Jaarbericht 2018

Emmen 8000 3800

Meppel

Emmen Zuid 500 700 8100

600 1800

Nieuw Amsterdam

13800 3800 8000

Zwolle Stadshagen

Dalfsen

Ommen

Coevorden

13800

Gramsbergen

31000

Zwolle

8500

Hardenberg

Mariënberg

Vroomshoop

Raalte

Daarlerveen

RN HO RD NO NDE OR EV CO

7900 17900

1600

5600 500/600 700/1800 14600

Heino

Dalen

Kampen Kampen Zuid Wijhe Wezep

Overijssel

‘t Harde Olst

Nijverdal

Vriezenveen

Nunspeet Wierden

Rijssen

Harderwijk Holten Ermelo

Enschede

RB64 RB51

Glanerbrug

M

Enschede De Eschmarke

31200

Zutphen

VoorstEmpe

Loenen Eerbeek

Gelderland

Brummen

Vorden

LichtenvoordeGroenlo

Ruurlo

Dieren

Winterswijk West

Rheden Velp

Winterswijk

Arnhem Presikhaaf Westervoort

Duiven

Zevenaar

Wehl

Arnhem Velperpoort Arnhem Centraal

Doetinchem De Huet

Gaanderen

Terborg Varsseveld

Aalten BORKENSE BAAN

Didam

Doetinchem 30700

Jaarbericht 2018

KONINGSLIJN (VSM) Immenbergweg

Münster (We

Dortmund Hb

30800 7600

Apeldoorn Klarenbeek De Maten

Beekbergen

US . BUURTSPOORWEG

Haaksbergen

Apeldoorn Osseveld

7900 7000 17900 1600 1700

Boekelo

Goor

Zoutindustrie

7000 1600 1700 140/240/1500 17800

Bielefeld H

Enschede Kennispark

Lochem

Twello

RB61

Hengelo Oldenzaal Oost

Delden

Deventer

30700 30900 7600 ICE 20000

eek

Deventer Colmschate

Apeldoorn

20300 31200

Hengelo Gezondheidspark

1600

rum

Hengelo Borne

Berlin Hbf

1600 140/240 1700 1600 7000

d

Almelo Almelo De Riet

31000 7900 7000 17900 1600 1700 140/240

6600 31100 3600 3100 3000

Anna Paulowna

Schagen BovenkarspelGrootebroek

Hoorn

Obdam

Heerhugowaard He

Enkhuizen Enk

Hoogkarspel Hoorn Kersenboogerd

Alkmaa kmaar Noord

Zaandam Kogerveld

av

n

gr

se

de

um

Amers

A mersfoor

Soestdijk Soest Soest Zuid

Amersfoort Am Den Dolder

M

V ch leu re t T te ch e n t U Lei rwij tr d ec sch de h Ut t e Ri Ce jn re ch nt tV ra aa Ut al r t re sc ch he Ho tL Ri un ut jn en e t Ca Hou ten st te el Cu lu n le m m bo rg

Woerden

Ni

Ho

ev

a el

Bilthoven Utrecht Overvecht

aa

rs

Bo

Hilverum Sportpark

Hollandsche Rading

en

vinger de lijnen volgend, een Alphen reis Rijn kunt uitstippelen. Ver voordata/d Rij eiden Cen entraal en

ke

n

Veenen De Klo

Bunnik Driebergen- Maarn Zeist

re

V W een es e V t nd Ce ee aa nt ne l ru nd m aa l

Ut

Ut

Gouda

Kester

Tiel Passewaaij

Beesd

Nieuwerkerk a/d IJssel

Leerdam

Boven-Hardinxveld

m He el

el

Rave

ltb

om

m

G

Gorinchem Gori

Za

oe nh aa ht

tB

n je di

R’ la dam ak

l aa tr

en

tr

um

k

R’dam Alexander R’dam Noord

de

Arkel

Capelle Schollevaar

Zuid

rm

al

Tiel

h

Gouda Goverwelle

Op

apps hun intrede deden toonden D e Vink de spoorwegen kaarten als onderdeel van het spoorboekje rsch schoten sch of als reisinfo op het station; een routeplanner pur sang! Boskoop eve Tot op de dag van vandaag medio 2017 Boskoop Snijdelwijk maken ProRail en de vervoerders Waddinxveen gebruik van kaarten om dat Noord Waddinxveen steeds ingenieuzere, drukkere en Voorburg uitgebreidere OV­systeem op een zo helder mogelijke manier uit te leggen. Een inspirerende opgave.

Den Haag Zoetermeer Zoetermeer Oost Ypenburg De kaart op de cover is ‘de spoorlijnkaart 2019’, gemaakt door Sebas van den Brink, Studio Legenda.

t

D ui A ve Ar 'da en m nd A B re ijl ch m t er

ns

ha

L La eid m en m en sc

stijl waarin je, met je ogen of Voorhout

Diemen Zuid

A'dam RAI

A Zu 'da id m

Hoofddorp Nieuw Vennep Ogenschijnlijk supereenvoudige Sassenhe heimin een herkenbare heldere kaarten

U Z u t re ile ch n t

Schip phol Airport

Hillegom

rs

A

A'dam Amstel

A'd 'dam Lelylaan 'd

Br A b c H A ' d eu o u o l a m ke d e e n d le re n ch

emstede-Ae Aerr d enhout

Harderwi derwijj k derwi

Weesp

A'

Overvee een n Haarlem

Nun

Almere Muziekwijk Almere Poort N B aa B u u s s rd ss um enum Hi M lv Zu ed er id ia su H m P ilv ar k e

voort aan Zee

Almere Oostvaarders

A lmere Parkwijk Almere Centrum

m

A Sl 'da ot m er di jk

Santpoort Zuid San Bloemendaal

Almere Buiten

n

Zaandam

H Sp aa aa rle rn m Ha wo Zw lf ud an we e en g bu rg

Driehuis Santpoort Sa ntpoort Noord

ar

Bevv erwijk Be

n

Heemskerk Heems

Purmerend Ov Overwhere Purmerend Purmerend Weidevenne

Ba

Uitgeest

Lelystad Ce

se

Heiloo Castricum Cas

st da er m da A' M da ui m d Di m er Ce S em c po nt i e o en n ra ce rt al Pa rk

Kr W om or m Za m e Ko a n e r v n i e ee -As og dij se aa k Za r nd n a el de ns ft Za e S an ch an s

Alkmaar Al

enzaal-D))

Bovenkarspel Flora

Oss

Jaarbericht 2018

Overlijdensbericht Rob Steenhuis

Op 68- jarige leeftijd is overleden Rob Steenhuis. Rob was een van de eerste spoorbouwmeesters, stond aan de wieg van het Spoorbeeld en heeft met energie en professionaliteit ons bureau vormgegeven en ingericht.

In 2001 werd, door de directies van NS en ProRail, Bureau Spoor­ bouwmeester opgericht als een onafhankelijk adviserend orgaan voor beide partijen. Rob, die destijds als architect bij het Ingenieursbureau NS (later Holland Railconsult) veel ervaring had opgedaan met het ontwerp van stationsgebouwen, kreeg de leiding als Spoor­bouwmeester. Onder hem werd het Spoorbeeld opgezet en kwam de eerste versie van de Spoorbeeldgids tot stand. Zijn werk concentreerde zich op beleidsvoorbereiding en advies.

Hij speelde een belangrijke rol bij het agenderen van de identiteit van het reizen per trein en de identiteit van de spoorsector als geheel. Onder Rob en in samenwerking met de toenmalige Rijksbouwmeester Jo Coenen werd tevens begonnen met de integrale benadering van de Nieuwe Sleutelprojecten (NSP): de zes grootschalige ontwikkelingsplannen voor de stations Amsterdam Zuidas, Arnhem, Breda, Den Haag, Rotterdam en Utrecht en de koppeling van deze stations aan het Europese Hogesnelheidsnet.

4

Voorwoord

Een jaar actief in de fascinerende wereld van het spoor: waar ik vorig jaar stelde dat het moeilijk was om terug te kijken op een jaar waarin ik geen Spoorbouwmeester was, maakt juist deze fascinerende wereld de keus dit jaar niet makkelijk. Want waar moet je beginnen in het voorwoord van een Jaarbericht? De bandbreedte van het adviesdomein is zo groot.

Het gaat letterlijk van de kleur van de bewegwijzering tot en met de nationale OV-strategie Toekomstbeeld OV 2040.

En voor al die opgaven - groot en klein - geldt dat ze heel relevant en machtig interessant zijn.

Een mooi voorbeeld is Arnhem Presikhaaf: een voorstadstation in de nabijheid van Park Presikhaaf dat door het groeiend aantal reizigers uit z’n jasje is gegroeid.

Aandacht is nodig. Tegelijk ligt er in Arnhem een opgave om de vele prachtige parken die de stad rijk is met elkaar te verbinden. Daarmee dient zich in de ogen van ons bureau een geweldige kans aan.

Zo kan het verbinden van het station met het ‘kralensnoer’ van Arnhemse parken een enorme boost geven aan de leefbaarheid. Een vergelijkbaar voorbeeld is station Amsterdam Sloterdijk dat in 2018 volop op de agenda kwam te staan. Hier heeft het station een strategische positie als onderdeel van de ontwikkeling van Haven-Stad: een beoogde nieuwe stadswijk die plaats moet gaan bieden aan 40.000 tot 70.000 woningen. De invloed van het station reikt ook hier een stuk verder dan alleen de directe stationsomgeving.

In dit Jaarbericht geven we als vanouds inzicht in de veelkleurigheid van ons werkdomein. We belichten de ontwikkelingen binnen het Spoorbeeld en de programma’s en projecten waar ons bureau in het afgelopen jaar aan werkte.

De onderwerpen zijn divers. Toch is er Een project kan ik in een duidelijke rode dit voorwoord niet draad te herkennen. onbenoemd laten: Die schuilt in onze de inventarisatie focus op samenhang “De invloed van het van nagenoeg alle en het verbinden en station reikt een kunstwerken in het omarmen van stuk verder dan en om stations bestaande en nieuwe die in 2018 werd alleen de directe kwaliteiten en afgerond. Het was opgaven. Bovendien stationsomgeving.” een enorme klus die laat dit Jaarbericht ons heel veel heeft duidelijk zien dat gebracht: de gehele de aandacht voor en buitengewoon rijke kunstcollectie de relatie tussen station, spoor en de van het spoor. We zijn begonnen met het omgeving toeneemt. En dan gaat het vullen van een online-database waardoor allang niet meer alleen om de directe de informatie over de hele collectie omgeving. Spoor en station als onderdeel beschikbaar komt voor iedereen. Ook is van een veel bredere gebiedsontwikkeling: gestart met de voorbereidingen van een daar liggen de kansen. boek: Kunst op Nederlandse stations.

5

Afgelopen jaar gebruikte ik het Jaarbericht om vijf speerpunten naar voren te schuiven. Zij zullen de agenda van ons bureau de komende jaren mede gaan bepalen. Resumerend gaat het om duurzaamheid, knooppuntontwikkeling, corridorvorming, borging van ruimtelijke kwaliteit en Spoorbeeld 2020. Het werk aan de vijf speerpunten komt op gang. Zo onderzoeken we de ruimtelijke expressie van duurzaamheid bij stations en langs het spoor. In 2019 zetten we het werk aan de Speerpunten voort. Zo zullen we inzoomen op de interactie tussen stations- en gebiedsontwikkeling en gaan we van start met de ontwikkeling en samenstelling van het Landschapsplan van het Spoor.

Al geruime tijd vinden we dat ons Jaarverslag meer moet zijn dan een opsomming van projecten en programma’s. Vandaar dat we het een Jaarbericht noemen en de tekst steeds verrijken met een essay. Afgelopen jaar stond daarin ‘de kaart’ centraal. Waarom?

Omdat ‘de kaart’ in onze ogen een perfect hulpmiddel is om grip te krijgen op de grote opgaven waar het spoor voor staat. Dit jaar bouwen we hierop voort met een nieuw essay waarin we ingaan op de toenemende veelkleurigheid van onze stations en de waarde die dit kan hebben voor gebiedsontwikkeling.

Daarbij illustreren we met – hoe kan het ook anders – een serie kaarten hoe het spoor bij kan dragen aan de ruimtelijke differentiatie van Nederland.

Eric Luiten Spoorbouwmeester

6

“Duurzaamheid, knooppuntontwikkeling, corridorvorming, ruimtelijke kwaliteit en Spoorbeeld 2020: deze speerpunten zullen onze agenda gaan bepalen.”

Inhoud

Voorwoord 5

Essay 9

Visies en beleid

21

Programma’s 27

Projecten 32

Partners en samenwerking

47

Communicatie en inspiratie

49

Spoorbeeld 53

Colofon 54

7

Borkum

Rottumerplaat Schiermonnikoog Eemshaven Warffum

Uithuizermeeden

Usquert

Terschelling

Vlieland

Roodeschool

Uithuizen

37600

Ameland

Baflo

Noordzee

Bedum

Winsum

Delfzijl West

Loppersum Stedum

Appingedam

37700

Leeuwarden

Deinum

37200 37100 37000

Harlingen Haven

Leeuwarden Camminghaburen Hurdegaryp Feanwâlden De Westereen

37400 37300 9000 600 1800

Zuidhorn Buitenpost Grijpskerk

Groningen

37400 37400 37300

Groningen Europapark

ZUIDERZEELIJN 20100 37500 37800 6200 8100 500 700

AFS LU ITD IJK LIJ N

37700 37600

Harlingen Franeker Dronryp

Waddenzee

Groningen

Groningen Noord

Friesland

Mantgum

800/2900 3000

Bareveld Stadskanaal

Hindeloopen

Wolvega

AFS LU ITD IJK LIJ N

Drenthe Steenwijk Hoogeveen

Emmen

Hollandsche Rading

Breukelen Utrecht Overvecht

73

Maarssen

Utrecht Utrecht Terwijde Leidsche Rijn

(1)1700 500/600 7400/7300 7300 6500 6000 6900

Bunnik

Utrecht Vaartsche Rijn

Hardinxveld HardinxveldBlauwe Zoom Giessendam

Houten

Gorinchem

Arkel

Leerdam

Beesd

Gilze-Rijen

Tilburg Reeshof

Roosendaal RillandBath

Bergen op Zoom

12200 2200 3600 5900 400/2500

Oss West

Oss

Tilburg Universiteit

5200 6600 1100 3600

Tilburg

Oisterwijk

Boxmeer

Vierlingsbeek

Vught Boxtel Best

Venray

Eindhoven Strijp-S

Zevenbergen Oudenbosch

Eindhoven Helmond Helmond Brandevoort ‘t Hout

Vlissingen

Helmond Helmond Brouwhuis

Deurne

9600

HorstSevenum Blerick

Geldrop 32300 32200 3500

EINDHOVENWINTERSLAG

Westerschelde

Duitsland

Ravenstein

9600

BOXTEL-WESEL

00 29 0/ 80 3900 00 35 00 11

SGB

2200 12200

Hoedekenskerke

Kruiningen- Krabbendijke Yerseke

Rosmalen

Mook Molenhoek

Wijchen

‘s-Hertogenbosch

Etten-Leur

KapelleBiezelinge

NIJMEGEN-KLEEF

Nijmegen Dukenburg

800/2900 3900 3500 3600

Oosterschelde Arnemuiden

M

Nijmegen

Nijmegen Heyendaal

Nijmegen Goffert

6900 6600 9600

Breda

6600 2300 IC Direct 900 1100 3600

Aalten

Düsseldorf Hbf Köln Hbf Frankfurt (am Main) Hbf Basel SBB

Nijmegen Lent

7200

6600 5900 2300 2200

Noord-Brabant Breda Prinsenbeek

Varsseveld

Düsseldorf Hbf

HemmenDodewaard

Kesteren

UTRECHT-BREDA

7100 7200

Lage Zwaluwe

Terborg

Gaanderen

Elst ZettenAndelst

Opheusden

31100

Doetinchem 30700

Doetinchem De Huet

Cuijk

Dordrecht Zuid

Zeeland

Goes

Tiel

‘s-Hertogenbosch Oost

Dordrecht

Wehl

Arnhem Centraal

Tiel Passewaaij

Dordrecht Stadspolders

Winterswijk Zevenaar

Arnhem Velperpoort

32300 32200

Barendrecht

Duiven

Arnhem Zuid

Zaltbommel

Zwijndrecht

Kwadendamme

7500

Wolfheze EdeWageningen Oosterbeek

Geldermalsen

BovenHardinxveld

Sliedrecht Baanhoek

Rotterdam Lombardijen

Middelburg

Westervoort

7100

Rotterdam Zuid

Winterswijk West

Velp Arnhem Presikhaaf

Ede Centrum

Rhenen

Houten Castellum Culemborg

LichtenvoordeGroenlo

Ruurlo

Vorden

Dieren

Lunteren

Veenendaal Centrum

Utrecht Lunetten

Dortmund Hbf

Rheden

Veenendaal De Klomp

Driebergen- Maarn Zeist Veenendaal West

Münster (Westfalen) Hbf

7600 6600 3600 3100 3000

7700 4000 2800 500/600 Eurostar 1000 Thalys IC Direct 900 1100 2400 2200 5000 5100

Sliedrecht

Rotterdam Blaak

Brummen

Didam

Utrecht Centraal

Glanerbrug

Zutphen

VoorstEmpe

Loenen Eerbeek

Gelderland

7400/7300

Rotterdam Noord

Rotterdam Centraal

Barneveld Zuid

Immenbergweg

Bilthoven

UTRECHT-BREDA

Rotterdam Alexander

Schiedam Centrum

Den Dolder

RB64 RB51

Enschede De Eschmarke

KONINGSLIJN (VSM)

Beekbergen

Barneveld Centrum

Enschede

6600 31100 3600 3100 3000

Vleuten

Woerden

Nieuwerkerk aan den IJssel Capelle Schollevaar

Apeldoorn Klarenbeek De Maten

Hoevelaken

7300

Gouda Goverwelle

Delft Delft Zuid

7000 1600 1700 140/240/1500 17800

Barneveld Noord

Haaksbergen

30700 30900 7600 ICE 20000

IC Direct

2000 2800

8800

6000

Lochem

Apeldoorn Osseveld

Apeldoorn

Bielefeld Hbf

BORKENSE BAAN

Utrecht Zuilen

Amersfoort Schothorst

Soest Zuid

Utrecht Maliebaan

ICE 800/2900 3000 3900 3100 3500

Gouda 8700 8600 2000 2800 (1)1700 500/600 4000 6800 6900 7700

Zoutindustrie

1600 1700 140/240/1500 31400 31300

00

Bodegraven

5500 5600 28300

Boekelo

Goor

Deventer

Twello

AMERSFOORT-KESTEREN

(1)4900 5700

Utrecht

Waddinxveen Triangel

LansingerlandZoetermeer

0 /6 0 00 56 0 0 8 15 0 0 6 11 0 0 7 11

Soestdijk

Waddinxveen Noord

Rijswijk

Vlissingen Souburg

5 00

US . BUURTSPOORWEG

00 00

00

26

18

0/ 70

00 0

24

60

14

00 0

43

90

00 34

00

00

00

33

58

46

14

Nijkerk

Amersfoort

RB61

Enschede Kennispark

30800 7600

Abcoude

Berlin Hbf 20300 31200

Hengelo Oldenzaal Oost

Delden

1600

Hilversum Sportpark

Hengelo Borne

Hengelo Gezondheidspark

Deventer Colmschate

Amersfoort Vathorst Hilversum

Amsterdam Holendrecht

Almelo Almelo De Riet

31000 7900 7000 17900 1600 1700 140/240

7900 7000 17900 1600 1700

Diemen Weesp NaardenBussum Zuid Bussum Zuid Hilversum Mediapark

Boskoop Snijdelwijk

Zoetermeer Oost

Grevelingen

Ermelo

Putten

Soest

Den Haag Ypenburg Zoetermeer

Den Haag HS

Holten

Almere Muziekwijk

Duivendrecht

Wierden

Rijssen

Harderwijk

Almere Centrum

Almere Poort

Boskoop

Waddinxveen

Den Haag Moerwijk

Almere Parkwijk

8800 8900

Voorburg

Nunspeet

Almere Buiten Amsterdam Sciencepark Diemen

Amsterdam Amstel

Baarn

Zuid-Holland

Overijssel Olst

31200

3300 4600 2400 700/1800 2200 2100 6300

6300 4600 2100 700/1800 6800 6900 2000 (1)1700 1100 5000 5100

Vriezenveen

‘t Harde

Almere Oostvaarders

Sassenheim

Leiden Lammenschans

Daarlerveen

Nijverdal

Lelystad Centrum

24

Amsterdam Muiderpoort

Nieuw Vennep

De Vink Voorschoten Den Haag Mariahoeve Den Haag Laan van N.O.I.

Raalte

Dalen

Kampen Zuid Wijhe

Amsterdam RAI

Alphen aan den Rijn

Vroomshoop

Wezep

Amsterdam Bijlmer ArenA

Leiden Centraal

Gramsbergen

31000

Mariënberg

Heino

1600 140/240 1700 1600 7000

31 00 35 00

2400 4300

Dronten

Flevoland

700/1800 2400 (1)1600 2400 4300

Hoofddorp

Voorhout

13800

N OR DH OR N-N DE OR EV CO

Amsterdam Zuid

Hillegom

Coevorden

Hardenberg

7900 17900

Markerwaard

14600 15800 1500 2600 ICE

ZUIDTANGENT

Schiphol Airport

1600

Amsterdam Lelylaan

HeemstedeAerdenhout

5600 500/600 700/1800 14600

Haarlem

Overveen

Ommen

Kampen

4000 7400 4600 5800 4500 4800 5400 2100 2200 800/2900 3000 3900/2900 900 IC Direct Thalys 1000 Eurostar

HaarlemHalfwegSpaarnwoude Zwanenburg

Dalfsen

Zwolle

8500

Purmerend Overwhere

Amsterdam Centraal

Amsterdam Sloterdijk

Santpoort Zuid

600 1800

Santpoort Noord

Purmerend Purmerend Weidevenne

Nieuw Amsterdam

13800 3800 8000

Zwolle Stadshagen

3300 3900/2900 4500

Koog aan de Zaan

Zaandam Kogerveld Zaandam

Enkhuizen

4500 3900/2900

Bovenkarspel Flora

Hoorn

Zaandijk Zaanse Schans

Beverwijk

BovenkarspelGrootebroek

Hoogkarspel

Wormerveer

Driehuis

5400 15400

4800

Krommenie-Assendelft Heemskerk

Zandvoort aan Zee

Wognum

Hoorn Kersenboogerd

Uitgeest

Emmen Zuid

IJsselmeer 500 700 8100

MUS.STOOMTRAM

800/2900 4800 3000 3400

Noord-Holland

Castricum

Meppel

ORN-MEDEMBLIK HO Medemblik

8000 3800

Obdam

ZUIDERZEELIJN

Alkmaar

Bloemendaal

VEENDAM-EMMEN

KoudumMolkwerum Stavoren

Alkmaar Noord

Heiloo

Musselkanaal

Beilen

37100

Schagen Heerhugowaard

Heeze

Venlo

Düsseldorf Hbf Hamm (Westfalen)

RE13

Tegelen

00

52

GENT-TERNEUZEN

Maarheeze

Weert

Reuver

IJZEREN RIJN

20

Roermond

London St. Pancras International 800/2900 3900 32400

Antwerpen-Centraal Brussel-Zuid/Midi Paris Nord Paris Aéroport Roissy Charles-de-Gaulle Paris Mame-la-Vallée-Chessy Marseille

Swalmen

0

Antwerpen-Centraal Brussel-Zuid/Midi

32

Antwerpen-Centraal Puurs

België

IJZEREN RIJN

Echt Susteren Sittard Geleen Oost

Geleen-Lutterade

Spaubeek Beek-Elsloo

Schinnen

Limburg

Bunde

Nuth Hoensbroek

Meerssen

32000 19800 800/2900 32400

Maastricht Noord

Maastricht

Valkenburg HouthemSt. Gerlach

Schin Op Geul

Heerlen 32500 3900 19800 32000

Klimmen- Voerendaal Heerlen Ransdaal Woonblvd.

Heerlen De Kissel

Wijlre-Gulpen

Landgraaf 5300

Eygelshoven

Eys-Wittem EN EN MILJO

Maastricht Randwyck

Eygelshoven Markt

Aachen Hbf

Chrevremont

LIJ N (Z LSM)

Eijsden

Simpelveld

Kerkrade Centrum Spekholzerheide

Bocholtz

Vetschau

Liège Hasselt

Copyright © 2018 Studio Legenda, Sebas van den Brink.

Aan deze kaart kunnen geen rechten worden ontleend.

Druk- en schrijffouten voorbehouden. Versie 1.0

8

Leer

MUSEUMSPOORLIJN STAR

Wildervank

Heerenveen

Anna Paulowna

20100

Bad Nieuweschans

Veendam

Assen

IJlst

Den Helder

Den Helder Zuid

Winschoten

Scheemda

Sappemeer Oost

Akkrum

37800

Workum

Zuidbroek

37500

Martenshoek

Haren

Texel Sneek

HoogezandSappemeer

Kropswolde

Grou-Jirnsum Sneek Noord

Den Haag Centraal

Delfzijl

Sauwerd

Essay Het station als veelkleurige poort tot stad, wijk, dorp en landschap Stations zijn het visitekaartje van het spoor, maar ook van de stad of de omgeving. De lokale identiteit en de omgeving waar de trein halteert zijn sinds jaar en dag belangrijke vaste ingrediënten van het ontwerp van station en omgeving. Deze lokale kwaliteit kleurt onze Nederlandse stations. En ofschoon natuurlijk ook gebruik gemaakt wordt van veel standaard voorzieningen of een generieke structuur (het Stationsconcept) om het gebruik van de stations te vergemakkelijken vertelt de grote diversiteit aan stations waar je bent; geen station is gelijk.

In de afgelopen twintig jaar is ons spoornetwerk enorm in kwaliteit gegroeid, en is het palet van stations nog veelkleuriger geworden omdat juist ook geïnvesteerd werd in lokale identiteit. Zonder in te boeten op de generieke kenmerken, zitten de specifieke kwaliteiten in de lift.

Want deze zijn niet langer alleen een inspiratie voor de ontwikkeling van het station maar meer dan ooit tevoren is het station een katalysator en motor van gebiedsontwikkeling: in de stad en (ver) daarbuiten, met de plaatselijke kwaliteit als drager.

Wie door het Spoorbeeld struint en alle visies, kaders en ontwerpuitgangspunten

in zich opneemt, bemerkt al snel dat ons spoorsysteem gebonden is aan vaste regels en afspraken. Al die generieke eisen zorgen dat reizigers overal makkelijk hun weg kunnen vinden. Bovendien borgen ze veiligheid en comfort. De grote hoeveelheid uniforme eisen maakt het haast bijzonder dat ieder station in Nederland toch een heel eigen karakter heeft. Dat karakter schuilt doorgaans in de architectuur, de relatie met de omgeving, de materialisatie, de toepassing van kunst of juist (en vooral) in een combinatie van deze zaken. Vervolgens zorgt de balans tussen generieke eisen en specifieke waarden voor een bijzondere identiteit. Dit maakt dat het station steeds anders en toch overal ‘hetzelfde’ is.

Al sinds de beginjaren van het spoor speelt de balans tussen generiek en specifiek een rol. Kenmerkend zijn de Standaardstations – ook wel Watersstaatstations – die tussen 1860 en 1873 overal in Nederland gebouwd werden. Dat was ook hard nodig want Nederland liep halverwege de negentiende-eeuw achter op de ons omringende landen. Men had gerekend op private investeringen. Die waren hier en daar wel van de grond gekomen maar van een landelijk dekkend netwerk was nog lang geen sprake. Vandaar dat de Rijksoverheid met de Spoorwegwet van 1860 de regie in handen nam. In hoog tempo werd 800 kilometer spoor aangelegd. Langs het nieuwe spoor verrezen circa 100 Standaardstations in vijf typen. Het eerste type was bestemd voor de grote provinciehoofdsteden en de belangrijke spoorknooppunten: van Zwolle tot Utrecht Maliebaan, het huidige Spoorwegmuseum. Het vijfde type betrof kleine halteplaatsen.

Het woord ‘standaard’ verraadt het al: de Standaardstations waren inderdaad overal gelijk – of tenminste, dat was de bedoeling. Standaardisatie zou het bouwtempo hoog, en de kosten laag moeten houden.1 Bovendien wilde het Rijk aan hand van de vijf standaardtypen de

1 Lara Voerman, Standaardstations: nieuw onderzoek naar de Standaardstations van de Staatsspoorwegen, Spoorbeeld, 10 december 2013.

9

uitstraling langs het spoor uniformeren.

Een voor alle reizigers herkenbare architectonische en typologische vormentaal dus: soberder dan de spoorkathedralen die de particuliere maatschappijen in sommige steden gebouwd hadden maar wel met hetzelfde comfort. Wat dat betreft zouden we haast kunnen stellen de Standaardstations onderdeel waren van de ‘Stationsoutillage avant-la-lettre’.

eeuwse gebouwen ‘niet meer pasten bij de gewenste uitstraling van een modern vervoersbedrijf’. Wellicht dat dit destijds de officiële reden was. Op veel plekken maakten de ‘sobere standaardstations’ van weleer namelijk plaats voor anonieme haltes die soberheid een geheel nieuwe betekenis gaven: functioneel in aard en opzet maar daar was dan ook alles mee gezegd.

