Geçmişte Bursa Suları

Geçmiþte Bursa Sularý Hakkýnda Yayýnlanmýþ Eserler Bugünkü Bursa Sularý Ýhsan UZER Bugünkü Bursa Sýcak Sularý Ýhsan UZER Bursanýn Ýçme Sularý Suphi SUBUL

BUSKÝ YAYINLARI - 5 Üçüncü Basým Ocak 2010 Bursa Büyükþehir Belediyesi Bursa Su ve Kanalizasyon Ýdaresi Genel Müdürlüðü Acemlar / BURSA www.buski.gov.tr

Bugünkü Bursa Sularý Ýhsan Uzer, Halkevi Neþriyatý - Bursa Vilayet Matbaasý, 1943.

Bugünkü Bursa Sýcak Sularý Ýhsan UZER , Ant Basýmevi , 1945 Not : Bu eser, 1969 yýlýnda Bursa nýn mahalli gazetesi olan Hakimiyet te tefrika halinde yayýnlanmýþ Daha sonra oðlu Ender UZUN tarafýndan günümüz diline çevrilerek 2001 yýlýnda tekrar basýlmýþtýr.

Bursa nýn Ýçme sularý Suphi SUBUL, Bursa Uygun Basýmevi, 1948

Deðerli Hemþehrilerim; Tarihi kültürel ve sosyal açýdan farklý özellikleri bünyesinde barýndýran Bursa ayný zamanda bir su þehridir. Bu gerçek, tarihçilerin, gezginlerin ve edebiyatçýlarýn Bursa notlarý arasýnda mutlaka yer alan bir özelliktir.

Evliya Çelebi, Seyahatname sinde velhasýl bursa sudan ibarettir derken, 1950 li yýllarda Bursa nýn bir su þehri olduðu bütün dünyaya ilan edilmiþtir. Ýnsana hayat veren su, ayný zamanda þehirlere de hayat verir ve ab-ý hayat a dönüþür. Bu yüzden Bursa nýn sularý, sýradan çeþme sularý deðil, içenlerin derdine deva, hastalara þifadýr.

Bugünlere kadar gelen rivayetlere göre, Bursa nýn sularýndan içenlerin ömrü uzar, sesi de güzelleþir Türkiye nin su kültürü kavramýyla tanýþmasýnda, bu kültürün geliþtirilmesinde Bursa nýn vazgeçilmez bir yeri vardýr.

Bizler yerel yönetimler olarak, bir yandan modern Bursa yý inþa ederken, bir yandan da geleneksel deðerlerimizi evrensel normlarda yeniden yorumlayarak þehrimizin kalite standartlarýný yükseltmeye çalýþýyoruz. Üzerinde yaþadýðýmýz bu kentin geçmiþine ve geleceðine olan sorumluluðumuzun bilincindeyiz.

Bugün Bursa mýzýn yenilenme sürecindeki en önemli sorunlarýndan birisi de altyapýdýr. Bu ihtiyaçtan hareketle, her sokaðýnda buram buram tarih kokan Bursa mýzýn tarihi dokusunu bozmadan altyapý sorunlarýný aþma noktasýnda önemli çalýþmalar yapmaktayýz.

Yarýnlarýn Bursa sýnýn daha yaþanabilir olmasý için, þehrimizi dünya þehirleri standartlarýna kavuþturabilmek için, sosyal kültürel ve fiziki yatýrýmlarý bir bir hayata geçirmeye devam edeceðiz.

Bursa mýzýn daha da güzelleþmesi için yaptýðýmýz çalýþmalarda bizlere destek veren tüm hemþehrilerime teþekkür ediyor, sevgi ve saygýlar sunuyorum.

Recep Altepe Bursa Büyükþehir Belediye Baþkaný

Bursa da Zaman

Bursada bir eski camii avlusu, Küçük þadýrvanda þakýrdayan su, Orhan zamanýndan kalma bir duvar Onunla bir yaþta ihtiyar çýnar Eliyor dört yana sakin bir günü Bir rüyadan arta kalmanýn hüznü Ýçinde gülüyor bana derinden Yüzlerce çeþmenin serinliðinden Ovanýn yeþili göðün mavisi Ve mimarilerin en ilahisi Bir zafer müjdesi burda her isim Sanki tek bir anda gün, saat mevsim Yaþýyor zihnini geçmiþ zamanýn Hala bu taþlarda gülen rüyanýn Güvercin bakýþlý sessizlik bile Çýnlýyor bir sonsuz devam vehmiyle Gümüþlü bir fecrin zafer aynasý Muradiye sabrýn acý meyvasý Ömrünün timsali beyaz Nilüfer Türbeler camiler eski bahçeler Þanlý hikayesi binlerce erin Sesi nabzým olmuþ hengamelerin

Nakleder yadýný gelip geçene Bu hayalde uyur Bursa her gece Her þafak onunla uyanýr güler Gümüþ aydýnlýkta serviler güller Serin hülyasýyla çeþmelerinin Baþýndayým sanki bir mucizenin Su sesi ve kanat þýkýrtýsýndan Billur bir avize Bursa'da zaman Yeþil türbesini gezdik dün akþam Duyduk bir musiki gibi zamandan Çinilere sinmiþ Kur'an sesini Fetih günlerinin saf neþesini Aydýnlanmýþ buldum tebessümle Ýsterdim bu eski yerde seninle Baþbaþa uyumak son uykumuzu Bu hayal içinde... Ve ufkumuzu Çepçevre kaplasýn bu ziya bu renk Havayý dolduran uhrevi ahenk Bir ilah uykusu olur elbette Ölüm bu týlsýmlý ebediyette Belkide rüyasý eski cedlerin Beyaz bahçesinde su seslerinin

Ahmet Hamdi TANPINAR

BURSA SULARI Bursa sularý hakkýnda yakýn tarihlerde bir eser yazýlmadýðýný ve araþtýrýcý bir arkadaþýn ( Bursa sularý) diye bir yazý yazmasý çok faydalý olacaðýný Bursa Halkevi dergisi 9 uncu sayýsýnda bahseden Bay Hikmet Turhan Daðlýoðlunun yazýsýný okuyunca bugünkü Bursa sularý hakkýnda zaten hazýrlamakta olduðum bu iþe daha kuvvetle sarýldým.

Bursa sularý ile memuriyetim dolayýs ile çok yakýndan alâkadar olduðumdan bu eserceðizi hazýrlayabildim. Bir çok tetkikler yaptým eski kitaplarý karýþtýrdým, daðlarda menbalarý ve yollarýný birer, birer gözden geçirdim. Bir kaç sene mahsulu olan bu yazým ileride bir faide temin ederse çok sevinç duyacaðým.

Tarihçe : Bursa sularý mahalli teþebbüslerle yapýlmýþ ve kadimen müstakil bir (su idaresi) tarafýndan ve hali hazýrda (Bursa belediyesi) tarafýndan idare edilmektedir. Þehrin içme suyu (1885)' te projeleri yapýlarak (1908) senesinde font borulu ve (72) kilometre uzunluðunda bir fennî ve sýhhî su þebekesi ile ve (1050) metre murabbaý sathi terþihi havi bir su filitresi ve (1000) tonluk iki depo ile asrileþmeðe ve (100) kilometre tutarýnda olan eski (Pýnarbaþý) ve diðer menba sularýný terk eyleyerek mazbut bir tesisatla mevcudiyet kesp etmeðe baþlamýþtýr.

(1930) senesinde font boru þebekesine yine font borulardan muhtelif kuturda (20) kilometrelik bir parça ile (5,5) kilometre imtidadýnda ve (ULUDAÐ) menba sularýný toplayan bir beton (akadükkanal) ilâve olunmuþ Çekirge de (300) tonluk ve teferüç mevkiinde (1000) tonluk diðer iki depo ile techiz edilmiþtir. Þehrin eski sularý hem içmeðe hem de kullanmaða mahsus olan ve toprak künk ile ve bunlarýn deliklerini týkamaða mahsus (saman çöpü ve tahta talaþlarý) ile çeþmecilerin her gün (100) küsur kaleme ayrýlan su yollarýný evden eve yedekleyerek akýtmasý ile temin olunuyordu.

12 Cemaziyelevvel 1120 tarihinden evvel bu su yolcularý yedeklemek ve bu suretle suyu akýtmak için tamamile yýllanmýþ takriben üç sene kadar eski (saman çöpünü, gübreyi) kullandýðý ve o tarihten sonra Bursa Evkaf kayýtlarýna nazaran Ýstanbul çeþmecilerinin usulün takIiden ve bu suretle daha ziyade temiz bir su temini gayesile (tahta talaþlarý) ile su yedeklemesi ve akýdýlmasý ihdas edilmiþ olduðu anlaþýlmaktadýr.

Kuyudatý mezkürede bu tarihlerde yani (21 Zilkade 1179) da su künkleri için tul kutru ve zývanalar eb'adý ile sikletleri için narh ve bu eb'ad vaz edilmiþ ve beþ cins künke de tesadüf edilmektedir.

Bu künklerin adlarý da þunlardýr: (Kaplýca, kaba kuþak, harcý, þali, kýzýk) künkleridir. Halâ bu künk yollarý bakayasý þehrin içinde kilometrelerce dolaþýr Beþ bin hane ve sairye yollarý mevcuttur.

Fennî tesisat þehirde su yolcularý miktarý 64 iken hali hazýrda künk yollarýnýn bozulmasý ve su zayiatýnýn yollarda fazlalaþmýþ bulunmasý ve yeni suyun çokluðu neticesinde (30) çeþmeciye ve evvelce Konyanýn (Sille) kasabasýndan bütün anadoluya daðýlan destici ve künkçülerin tezgâh ve adetleri de bir kaç rakkama münhasýr kalmýþ bulunmaktadýr.

1

Hali hazýr su þebekesi dört devre geçirmiþtir.

1 ) Birinci devre : 1883, 1884, 1885 senelerinde Vali ( Reþit paþa ) tarafýndan teþebbüs olunan font borularla tefriþatý havi su þebekesi ve teferruatýmuhtevi tesisattýr. Tesisat projeleri ( 1882, 1883 ) senelerinde belediye tarafýndan ( 350 ) altýn bedeli mukabilinde mühendis ( Vecetti ) ye yaptýrýlmýþ ve : a Gökdere kaptajý. b Alaþar depo ve kum terþih fýlitreleri. c Mahkeme yedek deposu. d Tevziat þebekesi ve aksamý hususiyeyi havi bulunmuþ ki bilhassa burada tevziat þebekesi tulü ( 72 ) kilometre olarak tesbit olunmuþ ve ( 32 ) bin lira bedel ile müteahhit ( Lakroa ) ve kumpanyasýna ihale edilmiþ ve ( Obravil ) fabrikasýnýn font boru mamulâtýný ve çeþmeleri muhtevi bulunmuþtur.

Tesisat þartnamesinde (12) ayda teslimi mezkûr idi. Bu tesisatýn projeleri ( 1/1600 ) mikyaslý eski Bursa þehri haritalarý üzerinde irae edilmiþ olup her bir beþer atmosfer tazyik altýnda ve yukarýya tepme þeceri tevziatlý iki þebekeyi muhtevi bulunuyordu.

Bu þebeke hini inþadýnda müteahhidin mühendisi ( Mueller ) tarafýndan bazý tadilâta uðratýlarak ikmâl ve icra olunmuþtur. Ýþleri devlet hesabýna ve belediye namýna kontrol eden Nafia baþ mühendisi ( Süleyman Sýrrý ) kabulü kafisini yapan baþ mühendis ( Bedri ) beylerdir.

2 ) Ýkinci devre : Fransýz ( Lakroa ) þirketinin iþi hususî bir Ýtalyan kumpanyaya devri ve esasen keþiflerde ve tesisattaki fazlalýklar dolayisile ilâveten inþaat olmasý hasebile ilk projenin bazý aksamý da tezyit ve tevsi olunarak þehir þebekesi ikmâl edilmiþ ve teþkil edilen ( su idaresi ) nin ( 1327 ) senesi hesabatýna nazaran ilk devrede ( 15 ) adet aboneye su tevziatý yapýlarak ( l 50 ) adet hayrat ve orta çeþmeler verilmiþtir.

Bu devrede derelerin heyelaný ve tuðyaný dolayisile Alaþar hazinelerinin ( 1684 ) tarihindeki büyük bir sel ile inþaatýn ortasýnda ( Gökderenin ) getirdiði miller fýlitreleri doldurmuþ ve bazý duvarlarý da yýkarak bir deðiþiklikler meydana getirmiþ ve daha bazý tadilâtla bu bapta þebeke bedel tesisatýnýn ziyadeleþmesini ve daha ( 42 ) bin altýn lira ilâvesini mucip olmuþtur.

Ayni surette ( 1338 ) senesi temmuzun I inci günü sabahýndan baþlayarak ertesi gününe kadar devam eyleyen yaðmurlardan dolayý sellerin tahribatý ( 1338 ) senesi aðustos bidayetin de de olmuþtur.

Ve su idaresinin ihtiyat parasýndan: ( 28 eylül 1338 ) senesi zarfýnda ( 1007662 ) kuruþ sarfýný icap ettirmiþtir. Bu suretle de ikinci devre nihayetinde takriben ( 75 ) kilometrelik bir þebeke ile yukarý aþaðý servis ile iki kýsým þebekenin icabý halinde bir birilerile vanalarla merbut ve manevraya kabiliyetli hali hazýr þebekenin esas gövdesi meydana gelmiþtir.

1334 senesi mukarreratýnda görüldüðüne nazaran þehir þebekesinin geçtiði mahallerdeki bilumum abonelerin miktarý azamisi 6 bin hane olarak hesap edilmiþ ise de bu devrede yani bu esnalardaki abone miktarý ayni senelerin kuyudatý resmiyesine göre ( 2 ) bini tecavuz edememiþtir.

2

Ýkinci devre nihayeti ( 1337 ) senesi Eylülünde Ýtalyan kumpanyasýndan devren alýnan ve ( 11 teþrini sani 1331 ) tarih ve ( 5 ) numaralý su idaresi mazbatasýna nazaran ( 1327 ) den ( 1331 ) senesine kadar dört senelik idare masrafý muhasebei vilâyet tarafýndan görülmüþ olmakla bundan sonra esaslý bütçelerin ( 1331 ) senesinde baþladýðý tesbit olunmuþtur.

Bu ikinci devrenin mühim bir icraatý da su idaresinin dairei belediyeden ayrýlmasýna ve belediye reisinin riyaseti altýnda bir komisyonu mahsus tarafýndan idaresine dair ( 7 temmuz 1331 ) tarih ve 293/2475 numaralý meclisi idarei vilâyet kararýyla ilk ( su idaresi ) tesis edilmiþtir. Þebeke tevziatý hitamý ile baþlayan yeni faaliyet ve iþletme devresi kadrosunun bilhassa teknik aksamýnda bir çeþmeci ve üç manavracý ile bir de depo bekçisi bulunmasý ve idarî kadrosunda iki kâtip bir anbar memuru bir müdürdü. ( 1332 ) senesinde manavracýlarýn gayri kâfi oluþu bunlarý beþe iblâð eylemiþ ve ayrýca da filtre bekçilerine bir de arkadaþ ilâveolunmuþtur.

