÿíèå åäèí ÷àñ íà þãîçàïàä îò ãðàä Âðàöà, áëèçî äî ñåëèùåòî Áèñòðåö, îò êîåòî è ïîëó÷àâà èìåòî ñè Áèñòðåöêè, èìà ñòàðà öúðêâà. Íà çàïàä îò íåÿ èìà ïåùåðà, â êîÿòî, ñïîðåä ïðåäàíèåòî, ñâ. Éîàí Ðèëñêè å ïîñòèë. Òîçè ìàíàñòèð, â êîéòî èìà ñàìî äâàìà ìîíàñè, ñå

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 70

Ìàíàñòèðúò - îáù èçãëåä ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 71

íàìèðà â êðàéíà áåäíîñò, íÿìà íèêàêâà óòâàð è ñå íóæäàå îò áîãîñëóæåáíè êíèãè. Ñãðàäàòà å çàïî÷íàëà äà ñå ðàçðóøàâà." Ïî óñòíî ïðåäàíèå (îïèñàíî ïðåç 1891 ã. îò è.ä. ïðåäñòîÿòåë íà ìàíàñòèðà ìîíàõ Àíòèì â ïèñìî äî Âðà÷àíñêèÿ ìèòðîïîëèò Êîíñòàíòèí) "ñàìèÿò ñâ. Éîàí å æèâÿë â åäíà ïåùåðà îò èçäúëáàí êàìúê íàä êàíàðàòà." Ëåãåíäàòà çà ñâ. Èâàí è Ïîñòíèöàòà âúâ Âðà÷àíñêèÿ áàëêàí ñå ïîÿâÿâà ïðåç 70òå ãîäèíè íà ÕÕ â. â ìåñòíèÿ ïåðèîäè÷åí ïå÷àò è â èçäàäåíàòà ïðåç 1976 ã. "Èñòîðèÿ íà ãðàä Âðàöà", áåç äà áúäàò ïîñî÷åíè èçòî÷íèöè. Ïî ñúùîòî âðåìå (1972 ã.), êàòî îïîâåñòÿâà ðåçóëòàòèòå îò ñâîåòî ïðîó÷âàíå íà ìàíàñòèðà, èçêóñòâîâåäêàòà Âåëäà Ìàðäè-Áàáèêîâà (Èíñòèòóò çà ïàìåòíèöèòå íà êóëòóðàòà) ÿ öèòèðà: "Ñåâåðîçàïàäíî îò Âðàöà, âëÿâî îò øîñåòî çà Ìèõàéëîâãðàä, âèñîêî â ïëàíèíàòà ñå íàìèðà ìàíàñòèðúò "Ñâ. Èâàí Áîãîñëîâ" èëè "Ñâ. Èâàí Ðèëñêè", íàðè÷àí îùå "Ñâ. Èâàí Ïóñòè" èëè "Èâàí Êàñèíåö" îò ìåñòíîñòòà Êàñèíàòà (òàêà ñå íàðè÷à òàçè ÷àñò îò Ñòàðà ïëàíèíà, ðàçïîëîæåíà ìåæäó Âðàöà è Áåðêîâèöà). Ñïîðåä ïðåäàíèåòî òóê ñå ïîäâèçàâàë Èâàí Ðèëñêè." Èçñëåäîâàòåëêàòà ñå ïîçîâàâà íà ñâåäåíèÿ, ïîëó÷åíè îò îòåö Èíîêåíòèé, êîéòî æèâÿë â ìàíàñòèðà "Èâàí Êàñèíåö" îò 15 ñåïòåìâðè 1928 ã. äî 20 ñåïòåìâðè 1933 ã. è áèë î÷åâèäåö íà îñâåùàâàíåòî ìó, ñúñòîÿëî ñå íà 16 ñåïòåìâðè 1928 ã. ïîä èìåòî "Ñâ. Èâàí Ðèëñêè".  çàêëþ÷åíèå òÿ èçòúêâà: "Èìåòî íà ìàíàñòèðà "Ñâ. Èâàí Êàñèíåö (Ïóñòè)" å ñâúðçàíî ñ èñòîðèÿòà íà ïúðâèÿ áúëãàðñêè îòøåëíèê, íàöèîíàëåí ñâåòåö Èâàí Ðèëñêè, êîñâåíî ñâèäåòåëñòâî çà êîåòî ñà ñöåíèòå îò æèòèåòî ìó â Ïîñòíèöàòà íàä ìàíà-

ñòèðà”. Òåçè è çàïèñàíèòå îò íàñ òåêñòîâå ìîæåì äà ïðè÷èñëèì êúì ïî-êúñíèòå ìîíàøåñêè ëåãåíäè, ñúçäàäåíè, çà äà ñå ïðåõâúðëè ñâÿòîñò êúì íîâîîñíîâàíè èëè âå÷å ñúùåñòâóâàùè, íî îãðàíè÷èëè (ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà) ñâîÿòà êóëòóðíà òåðèòîðèÿ ìàíàñòèðè. Ïîâîä çà ñúçäàâàíåòî íà ïîäîáíè òåêñòîâå îòêðèâàìå â ïúòÿ íà ïðîöåñèÿòà ñ ìîùèòå íà ñâ. Èâàí Ðèëñêè ïðè ïîñëåäíîòî èì ïðåíàñÿíå îò Òúðíîâî â Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð ïðåç 1469 ã. Ñïîðåä õèïîòåçàòà íà ä-ð Ðîñåí Ìàë÷åâ ïúòÿò íà ïðîöåñèÿòà ìèíàâàë ïðåç ìàíàñòèðà "Èâàí Ïóñòè".  ïîäêðåïà íà òàçè õèïîòåçà ìîæåì äà äîáàâèì è ìíîãî ïúòè ïðåïîâòàðÿíèòå äóìè íà èñòîðèöè, êàåâåäè è èçêóñòâîâåäè, ÷å îùå ïðåç ÕV â., ñïîðåä ïðåäàíèå, ìàíàñòèðúò íàðåä ñ èìåòî "Èâàí Áîãîñëîâ", ïîëó÷àâà èìåòî "Èâàí Ðèëñêè" êàêòî è ôàêòúò, ÷å â ïîñëåäâàëèòå äåñåòèëåòèÿ è îñîáåíî ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕVI â. òîé íå ñàìî å âúçñòàíîâåí è îáíîâåí, íî è ïðîöúôòÿâà, ðàäâàéêè ñå íà êòèòîðñêà ïîäêðåïà. Äðóã ïîâîä çà ñúçäàâàíå íà ëåãåíäè çà ïðåíàñÿíå íà ñâÿòîñò ñà ìíîæåñòâîòî âúçñòàíîâÿâàíèÿ íà ñâåòàòà îáèòåë ñëåä ðàçðóøåíèÿ è çàïóñòâàíèÿ.  íàøèòå òåðåííè ïðîó÷âàíèÿ ãîëÿìà ÷àñò îò èíôîðìàòîðèòå ñå ïîçîâàâàò íà äóìèòå íà ìîíàñè îò ìàíàñòèðà (æèâåëè òóê â ðàçëè÷íè ãîäèíè), êîèòî, âîäåéêè ãè äî Ïîñòíèöàòà, ðàçêàçâàëè ëåãåíäàòà çà òîâà êàê "ëåæàë" â íåÿ "ñâ. Èâàí" è ïîñëå îòèøúë â Ðèëà. Ñâåäåíèÿòà íè äàâàò âúçìîæíîñò äà îïðåäåëèì è ïðîñëåäèì åäèí îò îñíîâíèòå ïúòèùà íà ïîääúðæàíå è ðàçïðîñòðàíåíèå íà ëåãåíäèòå çà ðèëñêèÿ ñâåòåö - ÷ðåç ìîíàøåñòâîòî. Òå ñà è öåíåí èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ çà èñòîðèÿòà íà ìàíàñòèðà â ïðåëîìíèÿ ÕÕ â..

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 72

Ïîñòíèöàòà - 20 òå ã. íà ÕÕ â..