De sobere jaren waarin niemand leek te malen om het spoorerfgoed en de Toch stapte men al vrij snel af van de relatie tussen station en omgeving haast uniforme aanpak. Zeker de kleinere afwezig was, liggen gelukkig alweer even typen waren te krap bemeten. Ze boden achter ons. Zeker de laatste twintig jaar onvoldoende ruimte voor de Maatschappij wordt het station weer volop omarmd als tot Exploitatie van de Staatsspoorwegen katalysator van stedelijke ontwikkeling. en de Hollandsche IJzeren Spoorweg Comfort, kwaliteit Maatschappij. en beleving staan Kostbare hoog op de agenda. aanpassingen Kenmerkend is waren nodig om “De grote hoeveelheid de balans tussen de al gerealiseerde uniforme eisen maakt uniforme vereisten stations alsnog het haast bijzonder en criteria die bruikbaar te dat ieder station in direct samenhangen maken.2 Daarnaast met het openbaar hadden de stations Nederland toch een heel vervoer enerzijds, behorende tot de eigen karakter heeft.” en de specifieke eerste klasse al geen ruimtelijke gestandaardiseerd kenmerken en ontwerp gekregen. kwaliteiten van de steden en dorpen waar Juist in de grote provinciehoofdsteden de stations deel van uitmaken. Ofwel: bleken de variatie in specifieke wensen en generiek en specifiek zijn in balans. eisen te groot. Dat leidde tot het inzicht Daarnaast is er volop aandacht voor de dat een ver doorgevoerde standaardisatie relatie tussen het station en de (directe) niet de juiste weg was. Afhankelijk van de stationsomgeving. Hierdoor groeien veel locatie en de wensen van de exploitanten stations uit tot brandpunten van stedelijke werden de stationsgebouwen steeds ontwikkeling. specifieker. Maatwerk geïnspireerd op de standaardtypen werd steeds meer het De grote NSP-stations zijn hiervan een devies. goed voorbeeld maar allang niet meer de enige. De kwaliteit die op de grote stations Tegenwoordig is het Standaardstation gerealiseerd is, werkt namelijk steeds in al zijn variaties een zeldzaamheid. meer door elders op het netwerk. Dan Van de honderd zijn er nog 28 over. En gaat het om de stations van de grotere die hebben bijna allemaal de status steden – van Tilburg en Eindhoven tot van Rijks- of gemeentelijke monument.

Zwolle – tot de middelgrote en kleinere Vooral in de late jaren ‘60 en ‘70 van stations. Bovendien worden steeds de vorige eeuw kwam de sloopkogel meer voorstadstations (her)ontdekt. Zo veelvuldig langs. Lara Voerman stelt in wordt Station Sloterdijk in Amsterdam haar mooie artikel De standaardstations naar voren geschoven als een belangrijk van de Staatsspoorwegen 1860-1873 dat brandpunt in de ontwikkeling van het dit gebeurde omdat de negentiende-

2

10

Lara Voerman, Standaardstations, Spoorbeeld, 10 december 2013.

Spoornetwerk en snelwegen

Spoornetwerk Snelweg

Stationstypen en stadstypen

Kathedraal Mega Plus Basis Halte Spoorlijn Samengestelde stad Solitaire stad

12

grote nieuwe stadsdeel Haven-Stad.

Een ander voorbeeld is het nog relatief nieuwe station Groningen Europapark dat ruimtelijk op een prachtige manier verweven is met de omgeving. Het geeft een enorme boost aan de ontwikkeling van het gelijknamige stadsdeel Europapark.

Hier, op de plek waar voorheen een oude energiecentrale stond, begint het stedelijk leven volop op te bloeien.

andersom. Dit maakt dat de gewenste ervaring voor iedere reiziger voelt als vertrouwd én verrassend tegelijk.”

Naast de stimulans vanuit het Spoorbeeld speelt een rol dat op veel plekken in Nederland gemeenten, provincies en stadsregio’s ‘in the lead zijn’, zowel in ‘geld’ als opdrachtgeverschap. ProRail en NS schuiven aan, maar soms niet als initiator. Deze ‘nieuwe opdrachtgevers’ herkennen de potentie van hun Wat betreft de goede voorbeelden kunnen stationsgebieden. Bovendien positioneren we nog wel even doorgaan. Neem het op ze het station en het stationsgebied het eerste gezicht ‘onbeduidende’ station steeds vaker Beek-Elsloo. Hier als onderdeel worden plannen van grotere gemaakt voor ontwikkeltrajecten. een volwaardige “Zeker de laatste twintig Ze zien de waarde noordelijke toegang jaar wordt het station van het stationsplein waardoor een weer volop omarmd als entree tot tweezijdig station stad, wijk of dorp. als katalysator van kan ontstaan. En dat Een hoogwaardig natuurlijk inclusief stedelijke ontwikkeling.” openbare ruimte de aanpak van de die op een logische openbare ruimte en wijze verbonden is de toevoeging van met de stationsomgeving is dan een must. nieuwe (fiets)voorzieningen. Vergelijkbare Daarnaast zien ze in dat de investeringen opgaven spelen in Castricum, Gorinchem, in het stationsgebied positief kunnen Assen en Driebergen-Zeist. doorwerken op veel meer schaalniveaus dan alleen de directe stationsomgeving.

Bijzonder aan veel van deze plannen en Zo worden stations ingezet als onderdeel ingrepen is dat de specifieke kwaliteiten van stedelijke of landschappelijke steeds vaker de hoofdrol spelen. Station gebiedsontwikkelingen waarbij station worden veelkleuriger en ‘eigener’. Meer en stationsomgeving aansluiten bij het en meer worden ze verweven met de profiel van de stad of het stadsdeel dan directe omgeving waardoor het station wel de wijk of het dorp waarin het station van Assen ook echt het station van Assen is gelegen. kan zijn en dat van Castricum ook echt van Castricum. Deels is dit het gevolg van Illustratief is ook de herbestemming beleid. Zo stelt het Spoorbeeld dat “de van voormalige stationsgebouwen. Hier gewenste ervaring wordt bereikt door krijgen lokale initiatieven een plek: van maatwerk te leveren en in te spelen op de een stationshuiskamer tot een lokale specifieke kenmerken van de omgeving.” ondernemer. Gecombineerd met ingrepen Ook in het Stationsconcept – onderdeel in de openbare ruimten zorgen deze van het Spoorbeeld – wordt deze oproep nieuwe voorzieningen dat het station regelmatig herhaald. Het inspireert en de directe stationsomgeving meer en stimuleert tot lokaal maatwerk. wordt dan alleen een plek van komen en Natuurlijk zonder daarbij de generieke gaan. Het wordt een verblijfsruimte: het eisen in de weg te zitten. Of, zoals het station zelf is een bestemming geworden.

Stationsconcept het stelt: “Een goede mix Tot slot speelt het gedifferentieerd tussen generiek en specifiek stimuleert de concessiesysteem een rol. Provincies reisbeleving en ondersteunt de overgang regisseren het vervoer over de regionale tussen de treinreis en de omgeving – en

13

Populaire bestemmingen

8 miljoen bezoekers per jaar 4 miljoen bezoekers per jaar 1,6 miljoen bezoekers per jaar 1,2 miljoen bezoekers per jaar 900 duizend bezoekers per jaar 650 duizend bezoekers per jaar Locatie attractie Spoor en station

14

spoorlijnen. Dat brengt automatisch met zich mee dat er letterlijk en figuurlijk meer ‘kleuren’ op de stations waarneembaar worden, naast het geel­blauw van NS. Vanuit Bureau Spoorbouwmeester zien we hoe deze ontwikkeling de differentiatie en veelkleurigheid van station en stationsomgeving vergroot.

Daarbij liggen er natuurlijk kansen in de stad. De voorbeelden Amsterdam Sloterdijk en Groningen Europapark illustreren dat al. Maar ook daarbuiten dienen zich kansen aan. Zo heeft het Nederlandse spoornetwerk de potentie om niet alleen stedelijk gebied maar ook fiets­ en wandelroutes, ecologische hoofdstructuren en toeristische (top) attracties te ontsluiten. Daar komt nog eens bij dat de trein de mogelijkheid biedt om volop van hat landschap te genieten, tenminste, als je als reiziger naar buiten kijkt in plaats van naar het beeldscherm van smartphone of laptop.

Het spoornetwerk doorsnijdt namelijk zo ongeveer ieder landschapstype.

knooppunten die aan de rand van natuur­ en recreatiegebieden liggen.

Vaak gaat het daarbij om treinstations.

Zij kunnen de toegangspoort worden tot het landschap: een prachtig startpunt om van het buitenleven te genieten. Die toegangspoorten kunnen op hun beurt weer aanleiding zijn om het station nog meer eigenheid te geven; nauw verbonden met de omgeving en de kwaliteiten die zij ontsluiten.

Het project Buitenpoorten is recent van start gegaan met een pilot in Santpoort­ Noord. Een wandelroute verbindt hier het station nu met Nationaal Park Zuid­ Kennemerland. Verder is de doorwerking op het station en het stationsgebied nog niet echt aan de orde. Het beperkt zich tot het opfleuren van de stationsgebied met foto’s van het Nationaal Park. Maar wat niet is, kan nog komen. Een blik op de kaarten van MUST en Strootman laat in ieder geval zien dat er op veel meer plekken in Nederland kansen liggen. Zo liggen 78 stations op of in de directe nabijheid van bestaande wandelroutes.

Het aantal stations dat (in potentie) Inspirerend in dit opzicht zijn de kaarten recreatieve fietsroutes ontsluit is nog die Must Stedebouw en Strootman veel hoger: 109. Ook raakt het spoor aan Landschapsarchitecten een paar jaar diverse ecologische hoofdroutes. Alleen geleden maakten als onderdeel van de op het vlak van de Visie op de omgeving grote toeristische van spoor en station. attracties is nog echt Afgelopen jaar winst te behalen. Zij refereerden we er “De kwaliteit die op liggen geregeld net in het essay Van de grote stations iets te ver van het Spoorkaart naar gerealiseerd is, werkt spoornetwerk.

Spooratlas ook al De Buitenpoorten steeds meer door elders aan. Puur door het zijn een mooi spoornetwerk en op het netwerk.” een inspirerend de stations over voorbeeld waarbij het kaartbeeld een wisselwerking van Nederland kan ontstaan tussen het station, de heen te leggen ontstaan bijzondere stationsomgeving en de nabijgelegen nieuwe inzichten die vooral gaan over natuur­ en recreatiewaarden. Elders zijn de ontsluiting van meer dan alleen het andere profileringen denkbaar. Stations stedelijk gebied. Heel interessant in dit die aansluiten op het profiel van de stad opzicht is het project Buitenpoorten: of het stadsdeel waarin het gelegen en initiatief van de Metropoolregio is bijvoorbeeld. Dat kan gaan om een Amsterdam, de Provincie Noord­ grote uitbreidingswijk, hoger onderwijs, Holland en de gemeente Velsen, waar een ziekenhuis, shopping­mall of pure NS graag bij aanhaakte. Daarbij staat evenementenstation in de nabijheid de term ‘buitenpoorten’ voor OV­

15

en

oo

av

ch

sh m

od

Ee

t

123 Leer

W es

ed

du

m

D

el

De

fz

lfz

ijl

ijl

ng

su er

pi Ap

pp

ed St

Warffum

Lo

um

m

Usquert

Terschelling

am

Ui

Uithuizen

Ro

th

ui

ze

es

rm

ee

Schiermonnikoog

Ameland

l

de

n

Concessies en lijnen BSbm analyse concessies & lijnen

in De

uw ie N d

G

er

ho

sk

id

Winschoten

Haren

Leeuwarden Camminghaburen

um

p ry on Dr

Texel

ijp Gr

Hurdegaryp

Harlingen Haven

Samenloopstations

Zu

n er

ge

ek

lin

an

ar

Leeuwarden

Fr

H

Overige stations

rn

k

De Westereen Feanwalden

Ba

Buitenpost

Vlieland

es

Gr Sa on uw in er ge d n No o

ro Gr ni o ng Kr nin op ge en sw n ol Eur M de o ar pa te pa n rk Ho sho e og ez k an Sa dpp em Sap pe ee Zu m rO id ee br os r oe t Sc k he em da

Winsum

Begin-, eind- ofoverstapstations

ch

rd

an

s

Be

Baflo

Legenda

Veendam

Grou-Jirnsum

Mantgum Sneek Noord

Assen

Sneek

Merkidentiteiten concessies regionaal

Akkrum

IJlst Workum

Noordelijke nevenlijnen (Arriva)

Heerenveen

Hindeloopen

R-Net (NS)

Beilen

Koudum-Molkwerum

Valleilijn (Connexxion)

Wolvega

Stavoren

Den Helder

Blauwnet (Keolis, Arriva) BrengDirect (Arriva, Hermes) Achterhoek-Rievierenland

Emmen

Steenwijk

Den Helder Zuid

Emmen Zuid

Hoogeveen Anna Paulowna

Achterhoek-Rivierenland (Arriva)

Nieuw Amsterdam

Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net)

Dalen

Consessie Limburg (Arriva)

Coevorden

Schagen BovenkarspelGrootebroek

en

pe Em trs Vo o

h H Te a n d em uet rb e or re Va g n rs se ve ld

De em ch

nc

in

Ga

he st

Nijmegen

Dusseldorf Basel Oberhausen Duisburg

Nijmegen Heyendaal g

n he ijc

Du

W

Mook Molenhoek

en

Cuijk

eg jm Ni

Boxmeer

Rosmalen ‘s-Hertogenbosch Oost

Vierlingsbeek

Vught

Lage Zwaluwe Breda-Prinsenbeek

Venray

Breda ijk

Best Eindhoven Strijp-S

Blerick m

Eindhoven

nu

lb

ur

g

Oi

st

er

w

g

f

it

ur

ho

te si

es

er

Re

iv

g

Un

lb

je Ri elz Gi

ur lb Ti

Ti

ve Se

Venlo

rs

t-

Geldrop

Bergen op Zoom

Tegelen

Ho

es

Etten-Leur

Ti

n

Boxtel

pe

Go

lle -B ie ze K lin Ye rui ge rs n i n ek g e en Kr ab be nd Ri ijk lla e nd -B at h

Vlissingen Souburg

Arnemuiden

Ka

Middelburg

Roosendaal

He lm He on lm d B H e o n d ra n lm ’t de o H vo He nd ou or t t lm on d Br ou w hu De is ur ne

Zevenbergen Oudenbosch

Heeze

Vlissingen

Reuver

Hamm

Swalmen

Maarheeze Weert

Roermond

Antwerpen Brussels Airport-Zaventum Brussel

Echt

Paris-Nord/Lille London St. Pancras

Susteren

Geleen-Lutterade Beek-Elsloo

Bunde

Maastricht Maastricht Randwyck

Hasselt

Eijsden Visé Liège

16

Heerlen Woonboulevard Voerendaal Klimmen-Randsdaal Meerssen

rl He en La erl n en Ey dg De ge ra K ls af iss ho el ve n M ar kt

Ge

Sittard

Sp le Sc au en Nu hin bee Oos t k th ne n Ho en s H bro ee ek

Puurs

Winterswijk

ti

et

oe

Didam

el

n

rd

de

aa

us

ew

he

od

tt

en

Op

en

Ze

He el

ltb

Oss West

‘s-Hertogenbosch

Winterswijk West

Aalten Wehl

Nijmegen Lent

Nijmegen Goffert

m

rm el

om

m

G ht

m

al ijn

Velp Arnhem Presikhaaf

Elst

Oss

47

Rheden

Arnhem Zuid

Ravenstein

Za

ek ho an Ba ht ec dr

ie

ie

Sl

Sl

dr

R Lo ’da m m ba rd i ec

ch

Boven-Hardinxveld Hardinxveld-Giessendam

Dordrecht Zuid

Zw

rn

Rhenen

Hardinxveld Blauwe Zoom

Dordrecht Stadspolders

dr

re

Dordrecht

ht

t

R Zu ’da id m

nd re Ba

Gorinchem

ec

je

n

R Bl ’da aa m k

m ra

al

ru nt

nt

Ce

Ce

am

m da

ed hi

er tt

Sc

Ede-Wageningen

-D

Tiel

de

Arkel

Capelle Schollevaar R’dam Alexander

Ro

Ede Centrum

Wolfheze Oosterbeek

V W een es e V t nd Ce ee aa nt ne l ru nd m aa l

re

tL

re

Delft

R’dam Noord

Dieren

Lunteren

Tiel Passewaaij

Leerdam

LichtenvoordeGroenlo

Barneveld Zuid

Kesteren

Beesd

Nieuwerkerk a/d IJssel

Delft Zuid

A De pel M doo at rn en

Barneveld Centrum

D

ak

Münster Dortmund

Ruurlo

Do

el

Lochem Vorden

Brummen

m

ev

VeenendaalDe Klomp

n

Rijswijk

Ut

Gouda

ch

Ut

Den Haag Moerwijk

Zoetermeer Oost

Zoetermeer

tr

Gouda Goverwelle

Den Haag Ypenburg

Barneveld Noord

Bunnik Driebergen- Maarn Zeist

Voorburg

Den Haag HS

um

V ch leu t T te er n w ei ij d ec sch de h Ut t e Ri Ce jn re ch nt tV ra aa Ut al rt re sc ch he Ho tL Ri un ut jn en et H t Ca ou en st te el Cu lu n le m m bo rg

Waddinxveen Noord Waddinxveen

Den Haag Centraal

Enschede Enschede De Eschmarke Glanerbrug

Zutphen

Ce A nt Ve rnh ra lp em al er W po e or Du ste t r iv en voo Ze rt ve na ar

n se rs aa M

Woerden

Ho

Bilthoven Utrecht Overvecht

U

medio 2017

rs

U Z u t re ile ch n t

av gr de Bo

Boskoop Boskoop Snijdelwijk

Den Haag Mariahoeve

Den Haag Laan van NOI

Amersfoort Vathorst Amersfoort Schothorst

Den Dolder

Enschede Kennispark

Goor

Nijkerk

Amersfoort

Hengelo Oost

Hengelo

Delden

Klarenbeek

Apeldoorn

Putten

n

ht

Hollandsche Rading

en

De Vink Voorschoten

Apeldoorn Osseveld

Soestdijk Soest Soest Zuid

Hilverum Sportpark

Hengelo Gezondheidspark

Holten

Borne

Twello

-A

Alphen a/d Rijn

Deventer Colmschate

Deventer Ermelo

se

Leiden Centraal

D ui A ve Ar 'da en m nd A B re ijl ch m t er

L La eid m en m en sc

Voorhout

Diemen Zuid

A'dam RAI

A Zu 'da id m

ha

ns

Hoofddorp Nieuw Vennep Sassenheim

Rijssen

Harderwijk

ar

A

A'dam Amstel

A'dam Lelylaan

Schiphol Airport

Hillegom

Br A b c H A ' d eu o u o l a m ke d e e n d le re n c

Heemstede-Aerdenhout

Almere Muziekwijk Almere Poort

Oldenzaal

Almelo de Riet Olst

Weesp

A'

Overveen Haarlem

Almelo

Nijverdal Nunspeet

Ba

Zandvoort aan Zee

Vriezenveen

Wierden

Almere Oostvaarders

Almere Parkwijk Almere Centrum

m

A Sl 'da ot m er di jk

Santpoort Zuid Bloemendaal

Daarlerveen

Raalte

st da er m da A' M da ui m Di m der Ce em Sc po nt i en en or ra ce t al Pa rk

Zaandam

H Sp aa aa rle rn m H wo Zw alf ud an we e en g bu rg

Wiederline DB (Arriva)

Vroomshoop

Wijhe

Almere Buiten

Bielefeld Berlin

Geerdijk

Heino

't Harde

Zaandam Kogerveld

Driehuis Santpoort Noord

Venlo-Hamm DB (Keolis)

Purmerend Overwhere Purmerend Purmerend Weidevenne

Ko

Beverwijk

TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis (Hengelo-Oldenzaal-D))

Wezep

ur

Heemskerk

Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW (Arnhem-D))

Mariënberg

Zwolle

nb

Uitgeest

NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D))

Ommen

Dalfsen

Kampen Zuid

Dronten

Lelystad Centrum

ke

Heiloo Castricum

NL- Belgie (NMBS) (Benelux)

Hardenberg

Kampen

nd

Alkmaar

ICE (NL-Arnhem-D)

Kr W om o Za rm me an er nie og dij vee -As se aa k Za r nd n a el de ns ft Za e S an ch an s

Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK)

Meppel

Enkhuizen

Hoorn Kersenboogerd

Alkmaar Noord

Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr)

Gramsbergen

Hoogkarspel

N B aa B u u s s rd ss um enum H M ilv Zu ed er s id ia u H ilv Pa m rk e

NS landelijk & internationaal

Hoorn

Obdam

Heerhugowaard

A

Merkidentiteiten consessies nationaal & internationaal

Bovenkarspel Flora

Eygelshoven Chevremont

M No aa Hou Va Sc t lk hi Kerkrade or str d ic hem enb n o Centrum ht -S ur p G t.G g eu er l la ch

Herzogenrath

Ameland Ameland Ameland

Samenloopstations

Merkidentiteiten concessies regionaal g nd Merkidentiteiten concessies regionaal Overige stations concessies Merkidentiteiten regionaal Noordelijke nevenlijnen (Arriva)

H

Texel

Sneek Noord Sneek NoordIJlst Sneek Noord Workum SneekIJlst IJlst Mantgum SneekIJlst Workum Sneek Workum Hindeloopen Workum Sneek Noord Hindeloopen Hindeloopen IJlst Hindeloopen Koudum-Molkwerum IJlst Sneek IJlst Workum Koudum-Molkwerum Mantgum Workum Koudum-Molkwerum Koudum-Molkwerum Workum Hindeloopen Stavoren Sneek Noord Hindeloopen Stavoren Hindeloopen IJlst Stavoren Stavoren Koudum-Molkwerum Workum Sneek Koudum-Molkwerum Koudum-Molkwerum Hindeloopen

Harlingen Haven

Texel

De

ry

Dr

on

concessies regionaal R-Net (NS) Merkidentiteiten concessies R-Net (NS) R-Net (NS) Merkidentiteiten concessies regionaal regionaal Valleilijn (Connexxion) Noordelijke nevenlijnen (Arriva) m (Connexxion) Valleilijn Noordelijke nevenlijnen (Arriva) Valleilijn (Connexxion) g (Connexxion) nd Valleilijn Blauwnet (Keolis, Arriva) (Arriva) Noordelijke nevenlijnen R-Net (NS) Merkidentiteiten concessies regionaal Blauwnet (Keolis, Arriva) Blauwnet Arriva) R-Net (NS)(Keolis, Arriva) Blauwnet O BrengDirect (Arriva, Hermes) R-Net (NS)(Keolis, Valleilijn g (Connexxion) ndnevenlijnen BrengDirect (Arriva, Hermes) Noordelijke (Arriva) Achterhoek-Rievierenland Valleilijn (Connexxion) BrengDirect (Arriva, Hermes)

in

p

Noordelijke nevenlijnen (Arriva)

Noordelijke nevenlijnen nevenlijnen (Arriva) (Arriva) Noordelijke Samenloopstations R-Net (NS) O Merkidentiteiten

123 Leer 123 Leer 123 Leer Leer 123 123 Leer 123 Leer 123 Leer

Winsum

Veendam Veendam Veendam

Assen Assen Assen Assen

BaBaBa BBaaBa Ba dd d dd d d NN N NNN N ieie ie ieieie ie uwuwuw uuww uwuw es eseses eesses es ch chchch cchhch ch an ananan aannan an s ss s ss s s uw

ie

ch

an

s

N d Ba

es

Winschoten Winschoten Winschoten

uw

Veendam Veendam Veendam Veendam

Haren Haren Haren

123 Leer

Winschoten Winschoten Winschoten Winschoten

ie

ZuZu Zu ZZuuZu Zu id id id ididid id hoho ho hhooho ho rnrn rn rrnnrn rn rn ho id Zu

Winsum Baflo

123 Leer

N

GrGr Gr GGrrGr Gr ijpijp ijp ijipjpijp ijp sksk sk sskksk sk er er er eerrer er kk k kk k k k

Winsum Warffum UsquertHaren Haren Haren Haren Baflo Warffum

rn

ho

Winschoten Ba

Haren

d

“78 stations liggen op of in de directe nabijheid van bestaande wandelroutes.

Het aantal stations dat (in potentie) recreatieve fietsroutes ontsluit is nog veel hoger: 109.” id

Harlingen Haven

Sneek Mantgum Sneek Mantgum Sneek Sneek Mantgum

Uithuizen Warffum Uithuizen Uithuizen Warffum Warffum Warffum Usquert Baflo Usquert Usquert Baflo Uithuizen Baflo Baflo Winsum Warffum Warffum Winsum Warffum Usquert Winsum Winsum Baflo Baflo Baflo Uithuizen Warffum Winsum Winsum Winsum Usquert Baflo Uithuizen

Zu

Vlieland

Mantgum Mantgum Mantgum Mantgum Sneek Noord Sneek Noord Sneek Noord Noord Sneek

ar lin g F r D r en an on ek ry e p De r in um

Texel Texel Texel

Harlingen Haven Harlingen Haven Harlingen Haven

sk

Vlieland

Texel Texel Texel Texel

ijp

Harlingen Haven Harlingen Haven Harlingen Haven Harlingen Haven

Gr

Terschelling

Buitenpost De WestereenBuitenpost Buitenpost Buitenpost De Westereen De Westereen Westereen De Feanwalden Feanwalden Buitenpost Feanwalden LeeuwardenFeanwalden Buitenpost Buitenpost De Westereen Leeuwarden De Westereen Hurdegaryp Leeuwarden Leeuwarden De Westereen Hurdegaryp Feanwalden Leeuwarden Hurdegaryp Hurdegaryp Feanwalden Buitenpost Camminghaburen Leeuwarden Feanwalden Leeuwarden Leeuwarden Leeuwarden Camminghaburen De Westereen Camminghaburen Camminghaburen Leeuwarden Grou-Jirnsum Leeuwarden Hurdegaryp Grou-Jirnsum Hurdegaryp Feanwalden Grou-Jirnsum Hurdegaryp Grou-Jirnsum Leeuwarden Leeuwarden Camminghaburen Buitenpost Leeuwarden Leeuwarden Camminghaburen Camminghaburen De Westereen Grou-JirnsumHurdegaryp Grou-Jirnsum Grou-Jirnsum Leeuwarden Feanwalden Akkrum Camminghaburen Akkrum LeeuwardenAkkrum Akkrum Grou-Jirnsum Hurdegaryp Heerenveen Leeuwarden Heerenveen Akkrum Camminghaburen Heerenveen Heerenveen Akkrum Akkrum Grou-Jirnsum Wolvega

sk

Vlieland Vlieland Vlieland

Ameland

ijp

Terschelling

Uithuizen Uithuizen Uithuizen Uithuizen

de gebruikswaarden en gevarieerd in de beleving. De stations en hun omgeving als het DNA van ruimtelijk Nederland.

Schiermonnikoog

Gr

Begin-, eind- ofoverstapstations Begin-, eind- of Legenda Begin-, ofoverstapstations overstapstations Overigeeindstations Overige stations Overige stations Samenloopstations Begin-, eind- ofoverstapstations Samenloopstations Samenloopstations Overige stations Legenda Overige Overige stations stations Samenloopstations Begin-, eind- ofoverstapstations g nd Samenloopstations Samenloopstations Overige stations

Vlieland Vlieland Vlieland Vlieland

um

Legenda Legenda

Schiermonnikoog

Ameland

H HH H HH H H ar arar ar aarrar ar lin linlinlin lilninlin lin DrDFrrDr gen FrDFDrrDFr gDegnregnen FFrrFr Fggreegnnengen onoannon anoaonnoan on aa a a ekrerykyreyk ry nneeknkek nek ry reykry p perp erpepr per p eerrer er DeDe De DDeeDe De in in in ininin in umumum uummum um

Begin-, eind- ofoverstapstations Begin-, eind- ofoverstapstations Legenda Begin-, eind- ofoverstapstations

Usquert Usquert Usquert Usquert

er

Terschelling Terschelling Terschelling

Legenda Legenda Legenda

Schiermonnikoog Schiermonnikoog Schiermonnikoog

k

Terschelling Terschelling Terschelling Terschelling

BBeeBe Be Gr Sa Gr Sa Be GBre Sa GrGr GSraSBaeSa GGrrGBreSBSaGeaSrBae Sa dduudu du on uw on uwdu odnu uw onon ounwudwuuw oonnodnuuduw ouwudwu uw mmm m eei m e e in er in er m inm er in in iner emr er inininm nm ge d ge d ge d gege gde d d ggeegernrdgdred rd n nn n G n No G GnSNGo GGG G nn n n No G S SSttSt St ro oG rortoGeGrooG G NoNroroooNorooSotero NNoSoNotoeSotoeNStoeo Gr Gr eedded ed oGr rrGortneGdr d d d d d r r r r r r r r r r r r ni rdro n n n n n n n on on o o o o o o o d d d d d d d d un u umumudm uummum um inininumin Kr in Kr in Knrg nin KrKr nKirninningm KKinKinnmni Kiinni ni i Ui UiUi Ui UUi iUi Ui op ge op ge oep ge opop ogpegeenge rrooprgpoepgnngerUgogeniepgtehe nge Uggitehege ge tthhth th nsw n Loswswsnwn Lno sswwnswnnnsnwun nLo nun n LonLo Lo thu LLooLo Ltohtuhuthu sw n sw n uui iui ui i i i E E E E E E E E E E ze pppppp ppizeizeize zzeeze ze ol Mur ol ur M ol M uMr Mppol ol oul ruMrMpupMr Mool lol uouzrlreur uprp ze pppp pp M rm eerrer errmrm rm rr r r de a o de o a de a ao a edr ede doe oaaeoar addeede odoremoR oer rm er erRer ar R RssRsou su e e ReRooRo Ro mmeme e me pa rt pp p ps rt pa rt rpta rt su paprarttprsatu rt ss s te en p enepn en m A p epennepmn en Aaapepeoadpo aupm A eAedA umuomoum AA A eoeAdoouum mmo meded edoo o o eedded ed pa en A ns o a a a a a a a a a sh r d pppppp pedpn d d enen edndeede de eennen en Ho Ho rk sho HoHoHpposhsorhkosho HpHopoHo rkHsroshkhosrohko sho pp rrkekdnrke rkppppepnp h H k ek ogog iongg ekek ek oinoggog ogeekkek ek ing sc inginging esc iningigng einsgecscesc ssccsc sc og oekoog oek og ed h ez ez ez ezez eezd eezdzez ez oo edEeadaeda hEoEoeedEdaeada ehdoahoohoEoE oE E hhoohoooohoo E a a a a a a a a a a a a Sa Sa e emmm m l leemm nd Sa nd nd SaSaDSa ndnd nmdDSSaaSa Sannmddnd ndD em mD D Dl emmm mDD D eDm lemem ll l l pp pp - p - p pe p - - -e pp pp pp-S-S-S -Sel s el el el ee e lem m sshhsh sh fz fz fz sh lflfzzlfz lsfhzshsh em Sappem Sap em Sappeplmfezmpi emSaSpapSlafzppipeem mem emaappap afpz h ijl a ijij ij iaj a a aavvav av pe ee Z pe ee ee Z Z pZe eejleW e pepe pjleZ eeeeee eeppeepe pijel W av ijl iWjl W W v l lWWl W lvWv v Zu eennen en mZu mue rr r r mmm m e en r Oui me r O r Oui ui umi e r eOreeOs r ZOZuumiZiuemi eW eses es en eesses eensenen id eied ei ee e e t t t tt t t br ods br er os odsbdrbrdberr ostos odsdbebrdrrberr sdetbrOrOooOssos Ooseerrer esrt rbr oe oe t oe t t oeoe oe t t t ooeeoe oe tt t t Sc Sc DD D DDD D k Sc k k ScSc Sc k k DkeSSccSc Sc kk k D ke e e e e e e e he he he hehe he h h h h lf lf lf lf lflflf lf em em em ememem lfzeeeemememeem z iz i z i zziizi zi ijl dd d d zijl j j j j j j j da da da dada da ll l ll l l aa a a

Schiermonnikoog Schiermonnikoog Schiermonnikoog Schiermonnikoog

Ameland Ameland Ameland Ameland

er

BSbm BSbm analyse analyse concessies concessies & & lijnen lijnen BSbm analyse concessies & BSbm analyse concessies & lijnen lijnen BSbm analyse concessies & lijnen Legenda van stadions of de reeds genoemde BSbm analyse concessies & lijnen Begin-, eind- of toeristische topattracties.

