HAKÎM-İ SENÂYÎ'NİN İLÂHÎ-NÂMESİ KEMAL EDİP Üniversite Kütüphane Müdürü
Beşinci (mîlâdî 11 inci) asrın ikinci yarısıyle altıncı (12 nci) asrın ilk dörttebiri arasında yaşamış ve 525 (1130 - 31) senesinde vefat etmiş olan, Fars dilinde tasavvufa dair hemen hemen ilk derlitoplu, sistemli manzum telifi vücûda getirmiş ve şiirleri M e v l â n â ' y a bile feyz ve ilham kaynağı teşkil etmiş bulunan Hakim-i S e n â y i ' n i n İlâhi-nâme adlı eserinin en eski yazma nüshalarından birini bu yazımızla ilim âle mine tanıtmak istiyoruz. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesinde Yeni Za manlar Tarihi Doçenti Dr. Halil t n a l c ı k ' i n hususî kütüphanesinde bulunan bu mühim nüshayı, değerli ve sayın dostumuzun müsaadele riyle gözden geçirmek fursat ve imkânını elde ettik. Yazımız, okuyu cuların minnettarlığına da terceman olacaktır. İlâhi-nâme denince ilk olarak Şeyh Ferid;üd-Din Muhammed b. İbrahim el- c Attâr'ın bu addaki meşhur eseri 1 hatıra gelir ki, en son ve en mükemmel baskısı 1940 ta İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Klâsik Şark Dilleri Enstitüsü Profesörü Helmuth R i tt e r tarafından alâkalıların istifadesine arzedilmiştir. S e n a y i 'nin İlahi-nâmesi cAttâr'ınkinden başkadır. Nitekim Keşf uz-Zunün'da da bu cihet:
İlâhi-nâme — Hakim-i Senâyi diye tanılıp 525 yılında vefat eden, Âdem oğlu Şeyh Muhammed (?) le 627 senesinde ölen, İbrahim oğlu Hemedânlı2 Şeyh Ferid-üd-Din Muhammed c Acar'ın farsça manzum birer eseridir.,, kaydiyle tasrih edilmiştir (Bkz. Keşf uz-Zunün, Şeref-üd-Dın Yaltkaya - Kilislî Rifcat Bilge basımı, İstanbul 1941, c. I, s. 161). Ancak bu İlâhi-nâme'nin yaygın adı: Hadikat-ül-Hakika'dir. Keşf uz-Zunün sahibi İlâhi-nâme'yi gösterdikten sonra hiçbir atıfta bulunmaksızın ayrıca Hadikat-ül-Hakika'yi de:
1
c Abd-ull'âh-i Enşâri'nin de İlâhi-nâme adlı bir eseri vardır. Bkz. Cat. of Permanuscripts in the Library of the India Office. 2 Nişâbürludur. Bkz. İslâm Ansiklopedisi ez. XI, s. 7 b; Terceme-i Nefehât ül-Ons, 1270, s. 666. A. Ü. D. T. C. F. Dergisi, F. 33
sian
514
KEMAL
EDİP
ahri-nâme diye tanılan Hadikat-ül-Hakika ve Şari c at-üt-Tarika — Adem oğlu, Hakim-i Senâyi adiyle ün almış (525 senesinde vefat etmiş) Abu '1-Macd — Muhammed — in bahr-i hafif vezninde, (Gaznevî hü kümdarı) Behrâmşâh adına nazmettiği; tevhid, Allah kelâmı, Peygam ber övgüsü, Sahabe ile Dört Hâlife'nin, Hak yolunda şehîd düşmüş iki ulu zatın (Hz. Hasan'la Hz. Hüseyn'in), İmâm-i Abu Hanife ve İmâm-i Şafii'nin faziletleri, akıl, ilim, aşk, tasavvuf, insan ve yaşlılık ise de sıfatı, gaflet çukuru (Keşf uz-Zunün metninde kelime eserde fasılbaşı olduğuna göre: kapılma ve gafil olma ola cak), hikmet, şehvet, feleklerin sıfatı, bahar, Behrâmşâh'la oğlu Devletşâhın medihleri, hikem ve emsal mevzularında 20 bâb üzerine sıra ladığı, nazmını 524 yılında bitirdiği farsça