âàíèÿ, ñâúðçàíè ñ íåãî "õàðèçâàíåòî" íà äåöà "çà æèâîò è çäðàâå" íà ñâ. Èâàí, áðàíåòî íà áèëêè çà çäðàâå íà äîáèòúêà íà Ñâåòëèÿ Ïåòúê è äð.  ëåãåíäàòà, ðàçêàçàíà îò ìîíàõà â ìàíàñòèðà (äÿäî Àíòîíèé) ñå ñúäúðæàò ëþáîïèòíè äîïúëíåíèÿ è ïîä-ðîáíîñòè çà æèâîòà íà ñâåòåöà - íàïðèìåð, ÷å ñå õðàíåë ñ òðåâà è æèâååë â Ïîñòíèöàòà ñðåä äèâèòå çâåðîâå - ìå÷êè, âúëöè, ëèñèöè, ñúðíè èäâàëè ïðè íåãî "ñìèðåíè, ñìèðåíè". Îòèøúë ñè Ñöåíà îò îáêîâà íà ×åðåïèøêîòî åâàíãåëèå îòòóê òàéíî ïðåç íîùòà, çà äà íå ãî âè ãîëÿìà ÷àñò îò èçäèðåíèòå îò íàñ äÿò õîðàòà.  íåãîâèÿ ðàçêàç ñâ. Èâàí Ðèëòåêñòîâå ñå ïîâòàðÿ íàé-îáùî ðàçêàçâàíà- ñêè å ñìèðåí ïîñòíèê-ëå÷èòåë, êîéòî ñå òà ëåãåíäà çà òîâà, ÷å â Ïîñòíèöàòà "ëå- ïîäâèçàâàë íà ìíîãî ìåñòà.  ëåãåíäàòà æàë íÿêîãà" íå äðóã ìîíàõ, à èìåííî ñâ. îò Áèñòðåö ñúùî ñà ðàçêàçàíè íÿêîè ïîÈâàí (ñïîðåä åäíè - Ðèëñêè, ñïîðåä äðóãè - äðîáíîñòè îò ïðåáèâàâàíåòî íà ñâåòåöà â Ïóñòè, ñïîðåä òðåòè - "òå ñà åäèí è ñú- Ïîñòíèöàòà. Åäèí îò òåêñòîâåòå, çàïèùè"). Èíòåðåñåí å âàðèàíòúò íà ëåãåíäà- ñàí îò ðàáîòíèê, âçåë ó÷àñòèå â ïîñëåäíîòà, êîéòî íè ðàçêàçà 78-ãîäèøíà èíôîðìà- òî âúçñòàíîâÿâàíå íà ìàíàñòèðà, ñúäúðæà òîðêà (Ñïàñà Ôèëèïîâà Âàñèëåâà) îò ñúñåä- ëþáîïèòíè òâúðäåíèÿ çà òîâà êàê îêîëî íîòî íà ìàíàñòèðà ñåëî Áåëè èçâîð, íàðå- Ïîñòíèöàòà íà ñâ. Èâàí è äíåñ "ñå íàâúð÷åí îò íàñ (ñïîðåä âúçïðèåòàòà òðàäèöèÿ òàò" ìíîæåñòâî äèâè çâåðîâå. Ñëåäâà ðàçíà íàèìåíóâàíå íà ëåãåíäèòå çà ñâåòåöà) êàç çà íàìåðåí îò íåãî ìëàä - òðèãîäèøåí "Ïúðâà áåëîèçâîðñêà ëåãåíäà çà ñâ. Èâàí ñðúíäàê.  ðàçêàçà ïúê íà ìàíàñòèðñêèÿ ïàÐèëñêè". Ñïîðåä íåÿ Ïîñòíèöàòà (ñêàëàòà) çà÷ ñå ñïîìåíàâà, ÷å ñëåä êàòî ïðåêàðàë ÷åñàìà ñå îòâîðèëà, çà äà èçëåçå ñâ. Èâàí ñëåä òèðèäåñåò äíè â Ïîñíèöàòà, ñâ. Èâàí çà÷åòèðèéñåòäíåâíî ïóñòèíîæèòåëñòâî.  ìèíàë îòòóê íà ìàãàðå, îòáèë ñå â "íÿêàêîùå íÿêîëêî ïðåäàíèÿ òÿ äàâà öåííè ñâåäå- âà" öúðêâà â Ñîôèéñêî è îòòàì îòèøúë â íèÿ êàêòî çà æèâîòà íà ìàíàñòèðà ñëåä Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð. Ïî-îáñòîéíî âíèìàíèå 1944 ã., òàêà è çà íÿêîè òðàäèöèè è âÿð- çàñëóæàâàò è òåêñòîâåòå, â êîèòî ÁèÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 74

Ñðåáúðåí êðúñò ñ ïîçëàòà è öâåòíè êàìúíè, 1611 ã.. ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 75

ñòðåøêèÿò ìàíàñòèð å ïðåäñòàâåí êàòî óìàëåí ìîäåë íà Ðèëñêèÿ, êúäåòî (ðàçïîëîæåíè â áëèçîñò äî èçâîð) ñúùî èìà ïåùåðà-ïîñòíèöà è ìÿñòî, ïðåç êîåòî ñå ïðîâèðàò "çà çäðàâå" è çà äà óçíàÿò äàëè ñà ãðåøíè. Äðóãà òåìà â çàïèñàíèòå îò íàñ íàðàòèâè å òàçè çà "ëåêîâèòàòà âîäà" â Ãîëÿìàòà ïåùåðà - òðàäèöèîííèòå ìåòîäè çà âîäîëå÷åíèå è êëèìàòîëå÷åíèå, ïðàêòèêóâàíè íà òåðèòîðèÿòà íà ìàíàñòèðà. Òàêà îïèñàíèòå òåêñòîâå ìîæåì äà ãðóïèðàìå íà áàçàòà íà îñíîâíèòå ìîòèâè, ñþæåòè è ëåãåíäàðíè ïåðñîíàæè, âúç îñíîâà íà êîèòî ñà èçãðàäåíè è êîèòî ñå ñðåùàò â òÿõ: Ïðåáèâàâàíåòî è ÷óäåñàòà íà ñâ. Èâàí â Ïîñòíèöàòà íà Áèñòðåøêèÿ ìàíàñòèð; Áÿãñòâîòî â Ðèëà; Ïðîèçõîäà íà ìàíàñòèðà "Èâàí Ïóñòè"; Èìåíóâàíåòî íà ìàíàñòèðèòå "Ñâ. Èâàí Ïóñòè" êðàé Âðàöà è íà Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð "Ñâ. Èâàí Ðèëñêè"; Ñâ. Èâàí è äèâèòå çâåðîâå; Ñâ. Èâàí - ìàã è ëå÷èòåë; Ëåêîâèòàòà âîäà â Ãîëÿìàòà ïåùåðà è òðàäèöèîííè ìåòîäè íà âîäîëå÷åíèå è êëèìàòîëå÷åíèå, ïðàêòèêóâàíè íà òåðèòîðèÿòà íà ìàíàñòèðà; Öàðñêèòå ñúêðîâèùà (ìîíåòàðíèöàòà íà Èâàí Øèøìàí).  òÿõ ãëàâåí ãåðîé å ñâ. Èâàí (Ïóñòè, Ðèëñêè) - ÷óäîòâîðåö, ìàã è ëå÷èòåë, à ÷óäîòî å äîêàçàòåëñòâî çà íåãîâèòå ñâðúõ÷îâåøêè, âèñøè êà÷åñòâà è äåéñòâèòåëíàòà âðúçêà íà ïîñòíèêà ïóñòèííèê ñ Îíÿ ñâÿò è Áîãà. Òî å ñâèäåòåëñòâî çà ïðèñúñòâèå íà áîæåñòâåíîòî è â ñúùîòî âðåìå ïðîÿâà íà íåãîâàòà ñâðúõåñòåñòâåíà