Overal BSbm analyse concessies & lijnen overstapstations liggen kansen om het station verder te BSbm analyse concessies lijnen verbinden met de & omgeving en zodoende Overige stations Samenloopstations veelkleuriger te maken en daarmee ook BSbm analyse concessies aantrekkelijker. & lijnen BSbm analyse concessies & lijnen Merkidentiteiten concessies regionaal BSbm analyse concessies & extra lijnen Deze kansen worden interessant in Noordelijke BSbm analyse concessies & lijnen het licht van het OV Toekomstbeeld 2040 nevenlijnen (Arriva) BSbm analyse concessies & van lijnen waarin het Ministerie IenW samen R-Net (NS) Valleilijn (Connexxion) met ProRail, vervoerders, provincies en Blauwnetanalyse (Keolis, BSbm concessies & lijnen metropoolregio’s invulling geeft aan de Arriva) ambities op het vlak van het (toekomstige) BrengDirect (Arriva, BSbm analyse concessies & lijnen Hermes) Achterhoekopenbaar vervoer. De ontwikkeling van

Veendam

Assen Assen Assen

Haren

Veendam

Beilen Assen Beilen Beilen Beilen

Winschoten Winschoten

Wolvega Heerenveen Wolvega Akkrum Heerenveen Wolvega Heerenveen

Den Helder Den Emmen Beilen Den Helder Helder Den Helder Assen Beilen Steenwijk Emmen Beilen Den Helder Zuid Emmen Emmen Wolvega Steenwijk Steenwijk Heerenveen Wolvega Steenwijk Emmen Zuid Den Helder Zuid Hoogeveen BrengDirect (Arriva, Hermes) Valleilijn (Connexxion) Den Helder Helder Zuid Wolvega Achterhoek-Rievierenland Stavoren Den Den Helder Zuid m (NS)(Keolis, Arriva) (Arriva) Emmen Zuid Hoogeveen Anna Paulowna Achterhoek-Rievierenland Blauwnet Akkrum Achterhoek-Rivierenland Achterhoek-Rievierenland Stavoren R-Net Emmen Zuid Zuid Hoogeveen Den Helder Emmen Hoogeveen IJlst Blauwnet (Keolis, Arriva) Beilen Stavoren Anna Paulowna Nieuw Amsterdam Achterhoek-Rivierenland (Arriva) Koudum-Molkwerum Emmen Den Helder Blauwnet (Keolis, Arriva) (Arriva) Anna Paulowna Paulowna Achterhoek-Rivierenland Anna Achterhoek-Rivierenland (Arriva) Emmen Steenwijk Nieuw Amsterdam BrengDirect (Arriva, Hermes) Workum Valleilijn (Connexxion) Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net) Emmen Wolvega Steenwijk Nieuw Amsterdam Amsterdam Den Helder Zuid Nieuw BrengDirect (Arriva, Hermes) Dalen Achterhoek-Rievierenland Steenwijk Noordelijke nevenlijnen (Arriva) Den Helder Zuid BrengDirect (Arriva, Hermes) Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net) Emmen Zuid Hoogeveen Heerenveen Hindeloopen IJlst Stavoren Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz Qbuzz onder onder R-Net) R-Net) Den Helder Zuid Achterhoek-Rievierenland Dalen Merwedelingelijn (Arriva) (2018: O Den Helder Consessie Limburg (Arriva) Blauwnet (Keolis, Arriva) Emmen Zuid Hoogeveen Dalen Achterhoek-Rievierenland(Arriva) Dalen Anna Paulowna Coevorden Achterhoek-Rivierenland Emmen Zuid Hoogeveen Workum Consessie (Arriva) Schagen R-Net (NS) Limburg Anna Paulowna Emmen Achterhoek-Rivierenland (Arriva) Beilen Coevorden Consessie Limburg (Arriva) (Arriva) Nieuw Amsterdam Anna Paulowna Consessie Limburg Koudum-Molkwerum Achterhoek-Rivierenland (Arriva) Coevorden Steenwijk Bovenkarspel Schagen Gramsbergen BrengDirect (Arriva, Hermes) Coevorden Nieuw Amsterdam m Schagen Hindeloopen Den Helder Zuid Flora Schagen Nieuw Amsterdam Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net) O Valleilijn (Connexxion) Bovenkarspel Gramsbergen WolvegaMeppel Achterhoek-Rievierenland Dalen Bovenkarspel- Bovenkarspel Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net) Gramsbergen Emmen Zuid Hoogeveen Bovenkarspel Flora Gramsbergen Enkhuizen Meppel Dalen Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net) Flora Meppel Flora Grootebroek Stavoren BovenkarspelMeppel Dalen Anna Paulowna Consessie (Keolis, Limburg (Arriva) Achterhoek-Rivierenland (Arriva) Den Helder Koudum-Molkwerum Enkhuizen Blauwnet Arriva) BovenkarspelCoevorden BovenkarspelHardenberg Enkhuizen Consessie Limburg (Arriva) Enkhuizen m Schagen Obdam Nieuw Amsterdam Coevorden Grootebroek HoornGrootebroek Consessie Limburg (Arriva) Emmen Grootebroek O Hardenberg Coevorden Schagen Hardenberg Bovenkarspel Gramsbergen Steenwijk Hardenberg Hoogkarspel Hoorn BrengDirect (Arriva, Hermes) Schagen Obdam Heerhugowaard Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net) Flora Bovenkarspel Hoorn Gramsbergen Den Helder Zuid Meppel Obdam NS landelijk & internationaal Dalen Hoorn Obdam Hoogkarspel Bovenkarspel Heerhugowaard Gramsbergen Achterhoek-Rievierenland Flora BovenkarspelMeppel Kampen Hoorn Kersenboogerd Hoogkarspel Enkhuizen Alkmaar Noord Heerhugowaard Emmen Zuid Hoogeveen NS m landelijk & internationaal Hoogkarspel Flora Heerhugowaard Meppel BovenkarspelConsessie Limburg (Arriva) NS landelijk & internationaal Grootebroek Enkhuizen NS landelijk & internationaal Kampen Coevorden Hoorn Kersenboogerd Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) BovenkarspelO Alkmaar Noord Anna Paulowna Achterhoek-Rivierenland (Arriva) Enkhuizen Kampen Grootebroek Hoorn Kersenboogerd Kersenboogerd Hardenberg Schagen Alkmaar Noord Noord Kampen O Hoorn Alkmaar Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) Den Helder Zuid Hardenberg HoornGrootebroek Bovenkarspel Nieuw Amsterdam Obdam Ommen Hardenberg Dalfsen Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) Gramsbergen Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) Alkmaar Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) Hoorn Obdam Hoogkarspel Flora Kampen Zuid Dronten Heerhugowaard Ommen Mariënberg Dalfsen Meppel Hoorn Merwedelingelijn (Arriva) (2018: Qbuzz onder R-Net) Obdam m Alkmaar Ommen NS landelijk & internationaal Dalfsen Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) Hoogkarspel BovenkarspelHeerhugowaard Ommen Dalfsen Dalen Anna Paulowna Alkmaar m Kampen Zuid Dronten Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) Enkhuizen Heiloo Mariënberg Alkmaar Hoogkarspel Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) NS landelijk & internationaal Heerhugowaard Kampen Bielefeld Hoorn Kersenboogerd ICE landelijk (NL-Arnhem-D) Kampen Zuid Zuid Alkmaar Noord Dronten O Mariënberg Kampen Grootebroek Dronten Mariënberg NS & internationaal Zwolle Kampen Heiloo Hoorn Kersenboogerd Consessie Limburg (Arriva) Alkmaar Noord Castricum Bielefeld Geerdijk Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) ICE (NL-Arnhem-D) Hardenberg Berlin Heiloo Coevorden Kampen Hoorn Kersenboogerd Alkmaar Noord Heiloo Zwolle Bielefeld ICE (NL-Arnhem-D) Bielefeld ICE (NL-Arnhem-D) Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) Schagen Hoorn NL- Belgie (NMBS) (Benelux) Castricum Obdam Lelystad Centrum Geerdijk Berlin Zwolle Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) Ommen Castricum Dalfsen Geerdijk Berlin Castricum Wezep Heino Geerdijk Alkmaar Vroomshoop Bovenkarspel Hoogkarspel Berlin Gramsbergen Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) Heerhugowaard NL-m Belgie (NMBS) (Benelux) Lelystad Centrum Ommen Dalfsen Kampen Zuid Purmerend Overwhere Dronten NLBelgie (NMBS) (Benelux) Mariënberg Lelystad Centrum Centrum NS landelijk & internationaal Alkmaar Flora Uitgeest NLBelgie (NMBS) (Benelux) Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) Meppel Lelystad Ommen Dalfsen WezepZuid Heino NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) Vroomshoop Kampen Alkmaar Dronten Mariënberg Wezep Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) Heino Kampen BovenkarspelVroomshoop Hoorn Overwhere Kersenboogerd Purmerend WezepZuid Alkmaar Noord Heino Heiloo Vroomshoop Daarlerveen Purmerend Kampen Enkhuizen Uitgeest Dronten Mariënberg Bielefeld ICE (NL-Arnhem-D) NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) Purmerend Overwhere Schagen Purmerend Overwhere Uitgeest Heiloo Heemskerk Zwolle Grootebroek NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) Uitgeest Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) Raalte Bielefeld NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) ICE (NL-Arnhem-D) Daarlerveen Purmerend Castricum Rhein-IJssel-Express Heiloo Purmerend Weidevenne Geerdijk Berlin Zwolle Bielefeld Daarlerveen Hardenberg Purmerend ICE (NL-Arnhem-D) (Abellio NRW (Arnhem-D)) Vriezenveen Heemskerk O Daarlerveen Purmerend Castricum Raalte Geerdijk Zwolle Berlin Beverwijk NLBelgie (NMBS) (Benelux) Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW (Arnhem-D)) Heemskerk Lelystad Centrum Ommen M Dalfsen Raalte Purmerend Weidevenne Hoorn Weidevenne Obdam Heemskerk Castricum Geerdijk Alkmaar Berlin Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW NRW (Arnhem-D)) (Arnhem-D)) Vriezenveen Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) 't Harde Kampen Purmerend Weidevenne Rhein-IJssel-Express (Abellio NLBelgie (NMBS) (Benelux) Lelystad Centrum WezepZuid Heino Raalte Purmerend Vroomshoop TWN (Teutoburger-Wald-Netz) Beverwijk Dronten Vriezenveen Wierden Mariënberg Hoogkarspel Heerhugowaard Vriezenveen NL- Belgie (NMBS) (Benelux) (Eurobahn/Keolis (Hengelo-Oldenzaal-D)) Lelystad Centrum Purmerend Overwhere Beverwijk Wezep Heino Vroomshoop 't Harde Zaandam Kogerveld Beverwijk Uitgeest Wijhe Heino NS landelijk internationaal NRW (Regio & DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) (Hengelo-Oldenzaal-D)) TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis Wezep Wierden 't Harde Heiloo Vroomshoop m Purmerend Overwhere Driehuis Almere 't HardeKampen TWN(NL-Arnhem-D) (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis (Hengelo-Oldenzaal-D)) Bielefeld Uitgeest ICE WierdenDaarlerveen TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) (Hengelo-Oldenzaal-D)) Hoorn Overwhere Kersenboogerd Purmerend Zaandam Kogerveld Alkmaar Noord Purmerend Venlo-Hamm DB (Keolis) Wijhe Wierden Almere Oostvaarders Zwolle Uitgeest Almelo Buiten Zaandam Kogerveld NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) Wijhe Driehuis Almere Heemskerk Castricum Obdam Daarlerveen Purmerend Zaandam Kogerveld Santpoort Noord Geerdijk Wijhe Raalte Nijverdal Berlin Oldenzaal Thalys (NL-Rotterdam-B-Fr) Zaandam Driehuis Almere Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW (Arnhem-D)) Venlo-Hamm DB (Keolis) Almere Oostvaarders Purmerend Weidevenne Daarlerveen Purmerend Driehuis Almere Heemskerk Almelo Buiten Hoogkarspel Raalte Venlo-Hamm DB (Keolis) Vriezenveen Heerhugowaard NLBelgie (NMBS) (Benelux) Almere Oostvaarders Lelystad Centrum Santpoort Noord Venlo-Hamm DB (Keolis) Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW (Arnhem-D)) Almere Oostvaarders Almelo BuitenAlmere Parkwijk Heemskerk Purmerend Weidevenne Oldenzaal Wiederline DB (Arriva) Zaandam Nijverdal Beverwijk Santpoort Zuid Almelo Buiten Santpoort Noord Almelo de RietOldenzaal Vriezenveen Ommen Dalfsen Raalte Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW (Arnhem-D)) Oldenzaal Wezep Santpoort Noord Heino Purmerend Weidevenne O Zaandam Vroomshoop Nijverdal 't Harde Nunspeet Alkmaar Zaandam Nijverdal Beverwijk Eurostar (NL-Rotterdam-B-FR-UK) Vriezenveen TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis (Hengelo-Oldenzaal-D)) Wiederline DB (Arriva) Santpoort Zuid Noord Purmerend Overwhere M Alkmaar Wierden Almere Centrum Almere Parkwijk Bloemendaal Dronten 't Harde Kampen Zuid Beverwijk Almelo de Riet Olst Uitgeest Mariënberg Wiederline DB (Arriva) NRW (RegioDB DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) (Hengelo-Oldenzaal-D)) Santpoort Zuid Borne Wiederline (Arriva) TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis Nunspeet Almere Parkwijk Parkwijk Zaandam Kogerveld Santpoort Zuid Wijhe Almelo de Riet Wierden 't Harde Almere Rijssen Almelo de Riet Nunspeet TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis (Hengelo-Oldenzaal-D)) Daarlerveen Almere Centrum Purmerend Driehuis Almere Bloemendaal Olst Heiloo Wierden Nunspeet Hengelo Zaandam Kogerveld Wijhe Almere Muziekwijk Borne Bielefeld ICE (NL-Arnhem-D) Almere Centrum Bloemendaal Venlo-Hamm DB (Keolis) Olst Almere Oostvaarders Heemskerk Almere Centrum Bloemendaal Driehuis Almere Zaandam Kogerveld Rijssen m Olst Borne Wijhe Raalte Almelo Buiten Zwolle Gezondheidspark Harderwijk Deventer Borne Hengelo Oost Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW (Arnhem-D)) Hengelo Noord Purmerend Weidevenne Rijssen Hengelo Venlo-Hamm DB (Keolis) Driehuis Almere Castricum Zandvoort aan ZeeSantpoort Muziekwijk Almere Oostvaarders Almere Poort Oldenzaal Geerdijk Rijssen Zaandam Berlin Almelo Buiten Vriezenveen ColmschateNijverdal Almere Muziekwijk Muziekwijk Venlo-Hamm DB (Keolis) Hengelo Gezondheidspark Almere Oostvaarders Harderwijk Noord Deventer Almere Beverwijk Oldenzaal Hengelo Oost Almelo Hengelo Buiten M Zaandam Nijverdal Holten NLBelgie (NMBS) (Benelux) Zandvoort aan aan Zee ZeeSantpoort Centrum 't Harde Gezondheidspark Almere Poort Harderwijk Deventer Wiederline DB (Arriva) Overveen Santpoort Noord Deventer Santpoort Zuid Haarlem Hengelo Oost Gezondheidspark Harderwijk Deventer Oldenzaal Weesp Almere Parkwijk Lelystad Delden ColmschateNijverdal Zaandam de RietHengelo Oost Zandvoort Almere Poort Poort TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis (Hengelo-Oldenzaal-D)) Zandvoort aan Zee Almere Wezep HeinoColmschate Hengelo Wiederline DB (Arriva) Nunspeet Vroomshoop Almelo Santpoort Zuid Haarlem Holten Wierden Almere Parkwijk Colmschate Overveen Almelo de RietEnschede Kennispark Deventer Hengelo Weesp Wiederline DB (Arriva) Almere Centrum Delden Bloemendaal Zaandam Kogerveld Purmerend Overwhere Olst Holten Santpoort Zuid Haarlem Hengelo Nunspeet Zwolle Overveen Almere Parkwijk Deventer Uitgeest Holten Borne Almelo de RietEnschede Kennispark Twello Wijhe Weesp Overveen NRW (Regio DB/VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) Delden Deventer Haarlem Driehuis Almere Weesp Delden Almere Centrum Nunspeet Ermelo Bloemendaal Rijssen Olst Borne Venlo-Hamm DB (Keolis) Heemstede-AerdenhoutBloemendaal Enschede Kennispark Kennispark Hengelo Almere Oostvaarders Daarlerveen Purmerend Almere Centrum Almere Muziekwijk Enschede Twello Olst Almelo Buiten Rijssen Hengelo Borne A'dam Ermelo Santpoort Noord Twello Heemskerk M Gezondheidspark Harderwijk Deventer Apeldoorn Osseveld Oldenzaal Goor Almere Muziekwijk A'dam Lelylaan Rijssen Zaandam Twello Raalte Nijverdal Hengelo Oost Enschede Heemstede-Aerdenhout Ermelo Zandvoort aan Zee Rhein-IJssel-Express (Abellio NRW (Arnhem-D)) Almere Poort Purmerend Weidevenne Hengelo Ermelo Amstel Almere Muziekwijk Gezondheidspark Harderwijk Deventer Heemstede-Aerdenhout Colmschate A'dam Hengelo Oost Vriezenveen Heemstede-Aerdenhout Apeldoorn Osseveld Wiederline DB (Arriva) Goor Gezondheidspark Zandvoort aan Zee Santpoort A'dam Lelylaan Almere Poort Zuid Hengelo Enschede Harderwijk A'dam Almere Parkwijk Beverwijk Holten KlarenbeekDeventer Almelo de RietHengelo Oost Apeldoorn Osseveld Colmschate A'dam Overveen Goor Delden Deventer A'dam Airport Lelylaan Haarlem Schiphol Amstel Zandvoort aan Zee Enschede Almere Poort Osseveld Hillegom Weesp Apeldoorn Goor Nunspeet A'dam Lelylaan Putten 't HardeApeldoorn Hengelo Enschede Diemen A'dam RAI Holten Wierden Amstel MDelden Hoofddorp Overveen Haarlem TWN (Teutoburger-Wald-Netz) (Eurobahn/Keolis (Hengelo-Oldenzaal-D)) Almere Centrum Amstel KlarenbeekColmschate Enschede Kennispark Olst Hengelo Weesp Schiphol Airport Airport Holten Hillegom Bloemendaal Apeldoorn MDeventer Overveen Putten Deventer Haarlem Klarenbeek Zuid Heemskerk Weesp Enschede De Borne Eschmarke Enschede Kennispark Zaandam Diemen A'dam RAI Kogerveld Delden Schiphol Rijssen Hengelo Klarenbeek Twello Wijhe Nijkerk Hillegom Apeldoorn Hoofddorp Schiphol Airport Nieuw Putten Hillegom Apeldoorn Diemen Ermelo A'dam RAI RAI Purmerend Weidevenne Putten O Driehuis Almere Muziekwijk Kennispark Hoofddorp Diemen A'dam Twello Heemstede-Aerdenhout Vennep Zuid Hoofddorp w Enschede De Glanerbrug Eschmarke Enschede Venlo-Hamm DB (Keolis) Nijkerk Almere Oostvaarders Gezondheidspark Harderwijk Ermelo Deventer Zutphen Nieuw Twello Zuid Almelo Buiten Hengelo Oost A'dam Enschede De Eschmarke Amersfoort Vathorst Zuid Heemstede-Aerdenhout Nijkerk Zandvoort aan ZeeSantpoort Almere Poort Enschede De Glanerbrug Eschmarke Oldenzaal Noord Goor Ermelo 't HardeApeldoorn Osseveld A'dam Lelylaan Nieuw Nijkerk Enschede Zaandam Nieuw Nijverdal Vennep Colmschate Lochem Heemstede-Aerdenhout A'dam Sassenheim Amstel Zutphen Apeldoorn Osseveld Hengelo Wierden Goor A'dam Lelylaan Vennep Amersfoort Vathorst Glanerbrug Enschede Holten Vennep A'dam Overveen Glanerbrug Zutphen Deventer Amersfoort Schothorst Wiederline DB (Arriva) Osseveld Münster Weesp Amersfoort Vathorst Apeldoorn Zutphen Goor Delden Amstel A'dam Airport Lelylaan Santpoort Zuid Haarlem Klarenbeek m Enschede Lochem Almere Parkwijk Amersfoort Vathorst Sassenheim Schiphol Almelo de RietEnschede M Hillegom Apeldoorn Soestdijk Putten Amstel Lochem Kennispark Nunspeet Diemen A'dam RAI Sassenheim O Klarenbeek Lochem Dortmund Amersfoort Schothorst Hoofddorp Sassenheim Münster Schiphol Airport Voorhout Hillegom Apeldoorn Almere Centrum Putten Bloemendaal Klarenbeek Twello Olst Amersfoort Putten Schothorst Diemen A'dam RAI Soestdijk Münster Hilverum Borne Schiphol Airport Zuid Amersfoort Schothorst Hoofddorp VordenRijssen Soest Münster Hillegom Apeldoorn Enschede De Eschmarke Santpoort Noord Ermelo Nijkerk Dortmund Soestdijk Diemen A'dam RAI Nieuw Alphen Voorhout Heemstede-Aerdenhout Hoofddorp Sportpark Soestdijk Zuid Barneveld Noord Dortmund Hengelo Enschede De Eschmarke Hilverum Almere Nijkerk Voorhout Dortmund Vorden Goor M Soest VennepZuid Nieuw A'dam Voorhout Soest Muziekwijk Zuid Enschede De Glanerbrug Eschmarke Hilverum BrummenDeventer Zutphen a/dLelylaan Rijn A'dam Santpoort Alphen Nijkerk Gezondheidspark Harderwijk Vorden Soest Enschede Hilverum Amersfoort Vathorst Ruurlo Sportpark Nieuw Oost m Barneveld NoordApeldoorn Osseveld Vorden Soest Amersfoort Vennep Leiden Centraal Glanerbrug Hengelo Zandvoort aan Zee Alphen Poort Amstel M Zuid nNunspeet Zutphen Sportpark Almere Alphen Barneveld Noord Barneveld Centrum Soest Hollandsche Lochem Amersfoort Vathorst Sassenheim Colmschate Sportpark e Vennep Brummen Barneveld Noord a/d Rijn Glanerbrug M Ruurlo k Bloemendaal Zutphen Soest Hengelo Klarenbeek Amersfoort Leiden Centraal Centraal Amersfoort VathorstCentrum Brummen a/dAirport Rijn Holten Lochem Soest Schiphol a Amersfoort Schothorst Rading w Münster Zuid Overveen Haarlem Apeldoorn Brummen a/d Rijn Deventer RuurloDelden DeHillegom VinkSassenheim Putten Barneveld Amersfoort LichtenvoordeHollandsche Weesp Leiden Ruurlo Diemen A'dam RAI el keennn Amersfoort W Soestdijk Lochem Zuid Barneveld Zuid Leiden Centraal Hoofddorp Sassenheim Amersfoort Schothorst Barneveld Centrum Hollandsche v Zuid Münster Barneveld Centrum Dortmund Rading DeVoorhout Vink Groenlo Soestdijk Zuid Hollandsche Amersfoort Schothorst LichtenvoordeMünster Enschede De Eschmarke Enschede Kennispark oevellaaakke Nijkerk MLichtenvoordeRading Harderwijk Barneveld Zuid Hilverum DeVoorhout Vink Nieuw Twello Dortmund Rading Vorden Soest H Den Dolder Soestdijk De Vink l Dieren e LichtenvoordeBarneveld Zuid ErmeloBarneveld eve Lunteren Alphen Groenlo Dortmund Hilverum Sportpark Vennep Barneveld Noord Zuid Glanerbrug Voorhout Vorden Soest Heemstede-Aerdenhout Voorschoten Groenlo Zutphen 47 Groenlo M Hoooeev Amersfoort Den Dolder Hilverum Alphen Vathorst Dieren Vorden Goor Soest A'dam Sportpark Lunteren Overveen Brummen a/d Rijn Barneveld Noord Winterswijk w Apeldoorn Osseveld Den Dolder Dolder Ruurlo A'dam Lelylaan Dieren Alphen Enschede Amersfoort HH Den Ede Centrum Lochem Voorschoten Leiden Centraal Lunteren Sassenheim Sportpark Dieren Soest Barneveld Noord Zuid n 47 Lunteren Brummen Rheden a/d Rijn West Amstel Barneveld Centrum Hollandsche Bilthoven Voorschoten Veenendaale Ruurlo Amersfoort Winterswijk Soest 47 Voorschoten Amersfoort Schothorst Leiden Centraal Münster ke n Brummen Rheden a/d Rijn 47M Utrecht Zuid Ede Centrum Ruurlo Boskoop Barneveld Centrum Hollandsche Winterswijk aDe Twello Klarenbeek Rading Den Haag Mariahoeve AmersfoortelVeenendaalSoestdijk Leiden Centraal DeHillegom Vink Ede-Wageningen Schiphol Airport West Winterswijk LichtenvoordeApeldoorn Ede Centrum Centrum Bilthoven Zuid nKlomp k Putten Ermelo Overvecht Rheden Woerden Barneveld Centrum Ede Hollandsche Winterswijk Dortmund Barneveld Zuid Diemen A'dam RAI e West a Rheden Rading Voorhout v lVeenendaalVelp Bilthoven Hoofddorp Utrecht Bilthoven Heemstede-Aerdenhout De Vink West k Klomp Boskoop Lichtenvoordemedio 2017 Boskoop Snijdelwijk Den Haag Mariahoeve Hilverum Utrecht Ede-Wageningen Groenlo aDe Utrecht Barneveld Zuid Vorden Soest oeeveelVeenendaalDe Vink Boskoop Zuid Rading Overvecht Den Haag Mariahoeve Woerden LichtenvoordeWinterswijk Enschede De Eschmarke Apeldoorn Osseveld Ede-Wageningen Boskoop De Klomp Nijkerk Alphen Den Haag Mariahoeve w H Den Dolder Velp Arnhem Presikhaaf Barneveld Zuid Ede-Wageningen Nieuw Den Haag Laan van NOI Groenlo Sportpark Overvecht Dieren Overvecht BarneveldLunteren Noord Woerden Winterswijk v De Klomp medio 2017 Boskoop Snijdelwijk Woerden Winterswijk Velp Dieren Waddinxveen Bunnik Velp Den DolderMaarnHooe Soest Driebergenmedio 2017 2017 Boskoop Boskoop Snijdelwijk WRuurlo Voorschoten Wolfheze Vennepmedio Glanerbrug Brummen a/d Rijn Snijdelwijk 47 GroenloWinterswijk Lunteren Arnhem Presikhaaf Zutphen Den Laan Noord Amersfoort Den Dolder Amersfoort Vathorst Zeist Leiden Centraal Dieren Voorschoten M Waddinxveen Arnhem Rheden Presikhaaf Zuid DriebergenLunteren Bunnik Den Haag Haag Laan van van NOI NOI Putten MaarnH 47M Den Haag Centraal Barneveld Centrum Ede Centrum Arnhem Presikhaaf Hollandsche Wolfheze Den Haag Laan van NOI en Lochem Oosterbeek Waddinxveen Hoofddorp Voorschoten Sassenheim Bunnik West DriebergenWinterswijk Maarn k Waddinxveen Bilthoven Noord 47 VeenendaalBunnik Wolfheze DriebergenM Zeist Maarn Ede Centrum a Rading Wolfheze De Vink Rheden Winterswijk Amersfoort Schothorst Utrecht Bilthoven Noord Den Haag Haag Centraal Centraal Münster LichtenvoordeWest De Eschmarke Zeist Enschede Boskoop Noord elVeenendaalNijkerk Den Haag Mariahoeve Oosterbeek Ede Centrum Zeist Waddinxveen Barneveld Zuid Ede-Wageningen De Klomp Nieuw Voorburg Den Rheden Soestdijk w Den Haag Centraal Overvecht Utrecht Woerden Winterswijk Oosterbeek Bilthoven Waddinxveen ev VeenendaalBoskoop Aalten Glanerbrug Den Haag Mariahoeve Dortmund GroenloWest Velp Oosterbeek Waddinxveen Ede-Wageningen De KlompRhenen Vennepmedio 2017 Boskoop w W Gouda Snijdelwijk Utrecht Overvecht Boskoop Woerden VoorburgVoorhout Winterswijk Den Haag Mariahoeve Ho Amersfoort Den Dolder Hilverum Overvecht Ede-Wageningen De Klomp Vathorst Velp Presikhaaf Dieren Vorden Soest Lunteren Aalten Voorburg medio 2017 Boskoop Snijdelwijk Woerden Winterswijk Arnhem Goverwelle Den Haag Laan van NOI Voorburg Alphen Rhenen Gouda Velp Wehl Voorschoten Sportpark Aalten Noord Waddinxveen medio 2017 Boskoop Snijdelwijk 47M Bunnik Arnhem Aalten Maarn Amersfoort Barneveld Rhenen Gouda Arnhem Presikhaaf Wolfheze Den Haag LaanHS van NOI Rhenen Soest DriebergenGouda Winterswijk Schothorst Den Haag Goverwelle Brummen a/d Rijn Noord Waddinxveen Bunnik Ede Centrum Arnhem Rheden Presikhaaf Zeist DriebergenRuurlo Maarn Den Haag Laan van NOILeiden Amersfoort Wolfheze Den Haag Zuid Centraal Zoetermeer Zoetermeer Waddinxveen Goverwelle Wehl Arnhem West Gouda Den Haag Centraal Zuid n Goverwelle Bilthoven VeenendaalBunnik DriebergenMaarn Noord Barneveld Centrum Hollandsche Utrecht Oosterbeek Waddinxveen Zeist Den Haag HS e Wehl Wolfheze Arnhem Wehl w Kesteren Arnhem k Den Haag Centraal Boskoop W Oost Ypenburg Noord Den Haag DenCentraal Haag HSMariahoeve Den Haag Zuid Zoetermeer Zoetermeer Ede-Wageningen Gouda Oosterbeek Rading Waddinxveen Den HS Didam De Vink Zoetermeer laDe Klomp Elst LichtenvoordeDen Den Haag Overvecht Zeist Woerden Den Haag Zoetermeer Waddinxveen Winterswijk Zuid M HaagHaag Moerwijk Voorburg Gouda e Den Haag Zoetermeer Velp Oosterbeek Barneveld Zuid Zuid Zoetermeer Kesteren Gouda Barneveld Noord Oost2017 Boskoop Snijdelwijk Ypenburg medio ev Kesteren Didam Kesteren Rhenen Voorburg Groenlo Aalten Gouda Oost Elst Ypenburg Tiel Oost Den Ypenburg Didam Arnhem Presikhaaf Aalten DenHaag HaagMoerwijk Laan van NOI Voorburg Elst Didam Ho Den Dolder Dieren Den Haag Moerwijk Rhenen Elst Gouda Passewaaij Beesd DriebergenWaddinxveen Goverwelle Lunteren Den Haag Moerwijk Bunnik Aalten Maarn Barneveld Centrum Tiel Wolfheze Rhenen Gouda Voorschoten Wehl Arnhem Tiel Noord Goverwelle Rijswijk Nieuwerkerk Tiel Passewaaij W 47 DenCentraal Haag HS Beesd Zeist Winterswijk Den Haag Wehl Arnhem Goverwelle Passewaaij Ede Centrum Beesd Den Haag Oosterbeek Zuid Zoetermeer Zoetermeer Waddinxveen Nijmegen Lent Barneveld Zuid W M Gouda Passewaaij Rheden a/d IJssel Beesd Den Haag HS Rijswijk Wehl West Arnhem Nieuwerkerk Leerdam Bilthoven VeenendaalTiel Kesteren Den Haag Zuid Zoetermeer Zoetermeer Rijswijk Den Haag HS Gouda Nieuwerkerk Oost Utrecht Ypenburg Rijswijk Nijmegen Lent Nieuwerkerk Boskoop Voorburg Haag Mariahoeve a/d IJssel Didam Haag Zuid Zoetermeer Zoetermeer Ede-Wageningen De Klomp Elst Gouda Leerdam Delft Den Kesteren Nijmegen Lent Den HaagDen Moerwijk Oost Overvecht Aalten Ypenburg Nijmegen Woerden a/d IJssel Winterswijk Tiel Nijmegen Lent Nijmegen w a/d IJssel Leerdam Velp Dusseldorf Didam Gouda Leerdam Elst Tiel Kesteren Rhenen medio Oost2017 Boskoop Snijdelwijk Den Haag Moerwijk Delft Ypenburg Tiel Tiel Didam Goffert Elst Nijmegen Goverwelle Nijmegen Arkel Den Haag Moerwijk Dusseldorf Delft Arnhem Presikhaaf Den Haag Laan vanDelft NOI Nijmegen Passewaaij Tiel Basel Beesd WDusseldorf Nijmegen Wehl Arnhem Nijmegen Dusseldorf WaddinxveenCapelle Schollevaar Nijmegen Bunnik Maarn Goffert Tiel Wolfheze Den Haag HS Delft Zuid Arkel Passewaaij Beesd DriebergenRijswijk Nieuwerkerk Goffert Basel Den Haag Zuid Zoetermeer Zoetermeer Noord WGoffert Arkel Gouda Passewaaij Oberhausen Beesd Zeist Arkel Capelle Schollevaar Den Haag Centraal Rijswijk Delft Zuid Basel Nijmegen Heyendaal Lent Nieuwerkerk Nijmegen a/d IJssel Basel Oosterbeek Waddinxveen Ravenstein Capelle Schollevaar Kesteren Leerdam Zuid Oost Ypenburg Rijswijk Delft Capelle Delft Zuid Nieuwerkerk R’dam Alexander Tiel Nijmegen Lent Oberhausen Didam a/dSchollevaar IJssel Elst Duisburg Nijmegen Heyendaal Leerdam M Den Haag Moerwijk Delft Voorburg Oberhausen Nijmegen Lent Tiel Ravenstein Oberhausen a/d IJssel Nijmegen Heyendaal R’dam Alexander Nijmegen Leerdam Gorinchem Ravenstein Nijmegen Nijmegen Heyendaal Aalten Mook Molenhoek Dusseldorf Duisburg Ravenstein Tiel Tiel Wolfheze R’dam AlexanderGouda Rhenen Delft R’dam Noord R’dam Alexander Nijmegen Duisburg Nijmegen Dusseldorf Goffert Duisburg Passewaaij Oss Delft Beesd Gorinchem Arkel Mook Molenhoek w Nijmegen Goverwelle Nijmegen M Molenhoek Basel Dusseldorf Oosterbeek Gorinchem R’dam Noord Mook Molenhoek Goffert Gorinchem Wehl Rijswijk Delft Zuid Arnhem Capelle Schollevaar Arkel Mook Nieuwerkerk R’dam Noord Noord Boven-Hardinxveld Basel Goffert Den Haag HS Delft Zuid R’dam Oss Arkel Capelle Schollevaar Nijmegen Lent Cuijk a/dSchollevaar IJssel Oss West Oss Den Haag Basel Oss Zuid Zoetermeer Zoetermeer WOberhausen Gouda Leerdam Nijmegen Heyendaal Capelle Boven-Hardinxveld Delft Zuid Tiel Ravenstein Oberhausen Aalten Hardinxveld-Giessendam Kesteren W Cuijk R’dam Alexander Boven-Hardinxveld Oost Ypenburg Oss West Nijmegen Heyendaal Boven-Hardinxveld Duisburg Didam Ravenstein Oberhausen Cuijk Elst Dordrecht Nijmegen Oss West West Ravenstein Cuijk R’dam Alexander Nijmegen Nijmegen Heyendaal Den Haag Moerwijk Delft Oss Dusseldorf Hardinxveld-Giessendam Duisburg M Molenhoek Gorinchem Hardinxveld Blauwe Zoom Arnhem Boxmeer Mook R’dam Alexander Hardinxveld-Giessendam Hardinxveld-Giessendam Tiel Dordrecht Goffert Duisburg R’dam Noord Arkel Mook Dordrecht Basel Den Haag Zuid Molenhoek HardinxveldGorinchem Blauwe Zoom Boxmeer Dordrecht Passewaaij Rosmalen Beesd R’dam Noord Oss Capelle Schollevaar Mook Molenhoek ‘s-Hertogenbosch Delft Zuid HardinxveldGorinchem Blauwe Zoom Zoom Boxmeer Hardinxveld Blauwe R’dam Noord Nieuwerkerk Boxmeer Oss Rijswijk Ypenburg Boven-Hardinxveld Oberhausen Dordrecht ‘s-Hertogenbosch Rosmalen Oss Oost Cuijk Nijmegen Heyendaal ‘s-Hertogenbosch Oss West Nijmegen LentVierlingsbeek Ravenstein Boven-Hardinxveld a/d IJssel ‘s-Hertogenbosch Rosmalen Stadspolders Leerdam ‘s-Hertogenbosch R’dam Alexander Rosmalen Cuijk Dordrecht Boven-Hardinxveld Tiel Oss West Hardinxveld-Giessendam WDuisburg ‘s-Hertogenbosch Oost Dordrecht Cuijk Vierlingsbeek Oss West Dordrecht Stadspolders Dordrecht Hardinxveld-Giessendam ‘s-Hertogenbosch Oost Delft Gorinchem Vierlingsbeek Nijmegen Mook Molenhoek ‘s-Hertogenbosch Oost Nijmegen Stadspolders Dordrecht Zuid Vierlingsbeek Dusseldorf Hardinxveld-Giessendam Stadspolders Hardinxveld Blauwe Zoom R’dam Noord Boxmeer Dordrecht Vught Goffert Dordrecht Hardinxveld Blauwe Zoom Oss Boxmeer W Arkel Dordrecht Zuid BaselM Hardinxveld Blauwe Zoom Dordrecht Zuid Boxmeer ‘s-Hertogenbosch Rosmalen Vught Capelle Schollevaar Dordrecht Zuid Delft Zuid Boven-Hardinxveld Vught Cuijk ‘s-Hertogenbosch Rosmalen Vught Oss West Dordrecht Oberhausen Lage Zwaluwe ‘s-Hertogenbosch Oost w ‘s-Hertogenbosch Rosmalen Nijmegen Heyendaal Vierlingsbeek Ravenstein Hardinxveld-Giessendam Stadspolders Dordrecht R’dam Alexander ‘s-Hertogenbosch Oost Dordrecht Vierlingsbeek Duisburg Lage Zwaluwe Dordrecht Stadspolders ‘s-Hertogenbosch Oost Breda-Prinsenbeek W Venray Vierlingsbeek Lage Zwaluwe M Zevenbergen Stadspolders HardinxveldGorinchem Blauwe Zoom Lage Zwaluwe Boxmeer