Bu sene bu komisyona bir de ( su mühendisinin ) ilâvesi lâzým geleceði zarurî görülmüþ ve karara raptedilmiþtir 1333 senesi orta çeþmelerin miktarý ancak ( 124 ) olarak yapýlabilmiþtir. Meclisi vilâyet ( 1 teþrini evvel 1333 ) tarih ve ( 961 ) sayýlý kararile ( Pýnarbaþý, Kavak, Akçaðlayan, Devrengeç Vs. ) bilimum sularýn da emrazý sariyeden masun bir þekilde isalesini temin için bir komisyonu mahsus ile ve müstakile ( Su idarei umumiyesi ) nin teþkiline karar vermiþ bu sene de bu idare bütçesi : ( 2403300 ) kuruþ olarak tesbit olunmuþtur. Þehir þebekesine ( 1336 ) senesi ancak bir ( mühendis ) tayin ediliyor ki bu suretle tasavvurundan ancak ( 9 ) sene sonra bir fen adamýnýn eline teslim edilmesi kabil oluyor. Bu mühendis ( Bacý ) isminde bir Ýtalyandýr.

1337 senesi su idaresinin bankalardaki mevduatý ( 1001833 ) kuruþ ile beraber bütçe(2,684,833 ) kuruþa iblâð olunuyor. Bu sene su akýtma payý olarak ( 30 ) lira ve evlerden senevi olarak ( 150, 250, 350 ) kuruþ abone bedeli alýnýyor.

Su idarei umumiyesi vücuda getirilmiþ olan þebekeyi hiç bir vakit fennî bir tarzda mütalâa ve tetkik ettirmeyerek mütemadiyen abone bedelâtýný ve akýtma ücretini ve abone miktarlarýný fazlalaþtýrarak varidatýný arttýrmak ve ani zuhur eyleyen hadiselerde de meselâ ( 1338 temmuz ) seli gibi afetler neticesi ( Gökdere ) kaptajlarýnýn bozulmasý ve ani olarak muvakkat bir surette yukarýda yazýlý masraflarýn saçýlmasý da ve ayni zamanda þebekede olan tevziatýn azlýðý ve kifayetsizliði halký þikâyete ve sular hakkýnda bir çareyi hâl alýnmasýna teþvik eylemiþtir.

Tetkikata nazaran ( Gökdere ) su þebekesiyle beraber Bursa su derdinin 3 üncü devresi ( 1915, 1916 ) senelerinde baþlar.

Esasen þehir þebekesinin bu senelerde takriben 75 kilometre tulü inkiþafisinde olmasý ve 2 bin aboneye su vermesi esasen ( Gökdere ) su filitrelerile iptidai teþrih hususatýnýn ve bilhassa Gökdere vadisinin pek çok itikâli bir havza olmasý hasebile bilhassa sellerle lüzumu veçhile sun'î tesviyelerle alýnmasý hususu göze çarpmaktadýr.

3

( 1915) senesi þehrin su vaziyetinin tetkiki Fransýz mühendislerinden ( Bonmezon ) na ihale ediliyor. Bonmezonun mesaisi Bursa sular tarihinde baþlý baþýna bir bap teþkil eder. Bunun için mühendis Bonmezonun etütlerinden evvelâ ( 4 mart 1916 ) etüdü saniyen 4 mart raporu zeyli salisen Bursa sularý nihai projesini aynen asaðýya yazýyorum.

Bonmezonun projesi ve mesaisi esasatýnda : 1 ) Uludað sularýndan ayný zamanda elektrik çýkarmak fikri.

2 ) Þehir þebekesine de 310 320 rakýmlarý arasýnda mutaassýt su hazineleri teksir eyleyerek hariçten fazla su verilmesi fikri.

3 ) Çekirge ile Bursa civarinýn ve susuz mahallelere su tevziatýný Þehir içerisinden geçirerek müttehit þebeke ile su vermek fikirlerini görürüz.

Ayný zamanda ( Uludað ) üzerinde su tedkikatý yapan ( Bonmezon ) 1/10,000 mikyasýnda bir de su havzalarýna ve kadim su künklerine dair olan haritayý da yaparak vermiþ ve elyevm elde mevlit belli baþlý bir harita olarak bulunmaktadýr.

3 ) Üçüncü devre : Civardan iyi su tedarikâtý esnasýnda vaki olan tetkikat esnasýn dair de ( Aðraz ) suyu tetkikine rastlarýz. Bunun ( 1336 ) senesinde mühendis ( Bonmezon ) tarafýndan yaptýrýlan istikþafýna ve projesine esaik meyanýnda rastlanmadý ise de ayni sene bütçesinde yalnýz bu masrafý keþfi olarak ( 400 ) lira sarfolundugu görülmüþtür. Bu suyun þehre olan mesafesinin uzunluðu dolayisile bedeli keþfin takriben bir milyon ) Türk lirasýna yakýn olduðu o zamanki su idaresinde bulunan zevattan öðrenebiliyoruz.

Bu üçüncü devre nihayetine doðru sularýn kimyevi ve bakteriolojik kýymetleri de aranmaða baþlanmýþ ve atta bu suretle sularýn terkibi kýymetleri hakkýndaki malûmat bir takim eski sularýn ve bu meyanda da ( Pýnarbaþý ) suyunun raðbetinden düþmesine ve kezalik ( Devrengeç ) suyunun da þöhret bulmasýný vesile olmuþtur.

4 ) Dördüncü devre : ( I 338 ) senesi kadrosundaki yekûn gittikçe kabardýðý görülür ki bu da ( 2,660,798 ) kuruþtur.

Diðer sularýn gittikçe raðbetten düþmesi dolayisile su idarei umumiyesi çeþmeciler meselesinden mütevellit bir çok yolsuzluklarýn önüne geçmek istemiþ ve hattâ içlerinden bir de aylýk ile çeþmeci ( kâhyasý ) intihabý hakkýndaki mühendis ( Þefik ) beyin tetkikini de bir aralýk tatbike kalkýþmýþ isede bu da bir netice vermemiþtir. Ancak ( 1926 ) da yani 4 sene sonra bu ( kâhya ) meselesi tahakkuk etmiþ bulunur. ( 1339 ) senesi ( Ala-þar ) yani ( Gökdere ) hazinelerinin dere tarafýndan filtre aksamý yenmeðe baþlanmýþ olduðundan bunun men i için bir duvar yapýlmýþtýr. ( I 340 ) senesi abone Hatlarý sabit býrakýlmýþ ve su numaralan konmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. Bilhassa sularýn kontrolü kabil olmadýðýndan 1340 senesi Nisan ayýndaki heyeti umumiye içtimaýnda zikredilmek üzere ( operatör, Emin, umuru miyahiye baþ mühendisi Asaf, mühendis Bacý, baþ mühendis ve sýhhiye müdürün ) den mürekkep bir komisyon( Pýnarbaþý ) suyuda dahil olduðu halde mevcut sularýn Ýslah ve teksiren tevzilerine dair bir tetkik yapýlmasý ve hattâ nafia vekâletile temasta bulunulmasý tekarrür etmiþtir.

4

( 1341 ) Senesi su varidatýnda abone miktarlarýnýn þekli itidale girmiþ olduðu görülüyor. Ve bu sene de ( 500 ) adet su saati mubayaasý için tahsisat ayrýlýyor. ( 1926 ) senesinde su idarei umumiyesi lâðvolunarak bunun bilumum evraký belediyeye devr ve belediyede bir ( Su idaresi ) kuruluyor ve bu þekilde idareye baþlanýyor. ( 1925, 1928 ) seneleri bütçesi kabarmýþ bir halde olup bilhassa 1929 bütçesi ( 5350082 ) kuruþa balið oluyor.

1931 senesinde belediyenin ( 280 ) bin lira sarfile Uludað menba sularýný þehre getirdiðini ve þehir þebekesinde ilâveler yaptýðýný görüyoruz. Þehir sularýný islâh için 1932 senesinde mühendis Suphi iþ baþýna getiriliyor. 1935 senesine kadar çalýþan bu arkadaþ epey iþler meydana getiriyor.

1935 Nisan 1 de bütün sular kanunen belediyelere devredilmesi dolayisile mahallâi komisyonlarý tarafýndan idare edilmekte ve kullanma sularý namý verilen ( Pýnarbaþý, Kurt basan, Kaplýkaya, Alaþar, Çekirge, Dað, Naip, Asa Vs. ) gibi sular da belediyeye geçmiþ ve mahallât komisyonlarý daðýlarak teþkilâtlariyle aynen belediyeye devredilmiþtir. Bu sularýn idaresi için belediye su idaresi nezaretinde ( Mülhak kullanma sularý ) idaresi teessüs edilmiþtir. Çeþmecileri bu idareye mâl edildiðinden maaþlarý bu idare vermekte ve bu idarenin emri altýnda çalýþmaða baþlamýþlardýr.

Bu idarenin teþekkülü çok faide vermiþtir. Ýnzibat altýnda çalýþan çeþmeciler öyle eskisi gibi keyfi hareketlerini yapamamakta ve mevzii olsun tamiratlar yaparak sularý akýtmaða çalýþmaktadýrlar. ( 1926 ) senesinde belediyeye devredilen içme sularý ( 1939 ) yýlýna kadar yalnýz ( 280 ) bin liralýk inþaattan baþka iþ yapamamýþ ve yalnýz varidatýný arttýrmakla meþgul olduðu görülmektedir. Þehir nüfusunun günden güne artmasý abonelerin çoðalmasý ve bahçelerin sulanmasý dolayisile su buhraný daha fazla hissedilmeðe baþladýðýndan islâh projelerinin yapýlmasýna ve su idaresinin belediyeden ayrýlarak mülhak bir bütçe ile idare edilmesine ve varidatýnýn bankada hýfzile islâh projelerinin tatbikine ( 1939 ) yýlýnda karar verilmiþ ve derhal iþe baþlanmýþtýr.

O tarihte belediye baþ mühendisi olan mühendis Abdurrahman bereket su fen memuru Ýhsan Üzer ve arkadaþlarý tarafýndan (654 bin 952 lira 57 kuruþluk ) keþif ve islâh projeleri hazýrlanmýþ ve sýhhiye vekâletinin 23 1. teþrin 940 tarih ve 823 / 18885 sayý, nafia vekâletinin 23 Mayýs 940 tarih ve 6038 / 6450 sayýlarile tasdik edilmiþtir.

Islâh projelerinin yapýlmasýna ait esbabý mucibe raporu mühendis Abdurrahman Bereket tarafýndan hazýrlanmýþtýr.

Keþif Uludaðda meþhur ( Kýrkpýnarlarýn ) fennî tesisatla ( Te-ferüç su deposuna ) ve Gökdere þark versanýnda ( Gümüþ, Müftü, Altýnoluk ) ve diðer menba sularýný, garp versanýnda ( Kavak, Menþur, Ayýcý pýnarý, Uzunoluk ) ve diðer menba sularýný ( Gökdere su deposuna ) getirilmesi ve evden eve künk tetisatla mülevves bir þekilde giden ve oldukça iþe yarayacak olan ( Pýnaýbaþý ) suyunun da yine fenni tesisatla ( mahkeme su deposuna ) isalesine ve þehrin muhtelif mýntakalarýnda yeni depolar ihzarýna aittir.

Yanlýz isale kýsmýný ihtiva eden bu proje ve keþfe bir de þebeke proje ve keþfi hazýrlanmasý icap etmektedir.

5

Baþ mühendis Abdurrahman Bereketin vukuu istifasý üzerine þebeke projeleri hazýrlanamamýþtýr.

Su islâh projelerinin ilk etütleri Belediye Reisi Cemil ÖZ zamanýnda baþlanmýþ fakat esaslý iþe ve projelerin ikmâl ve vekaletlerce tasdiki Vali ( Refik Koraltan ve Belediye reisi Sadýk Tahsin Arsal) zamanýnda bitmiþtir.

Proje hesabatýnýn aynen yazýlmasýný faideli gördüm. Bu projenin aynen tatbiki su buhranýnýn önüne geçeceði aþaðýda yazýlý hesabattan kolayca anlaþýlabilir.

Hesabat Bursa þehri için günlük lâzým gelen su miktarý : Þehrin nüfusu 1927 de yapýlan sayýma göre (61451 ) kiþi ve 1935 sayýmýna görede ( 72240 ) kiþi olup sekiz sene zarfýndaki teyüt miktarý : ( 10789 ) olup 20 senelik tezayüt miktarý : 10789 / 8x 20 = 26960 nüfus olup 1927sayýmýna göre bulunan miktara ilâve edilerek ( 20 ) sene sonraki nüfus miktarý : 61451 26960 = 88411 bulunur. Fakat bu miktar yazýn þehre gelen züvvar ile þehir dahilindeki fabrika ve atölyeleýin ihtiyacý da göz önüne alýnarak nüfus miktarýnýn ( 100,000 ) üzerinden hesap edilmesi daha uygun görülmüþtür.

Nüfus baþýna günlük vasatý sarfiyat ( 100 ) litre kabul edilerek , ( 100,000 ) nüfus için :100,000X100=10,000,000 litre olup isale edilecek su miktarý bu vasati ihtiyacýn 1.50 misli alýnarak 1.5x 10,000,000= 1 5,000,000 litre olup isale sarfiyat: 15,000,000 litre olup ýsale sarfiyatý: 15,000,000 174 litre bulunur.

86400 Bilmesaha isalede tesbit edilen sarfiyat : Kýrk pýnarlar hattýnda « 64 Gökdere þark ve garp versaný « 45 Pýnarbaþý menbalarý « 125 Yekûn 234 Litredir.

Günlük nüfus baþýna isabet eden sarfiyat : 234x86400 = 202 litre bulunuk ki yukardaki 1 74litre 100,000 safiyattan büyük ve miktarýda bu sarfiyattan büyük ve asgari miktarda bu halde 136 litre olur.

1940 Haziran 1 den itibaren su idaresi belediye bütçesinden ayrýlmýþ ve ( Mülhak sular idaresi ) namile çalýþmaða baþlamýþtýr. Þehre gelen sular adlarý ve bulunduklarý mevkiler : 1- Gökdere Çok eskidenberi þehre künk tesisatla gelmekte olan ve 1908 senesinde fenni tesisata raptedilen ve filitreden geçirilen sudur.

6

Gökdere Çaðlayaný

Bursanýn cenubi þarkisinde ( Karabayýr, Þabandere ) leri ve cenubunda ( Orta burun, Menþur ) derelerini ve Gökdere mecrasýnýn garbýnda ( Asmalý dere ) lerin birleþmesile ( Gökdere) namý altýnda Çaðlayan mevkiine kadar tabii mecrasýndan gelir. Burada birinci kaptaja döküldükten sonra çift hat demir boru ile yaprak filitresine oradan filitreye dökülür. Filitreden süzülen sular yanýndaki ( 1000 ) metre mik'aplýk depoya oradan da fennî tesisatla þehre sevkedilir.Bu suyun manavra tertibatý ( Maksem ) mevkiindedir. Buradan ayrýlan bir kol þehrin merkezinde ( Mahkeme su deposuna ) gelir veburadan da þehir þebekesine tevziat yapar.

7

Bu suyun manavra tertibatý ( Maksem ) mevkiindedir. Buradan ayrýlan bir kol þehrin merkezinde ( Mahkeme su deposuna ) gelir veburadan da þehir þebekesine tevziat yapar. Þehrin yarýsýndan fazlasýnýn su ihtiyacýný temin eden bu suyun mikyasý ma derecesi vasatý 8 dir Saniyede verdiði miktar da vasatý ( 100 ) litredir.