Ïúðâà áåëîèçâîðñêà ëåãåíäà çà ñâ. Èâàí Ðèëñêè Ïîïèòàõìå òàì ïîïîâåòå: "Çàùî òîà ìàíàñòèð ñà êàçâà "Ñâåòè Èâàí Ïóñòè", à ñà íå êàçâà êàòî îíÿ "Ñâåòè Èâàí Ðèëñêè"(ñòàâà âúïðîñ çà Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð - á. ì. )? "Çíàåø ëè - âèêà - çàùî? Ãîðå, øå âè çàâåäà ñåãà, ïîñòíèöà èìà. Íà ïîñòíèöàòà - âèêà - ñâåòè Èâàí å ñåäåë âúòðå. ×åòèðåñå äåíà Íå å "ïóñòè", ìè å "ïîñòíèöà", à òèÿ ìó âèêàò "ïóñòè". Ñåäåë å ÷åòèðåñå äåíà áåç ëåá è äîëå ñëàçàë íà ðåêàòà. È õîäèë íà ðåêàòà (èçâîðà ïðè Ãîëÿìàòà ïåùåðà - á. ì.), òà å ïèë âîäà è íå å èìàëî íè ëåá, íè âîäà ãîðå ó ïîñòíèöàòà. Å, âîäà å èìàë, ìà ëåá È êàçâàò, ÷å êîãà å èçëåçíàë, ïîñòíèöàòà ñà å îòâîðèëà, òà å èçëåçíàë. Òà ïèòàõìå íèå òàì ïîïîâåòå. Áåõìå äå÷îðëèà - íà äåñåò ãîäèí äà ñúì áèëà, åäèíàéñå íàé-ìíîãî. È Äåøêà, òàà, óíà å ó Ñîôèÿ, íåìà ÿ òóêà. À ïîïîâåòå (êàçâàò), ÷å ñà å îòâîðèëà ñêàëàòà è ñâåòè Èâàí èçëåçíàë è òîãàâà å îòèøúë êúäå Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð. Îò òóêà å çàìèíàë. Òîé òàì å "Ñâåòè Èâàí Ðèëñêè", à òóêà å îñòàíàëî "Ñâåòè Èâàí Ïóñòè". Ñòàðåöà ãî íå å èìàëî âå÷å, àìà öúðêâàòà äîëå ñè å òðàÿëà. Îò òîãàâà å òàà öúðêâà, äåê ñåãà ÿ ðàçáèÿ è ÿ ïðåïðàâèÿ. Ðàçêàç íà Ñïàñà Ôèëèïîâà Âàñèëåâà, ð.

7.IÕ.1931 ã. â ñ. Áåëè èçâîð. 7. VII. 2009 ã., ñ. Áåëè èçâîð, Âðà÷àíñêî. Çàïèñàëà Âëàäèñëàâà Èâàí÷åâà. Àðõèâ "Êðàåçíàíèå" ÐÁ "Õðèñòî Áîòåâ" - Âðàöà

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 76

ñèëà.  ðåçóëòàò íà ÷óäîòî è ïðåáèâàâàíåòî òóê íà ñâåòåöà òåçè êà÷åñòâà ïðèäîáèâà è ìÿñòîòî. Íàé-âàæíîòî, ñïîðåä íàøèòå èíôîðìàòîðè, å äîïèðúò íà ñâ. Èâàí Ðèëñêè ñúñ ñêàëàòà, îáèòàâàíåòî é (òî÷íî îò íåãî, íå îò äðóã ìîíàõ), êîåòî ïðàâè ìÿñòîòî ñàêðàëíî: ìÿñòî, êúäåòî áëèçîñòòà ìåæäó ñâåòîâåòå, "óñòàíîâåíà" â ìèãà íà ÷óäîòî, ïðîäúëæàâà îò òîçè ìèã íàñåòíå - "äîêàòî ñâÿò ñâåòóâà". Âúïðîñúò çà èçÿñíÿâàíåòî íà ðîëÿòà íà ëåãåíäèòå çà ïðåáèâàâàíåòî íà ñâ. Èâàí Ðèëñêè â Ïîñòíèöàòà íà Áèñòðåøêèÿ ìàíàñòèð (êàòî "ôèëîñîôèÿ, èäåîëîãèÿ è âÿðà åäíîâðåìåííî") â èçïúëíåíàòà ñ "èñòîðè÷åñêè ïðåâðàòíîñòè" ñúäáà íà ïðàâîñëàâíàòà îáèòåë òåïúðâà ùå áúäå îáåêò íà ðàçëè÷íè íàó÷íè äèñöèïëèíè. Ñ ïîìîùòà íà èíòåðäèñöèïëèíàðíèÿ ïîäõîä ìîãàò äà ñå îïèøàò ïðîöåñèòå â òÿõíàòà ïîñëåäîâàòåë-

Öúðêâàòà íîñò è öÿëîñò; äà ñå èçÿñíÿò âðúçêèòå íà âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó ðàçëè÷íèòå ðàâíèùà íà òåçè ïðîöåñè. Áåçñïîðåí å ïðèíîñúò íà ïðàêòè÷åñêîòî êðàåçíàíèå (êàòî èíòåðäèñöèïëèíàðíà îáëàñò íà çíàíèåòî) â òàçè ïîñîêà.

ÒÐÀÊÎËÎÆÊÀ ÅÊÑÏÅÄÈÖÈß ÇÀ ÌÎÃÈËÍÈ ÏÐÎÓ×ÂÀÍÈß Ñêúïè ïðèÿòåëè è ñúìèøëåíèöè, Íàáèðàìå ñðåäñòâà çà èçãðàæäàíå íà ïàìåòíèê íà èçâåñòíèÿ áúëãàðñêè àðõåîëîã ä-ð Ãåîðãè Êèòîâ (1943 - 2008 ã.) Ñêóëïòóðúò ïðîô. Âåëè÷êî Ìèíåêîâ äàðÿâà ïðîåêòà. Âÿðâàìå, ÷å ùå íè ïîäêðåïèòå! Ñìåòêà: Áàíêà "ÄÑÊ" IBAN: BG46STSA93000019051808; BIC: STSABGSF; ÒÅÌÏ

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 77

Îáðàç íà ñòàðåö-ñâåòåö îò ñòåíîïèñèòå (ÕIV â.) ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 78

ÎÒÊÐÈÒÈß

Óðâè÷ ïàçè ñïîìåíà çà öàð Èâàí-Øèøìàí

àâòîðèòå

îò ïðîô. Íèêîëàé ÎÂ×ÀÐΠè äîö. Áîíè ÏÅÒÐÓÍÎÂÀ, Íàöèîíàëåí àðõåîëîãè÷åñêè èíñòèòóò ñ ìóçåé ïðè ÁÀÍ

äèí îò àðõåîëîãè÷åñêèòå õèòîâå íà èçìèíàâàùàòà 2011-òà ãîäèíà áåçñïîðíî å êðåïîñòòà Óðâè÷ êðàé Ñîôèÿ. Åäâà ëè èìà ñòîëè÷àíèí, êîéòî äà íå å âèæäàë âèñîêî çàïàçåíàòà ñòúð÷àùà êóëà íà òàçè ñðåäíîâåêîâíà òâúðäèíà. Òÿ ñå íàìèðà ñàìî íà 5 êì îò êðàÿ íà Ïàí÷àðåâî ïî ïúòÿ çà Ñàìîêîâ. Òàì âñå îùå ãîðàòà å äåâñòâåíà, à ñðåä âèñîêèòå õúëìîâå ìåæäó Ïëàíà è Ëîçåíñêà ïëàíèíà ëàêúòóøè áèñòðèÿò è áúðç Èñêúð. Âñúùíîñò