Merkidentiteiten concessies regionaal g nd M g nd d n g nd

n on

Merkidentiteiten consessies g nd Merkidentiteiten consessies Merkidentiteiten nationaal M d n & internationaal n consessies on nationaal & nationaal & internationaal internationaal Rivierenland Merkidentiteiten consessies consessies Merkidentiteiten Merkidentiteiten consessies Achterhoekg nd & nationaal nationaal & internationaal internationaal nationaal & internationaal M d n n(Arriva) on Merkidentiteiten consessies Rivierenland nationaal & internationaal MMerwedelijn d n n(Arriva) on g nd Merkidentiteiten consessies (2018: Qbuzz onder M d n & internationaal n on nationaal MR-Net) d n n on M d n n& n n n n on onon n Concessie ond M Limburg

g on

g on

stations tot multimodale knooppunten is hierbij een belangrijk aandachtspunt.

En dan gaat het nadrukkelijk niet alleen om de grotere en middelgrote stations.

Ook elders op het netwerk doen zich interessante kansen voor om de trein nauw te verbinden met andere vormen van openbaar vervoer, alsook met de auto en de fiets. Het dichterbij brengen van verschillende nationaal, regionaal en gemeentelijk georganiseerde modaliteiten kan daarbij tot interessante stations leiden: nauw verbonden met de plek, met een duidelijk eigen profiel en ondertussen volwaardig onderdeel van het volledige OV-netwerk.

Bergen op Zoom Puurs Puurs Puurs Puurs Bergen op Zoom Puurs Puurs Puurs Puurs

Puurs

Breda Breda

Antwerpen Etten-Leur Antwerpen Antwerpen Antwerpen Brussels Airport-Zaventum Brussels Airport-Zaventum Brussels Brussels Airport-Zaventum Airport-Zaventum Brussel Antwerpen Brussel Antwerpen Brussel Brussel Antwerpen Brussels Airport-Zaventum Brussels Airport-Zaventum Paris-Nord/Lille Brussels Airport-Zaventum Paris-Nord/Lille London St. Pancras Brussel Antwerpen Paris-Nord/Lille Paris-Nord/Lille Brussel London St. Pancras LondonBrussel St. Pancras Pancras London St. Brussels Airport-Zaventum

Geldrop

Paris-Nord/Lille Paris-Nord/Lille Brussel London St. Pancras Paris-Nord/Lille LondonAntwerpen St. Pancras London St. Pancras

Maarheeze Weert

Maarheeze Maarheeze Weert W

Hasselt

Liège Liège Liège Liège Liège Liège Liège Liège

et

D

et

D

Do

oe

in

ch

em

Do

oe

in

DoDoDo DDooDo Do etet et eettet et i i i ii i i ch D D Dncnhchnch DD D nnDcchnhch nch em oeoeoeememem ooeeoe oeeemmem em

t t tt t tt t t Ga inch De Ga inch GDaGeaGianicnhcihncDheDGeGDaaGea iGnincaichnhchinDDceehDe De H H HH H H an a e Hu a e a Ha u a e emeTHm TeeuTeaeuanenadTudneedaenemdmem eumueeue ue de Ter nde m Teetr nde TmeTr ernTednreedtnedm bo r bobo bro r e r rrbbotrobtoeerrtbreor e r tt t t re bor re e e e e r r r r rr r ee re e nV g n Va Va g nVaVa Vag g ng n nVVaaVa Vgga g nngn n ar rs rs rs rs rs rrssrs rs ss se se sese se sseese se e ve ve ve veve ve vveeve ve ld ld ld l dl d l d ldldld ld

Ga

Blerick Blerick Blerick Blerick

Vierlingsbeek

Venlo Venlo Blerick Venlo Venlo Blerick Blerick

Venray

Tegelen Venray Tegelen Reuver Tegelen Tegelen Reuver Reuver Swalmen Reuver Swalmen Venray Swalmen Swalmen Tegelen Tegelen Tegelen Reuver ReuverRoermond ReuverRoermond Swalmen Roermond Roermond Swalmen Swalmen Tegelen

Echt Echt Echt Echt

Reuver

Swalmen

Roermond Roermond Roermond

Sittard Sittard SusterenEcht Sittard Sittard Susteren

W

Hamm Hamm Hamm Hamm

Venlo Venlo Blerick Venlo

Hamm Hamm Hamm

Venlo Blerick

Hamm

Venlo

Tegelen ReuverRoermond

Susteren Swalmen Tegelen SusterenEcht SusterenEcht Reuv Susteren Echt

Susteren

Hasselt Hasselt Hasselt Hasselt

W

Vierlingsbeek Boxmeer

W Geleen-Lutterade Geleen-Lutterade Sittard Geleen-Lutterade Geleen-Lutterade Sittard Beek-Elsloo Susteren Sittard

Paris-Nord/Lille London St. Pancras

Hasselt

Weert

Heeze

Brussels Airport-Zaventum Paris-Nord/Lille London St. Pancras Brussel

Hasselt Hasselt Hasselt

Cuijk Vierlingsbeek Mook Molenhoek Venray Boxmeer Venray Venray Cuijk

m

Roosendaal

Etten-Leur

VughtBest Best Best W Rosmalen W Eindhoven Strijp-S Boxtel ‘s-Hertogenbosch Oost Eindhoven Strijp-S Boxtel Eindhoven Strijp-S Eindhoven Strijp-S Boxtel Eindhoven Best Best Eindhoven W Vught Best Eindhoven Eindhoven Geldrop Eindhoven Strijp-S Boxtel Eindhoven Strijp-S Geldrop Geldrop Eindhoven Strijp-S Best Geldrop Eindhoven Heeze Eindhoven Heeze Eindhoven Heeze Maarheeze Eindhoven Strijp-S Geldrop Heeze W Maarheeze BoxtelGeldrop Maarheeze Geldrop Maarheeze Eindhoven Best Heeze Weert Heeze Weert Heeze Weert Geldrop Maarheeze Weert Eindhoven Strijp-S Maarheeze W Maarheeze Eindhoven Heeze Weert Weert

‘s-Hertogenbosch

Venray Venray Venray

w

W

Boxtel Best Boxtel Boxtel

nu

Oudenbosch Bergen Bergen op Zoom Bergen op Zoom op Zoom

Hardinxveld Blauwe Zoom

Mook Molenhoek

Vught Oss Rosmalen Vught Vught ‘s-Hertogenbosch Oost Boxtel Oss West

ve

Roosendaal

‘s-Hertogenbosch

Boven-Hardinxveld

Hardinxveld-Giessendam

t-

Ba

re

nd

re

R Zu ’da id m Ba r

Ce

nt

Dordrecht Zuid Breda-Prinsenbeek Zevenbergen R’dam Noord Dordrecht Zuid Breda-Prinsenbeek Zevenbergen Breda-Prinsenbeek Dordrecht Zuid Zevenbergen Oudenbosch Dordrecht Breda Oudenbosch Stadspolders Lage Zwaluwe Oudenbosch Oudenbosch Breda Lage Zwaluwe Breda Breda Dordrecht Lage Zwaluwe Breda-Prinsenbeek Dordrecht Zuid Zevenbergen Breda-Prinsenbeek Zevenbergen Breda-Prinsenbeek Zevenbergen Roosendaal Oudenbosch Roosendaal Oudenbosch Dordrecht Breda Lage Zwaluwe Etten-Leur Roosendaal Oudenbosch Roosendaal Breda Stadspolders Etten-Leur Breda Etten-Leur Breda-Prinsenbeek Etten-Leur Zevenbergen Dordrecht Zuid Oudenbosch Roosendaal Breda Roosendaal Bergen Etten-Leur Roosendaal Lage Zwaluwe Etten-Leur op Zoom Bergen Bergen Etten-Leur Bergen op Zoom Breda-Prinsenbeek op Zoom Zoom Zevenbergen op

am

ot

R RR R RR R R Zu ’da ZuZ’du Za’dua’da ZZ Z’d’d ’dZ ’da idRidmidm m R RuuidiuRdaidammaum id m RR R R R id m B ’dBaBa Ba BBlBa’darBraar Bar Bl B’dl Ba’dl a’da BBl lB’dl’daa’dBal ’da en laa armenrenren aa eenmnen enaaaamaam m aa a mmam m k RddRrrdRr dr k k k RR R R aakkak ak R’d dre k drde rRed’dre e e e e ’d ’d ’d L L L L L Zwo a chZwZwZw ochcha chZZwwZwo oZwaoccahhcah ch LLooL’do’daa’dLoa ’da t t mmmmmm m imjnb m t ijnijn ijnmtb tm t ijinjnm ijnbmm ijmnmtbt m b bbaaba ba darrd d rd r d r a r d ddrrdarrdarddrard rrddrd rd ecij ecec ec ij eeccecij iejc ij i jiejeije ije het n htht ht en hhtthetnehnten nn n n

ototoetn oeotnteonteont enot eennen en tete tter tteerter ttre trte ttrrtr tr rd rdrd rudm rurddmurdmurmd um uu u u am amamam aamm amam mmm m Ce CeCeCe CCeeCe Ce nt ntntnt nnttnt nt ra ra rara ra rraara ra al al alal al aallal al

In 1860 gaf de Nederlandse Staat een enorme impuls aan de bereikbaarheid van ons land. Meteen leerden we daarbij ook een wijze les: het station hoort even zeer bij het spoor als bij de omgeving.

In het licht van het OV Toekomstbeeld 2040 en de talrijke initiatieven die overal in het land genomen worden om station en stationsomgeving meer met elkaar te verweven, gaat het spoor opnieuw een belangrijke rol spelen bij grote ruimtelijk vraagstukken. Wanneer rijk, gemeenten, provincies, stadsregio’s, vervoerders en spoorbeheerders daarbij gezamenlijk optrekken, kan dit bovendien een belangrijke impuls zijn voor de ruimtelijke kwaliteit van Nederland en het station en de stationsomgeving in het bijzonder. Zo kunnen stations misschien wel meer dan ooit uitgroeien tot een volwaardige poorten tot de stad, wijk, dorp en landschap: generiek wat betreft

Se

L La eid m en m en sc

ha

ns

g on

rs

g on

Ho

GoGoGo eses es

g on

V V VV V VV V Ve W een W een W WeeWeneneen WWWeeeeneW e e es e e ee e ee e n en n V t nd Ve st eVneVde Vest st esntedndeVVneedVe Vssett steennsdetdnd end Ce ee aaCe en CeCe Ceaneean en CCaeeaCaeaeeanCnaeen en aaaaaa aa nt ne l ntr en ntnr trnelntren en nnlttrnrl treelnnnetrn en l l l l ru nd um da umumduamda da uummumddaaudma da m aa a al al al aal lal al He He Op OHpeHe He OlpOpOHpHeeHe He OOppOlp Op m m m he hme mmmmm hehe hmemmm m m m m hheeuhueu heu us use e e usus um en en de dne- n- n- dedesedenen-e-n- en- ssddesede sde He He HeHe He HHeeHe He -D -D n nDoDoDo n n nDDooDo Do nn n n lm lm lmlm lm lm lmlm lm o o Ni NiNi ZNi de NNi iNi NZ i de Z Z Z dede de ZZ Z dZdeede de He on He on HeHe Hoenon on HHeeHeoonHnoen on Nij jm W Wjmjemetejtmee WwWa Wjmjmejme eejtmteWWWwaWetteetteettwe awawa eettteteetteewtwtaeawa wa lm d B lm d B lmlm ldmBd Bd B lm lmlmddlBmdB B d B me e a a a a a i i i i i i i i i ge jc jc gegeng- e jc jrcdjc ggeege ng-ejcjcjc rdjc n- n- n- rdrd rd nn- -n- anar-rdadrd ard He ond ran He ond rHaenHe HoenodndornadnranrHaHeneHeoonHndoedndroraanrndan rangen he he n nAnn hehehe nn n Annhheehe heAnAn An AAnnAn An n lm ’t de lm ’t ldmelm lm’t ’t d’tedeldm lm Du elm l’m’ ’ de’ede de D ddeede de n n DuDudDeu n n n DDuuDu Ddeunn n n dede de o H vo o H ovoo o H H Hvovo ovooo ttoHHt H vtvoHovo vo u ke kekelske kkeeke lkse ls ls ls lsls ls ls He nd ou Hoer nd HeoHue Hendonrd ndouoHuHeoeHouerornHndoednr d nooduuou ooruror orken t t t tt t t nb nbntb nb nnbbnb t nb t ltm t tlm tt t tt t t b u lm lmtlm lm t lmttlmt lmt ur urur ur uurrur ur rg on on onon on oonnon on g gg g gg g g d d dd d dd d d Br Br BrBr Br BBrrBr Br ou ou ouou ou oouuou ou w w ww w ww w w hu hu huhu hu hhuuhu hu De DeDe Deis DDeeiDs eis Dise iDse isis is is A A AA A AAA A ur ur urur ur uurrur ur rn rn rr r rr r r ne ne nene ne nneene ne he he D nAphneehneheD Ape nnhhneehenhe D Ape D DApADepAe pe DD ADAppAeeDpeApe m m e M ldmom me M ldo mmm me M ldo e Me MeldMoldoldo eeMeMMldledolodMo ldo oo o oo o o Ce Ce at oCreCe Ceat or CCeeCe Ceat or Ar Ar AnrAr Aer nn n AnArerAr nAr nn n n e n ateateartnern rn aatteaeterarnntren rn nt Ho HoHoHo HHooHo Ho nn n nn n n t t t n n n n n V V V V V V V ra e h r r rVtnrnnVn n ttrr tr tr n el he rs rs rs rs rrssrs rs al lp em elpelpaheaelhlpmemhem aeaelalplepallaphhaeeelmhlmpemhem aaaalalal aal pe m tt- t- ttt- - t- ter V er er eVr eerrer erV Se SeSe Se SSeeSe Se VoVo Vo VVooVo Vo rp W W WW W WWW W ppoopo pooo ve veve ve vveeve ve ooes o o o o o o o es esespeoso oor peoepsosoeoospooreos oorror orrs rs rs rs rrssrs rs nu nunu nu nnuunu nu Du Du Du rtte DuDuDu te te tret DDsutuDu Dturtetetret srttte t t- t- ttt- - t- ttt t t m mm m mmm m r i i i r r r i-iE i i rr r -Er iv iv erv iv Em EmEmEm EEmmEm Em ooZe en Ze en en ZeZevoZeo vevnenvenvoZZveoeoZoveooZvevemenvnpen vvevonoovooomvpoo Ze pe pepe pe ppeepe pe rt ve rrtt rt e rt ve ve veve vrte vrvteervtertve e na na na nana na nnaana na ar ar ar arar ar aarrar ar

lle

es

pe

Go es

g on

Hamm

G G GG G GG G G Sp ele Sp ele SpSp eSlpeeleele SSppSpeelSeleeple ele Sc au en Sc au SecnSc Scauau aeunenSeScncSc Saacuuau eenanuen en Nu hin bee ONous hin NbueNeuNhiOunhoinshinbebeeNebNOueuNeoOushohiOsNnihnouisn hbibeneebeeeObOoeoOsesos Oos th ne thkth tnhent e ne k k tthkht htnnetehtne nkek k tkt t t k th ne n nH H H n n nHH H H nn n n Ho Ho o o o o o o o en en enen en eennen en s s ss s ss s s H bro H bro H H Hbrborobro HHH bbHrroboro bro ee ek ee ek eeeeeeekek ek eeeeee eeeekkek ek rl rl H H H rl rl rl HH H H rrllrl rl He He en Hee e e e e e e e ee e e ee e e er e La rl LaLnaeLralerlerl n LnLaaLnaeerrlLelarl erl nn n n le Lan rle e e e e e e e n n n n nn n n nn n nnn n en n n DEey d g De Ey E d g DE E dEgd gdDg D DEE E ddgEgd g DdDgD D ge gKe ra K yge ra eygKyegeygreara eraKe KeyygKgeyege ryragaeraeerKeaK K e K a i a a ai i i aa a i ia i i isls a f is ls sheo se lsho f slsshelsohlosfhof fssesseslslsshehlosohoflsfhfo sssfsesese sse ho lv l l v v v l l l vv v v l l l l ve ve en enen en eennen en n n M M M MM M MMM M ar ar ar ar ar ar aarrar ar kt kt kt kt kt kt kkttkt kt

Vlissingen

Arnemuiden

Ka

GGooGo Go eesses es

Vlissingen

Go

Middelburg Vlissingen Souburg

lle

Arnemuiden

pe

Vlissingen Vlissingen

Vlissingen Souburg Vlissingen

Ka

Vlissingen

Vlissingen Vlissingen Souburg Vlissingen Vlissingen Souburg Vlissingen Souburg Middelburg

g on

KaKa Ka KKaaKa Ka pepe pe ppeepe pe llelle lle lllelelle lle -B -B -B-B -B -B-B-B -B ie ie ie ie ie ieieie ie ze K z KzK Kz K zzeeze ze K K Kz K lili li li Ye rui Ylein rui Ye YeruYeri ueilrinui YYeeeYlerienruluiirYnieeuliinrui rs n i n rsge nin rs rs nrsinningnein rrssrsgnenigrnienns ignenin nnggenege nge ek g ek g ekek egk g g eekkek gegkg g e en e en e e enen en ee e eenenen en - K -K - KK- K- K -- - Kr K K ra ra ra ra rraara ra ab bb bbbb bb bbbbbb bb be en ee e ee e e nd di R R R ndni dindi RR R Rnnddinidi ndi Sc Sc ScScSc SSccSc Sc Ri Ri ijk jk il il il jk jk jk ilil il il jkjkjk jk lla lla hi hi hihi hi hhiihi hi e e la la la e e e lalala la ee e e nd nd ndnd nd nnddnd nd ed ed ededed eedded ed -B -B -B-B -B -B-B-B -B am am amamam aamm amam at at at at at aattat at h h hh h hh h h R R R RC RCR CR CR CR CC C C

NL-België (NMBS) M(Benelux) d n n on n NRW on (Regio & n DB/ n on VRR (Enschede-D) (Heerlen-D)) Rhein-IJssel-Express M d n n on n (Abellio on &NRW n n on M(Arnhem-D)) d n n on n on & n n on TWN (TeutoburgerWald-Netz) (Eurobahn/ Keolis (HengeloOldenzaal-D)) Venlo-Hamm DB Middelburg(Keolis) Arnemuiden Middelburg Arnemuiden Middelburg Arnemuiden Middelburg Arnemuiden Vlissingen Souburg Wiederline DB Vlissingen Souburg Vlissingen Souburg Souburg Vlissingen Middelburg Arnemuiden (Arriva) Middelburg Vlissingen Arnemuiden Middelburg Arnemuiden

g on on g

rd

Rotterdam-B-FR-UK)