2 - Gülpýnar Bursanýn cenubi þarkisinde ve 844 rakýmda kayalar arasýndan çýkan bu su eskiden künk tesisatla þehre gelirdi. 1930 senesinde fennî tesisatý raptedilen ve kanala alýnan bir sudur. Menbaýn yirmi metre þarkýndan ( Sarý alan ) ve 600 metre þarkýndanda ( Kaplýkaya ) dereleri geçer. ( Beþevler Zeyniler ) köyünün 3 kilometre cenubunda olan bu suyun mikyasý ma derecesi 6 dýr. Menbadan' çýkan su küçük havuza ve buradan da betonarme kanala dökülür ve ileride ( Akpýnar, Akçaðlayan, Devrengeç ) sularýný da alarak (Bayrak tepe ) mevkiindeki maslaða buradanda çelik boru ile ( Teferrüç su deposuna ) gelir.

Menbaýn bulunduðu mahal aðaçlýk ve yeþilliktir. Manzarasýna doyulmaz.

3 - Akpýnar Bursanýn cenubunda ( Beþevler Zeyniler ) köyünün 2 kilometre üstünde ve 900 rakýmdadýr.

Menbadan künk vasýtasile 836 rakýmdan geçen kanala dökülür. Bu havza su menbalarile bezenmiþtir.

Arazinin bir kýsmý çamlýktýr. Mikyasý ma derecesi 6 dýr.

4 -Kaçak Akpýnar 836 rakýmdan geçen su kanalýnýn 5 metre aþaðýsýndan akan bu suyun yukarý Akpýnarla alâkasý olduðu kuvvetle tahmin edilmektedir. Kanala almak kabil olmamýþtýr. Bazý yerlerde künk tesisatý vardýr.

Mikyasý ma derecesi 6 dýr Kaplý kayaya akar.

5 - Akçaðlayan Asýl menbaý ( 1000 ) rakýmýndadýr. Erikli yayla yolunun on metre üstünde ve ( Kadý yayla ) altýnda olan bu su çok eski bir tesisata maliktir. Eski kanallarý halen mevcuttur. 1930 senesine kadar künk tesisatla þehrin þark kýsmýnýn su ihtiyacýný temin eden bu su o sene yapýlan fennî tesisata baðlanmýþ ve künk yollarý terkedilmiþtir. Kuvvetli bir menba olan bu suyun pek yakýnlarýnda bir kaç menba daha vardýr. Menbaýn bulunduðu mahal ormanlýk ve manzara itibarile de doyulmaz bir mevkidir. Menbadan þimale doðru durduðunuz zaman ( Bursa ) nýn þark kýsmý karþýda ( Katýrlý daðlan ) Gemlik yolu vs. görünür.

Mikyasý ma derecesi 2 buçuk olan bu su ( Teferüç su deposunun ) gümrah sularýndandýr.

Bay Hâsip miyahiyesinde : ( Sularýn Padiþahý olsa nola ( Akçaðlayan ) Hükmü caridir anýn her yerde zirü bâlâ ) diye yazmaktadýr.

6 - Devringeç Kadýyayla alt tarafýndadýr. Bir kaç menbadan mürekkeptir. Menba ( 1000 ) rakýmdadýr. Buradan 821 rakýmdaki kanala dökülür. Menbalarýn birisi hususi olarak demir boru ile þehirde Setbaþý köprüsünün yanýndaki çeþmeye gelir. Buradan halk istifade eder Menba etrafý zümrüt yeþilliktir. Eskiden yani 1930 dan evvel künk tesisatla þehrin þark kýsmýna ( Yeþil, Þible, Meydancýk vs. ) mahallelerine gelirdi.

8

Fenni tesisat yapýlýnca bu künk yollarý terkedilmiþtir. Mikyasý ma derecesi 2 dýr Þehrin en iyi sularýndandýr.

120 yýl evvel Bursa sularý hakkýnda yazý yazan Bay Hâsip miyahiyesinde bu su hakkýnda þöyle yazmaktadýr: (Abý Dölengeç,, i ýsrar ile tercih ederim) (Seretan illetine olsa nola ayni þifa.)

Birçok araþtýrmalarýma raðmen Bursada ( Dölengeç ) adlý bir suya tesadüf edemedim. Bay Abdüllâtifin eserinde de bu suyun Uludaðdan geldiðini ve Yeþil hamamýna cari olduðunu anlýyoruz ki Yeþil hamamýna eskiden ( Devringeç ) suyu geldiði kayýtlardan anlaþýlmakla ( Dölengeç ) suyunun ( Devringeç ) olmasýna muhakkak nazarile bakabiliriz. Menbadan Bursayý seyretmek çok güzeldir.

7 - Yusuf Pýnar Zeyniler Beþevler köyü üstünde ve Akpýnar Akçaðlayan arasýndan kanala birleþir.

Mikyasý ma derecesi 2 dir. Az miktardadýr Menbaýn bulunduðu yer kestaneliktir.

8 - Ýhsan Pýnar 950 rakýmda olan bu su tarafýmdan bir hafriyat neticesinde 1936 yýlýnda bulunmuþtur.

Akpýnar menbaýnýn 150 metre garbýnda ve üç çam aðacýnýn müsellesindedir. Mikyasý ma derecesi 2 dir. Menbadan þarka baktýðýnýz zaman ( Bakacýk sivrisi ) ve ( Kaplýkaya ) vadisi ve boðazý mükemmelen görülmektedir.

Menbada kuru kanal vardýr. Künk tesisatla Akpýnar suyuna birleþtirilmiþtir.

9 - Porsuk Deliði Su kanalýnýn üstünde ve ( âbý hayat ) sularýnýn bulunduðu havzanýn altýndadýr.

Dört menbadan ibarettir. Ana göz büyük bir gürgen aðacýnýn dibinden çýkmaktadýr. Bulunduðu yerin iki metre üstünde Oduncu yolu vardýr. Mikyasý ma derecesi 2 dir Künk tesisatile kanala birleþmektedir.

10 - Fýndýklýk Suyu Gülpýnar menbaýna on metre mesafeden kanala birleþir. Asýl menbaý Gülpýnarýn garbýnda ve Palaz sýrtlarýndadýr.

11 - Palaz Suyu Gülpýnarla Akpýnar arasýnda ( Palaz düzü ) nam mahallin üst taraflarýnda ve büyük bir taþ yýðýný yanýndadýr. Kanala birleþen bu su 950 rakýmdadýr.

12 - Lâtif Pýnar Akçaðlayan maslaðýnýn þarkýnda ve fýndýklýklar içerisinden çýkan bu su Akçaðlayan maslaðýna dökülmektedir.

13 - Umurbey Bu su Bursanýn cenubunda ve (Bayraktepe, Papaz kaldýrýmý, Çukur yayla ) müsellesi arasýnda çýkmaktadýr. 25 koldur. Eski bir kanal ile ( Çukur yayladaki ) maslaða dökülür. Buradan künk tesisatla yolda ( Üç kardeþler nam çeþmeye buradan da ( Gümüþ, Müftü, Yeðni ) sularýnýn birleþtiði ( Molla arap ) taksimine buradan da ( Teferüç su deposuna ) gelir. Mikyasý ma derecesi 6 dýr.

Menbalarýn bulunduðu yer fundukluk ve zümrüt yeþilliktir. Þimale doðru durduðunuz zaman Bursa mükemmelen gözükür. Menbalara yakýn bir çok harabelere rastlanýr, burada eski bir yurt olmaðý çok muhtemeldir.

9

Bay Hâsip : Bir kez içmekle doyulmazdý ( Omurbey ) suyunu Bu da bir emri âciptir aný kýl istisna, diyor.

14 - Gümüþ Suyu : Bu su bir kaynaktan ibaret deðildir. Asýl menba 720 rakýmda ve ( Gökdere ) mecrasýnýn þarkýnda Gümüþ deresinin garbýndadýr. Uludað kestirme yaya yolu olan ( Dik tekir ) yolu üzerinde ( Buzcular çeþmesi ) nam mahalden cenuba doðru ilerleyince yolda bir çeþmeye rast gelinir. Ýþte bu çeþmenin karþýsýnda menba mükemmelen görülmektedir. Menbadan çýkan su bu çeþmeye dökülür. Çeþmeye gelen diðer menbalarla birleþir ve Buzcular çeþmesinden geçerek ( Baba Ayvaz ) taksimine buradan da Mollaarap taksiminden ( Teferüç ) su deposuna gelir.

Gayet iyi olan bu su eskiden künk tesisatla þehrin þark kýsmýna gelirdi. 1930 da yeni yapýlan fenni tesisata raptedilince künk yollarý terkedilmiþtir. Mikyasý ma derecesi 3 dür.

Bay Hâsip Gümüþ suyu hakkýnda : Ele girseydi ( Gümüþ suyu ) eðer bir kerre, Aný israf yere harç mý ederdim asla.

Dediðine göre bu suyun kýymetini anlamak kâfidir.

15 - Acem pýnarý : Uludað yaya yolundan Diktekir mevkiine geldiðimiz zaman bir küçük düzlüðe geliriz.

Soldaki yol ( Diktekire ) saðdaki yol ( Yantekire ) sarar. Yantekire sapmadan saðda küçük bir patika vardýr. Bu patika ( Þaban deresine ) gider. Ýþte ( Acempýnan ) bu yolun sol tarafýnda ve kaya dibinde çýkmaktadýr. Olukla dereyi kateder ve künk tesisatla Gümüþ suyu hattýna birleþir. Rakýmý 1100 kadardýr.

16 - Yantekir : Bu su da Yantekirden gelmekte ve Gümüþ suyu hattýna birleþmektedir.

17 - Senaber dibi : Acem pýnarýnýn dereyi katettiði yerden ( Kavuþuða ) doðru gelirken sol taraftadýr. Kavuþuða 50 metre yukardadýr. Menba civarýnda bir çok senaber aðacý vardýr.

18 - Çadýr yeri : Yantekir menbaýnýn 100 metre garbýndadýr. Yakýnlarýnda tek tük çam aðaçlarý vardýr. Gümüþ hattýna birleþir.

19 - Þaban dere : Uludað yaya yolunla Diktekir, Yantekir mevkilerine gelince saðdaki dere ( Þaban dere ) dir Dereyi garba doðru takip edersek iki þellâleden geçtikten sonra solda sýk bir gürgen aðaçlýðý ve bir kaya görürüz. Ýþte asýl menba buradan çýkmakta ve dereye akmaktadýr. Gayri muntazam bir þekilde yapýlan bir kumluða yarým, yamalak dökülen bu su derenin þarkýna geçer geçmez künge girer ve bu tesisatla ve patika yolu takiple yolda ( Kürkcü Sergis çeþmesine ) buradan ( Kavuþuða ) dökülür, kavuþukta diðer sularla birleþir ileride Gümüþsuyu hattýna dökülür.

20 - Saraç pýnarý : Gümüþsuyu hattýna birleþen bu en yüksek çeþme yakýnlarýndadýr.

10

21 - Ahmet oðlu : Gümüþsuyu menbaýna yakýndýr. Fundalýk içerisinde çýkmaktadýr. Az miktardadýr. Gümüþ hattýna birleþir.

22 - Taþ kumluk : Gümüþ suyu maslaðýndan Buzcular çeþmesine gelirken ( Yüksek çeþme ) ye 60 metre kadar mesafede ve þarktadýr. Menba önünde taþtan bir kumluk olan bu su da Gümüþ suyu hattýna birleþir.

23 - Mürverli pýnar Senaber dibi menbaý Acem pýnarý hattýna birleþtikten sonra 50 metre ileride saðda büyük bir kaya altýndan çýkmakta ve ( Kavuþakta ) Þaban dere ana hattýna birleþmektedir.

24 - Gizli Budak : Gümüþ suyu menbaýnýn karþýsýnda ve maslaða 10 metre yukarýdadýr. Gümüþ hattýna birleþir.

25 - Han yeri : Uludað yaya yolunun Diktekir mevkiine varmadan saðdaki patika altýndadýr. Menbaýn bulunduðu yer seuaberliktir. Garba doðru baktýðýnýz zaman orta burun ve ileride ( Gökdere mecrast ) görülmektedir.

26 - Bataklý pýnar : Gümüþ deresinin saðýndadýr. Gümüþ deresine dökülür.

27 -Gümüþ dere : Bu derenin suyu Bataklý pýnarla birleþerek Gümüþ suyu hattýna akmaktadýr.

28 - Orta pýnar : Gümüþ suyu hattýnýn yüksek çeþme ile yer çeþme arasýnda yolda birleþir.

Gümüþ suyuna birleþen yukarda saydýðýmýz 14 menba yolda adlarýný öðrenemediðim daha 5 menbaý da alarak Uludað yaya yolu dik tekir yolu Üzerinde ( Buzcular çeþmesine ) buradan Bursanýn þimaline doðru ilerleyerek 542 rakýmda ( Baba Ayvaz ) taksimine dökülür. Bu maslaða dökülen diðer ( Yeðni, Müftü ) sularile birleþir ( MoIIaarap taksimine ) gelir. Bu taksimde Omurbey suyunu da alarak ( Teferrüç ) su deposuna dökülür.

Baba Ayvaz taksiminden depoya kadar demir borudur, yine baba ayvaz taksiminden (Temenyer) nde ( Cumhuriyet köþküne ve buradan Misafirhaneye ) ayrý bir hat vardýr. Tesisat demir borudur.

(Gümüþ suyunu harman ettiðimiz zaman tahlil neticesinde mikyasý ma derecesi 4 buçuk olarak bulunmuþtur.)

29 - Müftü suyu: Asýl kaynaðý Gökderenin þarkýnda Gümüþ deresinin þimalinde Yeðni deresinin cenubunda ve ( Yapraklý yol ) nam mevkidedir. 7 budaðý vardýr. 795 rakýmda bulunan menba 820 rakýmdan bir kol daha gelmektedir. Menba pateka yolun solunda ve kayanýn altýndadýr. Menbadan þimale doðru künk yolunu takip ederken 200 metre geldikte üstü açýk bir (daðara) rast geliriz. Bu daðara cenuptan ikinci bir su hattý gelmekte ve burada birleþmektedir.Buradan yine þimale ve pateka yolu takiben 350 metre gittikte yer altýnda bir ( küp ) e rastlarýz. Bu küp kumluk vazifesini görmektedir.

11

Virajý döndükten sonra (Yeðni deresini) kateder ve bu sudan da bir mikdar alarak yol devam eder ve ( Keçi yataðý ) mevkiindeki ( daðara ) ve yine patika yolu takiben ( Gýcýr büklüm ) mevkiine ve nihayet (Koca Göçük) mevkiini tehlikeli bir þekilde geçerek 743 rakýmda (Çallý çeþme) taksimine dökülür. Bu taksimde (Yeðni suyu) ile birleþerek 650 rakýmdaki (Baba Ayvaz) taksimine buradan (Gümüþ suyu) ile birleþirek ( Molla arap ) taksiminde Omurbey suyunu da alarak (Teferrüç) su deposuna gelir.