Å

ïî-÷åñòî êðåïîñòòà å ñïîìåíàâàíà ñ èìåòî Êîêàëÿíñêè Óðâè÷, çàùîòî èìåííî ïðåç Êîêàëÿíå å ìèíàâàë äðåâíèÿò ïúò, ñâúðçâàë ÿ ñúñ ñðåäíîâåêîâíèÿ Ñðåäåö. Ïðîó÷âàíèÿòà ñå îñúùåñòâèõà ïî ñïå÷åëåí ïðîåêò êúì Ñòîëè÷íà îáùèíà, êîÿòî ïðåç èçìèíàëàòà ãîäèíà ñòàðòèðà àìáèöèîçíà ïðîãðàìà çà èçñëåäâàíå èñòîðèÿòà íà ñòîëèöàòà.  ðàçêîïêèòå âçåõà ó÷àñòèå íÿêîëêî ñòóäåíòè îò Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò è Ïëîâäèâñêèÿ óíèâåðñèòåò "Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè". Ïðåêðàñíèòå ìëàäåæè óñïÿõà äà èçâúðøàò ÷óäåñà â äíè, êîãàòî òåìïåðàòóðèòå ÷åñòî ïàäàõà ïîä íóëàòà. Ðàçêàçâàéêè çà Óðâè÷, íå ìîæå äà íå ñå âúðíåì â ñìóòíèòå ãîäèíè íà ÕIV â., êîãàòî ïðåäöèòå íè ñà áèëè ïðèíóäåíè äà áðàíÿò íåçàâèñèìîñòòà íà Áúëãàðèÿ. Êàê-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 79

òî ïèøå àòîíñêèÿò ìîíàõ Èñàÿ, íàõëóëèòå íà Áàëêàíèòå îñìàíñêè ïúë÷èùà ñå ïðúñíàëè êàòî ïòèöè èç öÿëàòà çåìÿ, îïîæàðÿâàéêè è êîëåéêè âñè÷êî æèâî. Åäèí äåí òóðöèòå äîñòèãíàëè äî êðåïîñòòà Óðâè÷, íàìèðàùà ñå â Èñêúðñêîòî äåôèëå íåäàëå÷ îò Ñîôèÿ.  íåÿ áèë ñàìèÿò öàð Èâàí-Øèøìàí çàåäíî ñ áîëÿðèòå ñè. Äúëãî âðåìå íàøåñòâåíèöèòå ñå îïèòâàëè äà ÿ ïðåâçåìàò, íî çàùèòíèöèòå ãè îòáëúñêâàëè. Òîãàâà òå îòêðèëè åäíà æåíà íà èìå Âåäåíà, êîÿòî èì ïîêàçàëà ñëàáîòî ìÿñòî íà òâúðäèíàòà. Òàêà òå âëåçëè âúòðå, à Ãîñïîä çà íàêàçàíèå âêàìåíèë Âåäåíà. Öàðÿò îáà÷å ðàçáðàë çà ïðåäàòåëñòâîòî è óñïÿë äà ñå îòòåãëè êúì Ñàìîêîâ ñ ÷àñò îò âîéñêàòà ñè. Áîëÿðèòå ìó ãî ïîñúâåòâàëè ïðåäè òîâà äà çàðîâè ñúêðîâèùàòà ñè ïîä Óðâè÷. Ïîñëå ïðîáèëè ïëàíèíàòà è ïóñíàëè âîäèòå íà Èñêúð äà ìèíàâàò îòãîðå. Âîäàòà çàëÿëà äóïêàòà ñ èìàíåòî è ÿ çàëè÷èëà íàïúëíî. Êúì Ñàìîêîâ òóðöèòå çàñòèãíàëè Èâàí-Øèøìàí è ãî ïîñåêëè, à ñúêðîâèùàòà îñòàíàëè â çåìÿòà. Òîâà å åäíî îò ìíîãîáðîéíèòå ïðåäàíèÿ çà ëåãåíäàðíàòà êðåïîñò Óðâè÷ êðàé ñîôèéñêîòî ñåëî Êîêàëÿíå. Ñòàâà äóìà çà ãîëåìèÿ öèêúë íàðîäíè ñêàçàíèÿ çà ÈâàíØèøìàí è áðàò ìó Àñåí (ßñåí), áðàíèëè ïî òåçè ìåñòà áúëãàðñêàòà ñâîáîäà ñðåùó îñìàíñêèòå çàâîåâàòåëè. Òåçè äàííè çàëÿãàò äîðè â "Èñòîðèÿ ñëàâÿíîáúëãàðñêà" íà Ïàèñèé Õèëåíäàðñêè, êîéòî ïèøå çà "ìàíàñòèð Óðâè÷ ñ êðåïîñò", êúäåòî òúðíîâñêèÿò öàð ñåäåì ãîäèíè ñå óêðèâàë çàåäíî ñ áîëÿðèòå ñè. Èçñëåäâàíåòî íà îñêúäíèòå èñòîðè÷åñêè èçâîðè îò åïîõàòà ïîêàçâà, ÷å â ïðèêàçêèòå ñå êðèå çíà÷èòåëíà äîçà èñòèíà.

Îêîëî 1369 ã. Âèçàíòèÿ, Áúëãàðèÿ è ðàçïîêúñàíèòå ñðúáñêè äúðæàâèöè ñå îáåäèíÿâàò ñðåùó îñìàíñêàòà çàïëàõà. Ñóëòàí Ìóðàä I îáà÷å ñå îêàçâà ïðîçîðëèâ è çàïî÷âà äà ãè ðàçãðîìÿâà ïîîòäåëíî ïðåäè

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 80

Îáðàñëèòå ñòåíè íà êðåïîñòòà Óðâè÷

âîéñêèòå èì äà ñà ñå ñúåäèíèëè. Òàêà ñëåä êàòî ðàçáèâà ðîìåèòå ïðè Îäðèí è ñúðáèòå íà ×åðíîìåí, â êðàÿ íà 1371 ã. ñóëòàíñêàòà àðìèÿ ñå íàñî÷âà êúì Ñðåäåö. Õðîíèêèòå ðàçêàçâàò, ÷å ñëåä îæåñòî-

÷åíà ñúïðîòèâà íà Òðàÿíîâè âðàòè áúëãàðñêèòå îòðÿäè îòñòúïâàò â òåñíèíèòå ìåæäó Ñîôèÿ è Ñàìîêîâ. Òå äàâàò ðåøèòåëíî ñðàæåíèå íà ×àìóðëèéñêîòî ïîëå, êîåòî äíåñ ñå íàìèðà íà äúíîòî íà ÿç.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 81

êëþ÷îâî ïîëîæåíèå êúì ïîäñòúïèòå íà Ñîôèÿ. Íåéíîòî àðõåîëîãè÷åñêî ïðîó÷âàíå çàïî÷âà ïðåäè ïî÷òè ïîëîâèí âåê, êîãàòî ïðîô. Äèìèòúð Îâ÷àðîâ ïðàâè ïúðâèòå ðàçêîïêè çàåäíî ñ ãðóïà ó÷åíèöè. Òîãàâà ìëàäèòå åíòóñèàñòè ðàçêðèâàò ÷àñòè îò âèñîêî çàïàçåíàòà îòáðàíèòåëíà êóëà, êîÿòî è äíåñ å åäèí îò ñèìâîëèòå íà Óðâè÷.  ðàìêèòå íà êàìïàíèèòå ïðåç 1979 è 1983 ã. ñà ïðîó÷åíè çíà÷èòåëíè ÷àñòè îò óêðåïèòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ, êàêòî è êðåïîñòíàòà öúðêâà "Ñâ. Èëèÿ". Ñëåä òîâà ïîðàäè ëèïñà íà ôèíàíñèðàíå ðàçêîïêèòå Öúðêâàòà "Ñâ. Èëèÿ" ñ ðàçêðèòèòå ÷àñòè íà ìàíàñòèðà çàìèðàò çà 30 ãîäèíè. Ïðåç 2008 ã. "Èñêúð". Âîèíèòå ñà âîäåíè îò áðàòà íà ñà íàìåðåíè èçâåñòíè ñðåäñòâà, ñ êîèòî Èâàí-Øèøìàí, Èâàí-Àñåí V, êîéòî å ñú- åêèï íà Áîíè Ïåòðóíîâà ðàç÷èñòâà ðàçùèÿò ßñåí îò ëåãåíäèòå. Ñïîðåä äàííè- êðèòèòå îòïðåäè ðóèíè îò áóðíàòà ðàòå îò ÷àñòè÷íî çàïàçåí íàäïèñ îò Òúð- ñòèòåëíîñò. Íî ñúùèíñêîòî ïîäíîâÿâàíå íîâãðàä, òîé çàãèâà â áèòêàòà, íî óñïÿâà íà ïðîó÷âàíèÿòà ñòàíà ïðåç 2011 ã., êîãàäà îòáëúñíå íàøåñòâåíèöèòå íà þã. òî áëàãîäàðåíèå íà ïîäêðåïàòà íà ÑòîÈìåííî â òåçè äðàìàòè÷íè ñúáèòèÿ å ëè÷íà îáùèíà ðàçêîïêèòå íàé-ñåòíå áÿõà è ìÿñòîòî íà êðåïîñòòà Óðâè÷, èìàùà ïîäíîâåíè. ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 82