M d n n on MICE d(NL-Arnhem-D) n n on n on & n n on

g on

te

(Arriva) M d n M g nd d n n n on on n on & n n on Merkidentiteiten g nd M d n nationaal n on en concessies M d n n on internationaal n on & n n on M d n n on

landelijk en M d n& n n n NSon n onon Minternationaal d n n on n on & n n on MThalys d n n(NL- n n on on M d n on & n Rotterdam-B-FR) on & n n n n on on M d n n on Eurostar (NLn M ond n & n n n onon

g on

L LL L LL L L La eid L L eiLdeideid LL LeeidiedLid eid m en amamaemnen en aammameeannmen en m mm m mmm m en enen en eennen en sc sc sc sc ssccsc sc ha haha ha hhaaha ha n n n n nnssns ns s s s s ch Zw t H H HH H HH H H ijn Sp aa Sp aa S S aSaaa aa SS SaaaaaSa aa dr aa rle aa rle papaaaprlaeralerle ppaaapaararlepleralae rle ec rn m rn m rnrnmrnm m rrnnrnmmrmn m ht H wo H wo H H w H owowo HH H wwHoowo wo KKrrKr Kr Zw alf ud Zw alfKr udZwZwaZlfawKlrf aluf dud udZZwwZawalflafZlwfKruaudlfdud ud KrKr Kr Wan weom e W an we e ananwaeownmewee e e aannWawnweewaneomewe ee W We Womomom WWW ooWmmom om Bo Bo BoBo Bo BBooBo Bo o o o gg eg m g oror orm m m oorror omm m m en g Za ernmb g Zmae ernmebngbengmbeg Za eennberbm nb nZbaZea Zam m me eZZaaeZa Zmamm rm ee e e de de dede de ddeede de bu Ko an Keourrv annie eurrvur unKrioe an uuKrerouKrrvo Kuaornnaien anerverKvKeonorKvioeniaeKannoniaen aeenrrvevrv nenireinveie nie gr gr g rg r g r ggrrgr gr r g av av avav av aa a a og dij oggee di-jAs geeg g o-Ags dij ggoggeoeg ogdgi-jdAisj dijeeeoeogeg-oeAg-sAdodis-jgiAdj isj deiejeeee -eA-Aes-sAs -As k k k k k k en en A enen en A vveenvnen vAenA A r r r r r r s s s s A A A A aa Za aa Zaen aean Za aaaa aaZaeZna Za aaaaaeasnkekanZskaZaeaZnakrrZar rsseensnen sen Zu 'da Zu 'da ZuZu'dZa'uda'da ZZuuZ'ud'da'Zadua 'da n n n n n n n n n n d d d d d d a a a a a a a a a e e e e e en an ddeede de n n n n n n n n id m id m id id midm m i i i mmim m A dd d d A de AsAe Ade selftAAA Adelft se dede de selsfte se ddeedelftldfsetselefste se lflfttlft lft Sl Sl Sl Sl Sl SSl lSl Sl Sl 'da Sl 'da ZSalSa l 'Sdl'aSdca'hdZaaa SSllSScl'hd'dSa'adl a'daZaa Sch ZaZaaaZaSacShchSch ZZaaaZaaa ZSaScachShch Sch ie ie ie ie ie ieieie ie ot m ot m ontotom a n oo oa o m n an n n n anan an nn n naannan an dr dr d rd r d r ddrrdr dr er erertemrnsm tteertnresmrmtm e s ss s ss s s ec ec ee e ee e e D D DD D DD D De di didi di ddiidi rdi Sl Sl Sl Sl Sl chch ch SSl lSl Sclchhch ch ui ui A A A uiui ui AA A A uui iui urdi i h h A A A tB t B ie ie ie t Bt Bt B ieieie iettBBt B t B ie ie ve A ' d jk jkjk jk jkjkjk jk Ar 'da A 'd A vA'dA'd 'd v vAAvA'd'd'Ad 'd vv v v jk dr dr dd d dd d d e n m re n a m nd ren am reenrenandrmeanmam enedrnreeednrnneadnammraemn ameenneddndend ec aan ec aan recrecrecaaananaan rreecrcec raeaacananan aan A B A B A AreBA B B rerAeA rAeBB AB B rreere re re A B i Gi Gi GiGi Gi GGi iGi Gi ht ht ho ho htht ht hoho ho hhttht hhthooho ho ijl ijl c c cijiljlAijl ijl cc c c A AA AAA A jlm ch cihjlm lz lz lz lz lz lzlz lz lz Ut UtUt Ut ijlm UUttUt iUjltm ek ek ekek ek eekkeUkt ek m mA htht htmmm m m Ahhttht ht AmA A Am mAm mmm m eee- e- eee- -e- et t A A A A V V V V V V V V V r r r r r r r r r e e e e e e e e e e U U U U U U U U U e e e e e e e e e s s s s s s s s s Ri Ri Ri Ri Ri RRi iRi Ri 'd 'td 'd rr rt r'd tr ch leu tr c t let t c c lce lettletr t cc c lelecrluheu leu MMM Mr 'da r r r'da tet'd'eda'tadea 'da tteete te a ea a je je je je je jejeje je er am ec t T te ec Mhat TreucretecrechthTt ThutMtTueartreeeucrcteec rehchtMtThaTMt TauM tt t t m m n T n TnT Tn T nn n n dAa M A A mArmMdMam M AArdAramdmarMmAdMaMm M rrddraadarda ht Ti Ti Tin Ti e n ht are hthnt ht e e enarnhhttnht hteea eaeraenTaneer n en aaaararar aarA M A M ilb ilil il il lb l l l u u 'd'd'dmm'udumu u mmm m U Lei rwij U Lei UsUrsweUij LeLi eAibLeriwrUiwUj BiArUjw'sisAjeUbLLeeiLiei LrAerw'wsirisjiwesj siejrBswseijAb BsAssseB'sesAeBbAsbs'deAabmA'Aui'dBAB'B'dAAabbmABb uAidbAA' 'A' A' 'dmam uid 'da'dma'mduaimm ur ur T T T bubr urbur TT T Tbbuurbrur bur d id id aammam iadidmid id Ti Ti tr t H dnn n nH H dHd d HH H dd Hd d d d t tn t d d d Htt td nt ddHd dd n n n g g ilbilb ilb g g g iliblbilb ilbgg g g lb lb ec sch de rec schrercedcerecscchsocuhscdoherldreeeucracdemeccoreuscscchoshlceh adsmdcehedereude cou orleeruaemurcDeoiuceuomucoolSeouclaeomearlDerermepiureauemmuccoroSeucucuouooelcelroepulaeammoamleDaiemm CSecn eDripDemieDmiSecmSceSrCcperepneDrDipeiDemimemDSSCciecSeCmcneeerCrpnSepecrpnerp CCeeCnnenCen Re Re u u u ReRe Re uu u uRReeRe Re ur ur es es rgrg rg eses es rrggrg rg eesses es ht eUR htU U Ue R hththtUUe URdeeReURndhkhetthtdhe eteRnRedR e R ke de ndkeke kdeedendidennd nodkkoeerkedidekendeenndoddnoedr nd e ietnr ooer e ieenienioeonortorrooere eieienineetnrotoioreorontrorr oor ttrrtr tr g g Ut ho ho U U U hoho ho UU U U hhooho ho n n n n n n l l l l l l l l l Un Un re e e e recree re tee e cee rreetre re tCr tr tr ij C C tCtrr tirj ij trijre CeC C Cijirj eij ij e aaaaaa aa caea t cece cte at a tnn n ccneeaceaatatcaeta t Ce tirjen re eecec ec n e e eeeccnecn enc chnee e enn cnh n n f f nivnivniv f f f nnivinviv nivff f f chn n n chcPh chnn n nP cchhch ch iv iv c c P P P P P P P l l l l ll l l n n n n n n n n n h h h h h h h h h er er er er er eerrer er t t atr t a r tt t t ar ar ar ar aarrar Plar tV tr t V trVt Vt V trtr ttrVVt V t Vt ttrrtr trt si si si si si ssi i si si k k k kk k kk k k U U UU U UU U U te te te te te tteete te aa Ut Uat al aaUr tUt UZut ataraeaalr araaUrUttUataalUaZtaluaaaatalrarear aarZauaZaautalrlZaeturleatarel ZZuuZtutrreetZrue tre it it i i i ii i i rt tsre re riel cts ts tsrreere reil ttscsts ts il il cilc c re re sc N NN N NN N N Ti Ti TiTi Ti t t t TTiiTi Ttit t t chc c ecn htchch chcc c cen chchthch chenenhtehnt ht ilieleniBlncecNhnhtacitlhetn cht ch c h Bu aa BuBuaaBaua aa BBuuBauaaaaBau aa lb lb lblb lb lblblb lb ehthHtHhHt He e ehhttht ht ee e e B u s a rd Ho t L Ho e R HohHtoLHo r r r r r r r r s s s s s s s s B B B B B B B B B ur ur ururur uurrur ur d d d d d d d d RLi uoLouuoLu ouRi Ri RLi LuuLu Lu RRi iRi Ri u us su en us su enusus ussusu esnuen enuussus ssuuussueennseun en un ut ijn utuutnut ut g g gg g gg g g su m -H su H Hm H - susu smu mHH -m en eneenten jnnetntteeenttnneent tejnnjn jnnneetntet netjnjnjn jnssu H et en H - H-issuumsmummmsumm- - m- m M il Mm ilv MmMilvMilv ilv m mMMmMilivlviM l l Ca Hou ten Ca Hou CaCteanCaHoHuoHu otuentCeCantaCean HCHaooHuuouHttoeenutnen ten Zu ed ve edZuer edZeudeerder er ZuZeuedZdeudeervredr ver ZZuuZu Zu st st te t s s s t t t ss s s tt t t r iaidsu el Cu C CeluCu Cuen telteltCeClueuCnuenCeun tteeltlel teeelnnen en H H id ia PsHumH H ia iPdasuPiasmuPmsHuHmHid HidiaiaiPdiaPssuPumsimua mPsumididid id Oi Oi OiOi Oi OOi iOi Oi lu nul llu l l l l l ll l l ilv Pa m ilv le ar ilvilvilv ar ar ar ilivlvilv ilvaarrar ar em emmemem umumluelmemlmem lem uummum um m st st st st st ssttst st rk m k k k k e e e e e e e er er er er er eerrer er bobo bo bboobo bo G G G G Gbo GGG G bo rs rs rsrs rs rrsesrs erkks k k w w ww w ww w w el el elel elrg eellel el rg rgrg rg rrggrg rg u u u u u u u umum ijk ijk ijkijk ijk ijikjkijk ijk m m mm m mm de Z dedZZeZde Z ddeede de Za ZaZdaeZa rmalt raam rrmmrm rm ltb ltbltrbm ltb ltrlatbm ltrmalt Ba Ba BaBaBa BBaaBa Ba albom aolm aboloambmol mabl om aallal al om omom ar ar arar ar aarrar ar se m semsmemse m sseese se m m msem n n nn n nn n n n el neelnleln el nn n n el el el nel

BSbm analyse concessies & lijnen BSbm analyse concessies & lijnen g on

Roermond

Heerlen Woonboulevard Beek-Elsloo Heerlen Echt Beek-Elsloo Heerlen Beek-Elsloo Heerlen Woonboulevard Voerendaal Woonboulevard Woonboulevard Geleen-Lutterade Voerendaal Bunde Sittard Geleen-Lutterade Voerendaal Voerendaal Geleen-Lutterade Klimmen-Randsdaal Bunde Bunde Beek-Elsloo Heerlen Bunde Meerssen Klimmen-Randsdaal Beek-ElslooSusteren Woonboulevard Heerlen Klimmen-Randsdaal Meerssen Beek-Elsloo Klimmen-Randsdaal Heerlen Woonboulevard Maastricht Meerssen Voerendaal Meerssen Geleen-Lutterade M Woonboulevard Ho V S No aa Voerendaal Maastricht u al ch Bunde Voerendaal Maastricht M Maastricht N Moa stri HHHouthVVea kenSSc in Bunde Sittard Maastricht Randwyck Klimmen-Randsdaal NNooMoaardaas Heerlen c oo t Vamlk Sbch o Beek-Elsloo Bunde oMeerssen Klimmen-Randsdaal richtuutthheamllkk-Seetn cuhhriiignn op G orrdasstttWoonboulevard Maastricht Randwyck o r Klimmen-Randsdaal rdd riicht heem- enn.bbGu n oop eu Maastricht Randwyck Randwyck Eijsden Meerssen Maastricht cVoerendaal hhtt m--SSt.buuerrrgl pp GGe l Meerssen Maastricht Eijsden Stt.G rgga Geu Visé M Eijsden Maastricht Geleen-Lutterade Eijsden NoMaa HHou Va .SGGceeerlach euulll Bunde Visé Maastricht N Moa s o t V lk S hrri l c Visé Klimmen-Randsdaal Visé NoooardaasttricHouuthhVeaamlkeenSbcchinnlaaocchhh Maastricht Randwyck Beek-Elsloo Meerssen r h t e lk-Sen uhin op orrdstHeerlen Maastricht Randwyck riiccht hem tnburg p G d Woonboulevard Maastricht Randwyck Eijsden htt m--St.bGuerg op Geeul Maastricht St.G rrg G u Eijsden Voerendaal M Visé Eijsden No aa Hou Va .SGceerllach eull Visé Bunde t lk hri ac or str Visé Randwyck d ic hem enb nlaochh Maastricht Klimmen-Randsdaal ht - u p Meerssen St. rg Ge Eijsden Ge ul rla Visé Maastricht M ch No aa Hou Va Sc t lk hi or str d ic hem enb n o Maastricht Randwyck ht -S ur p G M g t eu .G Eijsden er l la Visé ch

Eygelshoven Eygelshoven Eygelshoven Chevremont Eygelshoven Chevremont Chevremont Chevremont

Eygelshoven Kerkrade Eygelshoven Herzogenrath Kerkrade Centrum Eygelshoven Chevremont Kerkrade Kerkrade Herzogenrath Centrum Chevremont Herzogenrath Centrum Chevremont Herzogenrath Centrum Eygelshoven

Kerkrade Kerkrade Chevremont Herzogenrath Centrum Kerkrade Herzogenrath Centrum Herzogenrath Centrum Kerkrade Eygelshoven Herzogenrath Centrum Chevremont

Kerkrade Centrum

Herzogenrath

Liège

M

M M M M M

7

Stations en wandelroutes

Station op of zeer nabij LAW Lange Afstands Wandelpad Nationaal Park Nationaal Landschap Water Spoor en overige stations

18

Stations en fietsroutes

Station op of zeer nabij LF Lange Fietsroute Nationaal Park Nationaal Landschap Water Spoor en overige stations

19

Mantgum

Sneek Noord

Texel

Sneek Workum

Helder

IJlst

800/2900 3000

er Zuid

Hindeloopen 37100

ulowna N LIJ IJK D T UI SL AF

chagen

aard

KoudumMolkwerum Stavoren

oord

Noord-Holland

m

IJsselmeer Wognum

Hoorn Kersenboogerd

Uitgeest Krommenie-Assendelft

Hoorn

Zaandam Kogerveld Zaandam

Purmerend Purmerend Weidevenne

4000 7400 4600 5800 4500 4800 5400 2100 2200 800/2900 3000 3900/2900 900 IC Direct Thalys 1000 Eurostar

Amsterdam Zuid

Markerwaard

Dronten

14600 15800 1500 2600 ICE

00

24

Almere Oostvaarders Almere Buiten 00

Amsterdam Sciencepark Diemen

26

Almere Parkwijk

00

18

0/

70

0

0 24

0

60

14

00

43

0

90

14

Almere Centrum

Almere Muziekwijk Almere Poort Putten

Amsterdam RAI Amsterdam Bijlmer ArenA

Duivendrecht

Diemen Weesp NaardenBussum Zuid Bussum Zuid Hilversum Mediapark

Nijkerk Amersfoort Vathorst Hilversum Baarn

20

Lelystad Centrum

Flevoland

Amsterdam Muiderpoort

Amsterdam Amstel

700/1800 2400 (1)1600 2400 4300

31 00 35 00

Bovenkarspel Flora

Purmerend Overwhere

Amsterdam Centraal

Amsterdam Sloterdijk

Enkhuizen

4500 3900/2900

3300 3900/2900 4500

Zaandijk Zaanse Schans Koog aan de Zaan

m n

BovenkarspelGrootebroek

Hoogkarspel

Wormerveer

urg

Alphen aan den Rijn

ORN-MEDEMBLIK HO Medemblik

4800

k

MUS.STOOMTRAM

800/2900 4800 3000 3400

oo

Obdam

ZUIDERZEELIJN

ar

Amsterdam Holendrecht

Hilversum Sportpark Soestdijk

Amersfoort

0 /6 0 5 0 0 00 56 0 0 8 15 0 0 Amersfoort 6 11 0 0 7 11 1600 1700 140/240/1500 31400 31300

Schothorst

Visies en beleid

Visies en kaders en ontwerpuitgangspunten Het Spoorbeeld daagt uit tot samenhang en integraliteit. Voor iedereen die aan het spoor werkt dient het als een inspirerend hulpmiddel. Ieder jaar werkt Bureau Spoorbouwmeester aan het scherp en actueel houden van het Spoorbeeld. Nieuwe opgaven worden verkend, visies geactualiseerd en kaders en ontwerpuitgangspunten bij de tijd gebracht. In dit hoofdstuk volgt een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen in 2018.

Duurzame spooromgeving Bureau Spoorbouwmeester ondersteunt ProRail en NS in het realiseren van hun duurzaamheidsambities. De focus ligt op een transitie naar energieneutrale, groene en circulaire stations- en spoor(omgevingen). In dit licht werkte Bureau Spoorbouwmeester in 2018 mee aan het opstellen van de ruimtelijke randvoorwaarden voor de opgave van energie-opwekking op P+R terreinen en de architectenselectie.

Ook leverde Bureau Spoorbouwmeester input voor de Circular Design Challenge van ProRail met als onderwerp ‘Hergebruik van spoorse materialen’.

Verder is Bureau Spoorbouwmeester gestart met het schrijven van een essay over circulair materiaalgebruik. In 2018 werd samen met NS en ProRail gewerkt aan de Aandachtspuntenlijst voor het ontwerpen van duurzame stations.

Samen met NS en ProRail werd in 2018 het Handboek Zonnepanelen opgeleverd. Een beleidsstuk over de

esthetische inpassing van zonnepanelen op stations. Op station Eindhoven werd de sporenkap voorzien van zonnepanelen. De inpassing is gerealiseerd conform de uitgangspunten van dit nieuwe Handboek.

Update Handboek belettering en bewegwijzering van Nederlandse treinstations ProRail Stations en Bureau Spoorbouwmeester zijn gestart met de verbetering en actualisatie van het Handboek Bewegwijzering OVS-00214.

In 2018 is verder onderzocht of binnen de huidige bewegwijzeringssystematiek de verschillende vervoersmodaliteiten gelijkwaardiger gepositioneerd kunnen worden. De geüpdatete versie van het handboek heeft de review inmiddels doorlopen. In het voorjaar van 2019 wordt de update afgerond.

Kaders en ontwerpprincipes kleuren Bureau Spoorbouwmeester werkt in opdracht van ProRail en NS aan een uitbreiding van de algemene ontwerpuitgangspunten wat betreft kleurgebruik. Dit heeft geresulteerd in nadere specificaties voor kleuren, folies en RAL-poedercoatings. In 2018 is gestart met de aanleg van een kleurendatabase. Deze database bevat talloze kleuren die in de rijke historie van de spoorwegen zijn toegepast. Ook zijn het kleurgebruik en de profilering van vervoerders, concessieverleners en andere spoorgerelateerde organisaties in kaart gebracht. In 2019 worden de bevindingen meegenomen in een update van het Spoorbeeld. Ook zullen de kleuren en specificaties een plek krijgen in het Overzicht Stationsobjecten 2.0.

Kunstcommissie De Kunstcommissie is een initiatief van NS Stations, ProRail en Bureau Spoorbouwmeester. Hoofdmoot van de werkzaamheden bestaat uit de advisering over bestaande en nieuwe kunsttoepassingen in en bij station. De adviezen worden doorgaans uitgebracht aan ProRail

21

en NS. Daarnaast staat de commissie open voor vragen van derden. In 2018 adviseerde de Kunstcommissie over kunstwerken bij de stations Amsterdam Sloterdijk, Zaandam, Groningen en Leeuwarden. Ook werd geadviseerd over de ontmoetingsplekken op de NSP-stations en de kunst in de outillage beschuttingssystemen. Verder kreeg de commissie verschillende vragen van kunstenaars. Veelal betrof het verzoeken over het plaatsten van een kunstwerk.

Inventarisatie Kunstcollectie In 2018 werd een grootschalig project afgerond: de inventarisatie van nagenoeg alle kunstwerken in en om stations. Naast een objectgerichte beschrijving is gewerkt aan een duiding van de kunstcollectie als geheel. In samenspraak met de Kunstcommissie heeft Bureau Spoorbouwmeester het initiatief genomen het resultaat van de inventarisatie publiek te maken. Daarbij is in 2018 gestart met het vullen van een online-database. Ook is gestart met de voorbereiding van een boek: De kunst voor het reizen. Zowel het boek als de website zullen gepresenteerd worden op het Spoorbeeld Symposium in mei 2019. Met het boek en de site wordt de inventarisatie toegankelijk voor een brede doelgroep binnen en buiten de spoorsector. Daarnaast dient de inventarisatie als basis voor een Plan van Aanpak aangaan de beheer en onderhoud van de diverse kunstwerken door NS en ProRail. Bureau Spoorbouwmeester en extern adviseur Tanja Karreman adviseren over dit Plan van Aanpak.

Het Stationsconcept Het Stationsconcept is toe aan een update. Directe aanleiding is de studie naar het Openluchtstation en de daarin blootgelegde noodzaak van een comfortabel ontvangstdomein in de buitenlucht. Dit is zeker aan de orde op die plekken waar het stationsgebouw z’n functie verloren heeft. Een andere aanleiding volgt uit

22

het Handelingsperspectief Knooppunten waaraan NS Stations, ProRail en het Ministerie van IenW werken. Het Handelingsperspectief vraagt vooral aandacht voor multimodale OVknooppunten op lokale en regionale schaal. Zij groeien de komende jaren uit tot een grote opgave. De update van het Stationsconcept betreft vooral de hoofdstukken over de toepassing van de Stationsdomeinen. De visie zelf, inclusief de verdeling in domeinen, blijft intact. Daarbij is de update een goed moment om de bestaande cases en de bijbehorende foto’s en schema’s te actualiseren. Voorts krijgt de tekst als geheel redactionele aandacht en wordt een nieuwe lay-out ontwikkeld die de lezer ondersteunt in de navigatie door het document. In 2018 is gestart met de update. In 2019 zullen de geüpdatete teksten en schema’s aan NS en ProRail ter review voorgelegd worden.

Visie op Camera’s Bureau Spoorbouwmeester heeft voor ProRail en NS een Visie op Camera’s opgesteld, inclusief een handleiding die helpt bij de vervaardiging van integrale cameraplannen. De handleiding bestaat uit kaders voor de afstemming van camera’s onderling en de relatie met andere objecten in en op stations. In 2019 wordt de visie uitgebreid met criteria voor de toepassing van camera’s ter preventie van suïcide op het spoor.

Visie op Geluidsschermen Bureau Spoorbouwmeester maakt zich sterk voor lage schermen die het geluid dicht bij de bron reduceren.

Lage schermen hebben het voordeel dat ze weinig ‘visueel rumoer’ creëren.

Reizigers kunnen ongehinderd uitkijken over het landschap. Andersom hebben ook omwonenden aanzienlijk minder last van een visuele obstakels. Verder zijn lage schermen duurzaam: ze zijn klein en vragen minder materiaal. Maar wat voor effect hebben lage schermen op, bijvoorbeeld, het onderhoud van de spoorbaan? En hoe zullen reizigers en omwonenden de lage schermen

werkelijk waarderen? Op zoek naar antwoorden startte ProRail in 2018 een uitgebreid onderzoek. De resultaten komen in 2019 beschikbaar.

Visie op Informatie Bureau Spoorbouwmeester heeft met NS Stations en ProRail zitting in het Kwaliteitsteam van de Visie op Informatie. Het team adviseert over de toepassing van de visie, met name in afwijkende situaties. In 2018 werden in vergelijking met eerdere jaren wat minder adviezen uitgebracht: veel opgaven konden ‘binnenshuis’ opgelost worden en behoefden geen inmenging van het Kwaliteitsteam. Wat betreft de doorontwikkeling van de Visie op Informatie werd met NS Stations een workshop georganiseerd rond de toepassing van folies in stations. De workshop zorgde voor een mooi inzicht: een proactieve samenwerking tussen medewerkers van NS en ProRail op het gebied van retail, media en tijdelijke seizoensaankleding werkt! Verder rondde Bureau Spoorbouwmeester in 2018 de Spoorbeeld Retailposter af. Deze poster geeft een handzame samenvatting van de kaders en ontwerpprincipes voor de commerciële gevelzone van retail-units. Tot slot adviseerde ons bureau NS Stations over de uitwerkingen en wijzigingen van het Handboek Retail. In 2019 zal NS Stations aangeven in welke volgorde en met welke prioriteit aan de betreffende uitwerkingen en wijzigingen gewerkt zal worden.

ervaren. In 2018 is gestart met een studie naar middelen in het ontvangsten omgevingsdomein van kleine stations. In 2019 komen ook de andere domeinen aan bod, evenals de grotere stations. Verder wordt in 2019 gestart met de integratie van de resultaten binnen de Visie op Stationsoutillage.

Visie op Lichtobjecten Veel stations hebben te maken met een toename van doorgelichte of verlichte objecten. Dit vraagt om een duidelijke hiërarchie tussen informatiemiddelen en overige lichtobjecten. Bovendien vergt het een goede afstemming tussen lichtsterkte en de omgeving. In dit licht werkt Bureau Spoorbouwmeester in opdracht van ProRail en NS Stations aan nieuwe kaders en principes voor het ontwerp en de toepassing van lichtobjecten.

In 2018 zijn de kaders en richtlijnen voor de reclamedragers opgesteld.

In 2019 vindt de evaluatie van deze criteria plaats. Ook zal dan een start gemaakt worden met een uitbreiding van de criteria ten behoeve van de nieuwe indoor treinbeeldschermen (TB-schermen). Samen vormen de criteria het fundament voor de Visie op Lichtobjecten.

Visie op Informatie: Studie Plaatsingsmiddelen De Studie Plaatsingsmiddelen heeft een directe relatie met de Visie op Informatie en de inrichtingsprincipes van de Stationsoutillage. De studie heeft een belangrijk doel: alle spoorpartners voorzien van een zo compleet mogelijk overzicht van alle middelen en stationsobjecten en hun gewenste plaatsing. Hierdoor kunnen reizigers het station op een logische, begrijpelijke en eenduidige manier

23

Visie op Outillage: addendum Sinds 2016 werd gewerkt aan een addendum voor de Visie op Outillage.

Hierin krijgen nieuwe objecten een plek, waaronder een smalle perronbank, een toilet en een nieuwe reclamedrager. Aansluiting op de bestaande Outillage staat voorop.

In 2018 is het addendum afgerond.

Verder is doorgewerkt aan het ontwerp van een smal beschuttingssysteem voor smalle perrons. Ook is gestart met de ontwikkeling van een windscherm dat evenwijdig aan de perronrand geplaatst kan worden.

Visie op Verlichting Hoe kan licht de ervaring en beleving van de reiziger optimaal ondersteunen?

Welke bijdrage kan licht leveren aan een prettig(e), overzichtelijk(e) en veilig(e) station(somgeving)? En kunnen reizigers zich nog meer welkom voelen door een goede inzet van licht? Dergelijke vragen staan aan de basis van Nieuw Licht op Stations: de gezamenlijke visie op verlichting van NS, ProRail en Bureau Spoorbouwmeester. In de visie staat een innovatieve manier van kijken centraal. Uitgangspunt is dat verlichting integraal wordt aangevlogen en een duidelijke relatie heeft met andere projecten en programma’s. Dit betekent dat verlichting veel meer is dan louter een technische opgave. Op basis van Nieuw Licht op Stations zijn NS en ProRail inmiddels gestart met concrete plannen. Deze ‘beproeven’ de visie en de bijbehorende strategie in de praktijk. Op basis van de resultaten zullen kaders en ontwerpuitgangspunten opgesteld worden.

24

25

Eemshaven Warffum

Uithuizen Usquert

Roodeschool

37600

Ameland Uithuizermeeden

Baflo Bedum

Winsum

Delfzijl West

Loppersum Stedum

Appingedam

37700

Delfz

Sauwerd

Deinum

Leeuwarden 37200 37100 37000

Groningen

Groningen Noord

Friesland

37700 37600

yp

Schiermonnikoog

Leeuwarden Camminghaburen Hurdegaryp Feanwâlden De Westereen

37400 37300 9000 600 1800

Zuidhorn Buitenpost Grijpskerk

Groningen

37400 37400 37300

Groningen Europapark

ZUIDERZEELIJN 20100 37500 37800 6200 8100 500 700

ntgum Grou-Jirnsum

Noord

Haren

Sneek

HoogezandSappemeer

Kropswolde

Martenshoek

Zuidb

Sappemeer Oost

Akkrum

Veenda

Assen

Wilderv

Barev

Heerenveen

Stadskan

Musselkan

Beilen Wolvega

Drenthe Steenwijk Hoogeveen

Meppel

ZUIDERZEELIJN

500 700 8100

600 1800

13800 3800 8000

Zwolle Stadshagen

Dalfsen

Zwolle

8500

Ommen

Hardenberg

31000

Mariënberg

Vroomshoop

Raalte

Daarlerveen

Kampen Dronten

Kampen Zuid Wijhe Wezep

26 ‘t Harde

Overijssel

Gramsbergen

Dalen

RN HO RD NO NDE OR EV CO

7900 17900

1600

5600 500/600 700/1800 14600

Heino

Coevorden

13800

Programma’s

Concrete langlopende ontwerptrajecten Programma’s hebben betrekking op specifieke routes en trajecten of op het gehele netwerk. Veelal gaat het om concrete, veelal langlopende ontwerptrajecten. Voorbeelden zijn GSM-netwerken op stations en het programma Opschonen stations.