Müftü suyu güzergâhýnýn manzarasýna doyulmaz. Gökderenin Þaban dere ile birleþtiði yer ve (Orta burun) ve Elma çukuru köyü yollan (Kavak sularý) havzasý mükemmelen gözükmektedir.

Mikyasý ma derecesi ( 3 ) olan bu su eskiden yine Bursaya gelmekte idi. Harap olmuþ künk yollarýna ve mahallât arannda ve evlerde çeþmelerine tesadüf edilmektedir.

1267 senesinde Trabzonda Ahmet bin Abdurrahman tarafýndan istinsah edilen ve Halveti þeyhi Ahmed Gazi zade Abdüllâtifin ( Ravzatil müflihun ) adlý eserinde bu su hakkýnda þu malûmata rastlanmaktadýr: Bu su Namezgâh üzerinde Müftü Abdülaziz efendi bulup þehre getirdi Setbaþýnda Müftü efendi konaðý önünde ceryan eder. Mahallati cüm'e musluk ile devr ve ýrva ederek Deveciler merkadi önünde kendi merkadi karþýsýna irer.) denilmektedir.

Setbaþý tarafýna bu suyun indiðine kâfi delil var ise de Bugün (park ve çocuk bahçesi) ne kalbolunan Deveciler kabristanlýðýnda ne Müftü Abdülaziz efendinin merkadi ve ne de civarýnda çeþme harabesine tesadüf edilmemektedir.

Yine ayný kitapta Müftü Abdülaziz efendinin kaleminden çýkmýþ bu su hakkýndaki beyitlerinden de bahsetmek isterim.

(Bu su Bursaya iki saat mesafeden getirilmiþtir. Cami kebir yanýnda yaptýrmýþ olduðu çeþmenin kitabesinde þu beyitler vardýr. Bu beyitler bizzat Abdülaziz efendinindir: Abdi âsi Aziz miskinin Eski çeþmiyle geldi þehre bu su, Nice su âbý kevser âbý ayýndýr, Pakü bâridü lezizü anberbu, Þehriçi çeþmelerle zeyn oldu, Halký siy rab eyledi her su, Umarým ruhu vâkýfý ide yâd Nûþ idüp eyleyenler auda vuzu Hatifi kudsî dedi tarihin Bâd rahmet beruhý vâkýf o.

1065 diye yâd etmektedir.

120 yýl önce Bay Hasipte: Müftü suyunun olur olmaz suya tercih edemem, Hele serice sudur iç ve aleyhti fetva. diye yazmaktadýr.

12

Abdülaziz efendinin Cami kebir civarýnda yaptýrmýþ olduðu çeþme kitabelerine bugün tesadüf edilememektedir.

30 - Yeðni suyu: Gökderenin ve Müftü suyunun þarkýnda ve Gümüþ suyu yolunun garbýnda ve ( Keçi yataðý ) mevkii baþlarýnda dýr.

Menba þarktan garbe doðru ( yeðni deresi ) boyunca gelirken ( Küçük göçük ) mevkiinde þimale kývrýlýr. Küçük göçükten gelen üç meebaý da alarak ileride 2,00 X 2,00 ebadýnda üstü açýk bir havuza rast geliriz. Burasý ( Havuzlar baþý ) namile anýlýr. Havuzun garbýndaki patika yol Müftü suyu yoluna iner.

Havuzlar baþýndan yine cenuba doðru su yolunu takiple ( Büyük göçüðün) 30 metre üstünden geçerek (Çallý çeþme) taksimine dökülür.

Bu maslakta Müftü suyu ile birleþir. Ve nihayet teferrüç su deposuna gelir.

Su güzergâhý fundalýk ve Müftü suyu manzarasýndan daha iyidir. Gökdere vadisi pek muhteþem bir þekilde gözükür.

Mikyasý ma derecesi 3,5 olan bu su eskiden þehrin (Temen yeri) mevkii ve civarlarýna gelirdi.

Yeni yapýlan tesisat dolayýsile künk yollarý terk edilmiþtir.

Bay Hasip bu su için de: Hâzimü mu'tedilü müdrir olan (Yeni) sudur, Zevk bahþ olur aðýr kahve yerine hakka. demektedir.

31 - Yapraklý pýnar: Müftü suyu hattýna (Keçi yataðý) mevkiinde birleþir. Küçük bir koldur.

32 - Havuzlar baþý: Yeðni suyunun (Havuzlar mevkii) yakýnlarýndýr.

33 - Emirsultan Göl suyu : Sarý alan düzündedir. Yazýn az kýþýn çoktur. Ýstifade edilmez.

34 - Sarý alan: Uludaðýn garp versanlarýndan çýkan ve Zobran derenin garbýndan geçerek þarkta 1670 garpta 1636 rakýmlý tepenin arasýndan süzülerek büyük bir þelâle yaparak 848 rakýmdaki ( Gülpýnar ) menbaýnýn 30 metre þarkýndan Kaplýkaya deresine birleþir.

Mikyasý ma derecesi 2 olan bu sudan yazýn Gülpýnar suyuna bir mikdar alýnmak suretile istifade edilir.

35 - Zobran dere: Bursanýn cenubunda ve Uludaðýn 2018 ve 2014 rakýmlarýndan gelen vadi sularý ve menbalarý ile Kýz pýnarlar deresinin cenubunda 2004 rakýmdaki sularý da toplayarak 1 795 rakýmda ( Çoban kaya ) nýn garbýnda ve 1704 rakýmda 1970 ve 1874 ve 1750 rakýmlardan gelen (Kýz pýnarlar) sular ile birleþerek 1652 rakýmlý tepenin þarkýnda ( Kaplýkaya deresi ) namýný alarak Bursa ovasýna iner.

13

Zobran derenin baþ taraflarýna Küçük balýklý deresi de denir. Dere mecrasý tarif edilmiyecek þekilde güzel ve manzarasýna doyulmaz. Ala balýk mebzuldür. Küçük küçük Þelâlelere, sýk sýk tesadüf edilir. Suyun mikyasý ma derecesi yarýmdýr.

36 - Kýz pýnarlar: Sarýalan deresinin cenubunda ve Zobran derenin garbýndadýr. 1970 rakýmdan baþlayarak yolda bir kaç menbaý da toplayarak 1704 rakýmda ve ( Çoban kaya ) garbýnda Zobran dereye birleþir. Menba civarý çamlýk ve zümrüt yeþilliktir. Mikyasý ma derecesi 1/2 dir.

37 - Kýrk pýnarlar: Uludað Balýklý derenin garbýnda 2120 ve 2098 rakýmlardan çýkan bu su 1850 rakýmlarýnda Balýklý dereye dökülür.

Menbalarýn bulunduðu yer ve civarýnýn güzelliðini anlatamam. Burasý ayni zamanda yayladýr. Bir çok mandýralar ve Haranýn koyunlarý burada yaz mevsiminde barýnmakta ve yetiþmektedir.

Müthiþ Alabalýk vardýr. Mikyasý ma derecesi 1/2 dýr. Bu su fenni tesisatla þehre getirilmesi kararlaþtýrýlmýþ ve proje keþifleri hazýrlanmýþtýr.

38 - Balýklý dere: Uludað Zobran derenin þarkýndan akan bu su bir çok melihalarý toplayarak Kaplý kayanýn þarkýndan Bursa ovasýna iner.

Menbalarýn bulunduklarý yerler Uludaðýn 2280 rakýmlý tepesinin ve Tabut kaya nam mahallin garbýndadýr. Dere þimale doðru ilerlerken þarktan 2080 rakýmdaki sularý ve garptan 2120 ve 2098 rakýmdaki ( Kýrk pýnarlar yaylasý ) sularýný toplayarak 1855 rakýmda (mandranýn) yanýndan geçerek þarkta 1888 ve 1881 rakýmdan gelen sularý da kucaklayarak garpta 1795 rakýmlý ( Çoban kaya ) nýn þarkýndan ve ( Sultan Selim senaberliði ) mevkiinin yanýndan ve ( Softa boðan ) mevkiinin içinden Bursa ovasýna gider.

Bu su bas taraflarda ( Dombay çukuru ) veyahut ( Kýrkpýnarlar ) suyu namile yad edilir.

Manzalarýna doyulmaz, Alabalýk çoktur. Mikyasý ma derecesi 3.1/2 dur.

39 - Orta burun deresi: Gökdere mecrasýnýn cenubunda ve (Orta burun) tepesinin þarkýnda ve yan tekirin garbýndan akan bu su ( Þaban dere ) ile birleþerek Müftü suyu havzasýnýn garbýndan Gökdereye birleþir.

40 - Dudak donduran Uludað yaya yolu ve Dik tekir mevkiinin baþýndadýr. Az mikdar-dadýr. Küçük bir çeþmesi vardýr.

Uludaða çýkan mutlaka burada istirahat eder ve bu sudan içer. Yarým derecedir.

41 - Sahracý pýnarý: Uludað ( Çoban kaya ) mevkiinin þarkýnda ve ( Sultan Selim senaberliði veya Dombay çukuru ) mevkiindedir.

Balýklý dere 30 metre þarkýnda geçer.

Sýk bir senaberliðin içinden gelen bu su mikyasý ma derecesi yalýmdýr. Yaz aylarýnda Bursa dan buraya gelip çadýr kuranlarýn adedi çoktur.

Küçük bir oluktan akan bu su civarýndaki kayalarda ziyaretçilerin imzalarý hak edilmiþtir.

14

42 - Ayý pýnara Uludað yaya yolu üzerinde 950 rakýmlarda yolda (Acý elma çesmesine) varýnca garba doðru bir patika ayrýlýr ve 50 metre sonra cenuba doðru dönerek ilerler, yolda büyük bir kayaya rastlarýz. Ýþte menbaðý buradadýr. Suyun gürültüsü pek yakýnlarýndan iþitilir. Eskiden bu su (Yeðni) suyuna birleþirmiþ.

Yollarda künk metrûkâtýna tesadüf edilmektedir.

Menbaðýn alt taraflarýnda Gümüþ suyu geçmektedir. Burasý su havzasý sayýlýr. Yolda 6 menba daha vardýr. Adlarýnýn öðrenemedim Menbaðýn bulunduðu yer 995 rakýmdýdýr. Mikyasý ma derecesi 2 dir.

43 - Acý Elma suyu : Uludað yaya yolu ü/erinde ve 950 rakýmdadýr. Menbaðýn bulunduðu yerde yol kenarýnda bir çeþme vardýr.

Menbaðýn üstü (Kadý yayladýr) az miktarda olan bu su eskiden Gümüþ suyuna birleþirmiþ.

Bay Hâsip : Tatlý tatlý içelim bir (acý çeþme) suyunu Ateþi aþkýmýzý idelim andý itfa. demektedir.

44 - Altýn oluk : Müflü suyu menbaðýný geçince saðý bir pateka ayrýlýr, o pateka Gümüþ deresine ulaþýr. 775 rakýmda olan bu su eskiden þehrin Temenyeri mevkiine ve civarýna gelirdi. Yollarý harap olmuþtur.

Mikyasý ma derecesi 2 olan bu su bugün (Gökdereye) karýþýr. Vaktinde çok revaçi bulan bu su hakkýnda (Baba efendi zade þeyh Sait efendi) : (Altun oluk) suyu seyrabý gýna itmezse.

El'atþ, zemzemesile ide gör vaveyla. demektedir.

45 - Agraz suyu : Suyunun bulunduðu yer Bursa nýn cenubunda Gökdere su deposunu geçince (Elma çukur) köyüne giden yolu takiben ve köyü de geçtikten sonra (Karabelene) geliriz. Bu mevkide soldaki þosa (Zirveye) saðdaki þosa (Bursa ya) gider. Þosayý katederek önümüzdeki yola devam ederiz.

6 kilometre kadar gittikten sonra (Kirazlý deresine) ve yanýnda (1120) rakýmda (Baðlý hanýna) rastlarýz. Yolda (Çalýca dere, Karanlýk dere, Kal deresini) atlayarak 1000 rakýmlarda saða bir yol ayrýlýr, bu yol (Soðukpýnar Nahiyesine gider) yolumuza devam ederiz ve (Sakýzaðacý, Karlýk, Çið) derelerini katedeýek (Agraz deresine) geliriz. I Yolu takip edersek (Baraklý) ve (Keleþe) kadar gidebiliriz.

Menbaý Agraz deresinin þimalinde 1910 rakýmdadýr. Menbaðýn þimali Uludað zirvesidir.

Garbýnda ( Çavdarlý çayýr ) ve (Domuz alaný) mevkileri vardýr. Suyun çýktýðý rakým 1910 olup tabii bir magaradan dökülmekten ve 8 metrelik bir þelâle yapmaktadýr. Suyun mikyasýma derecesi 0.75 saniyede verdiði miktar 50 litre kadardýr.

Bu su fennî tesisatla þehre getirilmesi düþünülmüþ ise de mesafenin 25 kilometreye yakýn olmasý yüzünden çok masraf gideceði anlaþýlmakla vazgeçilmiþtir. Hali hazýrda bu su (Nilüfer) deresine akmaktadýr.

15

46 - Aþlama çam suyu : Agraz suyunun cenubunda ve (Soðukpýnar) nahiyesinin 1280 rakýmda çýkmaktadýr.

47 - Kirazli çeþme: Soðukpýnar nahiyesi yolu üzerinde ve (Baðlý haný)na varmadan solda 1100 rakýmlardýr.

Mikyasý ma derecesi 2,5 dir.

48 - Karabelen suyu : Karabelen mevkiinin þarkýndadýý. Mikyasý ma derecesi 1 dir.

49 - Kirezli yayla suyu : Kirazlý yayla mevkiinde ve zirveye giderken þosasýnýn yolundadýr. Mikaysý ma derecesi 1 dir.

50 - Mühendis suyu : Uludað zirveye giderken þosasýnýn sol tarafýnda ve kayakevinin altýndadýr. Uludað oteline fennî tesisatla getirilmiþtir. Mikyasý ma derecesi 0.75 dir.

51 - Kayakevi suyu : Uludað (Kayakevi)nin garbýndadýr. Fenni bir tesisatla kayakevine getirilmiþtir. Mikyasý ma derecesi 0.75 dir.

52 - Zirve suyu: Uludað zirve yakýnlarýndadýr Mikyasý ma derecesi 1 dir 53 - Bakacýk suyu: Uludað Bakacýk mevkiinin garbýnda ve 50 metre yakýn larýndadýr. Mikyasý ma derecesi1 dir.

54 - Abýhayat suyu : Bursa nýn cenubunda ( Erik yayla ) nýn üstünde ve (Þeyh Murat ) mevkii civarýnda olan bu su eskiden þehre geldiði ve ta o zamanlarýn eþrafý olan ( Kostanbay ) bu suyu þiþeler vasýtasile Avrupa ya bile gönderdiði yapýlan incelemede anlaþýlmaktadýr. 20 senedenberi muattal bil halde olan bu su yollarýnýn imarý için Belediye teþebbüsata giriþmiþti. Mikyasý ma derecesi 2 dir.

55 - Süleyman kanunî suyu : Bu menbada Abýhayat sularý yakýnlarýndadýr. Bir kaç menbadan mürekkeptir.

56 - Ayý kayasý suyu : Gümüþ suyu þarkýnda sarp bir kayalýktan çýkan bu su eskiden gümüþ suyu hattýna birleþirmiþ.