"Ñðåùàòà íà Ìàðèÿ ñ Åëèñàâåòà" - êîìïîçèöèÿ îò ôðåñêèòå îò ÕIV â Ðàçöâåòúò íà Óðâè÷ å ïðåç ÕIII-ÕIV â., ìàêàð ïúðâèòå óêðåïëåíèÿ âåðîÿòíî äà ñà âúçíèêíàëè îùå â IV-V â. Ñòåíèòå íà ñðåäíîâåêîâíàòà êðåïîñò ñà çàïàçåíè ñðàâíèòåëíî äîáðå, ïîäñèëåíè ñà ñ ìîùíè êóëè, à â íàé-âèñîêàòà ÷àñò ñå å èçäèãàëà öèòàäåëà. Ñúîáðàçíî èçèñêâàíèÿòà íà åïîõàòà òå ñà ãðàäåíè îò ðå÷íè êàìúíè, ñâúðçâàíè ñ áÿë õîðîñàí è ïîäðàâíåíè ñ äúðâå-

íè ãðåäè. Ïîñòåïåííî ïî ñêëîíîâåòå íà õúëìà ñà ñå îôîðìèëè ïîäãðàäèÿ, êîèòî ïðåäñòîè äà áúäàò èçñëåäâàíè. Çàñåãà íàé-èíòåðåñíàòà îòêðèòà ñãðàäà å õðàìúò "Ñâ. Èëèÿ". Ïðè ðàçêîïêèòå îò 1979-1983 ã. å óñòàíîâåíî, ÷å òÿ å ïîñòðîåíà â ÕIII â. è ïúðâîíà÷àëíî å ïðåäñòàâëÿâàëà ïðîñòà äâóñêàòíà ñãðàäà. Ïðåç ÕIV â. å ðàçøèðåíà, êàòî íàä çèäîâåòå ñå

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 83

èçäèãà è êóïîë. Òîãàâà òÿ å èçïèñàíà ñ ïðåêðàñíè ôðåñêè âúâ âèñîêèÿ ïàëåîëîãîâ ñòèë. Íåçàáðàâèì ñïîìåí îò ðàííèòå ðàçêîïêè íà Óðâè÷ å íàìèðàíåòî â ðóèíèòå íà öúðêâàòà "Ñâ. Èëèÿ" íà õèëÿäè ïàð÷åíöà îò ñòåíîïèñè. Öåëè ãîäèíè òå ñà ñâúðçâàíè, çà äà áúäàò ñúáðàíè íÿêîëêî ïðåêðàñíè îáðàçà. Òàêà ñå âèäÿ çàáðàâåíîòî òâîð÷åñòâî íà áúëãàðñêè õóäîæíèê, æèâÿë ïðåç ÕIV â. ïî âðåìåòî íà âåëèêèÿ Äæîòî. Äíåñ òåçè íåïîâòîðèìè òâîðáè ìîãàò äà ñå âèäÿò â Íàöèîíàëíèÿ èñòîðè÷åñêè ìóçåé. Îùå ïðè ðàííèòå èçñëåäâàíèÿ ðàçáðàõìå, ÷å ñëåä íîâè ïðåóñòðîéñòâà õðàìúò å ïðîäúëæèë äà äåéñòâà è ñëåä ÕV â. Èìåííî òàì áÿõà íàñî÷åíè íàøèòå óñèëèÿ ïðåç 2011 ã. Ïîñòåïåííî ïîä êèðêèòå ñå î÷åðòà êàìåííà ñòåíà, îáãðàæäàëà öúðêâàòà îòâñÿêúäå.  çàïàäíà ïîñîêà ïúê èçëÿçîõà çèäîâåòå íà ìàñèâíà ñãðàäà, èçïúëíÿâàëà ðîëÿòà íà êóëà-êàìáàíàðèÿ. Íàõîäêèòå îò òîçè ïëàñò ñà ñðåáúðíè ìîíåòè è êåðàìèêà îò ÕV-ÕVII â. Òå äîêàçâàò ñâåäåíèÿòà íà Ïàèñèé, ÷å ñëåä çàãèâàíåòî íà êðåïîñòòà Óðâè÷ å ïðîäúëæèë äà ñúùåñòâóâà êàòî ìàíàñòèð. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò òîâà å áèëà ðàííàòà Êîêàëÿíñêà îáèòåë, êîÿòî â ÕVIII â. ñå å ïðåìåñòèëà íà îòñðåùíèÿ õúëì. Íî íàé-âàæíàòà íàõîäêà ñå îêàçàõà 18òå ñðåáúðíè ìîíåòè ñ îáðàçà íà öàð Èâàí-Àëåêñàíäúð (1331-1371), îòêðèòè â ïðèòâîðà íà öúðêâàòà. Òå ñà îñòàíêèòå îò ãîëÿìî ñúêðîâèùå, êîåòî, çà ñúæàëåíèå, å îãðàáåíî îò èìàíÿðè, áóêâàëíî ïðåîðàëè äðåâíèÿ õðàì ïðåç èçìèíàëèòå 30 ãîäèíè. Íî è îñòàòúöèòå îò íåãî ñà ñ îãðîìíà èñòîðè÷åñêà ñòîéíîñò. ×àñò îò ìîíåòèòå ñà ëåêî îðÿçàíè ñúîáðàçíî ñòàíàëàòà ïðåç 1365-1371 ã. äåâàëâàöèÿ. Ïðè

äðóãè ïúê êðàé îáðàçà íà Èâàí-Àëåêñàíäúð å èçïèñàíî èìåòî íà íîâèÿ öàð ÈâàíØèøìàí, äîøúë íà ïðåñòîëà ïðåç ôåâðóàðè 1371 ã. Òîâà ïîêàçâà, ÷å ñúêðîâèùåòî å óêðèòî ïðåç 1371-1372 ã. è ïî âðåìå íà òðàãè÷íèòå ñúáèòèÿ ñëåä áèòêàòà êðàé Ñîôèÿ è ïðåâçåìàíåòî íà Óðâè÷. ßâíî íåãîâèÿò ñîáñòâåíèê å áèë óáèò è íå å ìîãúë äà ñå âúðíå çà ìîíåòèòå. Òàêà àðõåîëîãèÿòà ïî èíòåðåñåí íà÷èí õâúðëè ñâåòëèíà âúðõó íàðîäíèòå ëåãåíäè çà èç÷åçíàëèòå ñúêðîâèùà íà öàð Èâàí-Øèøìàí. Íÿìà íèêàêâî ñúìíåíèå, ÷å â Óðâè÷ ñå êðèå íåâåðîÿòåí ïîòåíöèàë è çà ðàçâèòèåòî íà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêèÿ òóðèçúì êðàé Ñîôèÿ. Êðåïîñòòà ïî èíòåðåñåí íà÷èí å ñâúðçàíà ñ íà÷àëîòî íà îðãàíèçèðàíîòî òóðèñòè÷åñêî äâèæåíèå â Áúëãàðèÿ. Ìàëöèíà çíàÿò, ÷å êîãàòî Àëåêî Êîíñòàíòèíîâ ïðàâè ñ ïðèÿòåëè ïðåç 1889 ã. ñâîåòî ïðî÷óòî èçêà÷âàíå íà ×åðíè âðúõ, òîé òðúãâà èìåííî ïðåç äðåâíàòà òâúðäèíà. Òîãàâà å îñíîâàí è êëóáúò "Óðâè÷". Ñåãà ñèòóàöèÿòà å ñúâñåì ðàçëè÷íà.  öåíòúðà íà Ñîôèÿ ñå ðàçêðèâàò âåëèêîëåïíè àðõåîëîãè÷åñêè ïàìåòíèöè, êîèòî ïðåäñòîè äà áúäàò åêñïîíèðàíè. Íî â íèêàêúâ ñëó÷àé íå òðÿáâà äà ñå ïîäöåíÿâàò è íåéíèòå îêîëíîñòè. ×åñòî òå ñà èçâåñòíè êàòî Ñîôèéñêàòà Ñâåòà ãîðà, çàùîòî ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî òàì å èìàëî íàä 40 ìàíàñòèðà. Íÿêîè îò òÿõ êàòî Äðàãàëåâñêèÿ è Êðåìèêîâñêèÿ ñà çàïàçåíè, íî çà ïîâå÷åòî ñà íåîáõîäèìè àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ. Óðâè÷ å åäíà îò òåçè ñâåòèíè. Ðàçêðèâàíåòî íà òâúðäèíàòà âúîáùå íå å ñàìîöåëíî. Ðàçêîïàíà è ðåñòàâðèðàíà, òÿ ìîæå äà áúäå âàæåí îáåêò â òóðèñòè÷åñêè ìàðøðóò, êîéòî äà âîäè îò ñòîëèöàòà êúì âúçðîæäåíñêèÿ Ñàìîêîâ. Ïðåìèíàëè