Binnen de programma’s vervult Bureau Spoorbouwmeester een adviserende rol. Bovendien is Bureau Spoorbouwmeester actief betrokken bij selecties, pilots, reviews en het opstellen van (ontwerp)briefings. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van alle programma’s waar ons bureau in 2018 bij betrokken was.

Combimast ProRail ontwikkelt in samenwerking met Bureau Spoorbouwmeester een nieuwe standaardmast.

Deze ‘combimast’ combineert meerdere functies: verlichting- en omroepinstallatie, bewegwijzering en de stationsklok. Hierdoor zijn minder masten nodig op perrons. In 2018 zijn componenten als camera’s, verlichtingsarmaturen en luidsprekers beproefd. Ook is een proefopstelling gemaakt op de binnenplaats van de Inktpot. Op basis van de resultaten en de lessons learned hebben ProRail en Bureau Spoorbouwmeester de ontwerpuitgangspunten uitgewerkt.

De combimast is vervolgens door ipv Delft doorontwikkelde tot een definitief ontwerp. In 2019 volgt nog een pilot op een aantal stations. Hierna zal de combimast vrijgegeven worden als de nieuwe standaardmast.

Duurzame spooromgeving ProRail en NS hebben ambities op het vlak van duurzaamheid. De nadruk ligt op een transitie naar energieneutrale en circulaire stations- en spoor(omgevingen).

Bureau Spoorbouwmeester adviseert en ondersteunt ProRail en NS bij de realisatie van de duurzaamheidsambities.

Zo werkte Bureau Spoorbouwmeester mee aan een richtlijn over de inpassing van zonnepanelen bij (ProRail-)stations en de ontwikkeling van duurzame lichtmasten. Ook leverde Bureau Spoorbouwmeester input voor The Green Quest: een zoektocht naar oplossingen voor groener en duurzamer ondernemen. Verder verscheen een reeks artikelen op spoorbeeld.nl.

Ze belichten lopende projecten en initiatieven op het vlak van duurzaamheid.

Zo is bijvoorbeeld de Stationsscan duurzaamheid beschreven en als werkmethode aan de website gekoppeld.

GSM en GSM-R Nederlanders en hun smartphone: ze zijn onafscheidelijk en men verwacht eigenlijk overal goed bereik. Dat geldt zeker ook op stations. Helemaal bij verstoringen vertrouwen reizigers op hun reisapp.

Slecht bereik is een grote dissatisfier.

Al dat internetten, chatten, appen en mailen geschiedt allemaal draadloos.

Maar de voorzieningen die daarvoor op getroffen moeten worden zijn niet van de lucht. Mobiele providers investeren veel in het GSM-netwerk op high traffic locaties als stations. Daarnaast beschikt ProRail ook over een netwerk: het GSMRailnetwerk (GSM-R). Dit netwerk draagt zorg voor de communicatie op en rond het spoor. De fysieke weerslag van al die mobiele netwerken heeft de volle aandacht van Bureau Spoorbouwmeester.

Zo heeft ons bureau een systeem ontwikkeld waarmee een ruimtelijk antwoord gegeven kan worden op de enorme groei van het aantal antennes op stations. Dit gebeurde samen met de mobiele providers, ProRail, NS en ipv Delft. Dankzij de uitgedachte plaatsingscriteria en een speciaal ontwikkelde box kunnen de antennes nu

27

goed ingepast worden tussen alle andere voorzieningen. Dit komt de ruimtelijke beleving ten goede. Ondertussen zorgt het dat reizigers goed gebruik kunnen maken van hun smartphone.

Informatiepunt Het Landmark is een multifunctioneel informatiepunt dat inspeelt op de informatiebehoefte van reizigers bij kleine stations zonder gebouw of stations met gebouwen die niet meer in gebruik zijn. Het Landmark zorgt voor een betere vindbaarheid van vertrek- en aankomstinformatie. Daarnaast versterkt het de herkenbaarheid van station, hoofdentree en uitgang. Eind 2018 is gestart met een pilot op de stations Tiel en Buitenpost. Tijdens de pilot wordt de exacte meerwaarde van het Landmark onderzocht. Daarnaast helpt het bij de optimalisatie van het ontwerp. Bureau Spoorbouwmeester is betrokken bij het project en adviseert onder meer over de aansluiting op de Visie op Informatie.

Daarbij kwamen in 2018 thema’s aan de orde als de ordening van de informatie, de plaatsingsprincipes, de zonering, de typografie, de vormprincipes en de doorlichting en luminanties.

Ook is veel aandacht uitgegaan naar de relatie tussen het Landmark en andere middelen op het station.

Ontwerpgestuurd beheer Samen met NS en ProRail werkt Bureau Spoorbouwmeester aan een methode om nieuwe stations te beheren vanuit de gerealiseerde kwaliteiten. De methode omvat een praktische en vooral ook inspirerende handleiding voor onderhoud en beheer. De handleiding borgt de bestaande kwaliteiten en kan bovendien gebruikt worden voor de briefing en toetsing van toekomstige uitbreidingen en/of veranderingen. Vooralsnog richt de methode zich op grote (NSP) stations.

Zij beschikken inmiddels allemaal over een Ontwerpgestuurd Beheerplan.

Daarbij is ieder document opgesteld door het betreffende ontwerpteam en geadresseerd aan de betreffende eigenaren. In overleg met NS, ProRail en

28

andere stationseigenaren wordt in 2019 gestart met de implementatie van de beheersplannen in het dagelijks beheer.

Opschonen stations Kan een integrale (her)inrichting van het ontvangst- en/of omgevingsdomein – inclusief het weghalen of verplaatsen van objecten – de reisbeleving versterken?

Het programma Opschonen stations gaat op zoek naar antwoorden op deze vraag. Aanleiding is de verrommeling die gaandeweg is ontstaan op en rond veel stations. Verschillende oorzaken liggen hieraan ten grondslag: van het bijplaatsen van objecten zonder ordening tot het achterblijven van beschadigede objecten of objecten die hun functie hebben verloren. Andere oorzaken zijn een verscheidenheid aan verlichting; een ruimtelijke indeling die niet is meegegroeid met het station en diversiteit aan bestrating die vaak ontstaan is na schade of andere veranderingen. Op zoek naar oplossingen voor de korte, middellange en lange termijn betrekt ProRail NS, gemeenten en – waar nodig – andere stakeholders bij het programma Opschonen stations.

Bureau Spoorbouwmeester vervult een inspirerende en adviserende rol binnen het programma. Daarbij denken we mee over oplossingen en kansen die op de korte, middellange en lange termijn de kwaliteit kunnen borgen. Daarnaast adviseert ons bureau over de raakvlakken met bestaand(e) beleid en richtlijnen plus de overlap met andere projecten.

Nieuwe Outillage Ook in 2018 werden weer veel stations voorzien van nieuw meubilair. Bureau Spoorbouwmeester is als adviseur betrokken bij de uitrol van deze nieuwe outillage: een uitvloeisel van de Visie op Outillage. De uitrol leidt van tijd tot tijd tot optimalisaties en/ of tot nieuwe vragen en opgaven. Soms zijn deze heel specifiek: maatwerk is dan aan de orde. Een voorbeeld is het windscherm langs het perron in Middelburg. Het beschuttingssysteem uit de outillage vormde hier de basis.

Lichte aanpassingen van het basisontwerp hebben geleid tot een specifieke oplossing. Elders hebben optimalisaties van het beschuttingssysteem geleid tot een algehele verbetering van het ontwerp. Hetzelfde geldt voor het commercieel paviljoen. Daarbij is in Zwolle de eerste (geoptimaliseerde) kiosk in gebruik genomen.

OV-Chipkaart en Poortjes op stations (OVCP) Zeker op veel grote stations is toegang alleen nog mogelijk met een OV-chipkaart of een passagepas. Met het plaatsen van poortjes is de inpassingsopgave nagenoeg afgerond. Een aantal ‘lastige’ stations staat nog op de lijst: plekken waar de ontwerpopgave nog niet was afgerond of waar door externe factoren aanpassingen nodig bleken. Volgend uit eerdere adviezen, zette Bureau Spoorbouwmeester hier vol in op de grootst mogelijke synergie tussen OVCP en andere stationsprojecten en -programma’s. Ook in 2019 zal ons bureau betrokken blijven bij de OVPC-operatie.

De nadruk zal liggen op de laatste inpassingsontwerpen en de begeleiding van beheer- en aanpassingsvraagstukken.

Overzichtsposter Retail en Services 1.0 Op basis van de regels en richtlijnen uit het handboek Retail en Services (onderdeel van de Visie op Informatie) is een overzichtsposter ontwikkeld. Het is het spreekwoordelijke broertje – of zusje – van het bekende Spoorbeeld Overzichtsposter Stationsobjecten.

De Retail en Servicesposter toont de samenhang tussen de regels en vormgevingsrichtlijnen. De afbeeldingen zijn voorzien van korte toelichtende teksten. De poster wordt digitaal aangeboden en bevat links naar de betreffende regelgeving in het digitale handboek. In een kleine oplage wordt de poster ook geprint.

PHS-corridor Amsterdam Alkmaar De treinfrequentie tussen Amsterdam en Alkmaar wordt verhoogd als onderdeel van het Programma Hoogfrequent

Spoorvervoer (PHS). De operatie omvat de aanleg van nieuwe sporen en wissels.

Deze worden op zorgvuldige wijze ingepast binnen de bestaande contouren van de sporenbundel. ProRail en de gemeente Amsterdam hechten grote waarde aan de ruimtelijke kwaliteit van de baan die als een groen lint door de stad slingert. Bureau Spoorbouwmeester hielp hen bij het formuleren van ruimtelijke ambities voor deze ‘groene rivier’ welke een bijdrage moet gaan leveren aan de leefbaarheid en een uniek ‘groen stedelijk beeld’ vanuit de trein. In 2018 zijn studies gedaan naar de transferaspecten van de verschillende scenario’s. Ook is onderzoek gedaan naar de impact van de transferkeuze die al dan niet kan leiden tot een vernieuwing van de tunnel of het inpassen van een nieuwe traverse. Op basis van een bestuurlijk besluit heeft ons bureau in 2018 advies uitgebracht over de impact van de voorgestelde varianten.

Pictogrammen afvalscheiding Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat heeft standaardsets van kleuren, namen en pictogrammen voor afvalscheiding ontwikkeld.

Zo kan uniformiteit en daarmee afvalscheiding worden bevorderd. Voor de toepassing van de pictogrammen is een gebruiksrichtlijn opgesteld.

Deze is inmiddels vrijgegeven. ProRail en NS streven ernaar deze richtlijnen af te stemmen op de afvalstromen in het publieke spoordomein. Creatie van eenduidigheid staat voorop, zowel in treinen als op stations. Daarnaast heeft NS de ambitie om de richtlijn ook door te voeren in kantoren, bij werkplaatsen en in andere verblijven.

Bureau Spoorbouwmeester adviseerde in 2018 om de richtlijnen af te stemmen op het station. Daarnaast wezen we NS en ProRail op de landelijke uniformiteit die Rijkswaterstaat nastreeft. Dit wordt ondersteund door behalve de richtlijnen ook de pictogrammen en de kleuren ‘open source’ te delen. De uitwerking zal in 2019 verder vorm krijgen.

29

Retrofit zonne-energieopwekkingsysteem fietsenstalling overkappingen ProRail wil haar bedrijfsvoering verduurzamen. Volgend uit deze ambitie onderzoek ProRail de mogelijkheid om duurzame energie op te wekken via eigen assets. Zo staan bij veel stations overdekte fietsenrekken, ook wel tulpen genoemd. De kappen hebben de potentie drager te zijn van een energieopweksysteem. In totaal zou het kunnen gaan om een capaciteit van vijf tot zes GWh aan elektriciteit. ProRail doet eerst een haalbaarheidsstudie naar een retrofit zonne-energieopwekkingsysteem.

Deze kan op de bijzondere vorm van de tulpoverkappingen aangebracht worden.

Ook wordt onderzocht hoeveel energie er daadwerkelijk opgewekt kan worden en hoe de kit goed geïntegreerd kan worden in de bestaande kappen. Een bijkomende duurzame opgave schuilt in het hergebruik van materialen, zoals glaspanelen. Ons bureau adviseerde over de projectopzet, geschikte ontwerpbureaus voor wat betreft de verdere uitwerking en de (ontwerp)opdrachtomschrijving.

Bureau Spoorbouwmeester blijft in 2019 betrokken, onder meer bij de beoordeling van de vormgeving.

langs circa veertig stations. Omdat schilderwerk meer is dan ‘conserveren’ adviseert Bureau Spoorbouwmeester de eigenaren in het toepassen van de best passende kleur. Zo kan een station met de juiste kleur ‘in zijn kracht’ gezet worden. Op advies van Bureau Spoorbouwmeester zijn kleuradviseurs en architecten toegevoegd aan de teams van technisch specialisten. Voorafgaand aan het onderhoud hebben zij samen de kleurvoorstellen met zorg tegen het licht gehouden. Het resultaat mag er zijn!

RoutingSigningBranding Op uitnodiging van ProRail werken de vervoerders aan een update van de bestaande RoutingSigningBrandingtoolkit. Bureau Spoorbouwmeester is betrokken als lid van het Ontwerpteam RoutingSigningBranding (RSB). In 2018 is de review van de Toolkit RSB 3.0 afgerond. Begin 2019 wordt het resultaat beschikbaar gesteld. Ons bureau heeft geadviseerd om een relatie te leggen met andere visies en systemen.

Dan gaat het bijvoorbeeld om de bewegwijzering en de overkoepelende Visie op Informatie. In 2019 wordt een vervolg gegeven aan de update.

Toegankelijkheid stations Ook mensen met een functiebeperking moeten zelfstandig met de trein kunnen reizen. Daarom werkt ProRail met het Programma Toegankelijkheid aan een treinreis zonder obstakels. Vaak gaat het om kleine, maar essentiële maatregelen zoals glasmarkeringen, geleidelijnen op de vloer of (braille-)bordjes op de leuningen en bij de lift. Daarnaast omvat het de aanpassing van stations met hellingbanen en liften. Bureau Spoorbouwmeester vervult binnen het Programma Toegankelijkheid een adviserende rol. Zo was ons bureau onder meer betrokken bij het ontwerp van de liften en hellingbanen: elementen die vaak van grote invloed zijn op de ruimte en de uitstraling van het station en de stationsomgeving. In 2016 werd een start gemaakt. Interdisciplinaire teams met ontwerpers en aannemers werkten aan passende oplossingen. In

Schilderwerk ProRail en NS zijn dagelijks bezig met het beheer en onderhoud van de vele stations die ons land rijk is. Afgelopen jaar alleen al trokken onderhoudsploegen

30

Technische maatregelen suïcide preventie einde perronvoorziening Binnen ProRail loopt het programma Technische maatregelen suïcidepreventie.

Het omvat een serie maatregelen en middelen die suïcide-preventie concreet maken. In 2018 lag de focus op voorzieningen op het einde van het perron. Aanvullend worden andere voorzieningen onderzocht zoals cameradetectie en het opleiden van personeel in het herkennen van ‘suïcidaal gedrag’. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde over vormgeving van de voorzieningen en de impact op de reizigersbeleving.

2018 zijn de eerste projecten uitgevoerd.

Een aantal stations beschikt inmiddels over liften. Ook is begonnen met de aanleg van de eerste hellingbanen.

Toiletvoorzieningen Gelderland De provincie Gelderland had de ambitie om op circa dertig stations nieuwe toiletvoorzieningen realisere.

Eerst is onderzocht hoe deze voorzieningen binnen de nieuwe Outillage een plek zouden kunnen krijgen. In 2018 zijn alle toiletten geplaatst. Bureau Spoorbouwmeester was betrokken als adviseur en stelde de ontwerpuitgangspunten op.

Architectenbureau Braaksma & Roos. Dit gebeurde in opdracht van ProRail en op advies van Bureau Spoorbouwmeester.

Op basis van de onderzoeken zijn in nauw overleg met de gemeente Amsterdam ontwerpuitgangspunten opgesteld voor de (her-)inrichting van de spoorzone en de daarbij behorende bruggen en viaducten. 

 

Waardestellingen Alle Collectiestations beschikken inmiddels over een waardestelling.

Hetzelfde geldt voor veel monumentale stations die geen onderdeel zijn van De Collectie. Sinds 2016 zijn de cultuurhistorische waardestellingen voor iedereen beschikbaar via Spoorbeeld.nl.

De waardestellingen kunnen door NS en ProRail standaard aangeleverd worden bij verbouw- of onderhoudsprojecten.

Bovendien bieden de waardestellingen een belangrijk bron van informatie bij het formuleren van de adviezen van Bureau Spoorbouwmeester. Dat de waardestellingen zich uitbetalen blijkt onder meer uit de renovatie van station Eindhoven: een schoolvoorbeeld van een verantwoorde omgang met stationserfgoed. De renovatie kwam in 2018 gereed en viel inmiddels al verscheidene malen in de prijzen.

Gesteund door dit succes zal ons bureau ook 2019 blijven sturen op de inzet van waardestellingen bij verbouw- en renovatieopgaven.

Waardestelling Civiele Kunstwerken In 2019 is gewerkt aan de eerste waardestellingen voor civiele kunstwerken binnen het spoor. Denk bijvoorbeeld aan spoorbruggen en -viaducten.

Als onderdeel van het Programma Hoogfrequent Spoor Amsterdam is voor vijf kunstwerken een cultuurhistorisch onderzoek uitgevoerd door

31

Projecten

Werken aan spoor, station en stationsomgeving Bureau Spoorbouwmeester is jaarlijks actief binnen een groot aantal projecten: van de aanpak en update van stations tot de inrichting van de stationsomgeving en alle andere projecten die zich op en rond het spoor aandienen. In nagenoeg alle gevallen gaat het om integrale opgaven. De werkzaamheden zijn divers: van advies en ontwerpreviews tot deelname aan Kwaliteitsteams en het begeleiden van architectenselecties. Dit hoofdstuk bevat een zo compleet mogelijk overzicht van de projecten waar ons bureau in 2018 bij betrokken was.

Alkmaar Noord In het kader van het Programma Toegankelijkheid past ProRail in opdracht van het Ministerie van IenW station Alkmaar Noord aan. De investering kan aanleiding zijn voor een bredere aanpak waarmee het gehele station naar een hoger plan getild kan worden. Kansen liggen in een koppeling van opgaven en ambities. Naast ProRail zijn dan ook de gemeente en de provincie nodig. Bureau Spoorbouwmeester helpt ProRail bij het ‘organiseren van enthousiasme’ en daarmee met de stapeling van kansen en ambities waarmee bijna een nieuw station kan ontstaan.

Almere Centrum Lopende projecten en programma’s kunnen een enorme boost aan een station geven: dat bewijst station Almere Centrum. Vorig jaar formuleerde Bureau Spoorbouwmeester samen met NS en ProRail een gezamenlijke ambitie voor het

32

station. Ook de gemeente Almere deed dat voor het station en stationsomgeving.

Met de Floriade Expo van 2022 als ‘stip op de horizon’ structureerde Movares de ambities en lopende projecten tot een pakket van maatregelen waarmee het (Collectie)station (en stationsomgeving) een nieuw leven tegemoet kan gaan.

Movares deed dat in opdracht van ProRail, NS, gemeente en provincie.

Bureau Spoorbouwmeester adviseerde de opdrachtgevers over het proces en de planvorming. Ook hielpen we bij het formuleren van concrete deelopgaven voor de projecten en programma’s op het station en in de stationsomgeving.

Amsterdam Amstel Bij de vernieuwing van Station Amsterdam Amstel wordt vol ingezet op het versterken van de bestaande kwaliteiten. In 2018 is de oostzijde flink aangepakt. Op de nieuwe ondergrondse parkeergarage is een volledig vernieuwd busplein gerealiseerd. Daarbij is de historische luifel van het Collectiestation hersteld.

Verder is de tramhalte verplaatst en werd de nieuw ingerichte openbare ruimte in gebruik genomen. In 2019 worden diverse andere projecten opgeleverd zoals de nieuwe trap tussen het stationsgebouw en het tramplein en de onder deze trap gelegen fietsenstalling: een uitbreiding van de bestaande stalling. Bovendien wordt gestart met de verbouwing van de stationshal. Bureau Spoorbouwmeester had in 2018 zitting in het supervisieteam dat adviseert over de raakvlakken met de omgeving. Daarnaast voerde ons bureau een review uit op de plannen voor een extra stijgpunt en de herinrichting van de perrons. Binnen het supervisieteam werd in 2018 intensief gesproken over de beoogde gebiedsontwikkeling aan de Amstelzijde van het station. Vooral de positie en omvang van een nieuwe fietsenstalling onder een al even nieuw stationsplein werd intensief besproken.

Naar verwachting zullen in 2019 alle initiatieven in een gemeentelijk plan gebundeld worden: vastgoedontwikkeling, de herinrichting van de openbare ruimte en de herdefinitie van de

Amsterdam Amstel

westelijke stationstoegang. Ons bureau zal in 2019 binnen het supervisieteam betrokken zijn bij de vaststelling van het beeldkwaliteitsplan dat leidend zal zijn voor de nieuwe bebouwing in de directe stationsomgeving.

Amsterdam Centraal Amsterdam Centraal blijft een station in verbouwing. Vooral het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer (PHS) zal grote invloed hebben op het station. 2018 stond in het teken van de voorbereiding van dit project: het schetsontwerp PHS en een Beeldkwaliteitsplan werden afgerond.

Het bureau adviseerde over de opzet en ontwikkeling van deze plannen. In 2018 is Bureau Spoorbouwmeester verder betrokken geweest bij de voorbereiding van diverse ingrepen waaronder de voorbereiding van de restauratie van de Cuypershal en de realisatie van vijf nieuwe fietsenstallingen. Ons bureau heeft verder zitting in het supervisieteam Zuidelijke IJ-oever dat

alle ingrepen in en rond het station beoordeelt op ruimtelijke kwaliteit.

Amsterdam Sloterdijk In 2018 kwam station Amsterdam Sloterdijk weer vol op de agenda.

Waarom? Allereerst omdat de gemeente Amsterdam het gebied rond Sloterdijk versneld wil ontwikkelen. Bouwkavels in de directe omgeving van het station worden in de markt gezet. Soms raken deze letterlijk het stationsgebouw.

Daarnaast heeft de gemeente Amsterdam station Sloterdijk een strategische positie toegedicht als onderdeel van een nog veel grotere ontwikkeling: Havenstad, gelegen ten noordoosten van het station.

Station Sloterdijk moet daarbij dĂŠ OVknoop voor de westelijke stadsdelen. Al deze ontwikkelingen zorgen dat Sloterdijk geconfronteerd wordt met een groeiende mobiliteitsvraag . Daar waar het station ten aanzien van de sporen nog over voldoende capaciteit beschikt, is dat bij alle andere modaliteiten niet het geval.

Ook de ruimte is beperkt, zeker met

33

het oog op de vastgoedontwikkeling.

Dubbel ruimtegebruik zal dus nodig zijn. In dit kader wordt al gesproken over een verdere overbouwing van de sporen en een herstructurering van het stationsgebouw tot dé stedenbouwkundige schakel binnen de totale gebiedsontwikkeling. In de zoektocht naar de beste oplossingen adviseerde Bureau Spoorbouwmeester in 2018 over actuele en toekomstige vraagstukken rond Station Sloterdijk.

Ons bureau werd onder andere uitgenodigd om te reflecteren op de algehele planvorming en mogelijke investeringen in fietsenstallingen in de plinten van ontwikkelkavels grenzend aan het station. Verder was Bureau Spoorbouwmeester betrokken bij de overleggen over de Hemboog toegang en de ontwikkeling van woningen pal naast het station en onder de verhoogde sporen. Ook voor 2019 verwachten we een intensive betrokkenheid van Bureau Spoorbouwmeesterm rond Amsterdam Sloterdijk.

Amsterdam: onderdoorgang Amstelstroomlaan Op verzoek van ProRail en de gemeente Amsterdam haakte Bureau Spoorbouwmeester in 2018 aan bij de tender voor de nieuw te bouwen spooronderdoorgang ter hoogte van de voormalige Bijlmerbajes. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde over het beeldkwaliteitsplan en de ontwerpcriteria binnen de tender.

In 2019 zal ons bureau lid zijn van de selectiecommissie en de door de aannemers en architecten te maken ontwerpen beoordelen op beeldkwaliteit.

Amsterdam Lelylaan De gemeente Amsterdam met Station Amsterdam Lelylaan een impuls te geven aan de vernieuwing in Amsterdam West.

Het nu wat gedateerd ogende station krijgt, inclusief stationsomgeving, een stevige upgrade. In 2018 is bestuurlijk een voorkeursvariant vastgesteld. Deze variant diende als uitgangspunt voor onze advisering over de ontwikkeling van het

34

zogenoemde schijfgebouw, pal naast het station. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde verder over het functionele programma van eisen voor het schijfgebouw in relatie tot de beoogde nieuwe stationshal en fietsenstalling onder het spoorviaduct. In 2019 zal naar verwachting veel aandacht uitgaan naar de uitwerking van de voorkeursvariant.

Bureau Spoorbouwmeester blijft actief als adviseur.

Amsterdam Muiderpoort Als gevolg van bestemmingsplanbezwaren sneuvelden in 2018 de plannen voor een hotel naast station Muiderpoort.

Wel heeft de gemeente Amsterdam het station ‘herontdekt’ en studies laten verrichten naar de mogelijke re-activatie van de monumentale stationshal. Ons bureau was betrokken bij de studies. Ook adviseerden we over de beoogde verbouw van de oostelijke perrontoegang en de gemeentelijke plannen voor de directe stationsomgeving. Naar verwachting wordt in 2019 duidelijke hoe het station zich verder gaat ontwikkelen. Bureau Spoorbouwmeester blijft intensief betrokken bij de ontwikkelingen rond Amsterdam Muiderpoort.

Amsterdam Zuid Voor Amsterdam Zuid, het laatste Nieuwe Sleutelproject, staat een grootschalige verbouwing op stapel. Deze betreft het station, de stationsomgeving en de ringweg A10. Bureau Spoorbouwmeester heeft zitting in het Kwaliteitsteam Amsterdam Zuid en adviseert over de vormgeving en inpassing. In 2018 is intensief gewerkt aan de herijking en toetsing van het voorlopig ontwerp van het consortium ZuidPlus. Ook zijn na de gunning bijgestelde onderdelen, waaronder extra stallingscapaciteit, van commentaar en advies voorzien. In 2019 blijft ons bureau betrokken bij de review.

Indien nodig zullen de plannen in het supervisieoverleg van een overkoepelend advies worden voorzien. In 2019 zal op onderdelen begonnen worden met de bouw van het megaproject.

Arnhem Velperpoort Rond station Arnhem Velperpoort komen talloze projecten en programma’s samen: van de verbreding van het spoortalud en de vernieuwing van de perrons tot de herinrichting van de stationsomgeving en een herindeling van het stationsgebouw. NS, ProRail en de gemeente Arnhem trekken samen op. In 2017 ging de stationsomgeving op de schop. Het komend jaar is het station aan de beurt. Samen met ProRail, NS Stations en de gemeente Arnhem formuleerde Bureau Spoorbouwmeester de ruimtelijke ambities en de gemeenschappelijke visie. Op basis hiervan gaan de diverse projecten en programma’s elkaar versterken.

Arnhem Presikhaaf Station Arnhem Presikhaaf is een goed voorbeeld van een voorstadstation dat door het groeiend aantal reizigers uit z’n jasje gegroeid is. Daarmee toont het station ook het succes van het openbaar vervoer. Tegelijk ligt er in Arnhem een opgave om de prachtige parken die de stad rijk is met elkaar te verbinden: Presikhaaf, Angerenstein, Klarenbeek, Sonsbeek en Zypendaal. ProRail onderzoekt samen met de gemeente Arnhem, de provincie Gelderland en de ‘omwonenden’, waaronder de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN), hoe zij samen het station en de stationsomgeving een ‘boost’ kunnen geven. Zo kan de leefbaarheid van de omgeving vergroot, en het kralensnoer van Arnhemse parken versterkt worden. Bureau Spoorbouwmeester maakt sterk voor een integrale aanpak van station en stationsomgeving in relatie tot het kralensnoer.

Assen Assen krijgt meer dan alleen een nieuw treinstation. Zo is ook het busstation helemaal vernieuwd. Een reizigerstunnel verbindt nu de weerszijden van het spoor. En door de weg voor het station ondergronds te leggen is er een comfortabele loopverbinding ontstaan tussen het centrum en stationsgebied.

Verder zijn er meer treinen gaan rijden tussen Groningen en Assen. Het nieuwe station staat symbool voor deze omvangrijke opgave. In Assen is ons bureau actief als adviseur van de gezamenlijke opdrachtgevers: de gemeente, NS en ProRail. Daarnaast heeft Bureau Spoorbouwmeester zitting in het Kwaliteitsteam dat adviseert over de gehele stationsomgeving.

Barendrecht ProRail Facilitaire Zaken (FaZ) heeft ons in 2018 benaderd om advies uit te brengen over de beoogde aanbesteding van een gecombineerd gebouw voor verkeersleiding en incidentenbestrijding naast station Barendrecht. ProRail heeft voor dit project hoge duurzaamheidsambities.

Het gebouw moet energiezuinig zijn en bij voorkeur opgetrokken worden uit circulaire bouwmaterialen.

Bureau Spoorbouwmeester heeft advies uitgebracht over de eerste opdrachtdefinitie, de marktconsultatie en de definitieve uitvraag. Tevens is het project als casus gebruikt voor studenten van de Academie van Bouwkunst Amsterdam. In 2019 zal Bureau Spoorbouwmeester adviseren over de selectie en de startfase van het project.