Bugün bakýmsýzlýk yüzünden boþa akmaktadýr.

57 - Sütlüce suyu : Bursa nýn garbýnda Hamzabey mahallesinin üst taraflarýndadýr. Künk tesisatla (Çelik Palas) otelinin arkasýndaki çeþmeye gelir. Bir kol Çekirge Caddesinde (ATATÜRK) Köþküne ve nihayet köþk yanýndaki çeþmeye gelir.

Ahmet Gazzi zade Abdüllâtif bu su hakkýnda þöyle demetedir: (Sarnýç bayýrý altýnda çýkar. Yeni kaplýca üzerinde Bademli bahçede dývar üzerinde çeþmeleri vardýr. Havasýndandýr ki südü olmayan hatunlar alup içerse biiznillâh südü gelir. Asýl baþýnda gayette lâtiftir. Süt gýnasý verir. Amma mecrasýnda mütegayyir olur) diyor.

16

Bay Hâsipte : Severim vakti sabadan berü âbý deðilim, Katý þirin gelir (Sütlücenin) âbý bana. diye yazmaktadýr.

58 - Ceviz dibi kaynaðý: Çekirge nin þimalinde Bay Kâzým deðirmeni altýndadýr. Karacabey þosasý üzerinde Topçu kýþlalarýna gider. Mikyasý ma derecesi 16 dýr.

59 - Ahmet oðlu pýnarý: Bursa nýn cenubu þarkisýnde ve Bursa ya tâbi (Beþevler - Zeyniler) köyünün üst tarafýnda ve su kanalýnýn altýndadýr. Köy istifade eder.

60 - Zeyniler suyu : Zeyniler Köyü içinde Þükrü ustanýn tarlasýndan çýkar köye gelir. Cami önünde bir çeþmesi vardýr.

61 - Arslan pýnar : Zeynileý köyü cenubunda ve Kaplýkaya deresinin garbýnda ve su kanalýnýn þimalindedir, Mikyasý ma derecesi 2 olan bu suyun bir kýsan Kaplý kaya deresine bir kýsmý da Zeyniler köyüne gelir.

62 - Kara pýnar : Zeynileý köyünün cenubundan Gülpýnara doðru giden pateka yolunun üstün de ve palaz düzünün ve su kanalýnýn altýndadýr. Hýr kaç gözdür. Eskiden bu suyun Bursaya gittiði yollardaki metrük künklerenden anlaþýlmaktadýr. Gûmrah bir su olan bu suyun mikyasý ma derecesi 7 dir. Menba civarý fýndýklý ve þimale doðru baktýðýmýz zaman Kaplýkaya boðazý ve maðarasý mükemmelen gözükmektedir. Halihazýrda bu su Kaplýkaya deresine akýyor.

Buýsa - Ýnegöl þasasý üzerinde ve Kestel köyü garbýndaki (Kara pýnar) la bunun alâkaý yoktur.

O da ayrý bir sudur ve o civar köyler istifade eder.

63 - Soðuk su : Gülpýnar menbaðýnýn þarkýnda ve Bakacýk sivrisinin alt taraflarýndadýr. Mikyasý ma derecesi 2 olan bu su Kaplýkaya deresine dökülür, 64 - Bekir aða suyu : Kaplýkaya deresi boðazýna varmadan derenin þarkýndadýr. Kaplýkaya deresine birleþir. Mikyasý ma derecesi 1 dir.

65 - Abý cevher: Kaplýkaya deresinin þarkýnda ve yaylaya yakýndan Mikyasý ma derecesi 1 dir. Kaplýkaya deresine birleþir.

(Baba efendi zade þeyh Sait efendi) bu su hakkýnda ; Koya vermez ne kadar itse hararet galeyan, Hoþ virir (Abý güher) teþnei iflâsa gýna. diyor.

66 - Kestane pýnarý: Zeyniler köyünün cenubunda ve Porsuk deliði civarýnda Kestanelik ten çýkmaktadýr.

17

Sait efendi bu su hakkýnda da : Pek muafýk hele (kestane suyu) mestane ruh veþ virmeden âyine 1 : idrake cila. demektedir.

67 - Kavaklý pýnarý: Devrengeç menbalarýna yakýndýr. Kanal sularýna karýþýr Bay Hâsýp te bu su hakkýnda : (Nemeðin sularýn âlâsý (Kavaklý) suyudur, Aný (Balýklý) ya takdüm eder ehli heva) diye bu suyu med etmektedir.

68 - Balýklý pýnar : Çekirge nin þimalinde bay Kâzým ýn deðirmeni altýndadýr.

Topçu kýþlasýna gider.

69 - Hafýz Ali kaynaðý : Çekirge de Hafýz Alinin evinden çýkmaktadýr.

70 - Bekâr Mehmed kaynaðý : Çekirge nin garbýnda ve Dikkaldýrým mevkii baþýnda ve Piyade kýþlalarýnýn þarkýndadýr.

Yol kenarýnda bir hayrat çeþmesi vardýr.

71 - Sandýk pýnarý: Kaynaðý (Çongara-Yiðit Alý) köyünün þarkýnda ve (Sandýk pýnarý) mevkiindedir. Beþ budaktýr Menbadan itibaren þimale doðru çok eskiden yapýlmýþ bir kanalla Bursa - Orhaneli þosasýnýn þarkýný takiben (Kalabak) daðýný kat ederek Çekirge üstünde (Odalý bayýr) mevkiðindeki birinci taksime gelir, Bu taksimden bir kol (Kükürtlü hamamýna) diðer kol (Eski kapik a) ya diðer ana kolda ikinci taksime gelir ve buradan da muhtelif kollara ayrýlarak çekirge mahallesinin evlerine daðýlýr.

Taksimlerden itibaren evlere kadar künk tesisat vardýr. Mikyasý ma derecesi 23 dür.Bu suya (Çekirge dað suyu) da denir.

72 - Koca leylek pýnarý: (Acemler mevkiinde ve Abdal köprü) baþýnda (Izvat) köyü yolu idedir. Mikyasý ma derecesi 24 dür.

73 - Küçük leylek pýnarý: Abdal köprü þarkýnda ve (Çeltik köyü) yolu üzerinde bir kaynaktýr. Mikyasý ma derecesi 24 dür.

Bursa - Mudanya demir yolu alt tarafýnda ve (Nilüferli çýnar) mevkilerinde de ayni adlarla anýlan bir kaç menba daha vardýr. Bu sular leyleklerin geldiði günlerde akdýðý ve gittikleri zaman kesildiði yapýlan incelemelerde anlaþýlmýþtýr.

Bay Hâsip Leylek pýnarlarý hakkýnda : Abý (Laklak) dan eðer nuþ edersek lýk, lýk, Afiyetler ola ey ruhi revanim hama (?) , dimektetir.

74 - Papaz çeþmesi: Çekirge Caddesi nin Kükürtlü hamamý karþýsýnda dere içinde olan bu su (Papazýn) evi namile maruf çekirge caddesinin saðýndaki köþke gelir.Mikyasý ma derecesi 28 dir.

18

75 - Saatçi Ali kaynaðý: Çekirge Caddesinin solunda ve saatçi Ali konaðý namile maruf þimdi (Orman okulu) olan binadadýr.

76 - Küp dibi kaynaðý: Çekirge caddesile Mudanya þosasý arasýnda ve Küp dibi mevkiindedir. Küme içersinden çýkan bu su (Aygýr deposuna) gider. Mikyasý ma derecesi 27 bulunmuþtur.

77 - Yoðurt baba kaynaðý : Çekirge nin þarkýnda Gürcü mahallesine yakýndýr Bu mevkilerde boca (Yahya) nýn bahçesinden çýkar Çekirge Caddesi üstündeki pateka yolda güzel çeþmesi vardýr.

78 - Çýnarlý çeþme suyu : Çekirgenin þimalinde Dikkaldýrým mevkiinde (Ali çavuþun) bahçesinde çýkar yolda bir hayratý vardýr. Mikyasý ma derecesi 27 dýr.

79 - Sadullah kaynaðý: Çekirge Dikkaldýrým mevkiinde (Ýncirdibi) hamamý yakýnlnnnda-dýr. Bu su bay Kâzým ýn deðirmenine gider.

80 - Kara aðaç pýnarý: Çekirge - Misi köyü yolu üzerinde (Karaaðaç Bahçeleri) mevkiinde çýkan bu su evvelâ (Mihraplý köprü) baþýndaki Batumlu Ahmedin evine oradan (Karaman) köyündeki hayrata oradanda Mudanya þosasý üzerindeki hayrata ve nihayet þosanýn altýnda (Ziraat okuluna) gider.

81 - Þeker pýnarý: Çekirge nin cenubunda ve yeni açýlan þosanýn üstünde ve ( Çakal dere) mevkilerindedir. Þosa üzerinde güzel bir çeþmesi vardýr.

82 - Dübekli pýnar: Çekirge nin garbýnda ( Dinnence) mevkiinde kaynayan ve bakkal hafýzýn bahçesine kadar gelebilen bu su eskiden Çekirgeye gelirmiþ yollarý haraptýr.

83 - Balaban suyu: Çekirge nin cenubunda (Ýnkaya) Köyü nün altýndadýr. Bu suya Ýnkaya Suyu da denir.

Menbaðýn bulunduðu yerde çok eskiden yapýlmýþ bir kaptaj vardýr. Künk tesisatla þimale doðru ilerler ve yolda daha altý menba alarak Çekirge (Servinaz sokaðý) baþýndaki hayrata ve buradan bir kol Balaban ýn hamamý þimdi Askerî Hastaneye diðer kolu Hüsnü Güzel hamamýna gider.

84 - Ýnkaya suyu: Bursa nýn garbýnda bulunan ( Ýnkaya) köyünün þarkýnda büyük bir magaranýn içindedir.

Maðaranýn þimalden olan bir yarýntýdan girildikte 20 metre ileride 5 metre murabaý bir sahaya kayalar arasýndan dökülen suyu görürüz. Garptan gelen diðer iki su da buraya dökülür. Bu sahaya dökülen sular ayný yerde kaybolur. Büyük bir kýsmýn farba doðru gittiði su seviyesinde yapmýþ olduðu anafordan anlaþýlmaktadýr.

Bu maðaraya su tetkikatý yapmak üzere ilk giren adam olduðumu tahmin ediyorum. Su havzasýna kadar gidebilmek için insan girecek kadar yol olmadýðýndan günlerce bu yolun açýlmasý ile uðraþýldýktan sonra su havzasýna gidilebilmiþtir.

19

Maðara içindeki bu suya yaptýðým boya tecrübelerinden suyun bir kýsmý köyün garbindeki dere yanýndan bir kýsmý da þimalden çýkmýþtýr. Mikyasý ma derecesi 18 olan bu su hal hazýrda boþa akýyor.

Büyük bir kaynaktýr.

85 - Çongara suyu: Bursa - Orhaneli þosasýnýn üstünde ve Çongara köyüne varmadan sol tarafta büyük bir kayanýn dibinden çýkmaktadýr.

Bu su þosaný altýndaki deðirmene ve nihayet dereye dökülür. Kuvvetli bir menbadýr. Menba civarý yeþillik ve suyun aktýðý yerler küçük þelalelerle doludur. Yazýn Bursalýlar eðlenmek için gelirler. Ýnkayadaki maðaradan çýkan suyun bu menbaðýn bir damarý olmasý çok muhtemeldir.

86 - Güvem Pýnarý: Çongarý nýn Bursa Yolu üzerinde çýkar ve Abdal Murat türbesi yanýndaki hayrattan sonra Alacahýrka mahallesine gelir.

87 - Kara Mehmet Pýnarý: Bursa nýn cenubunda ve Çongara köyü arazisinde çýkan bu su bugün tarlalara akmaktadýr.

Eskiden Pýnarbaþý mahallesine kadar gelirdi 88- Göl Pýnar: Kara Mehmed pýnarý altýnda olup künt tesisatla Pýnarbaþý mahallesine gelir.

89 - Hacý Ýsmail Çeþmesi Suyu: Bursa nýn cenubunda ve Seydi Nasýr Mevkiindeki yolu cenuba doðru takiben giderken yolda bir çeþmeye ratlarýz. Bu çeþmenin 10 metre þarkýndaki menba Hacý Ýsmail çeþmesi suyudur. Çeþmeden artan su bir metre yanýndan geçen (Göl pýnar) su yoluna birleþir.

90 - Seydi Nasýr suyu: Seydi Nasýr mevkiinde kireç ocaðýnýn üstündedir. Ýki menbadýr. Laðým ve künk tesisatla (Seydi Nasýr, Hýdýrlýk) mahallelerine gelir.

91 - Asa Suyu: Bu su (Naip asar) diye de anýlýr. Halkýn kullandýðý (Asa) dýr. Alaca hýrka köprüsünü kateden Naip derenin garbýnda ve dere kenarýndadýr. Menba dere seviyesinden 7 metre derindir. Buradan þimale doðru giderken köprüye varmadan evler önünde bir çeþmesi vardýr Köprünün garbýndan geçerek birkaç eve bilahare Yolsul evinde ve niyat Koca Naip mahallesine kadar gider.

Birkaç asa suyu daha vardýr; onlar da sýra geldikçe yazýlaçaktýr.

92 - Saray Suyu: Gökdere su deposuna varmadan birinci köprünün 5 metre ilerisindedir. 15 senedenberi haraptýr.

Menbaý derenin taþmasý dolayýsý ile kapanmýþ bir vaziyettedir. Derenin þarkýnda küçük, küçük sýzýntýlar vardýr. Gökdereye akar.

93- Kavak Suyu: Bursa nýn cenubunda ve Gökdere mecrasýnýn garbýndadýr. Þehrin iyi sularý arasýnda olan ve vakti ile þehir merkez mahallelerine gelerek Kayan camii þadýrvanýna ve niyat(Demirtaþ Ýstasyonuna) kadar inen bu su bugün þehrin merkezine (Atatür anýdý) arkasýna kadar gelebilmektedir.

20

Münür Paþa nýn valiliði sýralarýnda bu su üzerinde çok çalýþýldýðý ve bazý yerlere demir boru dahi konduðu ve hatta cami kebir civarýnda birkaç da hayrat çeþme yapýldýðý bu günkü metrukatýndan anlaþýlmaktadýr.

Kavak suyu 12 mebaýn birleþtirilmesile çoðaltýlmýþ ve kavak namý altýnda þehre getirilmiþtir Kavak menbaðýnýn bulunduðu yer: Gökdere su deposunun cenubunda (Elma çukuru Süleymaniye köyüne giden yolu takip edersek yol ortasýnda bir çeþme ve etrafýnda büyük kestane aðaçlarýyla çevrilmiþ bir sahaya geliriz.

Burasý (Þehre Gani ) korusu namile maruftur. Çeþmeye (orta Çeþme) ismi verilmiþtir. Çeþmenin þarkýndaki patekayý takip edince saðda orta bir kestane aðacýna rastlarýz. Ýste bu aðacýn cenubunda 10 metre yukarda sýk bir fundalýk içindedir. Menabýn üst tarafýndan Elma çukuru köyü yolu geçer. Mikyasý ma derecesi 5 dir. Künk tesisat vardýr.