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 84

Ñâåòèöà îò ñòåíîïèñèòå îò ÕIV â.

ïðåç êðàñèâèÿ ïðîëîì íà Èñêúð, ëþáèòåëèòå íà èñòîðèÿòà ùå ñå âðúùàò êúì Ñîôèÿ ïî íå ïî-ìàëêî èíòåðåñåí ïúò. Â ïîëèòå íà Ðèëà è Âèòîøà òå ùå ñå çàïîç-

íàâàò ñúñ çàáåëåæèòåëíèòå ñòàðèíè ïðè Áåë÷èí è Àëèíî, çà äà ñå ñïóñíàò êúì ñòîëèöàòà ïðåç áëèçêèòå äî ñòîëèöàòà ñåëèùà Æåëåçíèöà è Áèñòðèöà.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 85

ËÅÒÅÍ ÓÍÈÂÅÐÑÊÈÒÅÒ

àâòîðúò

 Ñòðàíäæà íà þã îò Ðåçîâî

îò Ìèëåíà ÊÀÒÎØÅÂÀ, Óíèâåðñèòåò ïî áèáëèîòåêîçíàíèå è èíôîðìàöèîííè òåõíîëîãèè ñíèìêè: Íåäðåò Áåíçåò è àâòîðà

Îò 4 äî 12 ñåïòåìâðè 2011 ã. ñå ïðîâåäå äåñåòîòî, þáèëåéíî èçäàíèå íà Áúëãàðî-òóðñêèÿ ëåòåí óíèâåðñèòåò "Ñòðàíäæà ïëàíèíà è íåéíàòà ðîëÿ â ïðåíîñà íà öèâèëèçàöèè Èçòîê-Çàïàä", îñúùåñòâåí ñúâìåñòíî îò îáùèíèòå Ìàëêî Òúðíîâî è Êúðêëàðåëè, ïîä ïàòðîíàæà íà Ñúâåòà íà Åâðîïà è Ìèíèñòåðñòâî íà êóëòóðàòà íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ. Ëåòíèÿò óíèâåðñèòåò, â êîéòî ó÷àñòâàò ñòóäåíòè è ïðåïîäàâàòåëè, å ñâîåîáðàçíî ïðîäúëæåíèå íà èíòåðäèñöèïëèíàðíèòå èçñëåäâàíèÿ â ðåãèîíà, çàïî÷íàëè ïðåç 70-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê íà åêèï îò ó÷åíè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà ïðîô. Àëåêñàíäúð Ôîë. Ïðåç ãîäèíèòå òîâà íà÷èíàíèå âêëþ÷âà â ïðîãðàìàòà ñè ðàçëè÷íè îáåêòè íà òåðèòîðèÿòà íà Ñòðàíäæà, îò äâåòå ñòðàíè íà ãðàíèöàòà, êàòî ñå ïðåâðúùà â èçêëþ÷èòåëíî ïðèâëåêàòåëåí è ïîëçîòâîðåí ìîäåë íà îáó÷åíèå íà òåðåí - åäíî ïúòåøåñòâèå âúâ âðåìåòî è â ïðîñòðàíñòâîòî îò äðåâíîñòòà äî íàøè äíè.

ðàä Êúéúêüîé, íàìèðàù ñå íà òóðñêîòî ÷åðíîìîðñêî êðàéáðåæèå, å åäèí îò òðàäèöèîííî ïîñåùàâàíèòå îáåêòè, âêëþ÷åíè â ïðîãðàìàòà ïðåç èçìèíàëèòå ãîäèíè. Ãðàäúò å ðàçïîëîæåí íà âèñîê ïîëóîñòðîâ, îãðàäåí îò ïúëíîâîäíèòå ñòðàíäæàíñêè ðåêè - Ïàïó÷äåðå è Êàçàíäåðå. Ñåëèùåòî èçâúðâÿâà ñâîÿòà õèëÿäîëåòíà èñòîðèÿ îò òðàêèéñêà âëàäåòåëñêà ðåçèäåíöèÿ, èçâåñòíà ïîä èìåòî Ñàëìèäåñîñ, ïðåìèíàâàéêè ïðåç Ñðåäíîâåêîâèåòî êàòî çíà÷èìî õðèñòèÿíñêî ñðåäèùå, ïîçíàòî êàòî Ìèäèÿ, à â íà÷àëîòî íà XX â. ãðàäúò å êðàéíà òî÷êà îò ëèíèÿòà Ìèäèÿ - Åíîñ è îòíîâî çàåìà ñòðàòåãè÷åñêî ìÿñòî â áóðíèòå ñúáèòèÿ ïî âðåìå íà Áàëêàíñêàòà âîéíà ïðåç 1913 ã. Äíåñ Êúéüêüîé å òèõî ðèáàðñêî ñåëèùå, êîåòî èìà âñè÷êè ïðåäïîñòàâêè äà ñå ïðåâúðíå â ïðèâëåêàòåëíà òóðèñòè÷åñêà äåñòèíàöèÿ. Îáëàñòòà å ñú÷åòàëà â ñåáå ñè áëàãàòà íà ìîðåòî, ðåêàòà è ïëàíèíàòà, êàêòî è áîãàòî êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî. Åäíà îò íàé-ãîëåìèòå çàáåëåæèòåëíîñòè íà Êúéúêüîé å ñêàëíèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Íèêîëà", êîéòî ñå íàìèðà â ïîäíî-

Ã

Ñêàëíèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Íèêîëà" æèåòî íà ñêàëèñò õúëì íà äåñíèÿ áðÿã íà ðåêàòà, îáãðàæäàùà ïîëóîñòðîâà îò ñåâåð. Ìàíàñòèðúò å èçñå÷åí ïðåç VI â. ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Þñòèíèàí â åñòåñòâåíà ïåùåðà, âåðîÿòíî äðåâíî òðàêèéñêî ñâåòè-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 87

Ñêàëíèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Íèêîëà" ëèùå, ñâúðçàíî ñ îñåìâåêîâíîòî ïðèñúñòâèå íà òðàêèòå íà ïîëóîñòðîâà. Ìàíàñòèðúò èìà íÿêîëêî âõîäà, íàïðàâåíè ïðåç ðàçëè÷íè ïåðèîäè îò íåãîâîòî ñúùåñòâóâàíå. Âõîäúò âäÿñíî, ñ ïðàâîúãúëíà ôîðìà, âúâåæäà â äúëúã êîðèäîð, ïî ÷èèòî ñòåíè ìîãàò äà ñå âèäÿò ìàéñòîðñêè íàïðàâåíè ôèãóðè - äåêîðàòèâíè ðîçåòè, ðîìáîâå, ñòåííè íèøè, ñ äúãîîáðàçíà ôîðìà è ñúñ ñëåäè îò ôðåñêè, êàêòî è ìíîæåñòâî íàäïèñè íà ãðúöêè, áúëãàðñêè è