manzum eseridir. Refâ' diye tanılan Muhammed b. cAli buna mensur bir dîbâce yazmıştır.» sözleriyle kaydetmiştir. (Bkz. adı geçen eser, Ş. Y. — R. B. basımı, İstan bul 1941, c. I, s. 645). Keşf uz-Zunün'un tlâhi-nâme maddesinde Senâyi'nin adı Muham med olarak zikredilmiş, Hadikat-ül-Hakika ve Şericat-üt-Tarika maddesin de ise, Abu '1-Macd künyesi yazılmakla iktifa olunmuş; Keşf uz-Zunün'un muhterem naşirleri tarafından İlâhi-nâme maddesindeki hata farkedilmiyerek metne Muhammed adı geçirilmiştir. Halbuki bütün eski kay naklar ve bunlara dayanan muahhar neşriyyat Hakim-i Senâyi'nin adı nı Mecdüd olarak göstermektedir. Zaten tanıttığımız nüshada da aynı sarahat vardır. , adının Bundan başka Kesf uz-Zunün'daki ti ti Hadikat-ül-Hakîka va 'ş-Şarî'a va 't-Tarikat olması lâzımdır. Nitekim British Museum'da bulunan bir nüshada eser bu suretle kayıtlıdır. Nefehât'ta olduğu gibi çok defa Hadikat-ül-Hakika veya sadece Hadikâ denmekle iktifa edildiği de vakidir. Ziya Paşa, Harâbât'a aldığı parçaları İlâhi-nâme adiyle nakletmiştir. (C. III, s. 279). Hadîka 3 defa basılmıştır: 1) Bombay 1275 (1858-9); 2) 1304 (1886-7): 3) Kalkuta 1911 (1327-1329). Intihâb-i Hadikat-ül-Hakika t ismiyle FeriEserin c d-ud-Din Attâr tarafından yapılmış bir hulâsası bulunduğu "Cat. of Persian manuscripts in the Librâry of the India Office,,te kayıtlıdır.
HAKÎM-Î SENÂYÎ'NİN İLÂHÎ-NÂMESİ
515
Elimizdeki nüshanın kısaca tavsifi şöyledir: Eb'ad : 18 X 25 sm. Kâğıd : Sarı âbâdî. Yazı : Selçuk yazısı ( Rik'a kalemiyle nesih kırması); mürekkep: siyah; fasıl başları: surh. Verak adedi : 1 — 99; cedvelsiz, tezhipsiz. . Satır adedi : Her sahifede 19. Cilt : Kırmızı meşin kaplı; miklepli; ortası şemseli; ke narı sulu. ( Yıpranmış olmakla beraber çok nefis bir cilt örneği: şîrâzesi kopmuş.)
Muhteva V
I b 2 a
Başlangıç (Besmele ve salveleden sonra) İmâm-i A'zam Abû-Hanîfe menâkıbinin sonu 5
18 beyt
Muhammed b. İdrîs üş-Şâfi'i'nin menkabeleri
20 beyt
8 beyt
2a
3
Manası : «Ebedî saadete ermiş kişilerin sonuncusu, asrının yegânesi; kerem sahiplerinin efendisi; Allah'ın rahmeti üzerine olası; gazneli, Âdem oğlu M e e d û d - i Senâyî'nin kelâmından olan İlahi-nâme sona erdi.» 4 Mânası: «Kitabın kâtibi Mervli Siyâvûş oğlu Abu-'l-Fazl'ın oğlu Styâvû* bu ki tabın yazılması işini 588 yılı şa'bân ayının beşinde (16. VIII. 1192 tarihinde) bitirdi. Allah, bu kitabı gördüğünde yazıcı hakkında, ey Tanrı (onun) hacetlerini veresin, de yip bir duada bulunan müslümana rahmet e t s i n ! » . 5 cz V 1 b deki 18 beytten sonra V 2 a da İmâm-i A a m menâkıbine ait faalin 8 beytlik son kısmı gelmektedir. Keşf uz-Zunün'daki müfredatına nazaran Tevhid, Kelâm-ullah, Fazi-i sahabe ve hulefâ', Fazl-i Hz. Hasan ve Hüseyn fasıllarıyle İmâm-i A c zam faslısının baş kısmı eksik demektir. Bu eksiklik, nüshanın kıymet ve ehemmi yetinden fazla bir şey kaybettirmez.