95 - Menþur Suyu: Kavak sularýnýn baþý sayýlan bu gümrah ayný zamanda mikyasý ma derecesi 4 olduðunda göre asýl kavaktan daha iyi olduðu anlaþýlmakta ise de bugün yollarýnýn harap olmasý yüzünden maalesef boþa akmakta ve istifade edilmemektedir.

900 rakkamlarda olan bu suyun mevkii: Elma çukuru köyü yolu üzerinde (Þeh Gani) korusu mevkiinden þarka doðru ayrýlan patekayý takip ederek uzun oluk deresini ve Bekir in tarlasý namile maruf tarlayý geçer, saðda (Ayýcý Pýnarý) suyunu býrakarak yolumuza devem ederiz. Saðda bir çeþme ve yanýnda patika yolu da geçerek (Çifte Çeþmeler) mevkiine ve bunu da geçtikten sonra (Meþur) suyu baþýna geliriz. Menbaðýn bulunduðu yer düzlük ve þarkýndan (Gökdere) suyu geçer. Garp tarafý Münür Paþa, Kurbaðalýk menbalarýdýr. Cenuba (Karabayýrlar) ve (Karabelene) giden patika yoldur. Menbaðýn baþýnda kuru kanal vardýr. 30 metre sonra künk tesisat baþlar.

96 - Kurbaðlýk Suyu: Menþur suyunun garbýndadýr. Menbaýn bulunduðu yer düzlük bir saha ve gartan 975 rakýmdan ve cenuptan 960 rakýmdan ve þimalden 910 rakýmdan gelen sular ve düzlük sahada kuru bir kanala toplnarak evvela þarka yüz metre sonra þimale doðru künk tesisatla menþur hattýna doðru ilerler ve orada birleþir.

Menbaðýn þimalindeki yol (Elme çukuru köyüne) þarkýndaki yol menþurn suyuna gider. Asýrdide üç kestane aðacý vardýr. Zümrüt yeþillik ve mühim bir su havzasýdýr. Mikyasý ma. 4 dür.

97- Münür Paþa Suyu: Kurbaðlýk mevkiinin cenubundan gelen ve kurbaðlýk mevkiindeki suya birleþen sudur . Münür Paþa Bursa da vali iken bu suyu çok emek vermiþ ve bazý yerlere de demir boru koydurmuþ olduðu görülmüþtür. Mikyasý ma derecesi 5 dir.

98 - Kiraz dibi Kaynaðý: Münür paþa ve Kurbaðlýk sularý birleþip menþur hattýna gelirken patika yolun cenubunda gelen ve burada bir hatla birleþen sudur.

99 - Sarý Su: Münürpaþa, kurbaðlýk sularý birleþip þimale doðru gelirken patika yolun garbýndan gelip burada bu hatta birleþen sudur. Menba civarý topraklarý dahi sarýdýr. Menba pek güzel gözükmektedir.

21

Münürpaþa, Kurbaðlýk sularý birleþip þimale doðru gelirken patika yolun garbýndan gelip burada bu hatta birleþen sudur. Menba civarý topraklarý dahi sarýdýr. Menba pek güzel gözükmektedir.

100- Çifte çeþmeler Kaynaðý: 900 rakýmdan gelen meþur 975 rakýndan gelen Kurbaðlýk, Münür Paþa sularý künk tesisatla þimale doðru gelirken yolda bir çeþme vardýr. Bu çeþmeye dökülen suya karýþan (Çifte çeþme) kaynaðý bu çeþmenin 60 metre garbýnda ve 855 rakýmdan künkle gelmektedir. Menbaýn garbý (Ayýcý Pýnarlarý) cenubu (Kurbaðlýk) menbalarýdýr. Mikyasý ma derecesi 4 dür.

101- Ayýcý pýnarý: Menþur su hattýnýn cenubunda ve 350 metre kadar yukarýdadýr. Elma Çukuru Köyünden Süleymanýn tarlasýndan çýkar ve laðým vasýtasile menþur hattýna birleþir. Menba garbýnda üç kaynak daha vardýr.

Mikyasý ma derecesi 4 dür.

102 - Arif Kolu: Ayýcý pýnarý kaynaðýnýn 50 metre garbýndadýr. Ayýcý pýnarý hatýna birleþir.

103- Erikli Pýnarý: Akif Efendi kolu menbaýnýn þimalinde ve menþur su hattýnýn 3 metre üstündedir. Bir kaya içinden çýkan ve etrafýndan birkaç erik aðacý bulunan bu suyun mikyasý ma derecesi 2 dir. Menþur hattýna birleþir.

104 -Uzun Oluk : Elma Çukuru Köyü yolu üzerinde çýkan bu su þimale doðru ilerleyerek orta çeþmeye birleþir.

Mikyasý ma derecesi 5 dir.

105 - Çerkez Pýnarý : Elma Çukuru Köyü yolunun garbýndan ve (Kömürcü düzü ) nam mevkidedir. 3 metre þimalinden geçen (Kavak suyu) hattýna birleþir.

106 - Kaya dibi menbaý: Kavak suyu hattý (Alaþar) deresinden geçmezden evvel þarktan kefeke taþlar asýndan sýzan ve önünde bir yalak olan bir sudur. Kavak hattýna bileþir.

107- Davutkadý Suyu : Davutkadý mahallesinde mezarlýk yanýndaki bahçeden çýkan bu su bu gün Mehmedin idaresinde bulunan dökümhaneye oradan da incirli caddesindeki büyük çeþmeye gelir.

108 Kaplýkaya : Uludað da ( Zorban dere, Kýzpýnarlar,Sarý alan) derelerinin birleþmesi ile ( Kaplýkaya ) namý altýnda Bursa ovasýna iner. Bu dere Gülpýnar mevkiinin þarkýndan geçerek þimale doðru ilerler ve 426 rakýmda dere içerisinde bir bent vasýtasile ikiye ayrýlýr. Bir kýsmý þarka doðru( Cumalýkýzýk) köyüne bir kýsmý þimale doðru ilerler ve 416 rakýmda bir taksime dökülür. Taksimde bir kol alt taraftaki un ve þayak deðirmenine ve nihayet açýk bir vaziyette (Deðirmenlikýzýk) köyüne gider. Garba doðru ayrýlan künk yolu (Nizamoðlu) deresi ve tarlalarýn içindeki (Piremire) oradan da askeri lise arkasýndaki taksime dökülür .

22

Taksim þimae doðru ayrýlan kol askeri liseye garba doðru ayrýlan kol bu civarda (Kadriye) Mahallesinde birkaç eve uðradýktan sonra Karýnca Dereyi kat ederek (Mollaarap) su taksimine dökülür. Setbaþý ve civarýndaki fabrikalar ile Eþrefiler deki fabrikalara ayrýlan 15 kadar kol bu taksimde ayrýlýr. Mikyasýma derecesi 5 olan bu suyun þehre 5 kilometre mesafeden gelir.

109 Zeyniler Ayazmasý: Bursanýn þarkýnda ve Zeyniler mahallesinde ve Destereci mustafanýn evinin altýndadýr. Menbaðýn üstü güzel bir kemerle örtülüdür. . Þimale doðru bir kanal vasýtasile Zeyniler Tekkesine ve bundan sonra birkaç eve gittikten sora nihayet bulur. Menbaðýn cenubu þarkisinde ve Zeyniler Medresesinin 3 metre þarkýnda (Molla Hayali) Hazretlerinin kabirleri mevcuttur.

Bu mahallede birkaç ayama daha vardýr.

Bay Hasip miyahiyesinde (Zeyniler) Suyundan bahsetmetedir. Fakat bu isimde birkaç su oludðundan acaba miyahiyesindeki (Zeyniler Suyu ) Yukararýda yazdýðý sunudur. Miyahiyede: Zeyniler suyun içüp kalbini tezyin eyle Atþeden eyleme takdir derunun kat a, deniliyor.

Abdüllatif bu su hakkýda : (Zaviyei zeyniye havuzunda caridir. Abdüllatif Kudusi hazretleri tarafýndanbulunmuþ olduðu rivayet edilir. Asýl menbaý havuza yakýn sed kenarýnda bir taþ altýndan çýkar latif ve hafif bir sudur. Bu su da zemzem çeþnisi hissedilir.) diyor Bu izhata nazaran bahsedilen su bu sudur. Halen aynýi yerlere caridir.

Miyasý ma derecesi 23 dür.

110 -Asa Suyu: Bursa nýn Piremir Mahallesinde (Hatunkadýn) Hanesi yanýndan çýkar ve þimale doðru ilerleyerek (Elma dibi ) ve (Pelit dibi) mevkilerini geçerek Emirsultan mahallesinde (Beþyolaðzý) na ve buradan da bir çok kollara ayrýlarak bir civar mahallata gider Mikyasý ma derecesi olan bu su hakkýnda Hasip: (Hoþ gelir pilere içmeðe bu ab (asa) Aný izharý kerametle akýtmýþ Mevla) demektedir.

Abüldlatifde: Asa suyununun (Sultan Emir Mahallesinde olduðunu ve Hazreti Emir asasile urup çýkardýðýný ve bazý hastalara þifa verdiðinden içildiðini ve meþhur bir su olduðunu) söylemektedir.

111- Þan Þems Suyu:

23

Bursa nýn þarkýnda Piremir mahallesinde (fýrýncý Ýbrahim) bahçesi baþýndan çýkarak garba doðru ilerler ve havuzlu bað ve (Muhlih Baba) mevkilerini geçerek Emirsultan mahallesi beþ yol aðzýna oradan da mahalleye taksim olur Mikyasý ma derecesi 23 dür.

112- Kurt Basan Suyu: Kaynaðý Teferrüçten Kaplý kayaya giden yolun sol tarafýndan ve tabak (Hüseyin) bahçesinde bulunan bu su laðým vasýtasile Emir Sultan ve Þible mahallelerine gelir Emirsultan camii kapýsanda üç kurnalý çevme bu sudandýr.

(Baba efendi zade Þey Sait) bu su hakkýnda: (Kutra basan) suyu koyun sürüsünü irva itmez, Ýder enbaný çoban gibi derunu imla) diyor.

Mikyasý ma derecesi 18 olan bu su laðým ve künk tesisatýdýr.

113- Kuyu suyu: Emirsultan mahallesinde (Havlucu Halil ) ve Belediye muhasebe memurlarýndan Fehmi nin evlerinden çýkan bu kuyu sularý bu civarda bir çok evlerere gider.Yazýn pek az kamatadýr. Bu mahallede daha baþka kuyular da vardýr.

114 Fýndýklý Suyu: Teferüç su deposunun þarkýnda ve (Karýnca) deresi kenarýndadýr. Birkaç menbadan ibarettir.

Derenin þarkýndan künk tesisatla þimale doðru ilerler ve (Kadriye ) mahallesine ve (askeri Lise) içinden (Köseciler)mahallesine gelir Mikyasý ma derecesi 13 olan bu su hakkýnda Hasip: Abý (Fýndýklý)nola olsa gümüþden ala, Fýndýk altýný kadar nef nini görür fýkara. diyor.

115 Hasan Hoca suyu : Meydanýcýk Camii yanýndaki Çýkmaz Sokakta bir evin içinde çýkan bu su meydancýk fýrýn karþýsýndaki çeþmeye kadar gelmektedir. Eskiden buradan birkaç eve daha gidermiþ. Mikyasý ma derecesi 15 dir.

116- Çatal Suyu: Beyazit Paþa mahallesinde Çatal camii önünde çýkan bu su Ýncirli mahallesine kadar gider: Mikyasý ma derecesi 12 ir.

Hasip bu su hakkýnda : Ýçmeðe abý (Çatal çeþme ) yi alem teþne, Yerekan zahmine nola iderlerse deva Diyor.

24

Abdüllatif de: (Yeþil imaret binalarý arkasýnda Ayaspaþa türbesi semyinde bir mahaleden çýkar. Ýncirli Mahallesine iner ve Ýncirli Hamamýna caridir. Baþý soðuktur. Mollafenarinin bulumuþ olduðu rivayet edilir.)demektedir.

Bu su bugünde ayni yerde ve yani semtlere caridir. Künk tesisat mevcuttur.

117 -Feyzullah paþa - Fazlý paþa suyu: Bu su Emirsulatn Camii mihrabý altýndan gelmekte ve Feyzullah paþa, Hocataþkýn mahallelerine kadar künk tesisatla tevzi edilmektedir.

Emirsultan mezarlýðý altýnda mahalleye giden sokak baþýnda bir hayratý vardýr. Mikyasý ma derecesi 30 dur.

Hasip bu su hakkýnda: (Fazlý paþa) suyunu cümleye tafdil ederim.

Suyu sultan emir oldu o abe mecra.. demektedir 118- Ayrancý suyu: Kara Abdurrazak mahallesinde ve Askeri Lise yolu altýnda bahçelikte çýkar ve ayný mahalledeki evleri sulayarak Þible, Hocataþkýn mahallelerine kadar gider . Mikyasý ma derecesi 23 dür.

Hasip bu su hakkýnda da: Ta ma süt ta mýdýr (Ayrancý) suyunue amma, Sedde iras eder mideyi eyler irha demektedir.

(Ayrancý suyu: Muradiye semtinde yenice mahallesinde Ayrancý Abdullah nam kimesnenin bahçesinden çýkan bir pýnardýr.Çýnarönü nam mahallede köprüye yakýn yol üzerinde çeþmesi vardýr. Soðuk fakat kaba bir sudur. Midede geç hazým olur. Tok karnýna içilse taamý ifsat eder) diye yazmaktadýr.

Bir çok araþtýrmalara raðmen Muradiye mýntakasýnda bu (Ayrancý) nam suya tesadüf edilmemiþtir. Eski güzergahlar gözden geçirilmiþ ve Abdüllatifin bahsettiði çeþme yerleri tetkik edilmiþ ve neticede bu suyun bugün (Meryem ana ayazmasý) namile maruf su olduðu anlaþýlmýytýr.

Meryem Ana Ayazmasý nýn nerede olduðu ve nerelere kadar gittiði ileride yazýlacaktýr.

119 - Çalýca dere: Karabelenden cenuba doðru Soðukpýnar nahiyesine giden yolu takip ederken 1120 rakýmda Baðlý hanýný 2 bin metre geçtikten sonra önünüze çýkan dere (Çamlýca ) deredir. Nilüfer deresine birleþir.

120 - Karanlýk dere : Çalýca deresini 2 bin metre geçtikten sora 1020 rakýmda yolu kateden ve Nilüfer Deresine birleþen sudur. Geliþ istikameti Uludað (Onlar tepesi) dir.

121 - Kal Deresi: Karanlýk dereyi 2500 metre kadar geçtikten sonra 1000 rakýmlarda geçen ve Nilüfere birleþen sudur. Toplanma yerleri Uludað arka cihetlerinde ve (Paþa yaylasý ve kara kaya) mýntakalarýdýr. Yolda bir kaç menbaðýda alýr.

25

122 - Sakýz aðacý deresi: Kal deresinin ilerisinde ve (Karaca Kaya) mevkilerinin üstünden akar ve Soðukpýnar nahiyesinin altýndan geçerek nilüfere birleþir .

123 - Karlýk deresi: 1500 rakýmlarýnda (Çifte kýranlar) mevkilerinden gelen bu su Sakýz aðacý deresine birleþir.

124- Çið dere: Aðraz suyunun þimalinde 1600 rakýmlarda (Domuz alaný) mevkilerinden gelen bu su karlýk deresile birleþir ve (Nilüfer) suyuna dökülür.