òóðñêè åçèê. Òàâàíúò å ñ èçÿùíî îôîðìåíè ñâîäîâå. Êîðèäîðúò âîäè êúì èçâîð âåðîÿòíî ñâåùåí çà òðàêèòå è âúçïðèåò ïî-êúñíî êàòî ëå÷åáåí îò õðèñòèÿíèòå. Àÿçìîòî å íàé-ñòàðàòà ÷àñò îò ìàíàñòèðà, ïðàâîúãúëíî, ñ êóïîëîîáðàçíà ôîðìà íà òàâàíà è ñ ÷åòèðè êðàñèâè êîëîíè, óêðàñåíè â ãîðíèÿ ñè êðàé ñ ëîçîâè êëîíêè è ãðîçäîâå. Íà ñòåíèòå èìà íèøè, à îðíàìåíòèòå íà ñêàëíàòà óêðàñà â òÿõ - çàåê, åëåí, êðúñò - ãîâîðÿò çà åäíî ìÿñòî

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 88

Ñêàëíèÿò ìàíàñòèð "Ñâ. Íèêîëà" íà ïðåõîä îò åçè÷åñòâîòî êúì ðàííîòî õðèñòèÿíñòâî. Âëÿâî îò òîçè âõîä, ïðåç ÷åòèðè àðêè ñ ðàçëè÷íà ãîëåìèíà, ñå âëèçà â öúðêâà, èçñå÷åíà âåðîÿòíî â ïî-êúñåí åòàï îò ñòðîåæà íà ìàíàñòèðà. Ïîìåùåíèåòî å îáøèðíî, ñ êðàñèâî îôîðìåíè ñâîäîâå ñ ðàçëè÷íà âèñî÷èíà, êîðíèçè è äðóãè äåêîðàòèâíè åëåìåíòè, à íà èçòî÷íàòà ñòåíà å èçñå÷åí êàìåííèÿò îëòàð ñúñ ñèìåòðè÷íî ðàçïîëîæåíè ñòúïàëà, âîäåùè êúì

äâà ïðîçîðåöà ñúñ ñâîä è êðúãëî ïðîçîð÷å ìåæäó òÿõ. Âõîäúò â íàé-ëÿâàòà ÷àñò âúâåæäà â êîðèäîð, êîéòî ìèíàâà çàä îëòàðà, ïðîäúëæàâà äî êðàÿ íà ìàíàñòèðà, çàâèâà íà äÿñíî è ñòèãà äî àÿçìîòî. Òîçè êîðèäîð å áåç ñêàëíà óêðàñà, ñúùåñòâóâà åäèíñòâåíî òðîåí ôðèç, ðàçïîëîæåí íà îêîëî äâà ìåòðà îò íèâîòî íà ïîäà è ñ êðàñèâè êîðíèçè ñ ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè íàä îëòàðíèòå ïðîçîð÷åòà. Òàâàíúò å ñúñ ñâî-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 89

Ñêàëíèÿò ìàíàñòèð Àñìàêàÿ (Âèñÿùà ñêàëà) äîâå ñ ðàçëè÷íà âèñî÷èíà.  çàïàäíàòà ÷àñò íà ìàíàñòèðñêèÿ êîìïëåêñ ñå íàìèðà êîñòíèöàòà, îò êîÿòî ñå âëèçà êàêòî îòâúí, òàêà è îò öåíòðàëíèÿ êîðèäîð. Ñëåä êîñòíèöàòà , â ñêàëàòà ñà èçäúëáàíè è ìîíàøåñêèòå êèëèè. Ìàíàñòèðúò å èìàë ïðèñòðîåíà, èçäàäå-

íà íàïðåä ÷àñò, âåðîÿòíî îò òóõëè, êàìúê è äúðâî, êîÿòî äíåñ íå å çàïàçåíà. Âúòðå íà íÿêîè ìåñòà ñúùî ëè÷àò îñòàíêè îò ïðåãðàäíè ñòåíè â åäèíèÿ îò êîðèäîðèòå, à êâàäðàòíèòå âäëúáíàòèíè íà íÿêîè îò ïîðòàëèòå ïðåäïîëàãàò íàëè÷èåòî è íà äúðâåíè âðàòè, êîèòî äíåñ ñúùî ëèïñâàò.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 91

Òðàäèöèîííèòå äðàñêàíèöè Õîðàòà â Êúéúêüîé ðàçêàçâàò, ÷å ïðåäè ãîäèíè, êîãàòî ðåêàòà áèëà ïî-ïúëíîâîäíà, ìèíàâàëà êðàé ñàìèÿ ìàíàñòèð è äî íåãî ñå å ñòèãàëî ñ ëîäêè. Ðàçêàçâàò îùå, ÷å íÿêîãà å èìàëî òóíåë, ñâúðçâàù êðåïîñòòà ñ ìàíàñòèðà, íî ñåãà èçõîäúò å çàòðóïàí ñ êàìúíè. Äàëè òîâà å èñòèíà èëè ñàìî ñïîìåí îò äðåâíà ëåãåíäà âñå îùå íèêîé íå çíàå... Ìàíàñòèðúò íå å äåéñòâàù îò XIX â. íàñàì, íî ïðîäúëæàâà äà áóäè èíòåðåñ è äà ïðèâëè÷à ïîêëîííèöè çàðàäè èíòåðåñíàòà ñè àðõèòåêòóðà è êóëòà êúì ñâåòåöà. Ïúòóâàíåòî ïî ñëåäèòå íà îäðèñêèòå âëàäåòåëè íè îòâåæäà â äðóã ãðàä, ðàçïîëîæåí íå íà ìîðñêèÿ áðÿã, à íàâúòðå â ðåãèîíà. Òîâà å òðàêèéñêàòà âëàäåòåëñêà ðåçèäåíöèÿ Áèçèÿ, äíåøíî Âèçå. Ãðàäúò å ðàçïîëîæåí â þæíèòå ñêëîíîâå íà Ñòðàíäæà íà âèñîêî ïëàòî, èçäèãàùî ñå âíóøèòåëíî íàä ðàâíèíàòà è ñ óäîáíà ñóõîïúòíà âðúçêà ñ ìîðñêàòà ðåçèäåíöèÿ. Áèçèÿ è Ñàëìèäåñîñ ñå íàìèðàò â õèíòåðëàíäà ñè åäèí ñïðÿìî äðóã è ñà äâåòå ëèöà íà åäíî öÿëî - òðàêèéñêà öàðñêà ðåçèäåíöèÿ