516
KEMAL EDİP
2b
3 a 4 a
Her iki İmâm'ın menkabeleri beyanında
20 beyt
Bütün halka mev'iza mevzuunda
28 beyt
Adaletli hükümdar, sultanların efendisi Mes'üd oğlu Abu '1-Muzâffer Behrâmşâh medhinde
303 beyt
12 a Kadıların en üstünü h w âce imâm Abu'lMacâli b. Yûsuf'un medhinde
43 beyt
13 a Şadr ul-İslâm imâm Cemâl üd-Din Abu Naşr Ahmed b. Muhammed b. Süleymân-us-Şağâni medhinde 132 beyt 16 b Kadılar kadısı ulu imâm clzz üd-Din cUmar b. Abu Bekr b. Muhammed'in medhinde
39 beyt
Şeyh Ahmed b. Mescüdun medhinde ve durumunun zikrinde mutâyebe
181 beyt
17 b
22 b Ahnef b. Kays hikâyesi
24 beyt
23 a Nuşirvân'la
perdedâr
( v e z i r ) hikâyesi
40 beyt
Zâhidler destanı (Küfeli ve Hişâm hikâyesi)
43 beyt
Hükümdarla düşman hikâyesi
79 beyt
Halîfe Emîn'le nakîb hikâyesi
37 beyt
Kisrâ'nın sehâsı ye siretinin güzelliği hak kında hikâye
38 beyt
24 a
25 a 27 b 28 b
517
HAKÎM-İ SENÂYÎ'NİN İ L A H İ - N Â M E S İ
29 b Şahla cariye hikâyesi
149 bey t
33 b Sirâc ud-davle emîr Abu '1-fath Devlet şâh b. Behrâmşâh b. Mescöd medhinde
72 beyt
Ulu vezîr Abu Muhammed Plasen b. Abu Manşür medhinde
33 beyt
Ulu vezîr Nizâm ud-din Emin ül-mülk Kivâm ül-mille tâc ül-havâşş Abu Naşr Muhammed b. Abu 'I-Feth b. c Abd ülMecid ül-Hâşş medhinde
46 beyt
Zahîr ül-mülk Şeyh Abu Naşr b. Muham med üş-Şeybâni medhinde
35 beyt
35 a
36 a
37 b 38 b
Eşhâb-i Divân medhinde
19 beyt
"Yaşadığınız gibi ölür ve öldüğünüz gibi haşrolunursunuz„ sözünün mânasına dair
25 beyt
Gecenin sıfatı hakkında
37 beyt
Pîrin ve çömezine ettiği nasihatin sıfatı
13 beyt
39 a
39 b 40 b 41 â Pîre
verdiği
c
e
v
a
p
5
9
beyt
5
beyt
42 b Pîrliğin sıfatını
a
n
l
a
t
ı
r
1
43 a Halden hale geçme babında
37 beyt
Pîrle mürîdin sıfatı
11 beyt
44 a 44 a Inbisât özrü
9 beyt
44 b Gurur. (Kapılma) ve gaflet hakkında
16 beyt
518
KEMAL EDİP 45 a
Lukmân hikâyesi babında
39 beyt
Hikmet ( Filozofi ) faslı
19 beyt
Ecelin başından geçen şeyler faslı
32 beyt
Ölümün ölmesi babında fasıl
30 beyt
Dünyayı ve zemâne halkını yerme
49 beyt
46 â 46 b 47 b 48 a 49 b Kâdm
h
i
k
â
y
e
s
i
1
4
beyt
50 a Yoksul hikâyesi
27 beyt
50 b Vahyin
s
ı
f
a
t
ı
2
6
beyt
51 b Dindar hikâyesi
4 beyt
51 b Yerilecek işleri yerme hakkında fasıl
47 beyt
52 b Oburluğu yerme b
a
b
ı
Cuhhî hikâyesi
n
d