125 - Barak dere: Uludað Kirazlý yaylayý geçtikten sonra 1850 rakýmlarda þosanýn saðýndan (Devetaþý) mevkilerinden gelen bu su (Gökdereye) birleþir.

126- Su uçtu deresi: Uludað (Onlar tepesinin) þimalinde ve 2 bin rakýlarýndan toplanma suretile gelen ve Uludað þosasýný katederek 1300 rakýmlarýnda (Barak dere) ile birleþip (Gökdereye) akan sudur.

127 - Çakal dere: Bursa Uludað þosasý ve (Kalabak kaya) nýn cenubundan baþlayarak Çekirgenin garbýndan (Dinnence) mevkilerinden geçerek (Hanefi deðirmeni) yol altýndan ve (Dobruca) Köyü yolundan katederek (Acemler) mevkiindeki deðirmenlere gelen sudur.

128 - Kara oðlan deresi: Çekirgenin cenubunda (Emin) deðirmenine ve oradan þimale doðru ilerleyip (Dopruca) köyünün þarkýndan geçerek Çekirgenin garbýndan (Nilüfer) deresine birleþen sudur.

129- Nilüfer Deresi: Uludað vadi sularýnýn birleþmesile çaðalan (Nilüfer) suyunun baþý Bursanýn cenubunda ve Uludaðýn arkasýnda ve (Keles) köyü yolu üzerinde (Baraklý) köyünün cenubu þarkýsýndadýr.

Menbadan çýkan su garba doðru ilerleyerek þarktan gelen baþlýca (Aðraz, Çalýca, Karanlýk, Kal Karlýk, Çið) derelerini ve daha bir çok dere sularýný alarak Bursanýn garbýnda (Doðancý, Misi) köyleri içerisinden geçerek þimale doðru ilerler ve Bursa- karacabey þosasýnýn üstünden (Mihraplý ) Köprüyü ve Bursa- Mudanya þosasý üzerinde (Abdal) köprüsünden geçerek bursa ovasýna doðru ilerler ve þarktan gelen (Delice) suyu ile birleþerek garba doðru bir çok kývrýntýlar yaparak (Geçit) köyü içinden ve (anahor) köyünün kenarýndan geçerek (Marmara boðazýna) dökülür. Suyun fazlalýðý yüzünden bilhassa kýþýn bir çok araziler su altýnda kalýrdý. Bunun önüne geçmek için hükumet Bursa ovasýna bir çok kanallar yapmýþ ve arazinin su altýnda kamasýnýn önüne geçmiþtir.

Derede mebzulen tatlý su balýðý mevcuttur.

Nasip Nilüfer suyu hakkýnda: Abý nile nola (Nilüfer) olursa manend, Eylemiþ tahtý Bursada aný hak icra... demektedir.

26

Abdüllatif de: (Nilüfer suyu. Bu su atranos içinden gelir. Nilüfer pýnarý esasýnda azdýr. Yollarda pýnarlar karýþýp bir azim dere olup Misikaryesi önünden inip Mihraplý köprü, Abdal köprü, Cýgalzade köprülerinden gecip köprü baþýna yakýn Murdarca suyu Delice su ve göl ayaklarý ve Karapýnarla karýþýp bir azim nehir olur . Ve mihaliç boðazýnda deryaya munsap olur Gayette leziz, sað bir sudur Mutedildir. Mihraplý körpüde cümelesinden ala olur. Sair yerlerde azýn ahkamile deðiþir) diye yazýyor.

Mihraplý köprü bugün tamamen yýkýlmýþ ve yerine betonarme güzel bir köprü yapýlmýþtýr. Diðer Köprüler aynen muhafaza edilmektedir.

130 - Delice suyu: Uludaðdan toplama suretile Bursanýn þarkýnda (Derekýzýk) köyünün önünden ve (Hamamlý kýzýk) köyünün yanýndan geçerek Bursa-inegöl þosasýný kat ve ovadaki göl ayaklarýný da alarak ilerlerde (Nilüfer) suyu ile birleþir.

131 - Kocakarý Suyu: Teferüçten beþ evlere giderken (Cenk kayasý) altýnda ve (Akçaðlayan maðarasý) karþýsýndadýr. Önünde bir çeþmesi mevcuttur.

Buraya (Çoban çeþmesi de) derler.

132 - Soðucak pýnarý: Temenyeri altýnda ve (Çinkolu kahve) mevkiindeki Barajýn ve Gökdere mecrasýnýn garbýndandýr.

Gökdereye birleþir.

Hasip bu su hakkýnda: Bu su hakkýnda mütalaam : Gerçi bir pak sudur içmeði abý (soðacak) Nef i görmez anýnda kimse meðer enli reha diyor.

Abdüllatif te bu suyun yeri hakkýnda þu malumatý vermektedir.

Bu Gökdere derununda bir kaya dibinde çýkar. Aslýnda gayet az ve lezzetli bir su idi . Bir zaman deðirmenciler çoðaltma sevdasý ile önünü açtýlar sil dahi ziyadesi ile söktü. Bir azim su oldu, Pýnarbaþý suyu kat oldu. Meeðer soðucak suyu Pýnarbaþý suyunun musluðu imiþ. Ameller Üþüp kapattýlar.Yine Pýnarbaþýna su geldi. Kýþ mevsiminde sil ile bozuldu. Elli altmýþ bin kuruþ masraf yapýldý, el aný sene besene içinde mühendim olan mahalleri tamir olunmaktadýr. Þimdi soðuk su pýnarý Gökdere deremunda Soðucak pýnar köprüsü altýnda merdiven ile inilir bir masura kadar suyuvardýr. Dndan alýp içerler. diyor.

Gökderenin (Çinkolu Kahve) mevkiindeki bugünkü (Baraj) yerinde çýkan su (Pýnarbaþý ayarýnda bir su olmasýdan buradan Pýnarbaþýna tahtelarz bir tabii yol olduðu kanaatýndayým. Bu baraj yapýlmazdan evvel bu çatlaklardan fazla su kaçtýðý ve (Pýnarbaþý) suyunun azaldýðý bir çok kerreler görülmüþ ve tamirden sonra da suyun fazlalaþmasý olduðu da tesbit edilmiþtir. Fakat Pýnarbaþýna giden yolun nerelerde olduðu þimdiye kadar kimse tarafýndan bilinememiþtir.

27

Çinkolu kahve mevkiideki bu pýnarbaþý ayarýndaki su ile (Pýnarbaþý) suyunun ne dereceye kadar alakadar olduðunu þu üç misalle anlayabiliriz. Ýleride uzun bir þekilde bahsedeceðim ve hakikaten dikkata þaya (Pýnarbaþý)suyunun çýktýðý yerle bu mevki arasýnda (65) satime kadar tefazul irtifa vardýr. Yani pýnarbaþý menbaý buradan 65 santim alaçaktadýr.

1- 1272 senesinde Pýnarbaþý suyu çok azalmýþ ve faal bir vaziyette olan (42) kolun hemen yarýdan fazlasýnýn suyu kesilmiþtir Suyun azalama keyfiyeti halký telaþa düþürmüþ ve (Çinkolu Kahve) mevkiindeki sellerin tahrip ettiði yerlerin fazla açýlmýþ olduðu ve buradan fazla su çýktýðýný görmüþlerdir.

Bu tarihlerden evvel de burada bu gibi vakalar olduðunu öðrenince sellerin tahrip ettiði yerler (Yorgan) týkamak suretile suyun akmasnýn önüne geçilmiþ ve (pýnar baþý suyu ) Fazlalaþmýþtýr.

2 -1326 senesinde yine pýnarbaþý suyu azalmaða baþlamýþ ve bu sefer Çinkolu kahve patlak yerlerine çimento dökülmüþ ve kaçak su mümkün mertebe kapatýlmýþ ve cüz i miktarda pýnarbaþý suyu fark etmiþ ise de seller bir müddet sonra yine tahrip etmiþtir.

3 - 1326dan 1935 senensine kadar (Çinkolu kahve) mevkiini muhtelif tarihlerden barajýmsý duvarlar vs. yahýlmýþ ise de seller yine tahrip etmiþ ve günden güne (pýnarbaþý çarþaf) suyunun azaldýðý görülmüþtür.

1938 senesi Nisan 19 daki(Gökdere tugyaný) Çinkolu kahve mevkiindeki yarýklarý kaya ve kumlarla doldurmuþ ve selin kendi tazyiki dolayýsile yarýklardan kaçan su týkanmýþ olduðu görülmüþtür.

Yaptýðým tetkikattan (Çinkolu kahve suyu ile pýnarbaþý çarþaf suyunun alakasý olduðunu kuvvetle tahmin etmekteyim.

19- 4- 938 tuðyanýnda (Pýnarbaþý suyu) o kadar fazlalaþmýþtýr ki mevcut çarþaftan ve kanallardan su taþmaya baþlamýþ ve Hisar evlerinin bir kýsmýný su basmýþtýr. Çarþaftan (Veziriye ayrýlan) ana laðým suyu istiap edemeyerek Çamaþýrlýk mevkii üst duvarlarý kenarlarýndan ve (atana) suyu baþýndan müthiþ sular (Pýnarbaþý alanýna) doðru ilerlemeðe baþlamýþtýr.

Her iki mýntakanýn da suyu gark olmamasý için ikiye taksim ettiðim suyun fazlasýný Çamaþýrlýk ve nihayet Cilimboz deresine akýtmaya karar verdim ve yaptým bu tertibat bu sefer (Cilimboz) deresine giden mecrayý geniþletti ve (Mancýlýk sokaðý ve evleri) su içerisinde kaldý. Ýmkan nisbetinde her mýntýkaya taksim ettiðim su bir hafta kadar her yerde taþtý.

(Pýnarbaþý) suyunun bu kadar fazla gelmesinin sebebi iþte (Çinkolu kahve barajýndaki) çatlaklarýn seller vasýtasile týkanmasý olduðu muhakkaktýr. Bugün hayyat olan ve ecdadý bu sularýn çeþmesi ve kendiside (50) senedenberi bu sulara bakan çeþmeci (Saçmacý oðlu Ýsmail Özyurt) Pýnarbaþý suyunun þimdiye kadar bu kadar fazla geldiðini hatýrlamadýðýný söylemekte ve vaziyeti hayretle seyretmektedir.

24-4-938 tarihinde seller azalmýþ ve (Çinkolu kahve) yarýklarýnda ufak tefek taþlar görülmüþtür.

Gökdere seli ve dolayisile bu mevkideki tazyiki azaldýkça (Pýnarbaþý) suyu da azalmaða ve normal bir hale gelmeðe baþlamýþtýr.

1-5-938 deki vaziet her zamanki gibidir.

(Soðucak pýnarý) bu gün Çinkolu kahve barajýnýn garbýnda ve eski köprü ayaðýnýn dibinde ve pek az bir miktardadýr.

133 -Mehbaha Kaynaðý:

28

Yaðcýlar Pýnarýnýn þimalinde ve mezbahanýn cenubunda bir kaynaktýr. Mezbaha istifade eder miyasý ma derecesi 30 dur.

134-Dolaplý bahçe Suyu Molla arap mahallesi ve mezarlýðý altýndadýr. Künk tesisatla ayný mahallede Hakkýnýn evine gelir. Mikaysý ma derecesi 25 dir.

135 - Kerpiçhane Suyu: Teferüç kerpiçhane mevkilerindedir. Þeyh Benderin bahçesine ve Molla arap mahallesinde bir kaç eve uðrar. Mikyasý ma derecesi 26 d r.

136 - Deli kavak suyu: Teferrüç su deposu cenubunda ve Hakkýnýn tarlasýnýn içinden çýkan bu su boþa akmaktadýr.

Mikyasý ma derecesi 25 dir 137 - Çukur ayazma: Babadað mahallesi Toplan Ýbrahim evinden çýkar ve sokakta iki hayrata gelir.

138 - Kale Bahçe Suyu: Molla arap okulundan çýkan bu su Mehmet bey bahçesine oradan da Veledi ebvap mahallesinde bir kaç eve gelir.

139- Þeh Hamit Ayazmasý: Bursanýn cenubunda ve Molla fenarý camii altýnda ve Þeyh Hamit camii yanýnda bir kaynaktýr.

Camiin þarkýndan bir hayrattý vardýr. Buradan (Mumcu Bali) sokaðýnda iki eve daha gider.

140 - Çoban bey ayazmasý: Çoban bey mahallesinde Bay Saidin Kozaklýk yerinden çýkar ve bir kaç eve uðrayarak Gaffarzade fabrikasýna gelir.

141- Eþrefler ayazmasý: Temayerinin þarkýnda ve Hüsamettin tekkesi altýnda bir kaynaktýr. (Balaban ve Osman efendi fabrikalarýna gider.) Menba civarýnda bir kaç mezar harabesi vardýr.

Abdüllatif bu suyun(Seyitler) türbesi civarýnda (asa) suyu namile yadetmektedir.

142- Gaffar zade ayazmasý: Umurbey mahallesi Gaffar zade fabrikasý avlusunda çýkar ve Umurbey mahallesinde bayan Münirenin evine kadar gelir.

143- Hacý Ýskender ayazmasý: Hacý Ýskender mahallesinde Hacý Minas fabrikasý avlusunda çýkar emekli Mehmedin evine kadar gelir Diðer bir ayazma daha vardýr. Bu Çalðýcý oðul Karabitin arsasýndan çýkar (Çýngýllý fabrikasýna ) gelir.

144 - Ayazma : Umurbey mahallesinde Bayan Ayþenin evinden Çýkan bu su (Feyzullah fabiraks na) oradan (Çýngýllý fabrikasýna ) gelir.

145 - Ayazma: Umurbey mahallesinde pembe oðlu hanesinden çýkar. Terzi kirkor hanesine oradanda bir kaç eve uðrayarak Atiye ablanýn evinden nihayet bulur.

29

146 - Ali hoca suyu: Meydancýk köprüsü üstünde ve dere kenarýnda çýkan bu su (ömer) deðirmenine oradan da tatarlar caddesinde bir kaç hayrata giderek nihayet bulur.

147 - Alaþar - Aliþir suyu Bursanýn cenubunda ve Gökderenin garbýnda ve (Elmaçukuru) köyünün þimalinde olan bu su menbaýndan itibaren (Kýzýlca Çamur) deresine kadar açýktan gelir. Burada (Fasulyelik) deresinin kenarýnda bir kumluða dökülerek derinin þarkýný takiben þimale doðru ilerler ikinci kumluktan (Taþköprüyü) katederek devrenin garbýna atlar ve tekar þimael doðru (Haçlý) kanal vasýtasile þehrin (Molla Fenari) mahallesinin cenubunda (Aydede) mevkiindeki taksime dökülür.

Bu taksimden: 1- Ana kol 2- Üftade kolu 3- Üç kuzular kolu namile üçe ayrýlýr. a- Ana kol Þimale doðru ilerler ve (Kurþunlu selvi) mevkiinde ikinci taksime buradan da bir çok kollara ayrýlarak (masem kademeri, Þeyn Hamit, Þeyh Hamit, Þeyh Kunevi, Ývazpaþa, Alipaþa mahallerinde gider) b-Üftade kolu: Üftade mahallesine ve mecidiye mahallelerine gider. c- Üç kuzular kolu: Üç kuzalar ve Þeyh Kunevi mahallelerine uðrayarak ana kol ile irtibat tesis eder. 600 kadar evi vardýr. mikyasý ma derecesi 18 dir.