è åäíîâðåìåííî ñ òîâà êóëòîâ öåíòúð íà åòíîñíàòà äúðæàâà, óïðàâëÿâàíà îò âëàäåòåëÿ-îðôèê, êîéòî å è âúðõîâåí æðåö. Òîâà ïðåäïîëàãà, ÷å êðàé Âèçå ñúùî å ñúùåñòâóâàëî òðàêèéñêî ñâåòèëèùå. Ñêëîíîâåòå ïî þæíàòà ñòðàíà íà ïëàòîòî, ïî äàííè íà Êàðåë Øêîðïèë, ñà îñåÿíè ñúñ ñêàëíî-èçñå÷åíè ìåãàëèòíè ïàìåòíèöè, âåðîÿòíî äåëî íà òðàêèòå. È ñúâñåì åñòåñòâåíî å, ÷å òî÷íî òóê, íà òîâà ñâåùåíî çà òðàêèòå ìÿñòî, ñå íàìèðà ñêàëíèÿò ìàíàñòèð Àñìàêàÿ (Âèñÿùà ñêàëà). Äîñêîðî íåäîñòúïåí çà ïîñåùåíèÿ ïîðàäè áëèçîñòòà ñè äî âîåíåí ïîëèãîí, òîçè ñêàëåí ìàíàñòèð íå å ïîçíàò è å ñëàáî èçñëåäâàí. Èçñå÷åí å ïðåç IX â. è ñå ñúñòîè îò ïàðàêëèñ, ìîíàøåñêè êèëèè è äðóãè ïîìåùåíèÿ. Íå çíàåì èìåòî íà ñâåòåöà-ïîêðîâèòåë íà ìàíàñòèðà, íî ñêàëíèÿò ïàðàêëèñ å îôîðìåí ñ èçêëþ÷èòåëíî ìàéñòîðñòâî, à íà ìåñòà ëè÷àò îñòàíêè îò ñòåíîïèñíà óêðàñà. Îëòàðúò ìó ìíîãî ïðèëè÷à íà òîçè â ìàíàñòèðà "Ñâ. Íèêîëà". Âåðîÿòíî áúäåùè èçñëåäâàíèÿ ùå íè êàæàò ïîâå÷å çà òîâà ìÿñòî. Ñúñòîÿíèåòî è íà äâàòà îáåêòà äíåñ íå å äîáðî. Ìàíàñòèðúò "Ñâ. Íèêîëà" íå ñå îõðàíÿâà, â íåãî ìîãàò äà ñå âèäÿò ìíîæåñòâî íàäïèñè ïî ñòåíèòå, ïðàâåíè â íàøè äíè, ñëåäè îò ïàëåíå íà îãúí, èçõâúðëåíè îòïàäúöè. Àñìàêàÿ ïúê ñå èçïîëçâà îò äåñåòèëåòèÿ êàòî îáîð çà êîçè. Ñêàëíèòå ìàíàñòèðè â Êúéúêüîé è Âèçå ÷àêàò ñâîÿòà ñîöèàëèçàöèÿ, êàêâàòî çàñëóæàâà âñåêè îáåêò íà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêîòî íàñëåäñòâî. Äåñåòà ïîðåäíà ãîäèíà èäåÿòà íà ïðîô. Àëåêñàíäúð Ôîë çà îïîçíàâàíå è èçñëåäâàíå íà Ñòðàíäæà îò äâåòå ñòðàíè íà ãðàíèöàòà ïðîäúëæàâà äà ñå îñúùåñòâÿâà ïîä ôîðìàòà íà ñúçäàäåíèÿ ïî íå-

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 92

Ñêàëíèÿò ìàíàñòèð Àñìàêàÿ (Âèñÿùà ñêàëà) ãîâà èíèöèàòèâà "Ëåòåí óíèâåðñèòåò".  ðåçóëòàò íà äåéíîñòòà íà ðúêîâîäèòåëÿ ìó ïðîô. Âàëåðèÿ Ôîë, îðãàíèçàòîðèòå è ó÷àñòíèöèòå ïðåç ãîäèíèòå ñà ñúçäàäåíè äîáðè è ïîëçîòâîðíè êîíòàêòè ìåæäó áúëãàðñêè è òóðñêè óíèâåðñèòåòè, ó÷åíè è ïðåïîäàâàòåëè, êàêòî è ìíîæåñòâî ïðèÿ-

òåëñòâà ìåæäó òóðñêèòå è áúëãàðñêèòå ñòóäåíòè, çà êîèòî íàé-âàæíîòî å ôîðìèðàíåòî íà ñúçíàíèå çà òîâà, ÷å íàñëåäñòâîòî íà òðàêèòå, ïàìåòíèöèòå îò âèçàíòèéñêèÿ ïåðèîä, à ñúùî è îíåçè îò ïî-íîâàòà íè èñòîðèÿ ñà íàøå îáùî áàëêàíñêî íàñëåäñòâî.

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 93

ÍÀÖÈÎÍÀËÅÍ ÏÎËÈÒÅÕÍÈ×ÅÑÊÈ ÌÓÇÅÉ

Äæîáåí ÷àñîâíèê íà ìàñîí îò Ëþáîâ ÔÈËÈÏÎÂÀ çàâ. îòäåë “Ôîíäîâå” â ÍÏÒÌ

ñòîðèÿòà íà ìàëêèòå ïðåíîñèìè ÷àñîâíèöè å èçêëþ÷èòåëíî èíòåðåñíà. Äíåñ å èçâåñòíî, ÷å çà ïúðâè ïúò ìàéñòîðúò îò Íþðíáåðã Ïåòåð Õåíëàéí å èçðàáîòèë ÷àñîâíèê, êîéòî ìîæåë äà ñå íîñè â äæîá ïðåç 1510 ã.  ñëåäâàùèòå âåêîâå èçðàáîòêàòà íà òàêèâà ÷àñîâíèöè ñòàâà ìàñîâà.  ñâåòà ñà çàïàçåíè îáðàçöè, êîèòî ñà èñòèíñêè áèæóòà. ×àñîâíèêúò, êîéòî ïðåäñòàâÿìå òóê, å ñðåáúðåí, ñ òðè äâîéêè çàùèòíè êàïàöè: äâà ñðåáúðíè è åäèí áðîíçîâ, îáëèöîâàí ñ êîñòåíóðêîâà ÷åðóïêà. Ìåæäèííèÿò êàïàê å ñ äîïúëíèòåëíî ãðàâèðàíè ìàñîíñêè ñèìâîëè. Ñðåä òÿõ ñà ïåðãåëúò è úãúëúò, ïîñòàâåíè â ñðåäàòà. Ìåæäó òÿõ å ñëúíöåòî, à íàä òÿõ - çâåçäíîòî íåáå ñ ëóíàòà. Ïðèñúñòâàò îùå êèëèìúò îò õðàìà, ìå÷úò è îòâåñúò. Öèôåðáëàòúò å ñêðèò ïîä îòâàðÿùî ñå ñòúêëî. Öèôðèòå ñà òóðñêè, êîåòî ïîäñêàçâà, ÷å ÷àñîâíèêúò å áèë ïðåäíàçíà÷åí çà ïàçàðà íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ. Èçðàáîòåí å îêîëî 1793-1813 ã. îò èçâåñòíàòà ëîíäîíñêà ôèðìà çà ïðîèçâîäñòâî è òúðãîâèÿ ñ ÷àñîâíèöè MARKWICK MAR-

È

KHAM, â ïàðòíüîðñòâî ñ ÷àñîâíèêàðÿ Äæîí Õåíðè Áîðåë, áàùà íà èçâåñòíèÿ áðèòàíñêè íóìèçìàò Õåíðè Ïåðèãàë Áîðåë, æèâÿë â Ñìèðíà îò 1818 äî ñìúðòòà ñè ïðåç 1851 ã.  ñðåäàòà íà 70-òå ãîäèíè íà ÕÕ â. Íàöèîíàëíèÿò ïîëèòåõíè÷åñêè ìóçåé îòêóïóâà ÷àñîâíèêà îò íàñëåäíèöèòå íà èçâåñòíèÿ ñòîëè÷åí ÷àñîâíèêàð Ãåîðãè Õàäæèíèêîëîâ çàåäíî ñ íàä ñòî áðîÿ äæîáíè, ñòåííè è íàñòîëíè ÷àñîâíèöè, êîèòî òîé å êîëåêöèîíèðàë. Ãåîðãè Õàäæèíèêîëîâ å åäèí îò ïúðâèòå áúëãàðè è ìàëöèíàòà, ïîëó÷èëè îáðàçîâàíèå ïî ÷àñîâíèêàðñòâî â Øâåéöàðèÿ. Ïðåç 1912 ã. å èçïðàòåí â Æåíåâà êàòî ñòèïåíäèàíò íà Ñîôèéñêàòà òúðãîâñêî-èíäóñòðèàëíà êàìàðà. Çàâúðøâà îáùèíñêîòî ÷àñîâíèêàðñêî ó÷èëèùå â Æåíåâà ïðåç 1914 ã. Ñëåä Ïúðâàòà ñâåòîâíà âîéíà å èíèöèàòîð çà ñúçäàâàíåòî íà ×àñîâíèêàðñêàòà öåíòðàëà "Çîðà" (1920) è íåèí ïðúâ ïðåäñåäàòåë. Ïðåç 1930 ã. îñíîâàâà ïðåäïðèÿòèåòî çà ñòðîåæ íà êóëíè è åëåêòðè÷åñêè ÷àñîâíèöè"Ãíîìîí".

ÁÓÄÈÒÅË 4(22)/2011 94