a
1
-
2 beyt 32 beyt
54 a Geyim ve yeyime kapılan kimseleri yer me babında fasıl
24 beyt
Bir dirinin hikâyesi
27 beyt
Mal düşkününü yerme hakkında
11 beyt
Şakadan hikâye
10 beyt
54 b 55 b 55 b 56 a Malin, riyanın ve hasisliğin sıfatı
6 beyt
56 a Şarabı yerme b
a
b
ı
n
d
a
4
6 beyt
57 b Şehvetler (İç çekici nesneler) hakkında fasıl
16 beyt
519
HAKÎM-1 SENÂYÎ'NİN ÎLÂHÎ-NÂMESİ
58 â Kötü (Çirkin) kadını yerme babında fasıl
12 bey t
Şakadan gençle ihtiyar hikâyesi
14 beyt
Şakadan sağır hikâyesi
12 beyt
Aşkın başlangıcı babında fasıl
14 beyt
Güzelle çirkinin sıfatı
19 beyt
Yosmaların yerilmesi hakkında
14 beyt
Yüzü iyi kadınların sıfatı
38 beyt
Felekler, burçlar, gündüzler ve geceler babında
38 beyt
Çarha rizâ göstermenin sıfatı
17 beyt
Bir ahmağın hikâyesi
14 beyt
Gündüzle gecenin erkânlık ve gerdunluk sıfatı
18 beyt
Âlemin sıfat ve suretinin beyanı
14 beyt
Âlemin, tabayiin ve hayatın sıfatı
29 beyt
58 a 58 b 59 a 59 b 60 a 60 a 61 a
62 a 62 b 63 a
63 b 64 a
65 a
Bir çocukla insafsız herifin hikâyesi ba b ı n d a 2 0
beyt
65 b Dünya ortaklığının sıfatı
4 beyt
65 b Soysopun
v
a
s
f
ı
1
0
beyt
66 a Âlemin haraplığı
babında f a s ı l 4 1 beyt
67 a Temessül faslı
63 beyt
520
KEMAL EDİP
68 b Ayın devri ve o devirde olanlar
62 beyt
Bühlül hikâyesi hakkında
10 beyt
Bahar, güz ve diğer gerçekler hakkında
20 beyt
Şarabın menfaati babında fasıl
24 beyt
Arapça ve farsça faslı
24 beyt
Yazın yol yürümenin ve temmuz sıcaklığının sıfati
28 beyt
Ölümün sıfatı
25 beyt
Nefs-i natıka faslı
16 beyt
Hikmet ve hısımları yerme babında
44 beyt
Bilmez dostun sıfatı
36 beyt
Sevgiliyle yakına meylin sıfatı
34 beyt
Aksakallı ile kız ve öküz hikâyesi
21 beyt
70 a 70 b 71 a 71 b
72 b 73 a 74 a 74 b 75 b 76 b 77 b 78 a Bönlerle ahmakların
s
ı
f
a
t
ı
1
1 beyt
78; a Hısımların sıfatı
9 beyt
78 b Kardeşlerin
s
ı
f
a
t
ı
7
beyt
78 b Şakadan kelek hikâyesi
5 beyt
79 a Amcanın sıfatı
14 beyt
79 b Dayının
s
ı
f
a
t
ı
1
1
beyt
79 b Çeriyle
yakınlığın
s
ı
f
a
t
Sofuyu
andıranla yakınlığın sıfatı
ı
2
8
beyt
80 b 30 beyt
HAKÎM-İ
SENÂYÎ'NİN
521
İLÂHÎ-NÂMESİ
81 a Bilgili kişiyle yakınlığın sıfatı
38 beyt
Sünepe ile rindin hikâyesi
12 beyt
82 a 82 b Mesel faslı
8 beyt
Köylü meseli faslı
8 beyt
83 a 83 a Rey'deki kıtlığın hikâyesi