Beek-Elsloo Op initiatief van de gemeente Beek en provincie Limburg zijn in 2018 plannen gemaakt voor de verbouwing van station Beek-Elsloo. De ambities is om het station van een tweede (noordelijke) toegang te voorzien, inclusief fietsen autoparkeervoorzieningen en een herinrichting van de openbare ruimte. Bureau Spoorbouwmeester heeft op verzoek van NS en ProRail advies uitgebracht over de ruimtelijke en functionele opzet van het plan in relatie tot de uitgangspunten van het Stationsconcept. Naar verwachting zullen gemeente en provincie in 2019 een besluit nemen over de definitieve planvariant.

Castricum Met de realisatie van een nieuwe

35

fietsenstalling is het vernieuwingstraject van station Castricum van start gegaan.

Geïnspireerd op de integrale aanpak is tevens een plan gemaakt voor nieuwe entrees en een tunnel die beide zijden van het spoor met elkaar moet gaan verbinden. De tunnel wordt voorzien van liften die zorgen dat het station voor iedereen toegankelijk wordt.

ProRail maakte in 2017 een referentieontwerp. In 2018 is hiermee de markt benaderd. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde ProRail en de gemeente over de vertaling van de ruimtelijke ambities naar het station en de omgeving.

Delft-Zuid Voor de gemeente Delft en de provincie Zuid-Holland was het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer aanleiding om aanvullende ambities te formuleren voor de kruisende (fiets-)verbinding. In opdracht van ProRail en de gemeente formuleerde Bureau Spoorbouwmeester samen met de Stadsbouwmeester van Delft de ambities. Als klap op de vuurpijl ontwikkelde ProRail samen met NS en de gemeente bovendien een stationskap die geheel bestaat uit zonnepanelen.

Bureau Spoorbouwmeester adviseerde over het ontwerp van de kap. Station Delft Zuid is dankzij de kap het eerste energieneutrale station van Nederland.

Den Haag Centraal In 2018 werd in het kader van gebiedsontwikkelingsplannen van de gemeente voor het zogenaamde Central Innovation District (CID) en de gebiedsagenda’s nagedacht over de rol van het station en de eventuele herontwikkeling daarvan, met name aan de zijde van het Prins Bernardviaduct.

Bureau Spoorbouwmeester participeerde in verschillende workshops over dit onderwerp.

Ook adviseerde het bureau over aanpassing van de OVCP-poorten in de hal van het station.

Den Haag Centraal NS Stations wil extra zitgelegenheid creëren op Den Haag Centraal. Door domeinen- en veldentekeningen te

36

combineren met de loopstromenanalyse en de vloerverwarmingstekening is duidelijk geworden welke plekken hiervoor geschikt zijn. Twee luwe plekken naast de retail-ruimten zijn geschikt bevonden. Hier komt specifiek ontworpen meubilair dat in vormgeving en materialisatie aansluiting zoekt bij de nieuwe outillage. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde hierin.

Den Haag HS In 2018 werd gestart met de uitvoering van de fietsenstalling en de nieuwe entree en reizigerstunnel aan de Laakhavenzijde.

Andere projecten waarover het bureau adviseerde zijn onder meer: • Een nieuwe lift die de toegang tot perron 1 vergemakkelijkt • Het verplaatsen van de OVCPpoorten naar de hal • Nieuwe outillage • Aanpassen van de perronvloeren Den Haag Laan van NOI De gemeente Den Haag heeft de ambitie om rond station Laan van NOI een dynamische campus te ontwikkelen. Het station en bijbehorende modaliteiten vervullen een belangrijke (knooppunt) functie binnen de plannen. Ons bureau adviseerde in 2018 in het Atelier Knooppunten over de ontwikkeling van de stationsomgeving rond de Laan van NOI en in de ontwikkeling van de locatie van het voormalige ministerie.

Diemen In 2018 adviseerden we over de ontwikkeling van station Diemen in het kader van de aanleg van een nieuwe onderdoorgang en de aanpassing van het station en de stationsomgeving.

Dieren De nieuwe passerelle in Dieren betrof een relatief kleine, maar desalniettemin complexe opgave. Afgelopen jaar kwam de passerelle – een ontwerp van Onix Architecten – gereed. Het is een prachtig voorbeeld van hoe een integrale samenwerking tussen spoor- en omgevingspartijen uit kan pakken. Op advies van Bureau

Dordrecht

Spoorbouwmeester bleef Onix gedurende het gehele traject betrokken.

Mede hierdoor kon de kwaliteit tot en met de realisatie geborgd worden.

Dordrecht Het zwaartepunt van station Dordrecht ligt naast het majestueuze stationsgebouw.

Reizigers maken gebruik van een loopbrug en een tunnel: ze passeren het gebouw. NS Stations onderzocht of door een herindeling van het gebouw de reizigersvoorzieningen meer in de richting van de tunnel geschoven kunnen worden. Voorzien van andere functies zou het gebouw weer betekenis voor de stad kunnen krijgen. Verder zocht ProRail met gemeente naar nieuwe stallingen aan de Krispijnzijde van het spoor.

Trein en fiets vormen een mooie groene combi, maar het kan niet zo zijn dat een fietsenstalling te veel gaat ‘opsnoepen’ van het daar gelegen Weizigtpark. In 2018 adviseerde Bureau Spoorbouwmeester de gemeente, ProRail en NS Stations over deze zeer uiteenlopende opgaven. Daarbij

vroeg ons bureau aandacht voor een gemeenschappelijke stip op de horizon en de meerwaarde van samenwerking.

Dordrecht Zuid Het is de komende decennia niet aannemelijk dat station Dordrecht Zuid en de directe omgeving van het station grootschalig aangepakt gaat worden.

Desondanks liggen er kansen om met een aantal slimme wijzingen het station weer sociaal veilig, prettig en zelfs fraai te maken. De sleutel ligt in het slim combineren van onderhoudsprogramma’s, een liftenprogramma en geplande werkzaamheden in de stad waaronder een snelfietsroute en fietsenstallingen. Het kan leiden tot een flinke facelift waardoor het station er weer jaren tegen kan. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde ProRail over ‘puzzelstukjes’ en ‘configuraties’.

Driebergen-Zeist In 2017 is begonnen met de verbouwing van station Driebergen-Zeist. Naast een tunnel wordt een volledig

37

vernieuwd station met commercie, fietsenstalling, een busplein en een P&R-gebouw gerealiseerd. In 2018 adviseerde Bureau Spoorbouwmeester over vormgevingskwesties optredend tijdens de bouw. Ons bureau zal tot aan de oplevering betrokken blijven.

Duivendrecht Ten westen van station Duivendrecht ligt ‘De Nieuwe Kern’: een ontwikkellocatie omringd door sporen, snelweg en de voorzieningen van het Arenagebied.

Samen met de grondeigenaren, waaronder NS, hebben de gemeenten Amsterdam en Overamstel plannen voor een nieuwe wijk met woon- en werkfuncties. Deze wijk kan profiteren van de directe nabijheid van station Duivendrecht. In 2018 adviseerde Bureau Spoorbouwmeester bij de selectie van een ontwerpbureau die de uitwerking van het stedenbouwkundig plan op zich zal nemen. Na de selectie bracht ons bureau geregeld advies uit aan de betrokken partijen. De nadruk lag op de hoofdstructuur, de inpassing van de langzaam verkeerroutes van en naar het station en de impact van het plan op het stationsgebied zelf.

In 2019 gaat het plan een volgende fase in. Bureau Spoorbouwmeester blijft als adviseur betrokken, onder meer vanuit onze expertise op het gebied van het omgevingsdomein.

Ede-Wageningen In 2018 stond de aanbesteding van het stationsgebied Ede-Wageningen hoog op de agenda. Voorafgaand aan de aanbesteding is Bureau Spoorbouwmeester intensief betrokken geweest bij het bij de aanbesteding behorende beeldkwaliteitsplan. Als lid van het Kwaliteitsteam keek ons bureau kritisch naar de bouwkundige implicaties van het beeldkwaliteitsplan en de beoogde rollen van de architect en de te selecteren aannemer tijdens de beoogde uitwerking van het plan.

Eind 2018 strandde de aanbesteding vanwege de (te) hoge kosten. Bureau Spoorbouwmeester is vervolgens gevraagd om in 2019 mee te denken

38

over bezuinigingsmaatregelen zonder daarbij schade te doen aan de beoogde beeldkwaliteit van het door de gemeenteraad vastgestelde plan.

Eemshaven Op 28 maart 2018 opende het nieuwe station Eemshaven. Door de aanpassing van de bestaande goederenspoorlijn en de aanleg van het nieuwe station, is het nu mogelijk om met de trein naar de Eemshaven te gaan. Daardoor kan ook de veerboot naar het Duitse Waddeneiland Borkum makkelijk per OV bereikt worden.

Bureau Spoorbouwmeester adviseerde over de inpassing en inrichting van het station. Ons bureau bleef tot en met de realisatie betrokken.

Eindhoven Met de oplevering van de Zuidhal beschikt Eindhoven (weer) over een prachtig vernieuwd en gerenoveerd station. Door de ingreep toont het station weer volop zijn naoorlogse glorie. De ingrijpende verbouwing bleef niet onopgemerkt. Zo vielen de hal en het geheel vernieuwde restaurant ‘De Restauratie’ in 2018 in de prijzen. Als onderdeel van de verbouwing werd in 2018 ook nog een grote schilderbeurt van de spoorkap uitgevoerd. Op advies van Bureau Spoorbouwmeester werd daarbij de oorspronkelijke kleurstelling van de kenmerkende bailey-constructie teruggebracht. Nu dat het station weer prachtig bijligt, zien we het gebied rond het station in hoog tempo veranderen. De gemeente heeft een ambitieus plan om de gehele spoorzone te veranderen. Veel hoogbouw staat op het programma, naast nieuwe fietsenstallingen, een aangepast busstation en een vernieuwde openbare ruimte. Bureau Spoorbouwmeester is als adviseur betrokken bij de gebiedsontwikkeling en maakt zich sterk voor samenhang en een hoge kwaliteit van het omgevingsdomein.

Feanwalden Met de aanleg van de Centrale As – de nieuwe provinciale weg tussen Nijega en de ring van Dokkum – rijdt het doorgaande

Eindhoven

autoverkeer niet meer door het dorp Feanwalden . Hierdoor kan onder andere nagedacht worden over een nieuwe invulling tussen het dorp en het bestaande spoor. Komt bij dat station Feanwalden als gevolg van het project Extra Sneltrein tussen Groningen en Leeuwarden (ESGL) uitgroeit tot een belangrijke stop. Het stationsgebied wordt opnieuw ingericht en kan een parkachtig karakter krijgen.

De transformatie van het station maakt onderdeel uit van de metamorfose van de gehele omgeving rond het spoor. Bureau Spoorbouwmeester trad op als adviseur van NS en de gemeente Dantumadeel.

Geldermalsen ProRail werkt bij Station Geldermalsen aan een aangepaste lay-out van de sporen en perrons. De aanpak volgt uit het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer. Na vaststelling van het beeldkwaliteitsplan, de aanbestedingsstrategie en de inrichtingseisen volgde in 2018 de architectenselectie. In 2019

vindt de gunning plaats. Als lid van de selectiecommissie zal ons bureau hierbij betrokken zijn.

Gilze Rijen Als gevolg van de spooraanpassingen op het traject Tilburg – Breda krijgt Station Gilze – Rijen een nieuwe perronconfiguratie. Voor de gemeente en ProRail is dit de aanleiding voor een onderzoek naar de vervanging van de huidige gelijkvloerse spoorkruising van de Stationsstraat/Julianastraat door een tunnel. Op weg naar een voorkeursvariant is Bureau Spoorbouwmeester in 2018 gevraagd advies uit te brengen over de verschillende opties. Hierbij hebben wij ons nadrukkelijk uitgesproken over de functionele opzet en ruimtelijke uitstraling van de combinatie verdiepte weg en stationstoegang. Dit alles in relatie tot de verkeersstructuren rondom het stationsgebied. Naar verwachting zal het plan in 2019, na goedkeuring door de raad, verder uitgewerkt worden.

39

Gouda: fietsenstalling Dat fiets en trein een succesvol koppel zijn, is inmiddels alom bekend.

De keerzijde van dit succes is dat vele stationsgebieden vollopen met fietsen(rekken). In Gouda hebben NS, ProRail en de gemeente de handen ineengeslagen. Doel is om ruimte te bieden aan het groeiend aantal fietsen en ondertussen de ruimte rond het station weer terug te geven aan de stad.

Dit was tevens aanleiding om ook het stationsgebouw te updaten. Ons bureau adviseerde NS, ProRail en de gemeente.

Gouda: Kavel 5 In Gouda werd met de komst van het nieuwe gemeentehuis (Huis van de Stad) en bioscoop Cinema Gouda de basis gelegd voor een volwaardige tweede entree aan de noordzijde van het station. Daarnaast zorgde het voor een boost in de ontwikkeling van het project Spoorzone. Tussen het Huis van de Stad en de bioscoop is nog een kavel vrij waar met een woongebouw of mogelijk een hotel de ambities van de Spoorzone verder gestalte kunnen krijgen. De gemeente en NS hebben afgelopen jaar Kavel 5 in de markt gezet. Het toekomstige gebouw op dit kavel krijgt een belangrijke ‘poortwachtersfunctie’ voor het station. Het versterken van de leefbaarheid van het stationsgebied is een belangrijk aandachtspunt. Bureau Spoorbouwmeester formuleerde samen met NS en gemeente de uitgangspunten voor de uitvraag en de toetsingscriteria voor de gunning.

Groningen In Groningen wordt buiten de stad een nieuw opstelterrein gerealiseerd.

Dit zorgt dat de ruimte van het huidige emplacement kan worden ‘teruggegeven’ aan de stad. Hierdoor ontstaan volop kansen voor de ontwikkeling van de Groninger Spoorzone. Ook ontstaat ruimte voor een volwaardige entree aan de zuidzijde van het station. Bureau Spoorbouwmeester is als adviseur betrokken bij het project en

40

heeft zitting in het Kwaliteitsteam Stationsgebied. Afgelopen jaar kwam een uitgebreid aanbestedingsdossier gereed: het resultaat van een goede samenwerking tussen ProRail en de gemeente en provincie Groningen.

Bureau Spoorbouwmeester adviseerde de opdrachtgevers over de vertaling van hun vormgevingsambities in een uitvraag voor de markt. Ook formuleerde ons bureau samen met de gemeente en de provincie de selectie- en toetsingscriteria. In 2018 werd na jarenlange voorbereiding de aanbesteding van ontwerp en realisatie in de markt gezet.

Haarlem De gemeente Haarlem wil het binnenstedelijke gebied rond het monumentale station herstructureren. Aanleiding is het groeiende busverkeer van en naar het station, de nijpende situatie voor autoverkeer aan de noordzijde en de voorgenomen kwaliteitsverbetering van het vastgoed aan de zuidzijde van het station. In 2018 werd Bureau Spoorbouwmeester uitgenodigd deel te nemen aan workshops rond dit vraagstuk. In 2019 zullen wij de aanbesteding en de uitwerking van een groot stedenbouwkundig en verkeerstechnisch masterplan van advies voorzien. Dit gebeurt op verzoek van NS, ProRail en de gemeente Haarlem.

Heerenveen Station Heerenveen is een belangrijke ‘hub’ in Friesland: een multimodale regionale knoop voor trein en bus. In opdracht van de provincie Fryslân wordt het (bus)station Heerenveen aangepast.

Uitgangspunt is een optimale verknoping van de trein- en busvoorzieningen.

Hetzelfde geldt voor de aanvullende voorzieningen en services. Dit komt ten goede aan alle reizigers. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde de gemeente Heerenveen, de provincie en NS over de herinrichting van het station en de stationsomgeving.

Heerhugowaard Met steun vanuit van provincie Noord-Holland werkt de gemeente Heerhugowaard aan de ontwikkeling van het stationsgebied tot een gemengd woonwerkgebied. Samenhang en bereikbaarheid spelen een belangrijke rol. Ook ProRail en NS zijn op zoek naar synergie tussen de ambities van de spoorsector en de omgevingspartijen.

Zo kan het stationsgebied een boost krijgen en uitgroeien tot een moderne OV-knoop. Bureau Spoorbouwmeester werkt samen met ProRail en NS aan een integrale verbetering van het stationsgebied. ’s-Hertogenbosch De komst van PHS is aanleiding om na te denken over integrale aanpassing van het station en omgeving. In 2018 werd in opdracht van ProRail gestart met het nadenken over integrale gebieds- en stationsontwikkeling en de randvoorwaarden daarvoor, samen met de Provincie, gemeente, NS en ProRail.

Bureau Spoorbouwmeester participeerde in workshops en leverde input voor de ruimtelijke randvoorwaarden.

Hilversum In 2017 formuleerde de gemeente Hilversum met stakeholders en bewoners de uitgangspunten voor het nieuwe stationsgebied. Op grond hiervan verkende het team van ontwerpers van OKRA en De Zwarte Hond een aantal alternatieven. Herkenbaarheid van Hilversum, een comfortabel stationsgebied en een koppeling met het centrum speelden een belangrijke rol. Samen met NS en ProRail hielp Bureau Spoorbouwmeester in 2018 de gemeente en het ontwerpteam bij het bewerkstelligen van een goede synergie tussen het station en de ketenvoorzieningen.

Knooppunt Hoevelaken Rijkswaterstaat pakt het knooppunt Hoevelaken. Daarbij wordt de doorstroming en verkeersveiligheid

vergroot. Samen met de aannemerscombinatie A1/A28 werkte Rijkswaterstaat in 2018 aan de concretisering van de plannen. Op een aantal onderwerpen adviseerde Bureau Spoorbouwmeester Rijkswaterstaat en de betrokken stakeholders.

Zo formuleerden we samen met ProRail voor Rijkswaterstaat de vormgevingsuitgangspunten voor de geluidsschermen langs het spoor. Ook werden de door het kwaliteitsteam Knooppunt Hoevelaken geformuleerde hoofdprincipes door ProRail en ons bureau vertaald naar concrete eisen voor geluidsschermen langs het spoor en de inrichting van de berm tussen weg en spoorbaan.

Kunstwerk nr. 520 (KW520) Voor de werkzaamheden aan het zogenaamde kunstwerk nr. 520 (KW520) formuleerde Bureau Spoorbouwmeester samen met de provincie Gelderland, de gemeente Amersfoort en de gemeente Nijkerk de uitgangspunten voor het station en de stationsomgeving van Hoevelaken. Bij de realisatie van het station was al rekening gehouden met de werkzaamheden aan het knooppunt.

Desondanks was het onbekend met welke ontwerpkeuzes de destijds nog te selecteren aannemerscombinatie zou komen en welke kansen hierbij zouden ontstaan. Bureau Spoorbouwmeester (her-)formuleerde op basis van de plannen de uitgangspunten voor het station en het omgevingsdomein.

HSL-Zuid: aanvullende akoestische maatregelen De HSL-Zuid moet worden voorzien van extra akoestische maatregelen. Op verzoek van en namens het College van Rijksadviseurs (CRa) adviseerde Bureau Spoorbouwmeester ProRail en het ministerie van IenW over de ruimtelijke vertaling van de geluidsschermen. Op basis van vormgevingsuitgangspunten die reeds bij de aanleg van de HSL waren opgesteld, formuleerde ons bureau samen met ProRail de ruimtelijke oplossingen. Hiermee

41

werd een uitwerking gegeven aan de geluidstechnische afspraken die het ministerie van IenW gemaakt heeft met de betrokken gemeenten langs de lijn.

HSL-Zuid: windscherm brug Hollandsch Diep De brug over het Hollandsch Diep, op de grens tussen Zuid-Holland en Noord-Brabant, biedt de HSL-reiziger prachtige Hollandse vergezichten. Helaas zorgt de wind dat de treinen langzamer moeten rijden. Deze beperking heeft negatieve invloed op de reistijd. Daarom onderzoekt ProRail in opdracht van het ministerie van IenW hoe de trein ‘uit de wind’ gehouden kan worden.

En dat met behoud van het vergezicht.

Bureau Spoorbouwmeester adviseerde ProRail en het ministerie over de ruimtelijke vertaling van de opties. Dit gebeurde mede namens het College van Rijksadviseurs (CRa). Ook initieerde ons bureau een startbijeenkomst met ontwerpers en deskundigen.

Leeuwarden In verhouding tot de afgelopen jaren was het rond station Leeuwarden relatief rustig. Dat was niet voor niets.

Leeuwarden was in 2018 Culturele Hoofdstad van Europa. Veel gasten gebruikten het station daarbij als entree tot de stad. 2018 bood daarmee volop ruimte om – in stilte – plannen te maken voor de toekomst van het station. Daarbij ging het onder meer om de werkzaamheden in het kader van het project Extra Sneltrein Groningen – Leeuwarden (ESGL) en de restauratie van de monumentale perronoverkappingen.

Maastricht Ons bureau is als adviseur van de gemeente al een aantal jaren betrokken bij de plannen voor het slechten van de spoorbarrière in Maastricht. Mede met oog op de cultuurhistorische waarde van station Maastricht, denkt ons bureau mee over integrale oplossingen. Na diverse workshops, studies en verkenningen is in 2018 het gemeentelijke plan gepresenteerd

42

aan Rijk en provincie. Voorts heeft ons bureau in 201 NS Stations geadviseerd over de restauratie van het reizigersgedeelte van het station.

De restauratie gaat in 2019 van start.

Naarden-Bussum Als gevolg van het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer wordt op Station Naarden-Bussum een aantal sporen gesaneerd. Hierbij dient ook het monumentale stationsgebouw aangepast te worden. Na sanering van de sporen ontstaat de kans om het station een extra toegang te geven aan de huidige ‘achterkant’. In 2018 heeft Bureau Spoorbouwmeester de verdere planuitwerking begeleid. De aandacht concentreerden zich op de oostzijde van het station. In 2019 zal de reeds opgestarte planvorming voor de nieuwe toegang aan de westzijde onder begeleiding van Bureau Spoorbouwmeester verder vorm krijgen.

Nijmegen Net als in veel andere gemeenten leidt het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer (PHS) ook in Nijmegen tot een aanpassing van de transfercapaciteit en de spoorlayout. Het programma valt samen met andere spoorse programma’s en de gemeentelijke ambitie om het station ‘alzijdig’ te maken. In het vervolg van eerdere studies bracht Bureau Spoorbouwmeester in 2018 advies uit over de door de gemeente geïnitieerde verlenging van de reigerstunnel welke als gevolg van het PHS ook aangepakt moet worden. Verder was ons bureau vertegenwoordigd bij diverse ontwerpateliers rond de stedenbouwkundige hoofdopzet van het oostelijke stationsplein. Dit proces heeft inmiddels geleid tot bestuurlijke afspraken. In 2019 wordt verder gestudeerd op de nodige aanpassingen van het stationsplein en de routes daarnaar toe.

Nijmegen Lent In het kader van de Waalsprong (een omvangrijke woningbouwlocatie aan

de noordkant van de Waal) is Lent onderdeel geworden van de gemeente Nijmegen. In 2013 opende het vernieuwde station Nijmegen Lent. Een aantal jaren na de opening staat het station weer volop in de aandacht. Zo formuleerde ons bureau in 2018 samen met ProRail de uitgangspunten voor een nieuwe levendige stationsomgeving.

Oisterwijk In 2017 heeft de gemeente Oisterwijk ProRail benaderd voor de realisatie van een kunstwerk in de nieuwe voetgangerstunnel van het station.

Namens ProRail heeft Bureau Spoorbouwmeester met de gemeente en het Europees Kreamiekwerkcentrum (EKWC) een briefing opgesteld en de kunstenaarsselectie voorbereid.

Maarten Kolk en Guus Kusters (Studio MKGK) maakten het winnende ontwerp: een keramisch tegeltableau Reizigers van Oisterwijk, geïnspireerd op het bos- en vennenlandschap bij Oisterwijk: een trekpleister voor natuurliefhebbers.

Ten behoeve van de kunstopdracht voor de reizigerstunnel stelde het EKWC zijn werkruimte en specialisten ter beschikking aan de makers van het winnende ontwerp. Bezoekers van het EKWC konden dit wordingsproces aanschouwen. Het werk werd feestelijk onthuld in het voorjaar van 2018.

Rotterdam Alexander Een slimme samenvoeging van een groot aantal (onderhouds-)programma’s en een bijdrage van het rijk in het kader van het programma ‘Beter Benutten’ maken het mogelijk Station Rotterdam Alexander te vernieuwen.

NS Stations ontwikkelt hiervoor samen met RET en ProRail een plan. Dit kan zorgen voor nieuw elan voor station en stationsomgeving en een betere bereikbaarheid van de Rotterdamse regio. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde NS en ProRail over de opgave en formuleerde samen met de gemeente Rotterdam de gezamenlijke ambities voor zowel het station als de stationsomgeving.

Rotterdam Blaak Met de oplevering van de Markthal heeft Rotterdam er een belangrijke publiekstrekker bij. De komst van de Markthal heeft ook de directe omgeving, waaronder Station Rotterdam Blaak, een boost gegeven. In het kader van de verbetering van het station en de directe omgeving is een subsidie verstrekt: Beter benutten. Met deze subsidie zijn kleine verbeteringsmaatregelen doorgevoerd ten aanzien van de beleving van het station en de zichtbaarheid van de entree, het opschonen van de perrons, de zichtbaarheid van de overstaptrap naar de metro, belevingsmaatregelen en de wachtgelegenheid. Parallel hieraan is ook de nieuwe outillage geplaatst en zijn de perronvloeren vervangen.

In 2018 zijn deze verbetermaatregelen uitgevoerd. Dit heeft tot een substantiële verbetering van de beleving geleid, met name op de perrons.

Rotterdam Hofbogen De gezamenlijke eigenaren van de Rotterdamse Hofbogen (Vestia, Havensteder en ProRail) willen het voormalige verhoogde spoortraject en station verkopen. De spoorbaan is inmiddels gedeeltelijk ingericht als dakpark. Dit kan zich ontwikkelen tot een stadsicoon van enkele kilometers lang met grote impact op de ontwikkeling en leefbaarheid van de omgeving. Op verzoek van ProRail omschreef Bureau Spoorbouwmeester samen met gemeente en de andere eigenaren de ruimtelijk en functionele ambities c.q. de kwalitatieve vragen die aan de gegadigden meegegeven werden ter voorbereiding op de (kwalitatieve) selectie van de koper.

Schiedam Centrum Voor het stationsgebied van Schiedam is op initiatief van het College Rijksadviseurs (CRa) een studie uitgevoerd binnen het programma Loket Stationslocaties.

Bureau Spoorbouwmeester heeft het plan op verzoek van het CRa, NS en ProRail van advies voorzien.

43

Utrecht Centraal

Schiphol Airport Voor de vernieuwing van station Schiphol worden volop plannen gemaakt. Bureau Spoorbouwmeester is betrokken als adviseur. Onze adviezen aan de betrokken partijen, waaronder Schiphol, NS en ProRail, betreffen zowel de concrete plannen voor de korte en middellange termijn als abstracte verkenningen voor een verdere toekomst. Insteek is om Schiphol bereikbaar te houden en aantrekkelijk en overzichtelijk voor reizigers, bezoekers en iedereen die op Schiphol werkt. Ons bureau sloot in 2018 aan bij werkgroepen en workshops, formuleerde criteria en toetste daarop. Daarnaast adviseerde de Spoorbouwmeester als lid van het Kwaliteitsteam de betrokken stuurgroep en bestuurders.

Sittard Bureau Spoorbouwmeester is op verzoek van de gemeente Sittard als adviseur betrokken bij diverse

44

workshops rond de ontwikkeling van de stationsomgeving aan beide zijden van Station Sittard. Insteek is een betere aansluiting van de stad op het station, het verhogen van de kwaliteit van de openbare ruimte en de creatie van een soepele overstap tussen de diverse modaliteiten. Het station werd in de ontwikkelvisie integraal meegenomen.

De ontwikkelvisie is in 2018 opgeleverd.

Tilburg Als onderdeel van de ontwikkeling van de Spoorzoneadviseerde ons bureau ProRail en gemeente Tilburg over een integraal lichtplan voor de karakteristieke spoorkap, het gehele stationscomplex en de directe stationsomgeving. Ook werd in diverse workshops gestudeerd op de toevoeging van een extra zijperron aan de noordzijde van het station. De plannen zullen in 2019 op basis van de voorkeursvariant en met betrokkenheid van Bureau Spoorbouwmeester verder uitgewerkt worden.

Utrecht Centraal Station Utrecht Centraal heeft de afgelopen jaren een ware transformatie ondergaan. Ondanks de schaal van de ingreep, zijn er delen van het station onaangeroerd gebleven. Zij vallen extra op nu de rest van het station een enorme kwaliteitssprong heeft gemaakt. Daarom heeft Bureau Spoorbouwmeester samen met NS Stations een wensenlijst voor aanvullende werkzaamheden opgesteld.

Op basis hiervan zijn in 2017 plannen gemaakt voor de aanpassing van de ruimte ‘onder de plaat’, de verouderde zuidertunnel en de trapopgangen. In 2018 is een groot aantal verbeteringstrajecten van start gegaan. De nieuwe hekwerken rond de trappen naar de tunnels en de renovatie van de middentunnel zorgen dat het station steeds meer een toekomstbestendige eenheid wordt.

Utrecht: De Inktpot / Moreelse Park In 2018 werd Bureau Spoorbouwmeester door ProRail benaderd met de vraag advies uit te brengen over beoogde aanpassingen van het monumentale interieur van De Inktpot (ten behoeve van huisvestingsvraagstukken van Facilitaire Zaken / HR). Tevens werd ons bureau door het Rijksvastgoedbedrijf gevraagd om te adviseren over de geambieerde gezamenlijke ontwikkeling van de openbare ruimte van het Moreelse Park.

De nadruk van ons advies lag op een goede verkenning van het vraagstuk en een scan van de ruimtelijke implicaties.

Venlo NS Stations heeft in 2018 een studie laten verrichten naar de karakteristieke hal van het Collectiestation Venlo.