17 beyt
83 b Okuyucuların babında
cahili ile
mürainin sıfatı 13 beyt
84 a Altun peşinde koşan mansıp nin sıfatı Ayna ile zenci
düşkünleri 42 beyt
h i k â y e s i 1 2 beyt
85 a Melâmet
f
a
s
l
ı
1
7
beyt
85 b Müzekkirler taifesi hakkında
20 beyt
Diğer birmüzekkire hitap eder
16 beyt
Zermed'li Alevî'ye der
13 beyt
O diyarın şairleri hakkında söyler
12 beyt
O cübmleden biri hakkında der
48 beyt
86 a 86 b 87 a 87 a 87 b Öğüt
b
a
b
ı
n
d
a
2
6
beyt
89 a Refik istemek hakkında
43 beyt
Sırrortağı ile dost hikâyesi
10 beyt
Bu kitabın sıfatı hakkında
16 beyt
89 b 91 a 91 b Kendi halini beyan babında
140 beyt
KEMAL
522
EDİP
95 b Hallaçla kadın hikâyesi
8 beyt
95-b Bir cahille dişçi hikâyesi hakkında
37 beyt
Avamla şevk ehlinin sıfatı babında
60 beyt
Kendi korkaklığının özrünü söyler
10 beyt
96 b 98 a 98 b Kuşcığaz hikâyesi 98 b — 99 a Kendine öğüt söyler Yekûn: 1 b — 99 a
7 beyt 16 beyt 3593 beyt 6
Temellük kaydı: Zahriyyesinde (V I a) ki 21 satırlık arapça silik bir yazının oku nabilen kısımlarından bu nüshanın, adı anlaşılamıyan bir zât tarafından 29 zilhicce 963 (27-X-1459) cumaertesi günü güvenilir tanıklar önünde, „İbnü Vefa-Vefa Zade,, denmekle tanınmış Şeyh Mustafâ b. Ahmed'in mescidine vakfedildiği, vakfedenin de Şeyh Mustafâ'nın mürîdi olduğu anlaşılmaktadır. Nüshanın ehemmiyeti: İlâhi-nâme (Hadikat-ül-Hakika) nin bildiğimiz en eski nüshası, İs tanbul Süleymâniyye Kütüphanesi Vehbi Efendi kısmında 1672 numa rada kayıtlı mecmuanın 1 - 179 a varaklan arasındadır ki ketebesi aynen şudur:
Buna nazaran, mevcudiyetinden ilim âlemini haberdar ettiğimiz nüsha, kronoloji itibariyle, bilinen en eski nüshaların ikincisidir. 6 Kamûş ul-A c lam'da (Bkz. c. IV s. 2637; maddesi) eserin 30,000 beytten ibaret olduğu yazılı ise de eksik olan kısımlar (Bkz. s. 515, not 5) 18 verakta 675-700 beyt kadar tahmin olunduğuna göre yine o mikdara ulaşmaz. 7 Manâsı: «Eserin yazılması işi 552 yılı mübarek şevval ayının yedinci sah (12. XI. 1157) günü bitirildi. Nüshayı hakkın zaîf kulu, Ulu Tanrı'nın rahmetini dileyici c Isfahânlı kâtib oğlu Abû-Sa id Mevdûd yazdı.». D i l ve Tarih - Coğrafya Fakültesinin bu kaydın suretini vermek lûtfunda bu lunan Kütüphane Müdürü Bay Adnan Erzi'ye teşekkür ederim.
HAKM-İ
ÎSENAYİ'NİN
İLÂHİ-NÂMESİ
523
Eserin 524 te (1129-30 da) 8 yazıldığı düşünülürse bundan 64 (Mi lâdi itibariyle 62-63) yıl sonra yazılmış bir nüshanın haiz olduğu ehem miyet kendiliğinden anlaşılır. Basmalar ve bellibaşlı yazmalar karşılaş tırılmak suretiyle yapılacak herhangi bir "edition critique„ de bu nüshanın gözden uzak tutulmaması icabeder. İstanbul'da Veliyyüddin Efendi Kütüphanesindeki 3627 numarada kayıtlı mecmuanın 1 - 106 a verakları arasında bulunan nüshanın tarihi 10 rebî'ul-evvel 684 (16. V. 1285) dür ki, oldukça muahhardır. Nüshanın bazı imlâ hususiyetleri: Bu nüshada, daha sonraki farsça metinlerde görülmiyen arkayik imlâ tarzı gözetilmiştir. Meselâ: isim ve fiilleri takibeden zamirlerinden sonra gelen olarak yazılmıştır. Farsça kelimelerdeki "makabli harf-i illet veya harf-i sahih-i müteharrik,, olan 1er de zâl-i mu'ceme,, ile gösterilmiştir. Dîvânla İlâhi-name'den başka Tarik ut-Tahkik, Ğarib-nâme, Sayr ul-cİbâd ila-'l-'Imâd, Kâr-nâme, cİşk-nâme, ve cAkl-nâme adlı altı mesnevi 9 bırakmış olan, fezyini müeses an'ane ve menkabeye nazaran Külhanî-i Lây-h w âr'ın irşadında bulan, Dîvân-i Kebîr'de "Ruhun iki gözü» ve "muktedâ,,; Mesnevi'de "Pir-i dânâ„ olarak tavsif edilen, olsa olsa Geylânîlerle, Rufâîlerle, Muhyiddinlerle, Mevlânalarla ölçüle bilen Senâyi, kelimenin tam mânasıyle Hakimdir. İlâhi-nâmesi de dâhil olduğu halde bütün eserleri, "edition critique„ leriyle, şerhli ve izahlı tercümeleriyle bugünkü ve yarınki nesillere tanıtılmalıdır.
BİBLİYOGRAFYA: Ethé, in Grundrisse der Iran. Phil. II, 282. Brown, A Literary History of Persian from Firdawsit to Sa'di, 317 vd. Stephenson, Hadika'nın birinci kitabının baskısına ait medhal içinde, s . VI-XXXIII. Rieu, Cat. ve Sugplement (Index : "Sanâî,,). Ethe, Cat. of Persian manuscripis in the Library of the India Offi ce, 7, col. 570 vd.. Sachau-Ethe, Cat. of Persian manuscripts in the Bodlein Library, I, col. 463 vd. c Awfî, Lubâb ul-Albâb ( Browne basımı). 8
Nefehât ül-Ons, eserin yazılış tarihini 525 olarak gösteriyor. Bkz. O. Lâmiî Tercümesi, .1270 basımı, s. 668. 9 Nefehât ül-Üns'te H a d ı k a t - ü l - H a k i k a ' d en gayrı üç eseri olduğu, 180 beytten fazla, Rumuz ul-Enbiyâ' ve Künûz ül-Evliyâ' adlı bir kasidesi bulunduğu yazılıdır. Bkz. Terceme-i Nefahât ül-Üns, 1270 basını, s. 668.
524
KEMAL
EDİP
Dewletşah, Tezkiret"üş-Şucara ( Browne basımı). Lutf Ali Beg, Ateş-kede ( Bombay 1299. s. 108). Dîvân-i Hakîm-i Senayı ( Tehran 1274 basımı). Hadıkat-ül-Hakika, ( Bombay 1275 basımı; 1304 basımı; Stephenson, Kalkûta 1911 basımı). Encyclopedie de I'İslam, IV, 152. Şemseddin Sami, Kamus ul-A'lam, IV, 2637. Kâtib Çelebi, Keşf üz-Zunün, (Ş. Yaltkaya-Kilisli R. Bilge basımı; 1941, c. 1, s. 161, 645). O. Lâmii, Terceme-i Nefehat-ül-Üns (1270 basımı; s. 666-8).