Achterliggend idee was de inpassing van de ‘Stationshuiskamerformule’. Het advies van Bureau Spoorbouwmeester heeft geleid tot een herziening van de plannen en de ambitiie om de opgave vanuit een integrale visie op het interieur op te pakken. In 2019 zal het plan verder uitgewerkt worden.

Vught In Vught wordt als onderdeel van het

Programma Hoogfrequent Spoorvervoer gewerkt aan een verdiepte ligging van het spoor. Bureau Spoorbouwmeester adviseerde over het borgen van ruimtelijke kwaliteit, de landschappelijke inpassing en het Ruimtelijk Functioneel Ontwerp (RFO). Uit dit RFO werden vormgevingsuitgangspunten en kaders ‘gedestilleerd’ voor het station en de stationsomgeving. Ze zijn inmiddels benoemd in het (ontwerp) Tracébesluit.

Zaandam De aanpak van het station vormt het sluitstuk in de vernieuwing van de gehele stationsomgeving van Zaandam.

In 2017 werkte architectenbureau Nunc het stationsplan uit tot een definitief ontwerp. In 2018 werd gestart met de uitvoering. Bureau Spoorbouwmeester reviewde het ontwerp en adviseerde NS over de opgave. Ook adviseerde het bureau over de nieuwe kleurstelling van de perronkap en vervanging van de kunststof daglichten.

Zutphen Station Zutphen is behalve een Rijksmonument ook een belangrijke vervoersknoop in Oost-Nederland. Het fraaie stationsgebouw uit 1952 naar ontwerp van H.G.J. Schelling kan de groei van het aantal reizigers niet meer goed verwerken. Daarom is ProRail samen met NS Stations, de provincie en vervoerders op zoek naar oplossingen.

Bureau Spoorbouwmeester adviseert hen over het gebruik en de omgang met de monumentale waarden van het station.

Zwolle-stationscarré Het afgelopen jaar nam de gemeente Zwolle het initiatief tot het realiseren van een ontwikkelperspectief voor het stationsgebied. Het document biedt een wenkend perspectief voor de langere termijn. Ook speelt het een inspirerende en sturende rol wat betreft ontwikkelingen op de korte(re) termijn. De betrokken partijen werkten het afgelopen jaar aan de verdere doorwerking van het ontwikkelperspectief. Het stationscarré

45

dat –als denkraam- weerszijden van het stationsgebied met elkaar in verband brengt, kreeg verder vorm.

Zwolle – Herfte Ten behoeve van de bereikbaarheid van Noord- en Oost-Nederland wordt in het kader van het Spoorplan NoordNederland druk gesleuteld aan het robuust maken en de ontvlechting van de belangrijke sporen vanuit Zwolle. In het afgelopen jaar nam de aannemerscombinatie het stokje over van de opdrachtgever. Zij werden daarmee medeverantwoordelijk voor de ontwerpen inpassingplannen van een extra spoor, een spoorkruising, de aanpassing van diverse civiele kunstwerken en de (her-)inrichting van de spooromgeving.

Bureau Spoorbouwmeester adviseerde ProRail en de ‘Zwolse Alliantie’ over de vertaling van de ambities en vormgevingsuitgangspunten naar concrete plannen.

Zwolle: Spoorzone Op basis van het ontwikkelperspectief dat de gemeente, de provincie en de spoorsector in 2017 maakten, werd een aantal deelprojecten nader uitgewerkt.

Al deze ‘puzzelstukjes’ spelen een rol in de transformatie van de spoorzone en het stationsgebied. Zo onderzocht NS Stations de potentie van het bestaande stationsgebouw. Hoe kan dit schitterende pand een nieuwe betekenis krijgen voor de vervoersknoop en de stad? De gemeente trok de kar bij de verdere uitwerking en aanbesteding van de fietsparkeerkelder onder het voorplein.

Als in 2019 de bussen verhuizen naar het eilandperron in de terminal, ontstaat er ruimte op het voorplein voor een ondergrondse stalling.

Zwolle: zonnepanelen ProRail en NS zijn van plan om steeds meer stations(daken) te voorzien van zonnepanelen. Zo bevatten de stations Rotterdam Centraal en Eindhoven al panelen. Ook Station Zwolle volgt. Hier kunnen de panelen op een duurzame manier elektriciteit gaan opwekken voor

46

o.a. liften, roltrappen en verlichting.

Een oplossing als in Zwolle kennen we alleen nog niet. Zo worden de panelen geplaatst op de langgerekte perronkappen. Samen met ProRail omschreef Bureau Spoorbouwmeester de ruimtelijke criteria voor de plaatsing van de panelen en de bijbehorende techniek van bekabeling en omvormers.

Amsterdam Centraal

Partners en samenwerking

Bureau Spoorbouwmeester onderhoudt hechte (werk)relaties met NS en ProRail. Daarnaast werkt ons bureau nauw samen met diverse andere partners en (omgevings)partijen.

Rijkswaterstaat Op verschillende plekken raken de spoor- en wegprogramma’s elkaar.

Exemplarisch zijn de werkzaamheden rond Amsterdam waar Rijkswaterstaat werkt aan het project SAA (Schiphol, Amsterdam, Almere) en ProRail aan OV SAAL (Schiphol, Amsterdam, Almere, Lelystad). De nieuwe spoorbrug bij Muiderberg maar ook de vele

ecoducten die overal in het land een bijdrage leveren aan de ontsnippering van de natuur zijn voorbeelden van de intensieve samenwerking. Bij dergelijke opgaven werkt Bureau Spoorbouwmeester nauw samen met zowel ProRail als Rijkswaterstaat om te komen tot gemeenschappelijk(e) vormgevingsbeleid en ambities.

Samenwerking omgevingspartijen: gemeenten en provincies Spoorprojecten worden door steeds meer gemeenten, provincies en stadsregio’s herkend als een katalysator voor gebiedsontwikkeling. Deze partijen weten Bureau Spoorbouwmeester ook steeds beter te vinden. Tot ons genoegen merken we dat het Spoorbeeld al door veel omgevingspartijen wordt gebruikt. Het helpt hen om vat te krijgen op de opgave(n). Ook merken we dat het kwaliteitsbesef doorgaans hoog is. De verwachting de samenwerking met omgevingspartijen de komende tijd verder zal groeien.

47

College van Rijksadviseurs en Stadsbouwmeesters Bureau Spoorbouwmeester trekt met grote regelmaat samen op met de Rijksbouwmeester en de andere leden van het College van Rijksadviseurs.

De samenwerking behelst veelal het afstemmen van programma’s en ambities.

Daarnaast is er veelvuldig contact binnen het Bouwmeestersoverleg.

Hierin participeren de betrokken (NSP) gemeenten, de Rijksbouwmeester en de Spoorbouwmeester.

Ministerie I&M (EMM) De mobiliteit van de samenleving blijft de komende decennia groeien en het aandeel van het openbaar vervoer daarin zal mee moeten groeien. Tegen deze achtergrond plaatst het OV-Toekomstbeeld 2040 de betekenis van de Nederlandse stations prominent op de agenda van overheden, vervoerders, station- en spoorbeheerders en van andere partijen in de ov-keten. Het Handelingsperspectief Knooppuntontwikkeling is een nieuw analyse-instrument om het actuele en het gewenste functioneren van ovknooppunten bespreekbaar te maken.

Het is bedoeld om partijen in de regio’s te ondersteunen bij het bepalen van de koers naar multimodaliteit en naar de integrale aanpak van de voorzieningen die daarvoor nodig zijn.

NS Stations, ProRail Stations en Bureau Spoorbouwmeester hebben bij de totstandkoming van het Handelingsperspectief geadviseerd in het kernteam Ketens en Knooppunten Het stationsconcept is een belangrijke pijler onder het handelingsperspectief.

Daarnaast zijn ruimtelijke kwaliteit en toekomstwaarde van het knooppunt als onderwerpen voor analyse benoemd.

Bureau Spoorbouwmeester heeft een lijst geleverd met stations waar de ruimtelijk-functionele organisatie verbetering behoeft. Het instrument sluit goed aan op het stappenplan, zoals voorgesteld in “Hartelijk welkom: samenwerken aan een prettige ontvangst in de stationsomgeving”.

48

Bureau Spoorbouwmeester schreef op verzoek van I&M een advies bij de samenstelling van het Handelingsperspectief voor de ontwikkeling van OV knooppunten: een terugblik op de belangrijkste opgaven van de afgelopen twintig jaar en de lessen die hieruit getrokken worden, leveren aanbevelingen voor knooppuntontwikkeling: Het bereiken van ruimtelijke kwaliteit als integrale doelstelling, Het bouwen van adaptieve knooppunten op basis van een ruime scope en differentiatie van de knooppuntprogramma’s ter ondersteuning van het nationaal ruimtelijk beleid.

Communicatie en inspiratie

Naast het beheer en de ontwikkeling draagt Bureau Spoorbouwmeester het Spoorbeeld uit via lezingen, publicaties, workshops en andere activiteiten.

Hieronder volgt een overzicht.

Essays en inspiratie In 2018 gaf Bureau Spoorbouwmeester de opdracht tot het schijven van diverse nieuwe essays en artikelen voor de Spoorbeeldinspiratiepagina’s. De artikelen zijn te vinden op de website spoorbeeld. nl en ondersteunen met name het beleid, de visies en de handboeken.

Essay Spoor=Corridor Het essay Spoor=corridor beschrijft hoe het spoor al in de 19e eeuw bepalend was voor de ontwikkeling van Nederland en hoe het in de 21e eeuw opnieuw een antwoord geeft op de ruimtelijke en economische uitdagingen waar Nederland voor staat. Met dit essay, geschreven door Jan Duffhues, wil Bureau Spoor­bouwmeester een pleidooi houden voor het denken en werken buiten de eigen kokers, zodat synergie gevonden wordt tussen spoor, stations, omgeving en de ontwikkeling van de hele regio waar het spoor in ligt, of het nou een krimpgebied is of een stedelijke regio met groeipijn. Met voorbeelden uit het hele land én het buitenland wordt duidelijk wat een spoorcorridor is en wat het kan betekenen voor spoorse partijen én iedereen die met ruimtelijke planvorming bezig is.

Lezingen, symposia en interviews Bureau Spoorbouwmeester draagt het Spoorbeeld ook uit via lezingen, interviews en symposia. Een selectie:

Spoorbeeld Inspireert!

Met ‘Spoorbeeld Inspireert!’ wil ons bureau met een reeks van lezingen voor medewerkers van NS en ProRail de discussie intensiveren over de betekenis van het openbaar vervoer en het spoornetwerk voor de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland. We nodigen daarvoor externe deskundigen uit om actuele thema’s uit te diepen.

Op 6 september 2018 vond de eerste plaats met Jeroen Kok, lid van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) en Jan Duffhuys, die in opdracht van ons bureau het essay ‘Spoor=Corridor’ schreef. Het thema van de lezing was Het thema van de lezing was de wisselwerking tussen spoor en stedelijke ontwikkeling op regionale schaal.

Op 27 november 2018 was de tweede editie door Stina Larsson van het ministerie van I en W met het thema Handelingsperspectief Knooppuntontwikkeling. Aan de hand van dit Handelingsperspectief zijn spoorse partijen en andere vervoerders in staat om voor elk station vast te stellen welke positie het kan gaan innemen in het streven naar ‘gesloten’ ov-ketens en welke maatregelen en voorzieningen daar op de stations zelf voor nodig zijn. Bureau Spoorbouwmeester heeft bij de totstandkoming van het Handelingsperspectief geadviseerd over het aspect ruimtelijke kwaliteit.

Coreferent was architect Rick ten Doeschate die aan de hand van de casus Schiedam uiteenzette hoe station en stationsomgeving kunnen profiteren van een dergelijke impuls.

Artikel ‘De kansen van het stationsgebied pakken we samen’ Dit artikel is tot stand gekomen door interviews met de spoorbouwmeester Eric Luiten en de adviseur architectuur en stedenbouw Miguel Loos. Zij vertellen over de kansen en hun rol in het stationsgebied in het algemeen. In november stond dit dubbelinterview in het tijdschrift Stationslocaties Nederland 2018/2019.

49

26 juni: Kenniscarrousel ProRail LJV Tijdens de Kenniscarrousel van de afdeling Leefomgeving, Juridische zaken en Vastgoed (LJV) van ProRail sprak adviseur Jos van den Hende tijdens een aantal sessies over de raakvlakken van vormgeving met de dagelijkse praktijk. Oftewel wat heeft Spoorbeeld te maken met de L, de J en de V? 11 september: Inspecteursdag ProRail De inspecteurs van ProRail zijn op stations en op en langs de spoorbaan de oren en ogen van de spoorsector.

Mannen en vrouwen van diverse pluimage beheren de assets van ProRail zodat de het Nederlandse spoor, een van de meest intensief gebruikte netwerken ter wereld, haar werk kan blijven doen.

Tijdens de terugkomdag sprak adviseur Jos van den Hende over vormgeving in de praktijk: over mooi en mooi houden!

15 november: Het Openbare Verlichting Congres Ruimte en Licht Op het jaarlijkse congres Ruimte en Licht, voor lichtadviseurs voor de openbare ruimte, stond in de keynote de verlichtingsvisie ‘Nieuw Licht op Stations’ centraal. Onze adviseur Jos van den Hende gaf een inleiding over deze nieuwe verlichtingsvisie van de spoorsector waarin de beleving van de reiziger en een innovatieve manier van kijken centraal staan.

College hyperloop TU Delft Bureau Spoorbouwmeester kreeg de uitnodiging tijdens een management seminar van de TU Delft de bijzonderheden van het Nederlandse openbaar vervoer en de impact op de recente stationsontwikkeling toe te lichten. De focus lag op de betekenis van het Spoorbeeld en de architectonische kwaliteit van de NSP-projecten.

Lezing Dag van de Rail 2018 Spoorbouwmeester Eric Luiten gaf een lezing over de veranderingen die zich voordoen in het omgevingsdomein van de stations. In de kleinere steden en dorpen verplaatst het ontvangstdomein

50

voor de reizigers zich langzaam naar buiten en raken de gebouwen langzaam leeg. In de grotere stations is het omgevingsdomein ontdekt als epicentrum van stadsontwikkeling. Dat zijn voor ProRail en NS beide relevante trends.

Stations of the Future/Gares du Futur Op 15 en 16 maart vond het congres plaats Stations of the Future/Gares du Futur” in Parijs. Ons bureau was hier op uitnodiging van een samenwerkingsverband AMS Intitute, La Fabrique de la Cité, Atelier Néerlandais, de Nederlandse Ambasade en TU Delft. Onze adviseur Miguel Loos gaf hier een presentatie over de NSPstations en daarbij de bijzonderheden van het Nederlandse ov-netwerk.

Aanbesteding Groningen van start De start van de aanbesteding Groningen Spoorzone – Realisatie Werk Station was aanleiding voor een kort artikel.

De ambities in Groningen zijn hoog. De provincie en de gemeente Groningen, NS en het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat willen hier ‘het mooiste station van Nederland’ realiseren. Daarbij is het project Groningen Spoorzone een van de belangrijke projecten van het Spoorplan Noord-Nederland.

Waar wachten we nog op?

Column Lucas de Man Theatermaker, presentator en conceptontwikkelaar Lucas De Man trad op als dagvoorzitter tijdens het Spoorbeeld symposium Publieke waarde: een teken van beschaving. De column die hij aan het eind van het symposium uitsprak, verscheen tevens op de Spoorbeeld inspiratiepagina’s.

De Man hield in zijn column een warm pleidooi voor ‘het wachten’ en de ontmoeting op stations.

Publieke waarde: een teken van beschaving Van het Spoorbeeld Symposium Publieke waarde: een teken van beschaving verscheen een uitgebreid verslag op de Spoorbeeld site. Het belichtte onder andere de bijdragen van Daniëlle

Snellen en Ton Venhoeven. Daarnaast ging het in op de rondetafelgesprekken met Conny Bieze, Sebastiaan de Wilde, Daan Zandbelt, Pieter Bannenberg, Bart Brands en Rosalie Nijenhuis.

Hartelijk welkom. Samenwerken aan een prettige ontvangst in de stationsomgeving De publicatie Hartelijk Welkom was (en is) een uitnodiging tot samenwerking.

Het inspireert tot integraal ontworpen stations en stationsomgevingen met een hoge ruimtelijke kwaliteit. De publicatie geeft reikt tools aan om tot integrale plannen te komen. Daarnaast presenteert het inspirerende voorbeelden van kleine en middelgrote stations waar een integraal aanpak al tot resultaat heeft geleid.

Het openluchtstation, de nieuwe opgave: het vitale en comfortabele ontvangstdomein In opdracht van Bureau Spoorbouwmeester deed Civic Architects ontwerpend onderzoek naar het ontvangstdomein op kleine en middelgrote station. Het leidde tot de publicatie Het openluchtstation, de nieuwe opgave: het vitale en comfortabele ontvangstdomein.

Directierondgang Vrijdag 12 oktober vond de zogenaamde Directierondgang plaats. Op deze dag bezocht de Spoorbouwmeester samen met de directies van ProRail en NS drie stations: Den Bosch, Nijmegen en Driebergen-Zeist. In het kader van het Speerpunt Gebiedsontwikkeling zijn dit drie stations die iets leren over de interactie tussen spoor en omgeving.

Den Bosch heeft in de jaren ’90 een integrale update gekregen in het licht van de voorgenomen ontwikkeling van het Paleiskwartier. Dat stadsdeel is zo succesvol dat nu de capaciteit van het station opnieuw een integrale verbouwing noodzakelijk maakt. In Nijmegen kijken we rond in het sleetse resultaat van los van elkaar doorgevoerde verbouwingen en herinrichtingen en beschouwen de kans op een integrale vernieuwing van station en omgeving in het licht van de voorgenomen PHSinvestering. In Driebergen-Zeist werd er een project in uitvoering bezocht, bekijken we de inpassing van het nieuwe station inde groene omgeving en krijgen we en passant een beeld van de erg ontspannen omgang met de SITS-richtlijnen.

Proef met graffiti-proof Rijd een willekeurig station binnen met de trein en je wordt verwelkomd met graffiti.

Soms is het kunst, maar in veel gevallen gaat het om vandalisme. Het artikel Proef met graffiti-proof gaat in op een proef bij Amsterdam Sloterdijk waar ProRail twee materialen test om gebouwen langs het spoor graffiti-proof te maken.

Reizigers van Oisterwijk Geïnspireerd door de prachtige omgeving, maakten Maarten Kolk en Guus Kusters een kunstwerk voor de reizigerstunnel van het station Oisterwijk.

Hier prijkt nu de ‘Parel in ‘t groen’.

De onthulling van het kunstwerk in mei 2018 was aanleiding voor een kort bericht op de Spoorbeeld website.

51

Soest Zuid

Barneveld Centrum

Den Dolder

Utrecht ervecht

2000 2800

Dieren

Velp Arnhem Presikhaaf

Ede Centrum

Westervoort

Duiven

Zevenaar

7500

Wolfheze EdeWageningen Oosterbeek

Arnhem Velperpoort 30700 30900 7600 ICE 20000

Arnhem Centraal

Veenendaal Centrum

Houten

Culemborg

Arnhem Zuid

7400/7300

Utrecht Lunetten

Houten Castellum

6600 31100 3600 3100 3000

7300

Utrecht Vaartsche Rijn

Elst

Rhenen Tiel

31100

ZettenAndelst

Opheusden

Nijmegen Lent 7600 6600 3600 3100 3000

HemmenDodewaard

Kesteren

Geldermalsen Beesd

Nijmegen NIJMEGEN-KLEEF

32300 32200

7200

Tiel Passewaaij

Nijmegen Heyendaal

Nijmegen Goffert

Zaltbommel

Nijmegen Dukenburg

‘s-Hertogenbosch Oost

Rosmalen

Oss West

Wijchen

Oss

Mook Molenhoek

Ravenstein

9600

Cuijk 6900 6600 9600

BOXTEL-WESEL

‘s-Hertogenbosch

Boxmeer

800/2900 3900 3500 3600

nt

Vierlingsbeek

Vught Boxtel Best

Venray

Eindhoven Strijp-S 00 29 0/ 80 3900 00 35 0 0 11

Eindhoven Helmond Helmond Brandevoort ‘t Hout

Helmond Helmond Brouwhuis

9600

Deurne

HorstSevenum Blerick

Geldrop 32300 32200 3500

EINDHOVENWINTERSLAG

Heeze

Venlo RE13

52

Vo

Rheden Lunteren

Veenendaal De Klomp

Driebergen- Maarn Zeist Bunnik Veenendaal West

(1)1700 500/600 7400/7300 7300 6500 6000 6900

UTRECHT-BREDA

m

Brummen

Didam

Utrecht Centraal

8800

Loenen Eerbeek

Gelderland

Bilthoven

Utrecht Maliebaan

ICE 800/2900 3000 3900 3100 3500

KONINGSLIJN (VSM) Immenbergweg

Barneveld Zuid

AMERSFOORT-KESTEREN

(1)4900 5700

5500 5600 28300

Beekbergen

31200

Barneveld Noord

Zutphen

VoorstEmpe

30800 7600

Apeldoorn Klarenbeek De Maten

Hoevelaken

Soest

1600

Soestdijk

andsche Rading

7000 1600 1700 140/240/1500 17800

1600 1700 140/240/1500 31400 31300

lversum portpark

Maarheeze 00 52

Weert

Tegelen

Düsseldorf Hbf Hamm (Westfalen)

Spoorbeeld

Wat is het Spoorbeeld?

Bureau Spoorbouwmeester

Het Spoorbeeld is het ontwerp- en vormgevingsbeleid van het spoor.

Opgesteld vanuit het perspectief van de reiziger en de omgeving presenteert het alle visies, kaders en vormgevingsprincipes die betrekking hebben op de beleving van en omgang met het spoor. Het Spoorbeeld heeft oog voor de gehele route: de ervaring van de reis, de transfer en het verblijf op en rond het station en het spoor. Ook stimuleert het Spoorbeeld het besef dat iedere opgave onderdeel is van een groter geheel. Een consequente toepassing zorgt voor overzicht en gebruiksgemak. Zo groeit het gevoel van vertrouwen, comfort en veiligheid bij de reizigers en blijft het spoor begrijpelijk en toegankelijk voor iedereen.

Bureau Spoorbouwmeester ontwikkelt, beheert en draagt het Spoorbeeld uit. Aan de hand van het Spoorbeeld stimuleert Bureau Spoorbouwmeester ruimtelijke kwaliteit, identiteit, beleving en ontwerpkwaliteit op en rond het spoor. Vanuit een onafhankelijke positie stimuleert het bureau alle betrokkenen om tot integrale oplossingen te komen en relaties te leggen tussen de verschillende schaalniveaus en disciplines. Dit gebeurt op het niveau van de gehele route: van het station en de stationsomgeving tot het spoor, de spooromgeving en de trein zelf.

De reiziger centraal Het spoor is een publieke voorziening.

Het wordt gebruikt door talloze mensen met heel verschillende achtergronden. Het Spoorbeeld zorgt dat alle reizigers goed hun weg kunnen vinden en het spoor als toegankelijk, menselijk, vertrouwd en karakteristiek ervaren. Daarmee draagt het zorg voor reisplezier en een goede oriĂŤntatie in een vertrouwenwekkende omgeving.

53

Colofon

Het Jaarbericht 2018 is een uitgave van Bureau Spoorbouwmeester, juni 2019 www.spoorbeeld.nl Tekst en inhoud Bureau Spoorbouwmeester Ontwerp BUREAUBAS Beeld, kaartmateriaal • Pagina 11, Spoornetwerk en snelwegen, bron: ProRail en Must (2011) • Pagina 12, Stationstypen en stadstypen, bron: Netverklaring ProRail, Must (2011) • Pagina 14, Populaire bestemmingen, bron: ProRail en Must (2011) • Pagina 16: Concessies en lijnen, bron: Bureau Spoorbouwmeester (2018) • Pagina 18, Stations en wandelroutes, bron: VROM, ProRail en Must (2011) • Pagina 19, Stations en fietsroutes, bron: VROM, ProRail en Must (2011) Beeld, foto’s • Pagina 31, Amsterdam Amstel, pagina 36, Eindhoven, pagina 38, Utrecht Centraal, pagina 43, Amsterdam Centraal, fotograaf Jannes Linders.

• Pagina 34, Dordrecht, fotograaf Rob ‘t Hart.

Beeldrecht Bureau Spoorbouwmeester

Het Spoorbeeld beschrijft het ontwerp­ en vormgevingsbeleid van de spoorsector.

Aan de hand van het Spoorbeeld stimuleert Bureau Spoorbouwmeester ruimtelijke kwaliteit, identiteit, beleving en ontwerpkwaliteit op en rondom het spoor. Bureau Spoorbouwmeester is een samenwerkingsverband van ProRail en NS.

54

Emmen Zuid

Hoogeveen Hoogev Nieuw Amsterdam Dalen Coevorden Gramsbergen

Meppel

Hardenberg

Kampen Ommen

Dalfsen

Kampen Zuid

Dronten

MariĂŤnbe erg

Zwolle ntrum

Wezep

Heino

Vroomshoop Daarlerveen

Raalte

Vriezenveen

't Ha Harr d e

Wierden

Wijhe

Almelo

Nijverdal Olst

Rijssen Deventer Colmschate

Deventer

Hengelo ngel Gezondheid ezondheid spar park

Holten

Apeldoorn Osseveld

Ensched de

Klarenbeek Enschede De Eschmarke Glanerbrug

Barneveld Noord

Lochem

rs

Vorden

Brummen

Barneveld Centrum

Ruurlo LichtenvoordeGroenlo

Barneveld Zuid Dieren

Rhenen

Arnhem Zuid

en

em

t G a inch D e H a Te n d em uet rb e or re Va g n rs se ve ld

ch in

Didam

g

Du

ke

nb

ur

n he ijc en

Dusseldorf Basel

Nijmegen Heyen yendaal yen Mook Molenhoe oek oe

Winterswijk

oe

et

D

Wehl

st

Nijmegen

Winterswijk West

Aalten

el

nd

aa

-A

tt

m

Ze

Nijmegen Goffert

enstein

W

Velp Arnhem Presikhaaf Arn

Nijmegen Lent

en

od

ew

us

de

rd

n

Elst

47

Rheden

Do

A

Wolfheze Oost erbe ekk

rn

he

m

Ede-Wageningen

Ce A nt Ve rnh ra lp em al er W p o e or Du ste t rv iv oo en Ze rt ve na ar

Lunteren Ede Centrum

MĂźnster Dortmund

t-

Em

pe

Z utphen

Vo o

A De pel M doo at rn en

sfoort Va thors thorst

rt Schot hothorst

he

Enschede Kennisp spark sp

Goor

Apeldoorn

Putten

-D

Hengelo Oost

Hengelo

Delden

ijkerk

ndaalomp

Borne

T llo Twe

Ermelo

en

Oldenzaal

Almelo de Riet

n sp spee e t

m

Bielefeld Berlin

Geerdijk

Oberhausen Duisburg

MUS.STOOMTRAM

800/2900 4800 3000 3400

o

Obdam

Noord-Holland

m

ORN-MEDEMBLIK HO Medemblik

IJsselmeer Wognum

Hoorn Kersenboogerd

Uitgeest 4800

Krommenie-Assendelft

Hoogkarspel

Wormerveer

Hoorn

Zaandam Kogerveld Zaandam

Purmerend Purmerend Weidevenne

4000 7400 4600 5800 4500 4800 5400 2100 2200 800/2900 3000 3900/2900 900 IC Direct Thalys 1000 Eurostar

Amsterdam Zuid

Markerwaard

Dronten

14600 15800 1500 2600 ICE

00

24

Almere Oostvaarders Almere Buiten 00

Amsterdam Sciencepark Diemen

26

Almere Parkwijk

00

18

0/

70

0

0 24

Amsterdam Amstel

0

60

14

00

43

0

90

14

Almere Centrum

Almere Muziekwijk Almere Poort Putten

Amsterdam RAI

Duivendrecht

Diemen Weesp NaardenBussum Zuid Bussum Zuid Hilversum Mediapark

Amsterdam Bijlmer ArenA

Nijkerk Amersfoort Vathorst Hilversum

Amersfoort

Baarn Amsterdam Holendrecht

lphen aan den Rijn

Hilversum Sportpark Soestdijk

Abcoude

Hollandsche Rading

Boskoop Boskoop Snijdelwijk

Utrecht Overvecht

Maarssen

ICE 800/2900 3000 3900 3100 3500

Gouda Utrecht Zuilen

Gouda Goverwelle

2000 2800

6000

Woerden

8800

Vleuten

Utrecht Utrecht Terwijde Leidsche Rijn

Utrecht Centraal (1)1700 500/600 7400/7300 7300 6500 6000 6900

Utrecht

Utrecht Maliebaan

Ede Centrum

7500

Wolfheze EdeWageningen Oosterbe

Driebergen- Maarn Zeist Bunnik Veenendaal West Veenendaal

Lunteren

Veenendaal De Klomp

7300

8700 8600 2000 2800 (1)1700 500/600 4000 6800 6900 7700

Barneveld Zuid

Bilthoven

00

Bodegraven

Waddinxveen Triangel

Barneveld Centr

AMERSFOORT-KESTEREN

(1)4900 5700

Breukelen

5500 5600 28300

Schothorst

Barneveld Noord

Soest Zuid Den Dolder

Utrecht

73

Waddinxveen

0 /6 0 5 0 0 00 56 0 0 8 15 0 0 Amersfoort 6 11 0 0 7 11 1600 1700 140/240/1500 31400 31300

Hoevelaken

Soest

Waddinxveen Noord

Lelystad Centrum

Flevoland

Amsterdam Muiderpoort

700/1800 2400 (1)1600 2400 4300

31 00 35 00

Bovenkarspel Flora

Purmerend Overwhere

Amsterdam Centraal

Amsterdam Sloterdijk

Enkhuizen

4500 3900/2900

3300 3900/2900 4500

Zaandijk Zaanse Schans Koog aan de Zaan

g

BovenkarspelGrootebroek

ZUIDERZEELIJN

r