Hasip efendi bu su hakkýnda: Nuþ iden abý (Aliþar) i olur þirabý Aný kaplan Giray han beðenmiþ zira diyor 148 - Hekim þah suyu: Hoca Taþkýn mahallesinde ve sokaðýnda (Tabur imamýnýn ) evinden çýkar. Ýlk evi (Bayazýk paþa medresesidir.) Bir kaç evi daha vardýr.

Hasip efendi bu su hakkýnda da: (Menfaatlý sularýn biri (Hekimþah) suyudur.

Nola þerbet yerine içseler aný merzaa.) diyor Bu suyun mikyasý ma derecesi (30) dur.

149 - Ahmed Dai suyu: Yeþil caddesinin köprüye varmadan sol nihayetteki aralýkta (Lütfi çavuþ) evinden çýkan bu su yanýndaki evdeki diðer ikinci suyu da alarak Boyacýkulluðu köprüsü baþýndaki taksime gelir. Bu taksime 30

(Hamam kolu) ve (Mahalle kolu ) namile ikiye ayrýlýr.Hamam kolu bir kaç eve uðradýktan sonra (Atpazarý hamamýna), Mahalle kolu da bir kaç eve gider.

150 - Yaðcýlar suyu: Çekirge Caddesinin saðýnda ve (Yaðcýlar ) Nam mahalede çýkan bu su (Pýnarbaþý) suyu ayarýndadýr. Kabadýr. Geliþ noktasý Muradiye camii istikametinde olduðu hatta bunun (Pýnarbaþý suyunun) bir kolu olduðunu kuvvetle tahmit etmekteyim. Kaynaktan ayrýlan bir kol (Kaba kuþak) künklerile büyük çýnara kadar, buradan da demir boru ile (Yeni kaplýca, Kaynarca, Kara mustafa hamamlarýna) gider.

Diðer bir kýsmý (gölet) tabir edilen havuza buradan da bahçelere gider.

Hasip efendi: (Yaðcýlar) suyu katý sahtügrandýr amma Tireden safü bürudetle hele pek ra na diyor.

151 - Yaðcýlar ayazmasý: Yaðcýlar pýnarýnýn önünde çýkan bu su demir boru vasýtasile (Mezbahaya ) gider. Kaba bir sudur.

152- Çifte çýnarlar suyu: Bursanýn Orhaneli þosasý ve Kireç ocaðý üstünde (Çifte çýnarlar nam mevkide çýkar ve demir boru ile (Çelikpalasa ) gelir.

153- Kireç ocaðý suyu: Kireç ocaðý civarýndandýr. Yolda bir hayrat vardýr.

154- Sýra kavaklar suyu: Birkaç menbadan mürekkeptir. Hamza bey mahallesine gelir. Menbalarý Orhaneli þosasý altýndadýr.

155- Sarnýç Pýnarý: Kireç ocaðý üstündedir. Muattal bir halde olup boþa akar Hasip efendi bu su içinde : (Varmý (Sahrýnç) suyunun dünyada bir manendi Ýttirir hamza ta amý ne kadar olsa reva) demektedir.

156 - Meryem ana ayazmasý: Demirkapý caddesi (Yatman) sokaðýnda Çýnar dibinde çýkan bu su ikiye taksim edilir. 20 evi vardýr.

157 - Demirkapý suyu: Demirkapý kilisesi (þimdi iki kolsuz Faik fabrikasý) önünden kaynayan bu su çýkýþ noktasýndan (Hamzabey, Bahadýraða, Elvanbey, Adolfoti, Mürekkeci)kollarý diye beþe ayrýlýr.

Adolfoti kolu Kayabaþý mahallesindeki (kraþ)e gider. Künk tesisattýr.

158 - Demirkapý büyük ayazmasý: Demirkapý kilisesi önünden çýkar, bir kaç eve ugradýktan sonra (Kýz lisesine) oradanda Elvanbey mahallesindeki evlere gider 150 evi vardýr.

31

159 - Ahmet Vefik suyu: Bursa-Orhan þosasýndan ayrýlan Uludað yolunun üstünde birkaç yerden çýkan bu su bugün metrük bir haldedir. Son zamanlarda buraya yakýn (Ýbrahim -Aða çiftliði) ne bir miktarý alýnmýþtýr.

Oldukça iyi ve saniyede 6 litre su veren bu su eskiden baþý olan(Çifte çeþmeler, Çubuklu dere, Musalla deresi) sularýný alarak karakirez tarlasý sýçanlý mevkii, kiremitlik mevkii, ahlat düzü, güvenpýnar, abdal murat mevkiinden Bursa nýn Alacahýrka) mahallesine künk tesisatla gelirmiþ. Bu mahaledeki taksimden koca naip mahallesindeki fabrikalara ve altýparmak mahallesinde nihayet bulurmuþ. Ýkinci kol ise bugün 11 inci fýrkanýn iþgalinde bulunan eski (debboy)a ve Osmangazi türbesi önündeki çeþmelere uðrarmýþ Ahmet Vefik Paþa bu suyu çok himmet etmiþ ve hatta iki tanesi bir arþýn olan hususi bir künk de ihdas etmiþtir. Bu su bu künklerle þehre gelirmiþ. Bugün bu künk metrukatý hala mevcuttur.

Bu suyun mikyasý ma derecesi (5) dir. Þehirde adlarýný öðrenemediðim bazý ayazmalar da mevcuttur. Yeri yurdu kay p olmuþ sularý burada yazmadým.

160 - Pýnarbaþý suyu: Hasip efendiden Sularýn baþý (Pýnarbaþý) suyudur elhak Aný tercih eder cümle miyaha kukema. dediði bu sudur.

Bu suyun hakiki menbaý bilinmemektedir. Eski Bursa nýn yegane suyu bu idi. Eski ecdadýmýz bu suyu ile büyümüþtü. Kireç mikdarý fazla olmasýna raðmen halk bu suyu çok istemekte ve hatta içmektedirler Menbaýn kaptajý ve tesisatý çok eskidevirde yapýlmýþtýr. Taksimat san atý müthiþtir.

Bu su hakkýnda son olarak tetkik eden (Ankara maden tetkik ve arama Entstitüsü Hidrojeoloji þubesi Þefi pr. Dr. Wilhem Salamon Kalvi) 12.12.939 tarihinde verdiði rapordan Pýnarbaþý menbaý hakýnda: (Menbalar Uludað ýn þimal yamaçlarýnda mebzul bir sekilde bulunan memer tabakalarýndan çýkmaktadýrlar. Ve halisKarit menbaýdýr. Bunlar kaynak noktasýna gelinceye kadar oldukça uzun bir mesafe kat etmektedir. demektedir.

Ve yukarda bahsettiðim (Pýnarbaþý Çinkolu kahve alakasý hakkýnda(pýnarbaþý ayrý, çinkolu kahve) ayrý menbalardýr. birbirlerile alakasý da yoktur demektedir.

Bursanýn pýnarbaþý mevkiinde ve pýnarbaþý camii kýblesinde çýkan bu su þehrin mühim bir kýsmýnýn kullanma suyu ihtiyacýnýn temim eder. Menbaýn üstünde asýrlarca evvel yapýlmýþ bir kemer vardýr.menbaa bu kemerden girildiði zaman karþýda büyük bir kayanýn dibinden (Ana göz) bunun yanýnda (Ýkinci göz ve suyun mecarasýna doðru kemerin altýnda (Kuyu ) menbalarý vardýr.

Kemer ve menba dahili 2x4 ab adýndadýr. Menba dahili geniþ tuðla ile döþenmiþtir. Menbaýn þarkýndan (Türbe , Çýraðbey, Yaniç) su kullarýna su vermek içinn (Özengi) tabir edilen terazi mevcuttur Kuyu öözenginin þakýndadýr.

Menbadan þimale doðru ilerliyen su (Çarþaf) tabir edilen bir sahaya dökülür. Çarþaf geniþ tuðla ile döþelidir. Çarþafýn garbýnda ve caminin kýblesinden (Zindan, Kokar, alaettin hamam) su hatlarý 32

ayrýldýktan sonra en mühim taksim yeri olan(Dombay sýrtý)ný atlayan bu su çarþafa süzülür. (Dombay sýrtý) pýnarbaþý sularýnýn en enteresan yeridir.

Bu terazi ye san atla yapýlmýþtýr ki çarþaftaki su kollarýna ne miktar su gitmesi lazým ise bu terazi taksim etmektedir. Bu tesisat (Anibala)ait olduðu söylenmektedir.1938 yýlýna kadar bu menbaýn vaziyeti daha fena idi. Çarþafýn üstünün açýk olmasý dolayýsiyle su pisleniyordu. Belediye 8 bin küsur lira sarfederek burasýný modern bir þekle sokmuþtur. Ýnþaat ikmal edildikten sora menbaýn giriþ kapýsýnýn sað temeline þu kitabe konulmuþtur: (Bin yýllarca evvel bu pýnarbaþý suyunu toplayan insan kümeleri içinde bitin tarihi arasýnda olanlarý seçtik. Anibal bu suyu kalenin muharebe iþlerinde kullanmýþ. Fatih Mehmedin türk evlatlarý onu benimsemiþler. Ortaçaðýn Bursasý þimdiye kadar bu su ile bezemmiþ Biz ATATÜRK evlatlarý Cumhuriyetimizin 15inci yýlýnda onu bin yýlýnda onu bin yýllarýn geçecek tarih sinesine modern teknikle sarmalayarak evlerimizin, bahçelerimizin, fabrikalarýmýzýn yer yüzünü þenlendirecek varlýðýn hazýrlanýyoruz.

28.10.1937) Pýnarbaþý suyu son olarak Ankara Hýfzýsýha müesseseine tahlil yaptýrýlmýþtý.

Tahlil Hulasasý: Tahlil tarihil : 29.11.939 Kaleviyet : 5,5 c.c.

Sertlik (fransýz) : 28 Sulfak Litrede : 0.021 gr.

Klor Litrede : 0.014 Nitrat Litrede : Eser Nitrit : Yok Amonyak Litrede : Yok Uzvi maddele için sarfolunan mülvellidülhumuza : 0 mg 4 Çarþafa dökülen sularýn vaziyeti: Dobbay sýrdýný atlayarak çarþafa dökülen su þimale doðru ilerler çarþafýn þarkýnda evvela: 1 - Hacý Veli 2 - Mahkeme 3 - Kavaklý 5 - Veziri ana kol yardýmcýsý 6 - Muradý sani 7 - Miski hatun 8 - Sarý oðlu 9 - Reyhan Kollarý namile 9 kola su ayrýlýr. Çarþaf bir kanal vasýtasile yolun altýndan þimale doðru ilerler çarþaf bitim su kanala girdikten sonra sol taraftan:

33

1- Yahþýbey 2- Ýsabey 3- Poðçacý 4- Þeh þami 5- Saray 6- Eski Ortapazar 7- Altýparmak 8- Helvai 9-Tavuk budu kollarý namile 9 kola ayrýlýr.

Kanal devam edip giderken kale kahvelerin yanýnda yine sol taraftan (beþ kardeþler) namile bir kol ayrýlýr ve bir taksime dökülür.

Bu taksimden: 1-Gül çiçek 2- Þehpaþa 3-Yeni Ortapazar 4- Cafer aða 5- Eski hamam namile beþ kola ayrýlýr kanal beþ kardeþlere su verdikten sonra yine þimale doðru ilerler ve bu sefer kanalýn sað tarfýndan: 1- Deppoy 2- Kemer 3- Çukur 4- Çukur kokar namile dört kola su verip ilerler ve kanal ortasýnda: 1- Timin 2- Süleyman aða 3 - Nakþibendi kollarýna da su verdikten sonra artan su bu noktadan itibaren laðýma boþa akar. Yazýn sular azalýnca bu kollara su akmaz 161 - Vziri Suyu: Bu suda pýnarbaþý suyunun ikinci blr menbaýdýr. Çarþafýn þarkýnda yol ortasýnda kaynamaktadýr. Çok eski bir tesisata maliktir. pýnarbaþý suyunun aynidir. Menbadan þimale doðru: 1- Hastahane 2- Atana 3-Mevlevihane 4-Balabey 5-Davilli 34

namile beþ kola su verdikten sonra artan kýsým iki metre þarký doðru dönerken pýnarbaþý çarþafý etrafýndan gelen (Veziri yardýmcý kolu) ile birleþir. Pýnarbaþý caddesini takýben veziri mahallesinde Veziri taksimi namile anýlan su taksimine dökülür Kanal çok eskiden yapýlmýþtýr.

50x50 eb adýndandýr, Bu kanal mevlevihane kabasýna 100 metre kala yoldan (Esiri )nam kola su verir.

Veziri menbaý pýnarbaþý menbaýndan daha kuvvetli olduðu son yapýlan tecrübelerden anlaþýlmaktadýr. 1939 yýlý çok kurak gitmiþtir Buna raðmen bu su ölçüldüðü zaman en az saniyede 100 litre su verdiði görülmüþtür. Pýnarbaþý çarþafý ayni gün saniyede 25 litre su getirdiði anlaþýldý. Ýyi bir kaptaj ve kaçak sularýn toplanmasile bu menbasuyu saniyede (150) litreye varacaðý kuvvetle tahmin edilmektedir Veziri Taksimine dökülen su taksimi þarkýna doðru 1 - Kazzazoðlu 2 - Þerafettin 3 - Býçakçýlar 4 - Orhan 5 - Nalburoðlu 6 - Boyacýlar 7 - Iyazpaþa 8 - Demirtaþ 9 - Al boyacýlar 10 - Koza Haný 11 - Demir Han 12 - Emir Han 13 - Cami kebir 14 - Çakýr hamamý 15 - Ýpek haný 16 - Ýsmail Hakký 17 - Medrese 18 - Perdeci oðlu 19 - Mahmut paþa 20 - Bakýrcýlar 21 - Eski hamam 22 - Çýra pazarý 23 - Tavuk hamam 24 - Balýkhane 25 - Öksüz Namý altýnda 25 kolu su ayrýlýr.

35

Bu kollarýn bazýlarý mesela (Eski hamam, öksüz, tavuk hamam) gibi kollarý yazýn akmaz.Pýnarbaþ ve veziri kollarýnýn bugün nerelere kadar gittiðini yazmak faideli olacaðýný tahmin ediyorum.

1- Türbe kolu: Menbadan þarka doðru künk tesisatla mevlevihane bahçesine ordan (kale boyu) caddesinden bir kaç eve (Yüzbaþý Tahir) evine de uðrayarak caddeyi takip ederek (üftade) sokaðýnda bir kaç eve uðrar; cami karþýsýndaki evlerden ikiye ayrýlýr, bir kol þmale doðru ilerrliyerek ilerde balabey suyuna birleþir. Ýkinci kol þarka doðru ilerler. Türbe karþýsýnda ( Þahinde) nin evinde baþka hatta birleþir.

2 - Yaniç kolu: Türbe kolunun yanýndan ayrýlan ikinci hattýr. Bu da mevlevihane bahçesindeki talaþlýða buradan da kale boyu caddesine kat ederek kar ali çýkmazýnda (havlucu) nun evine buredan de uðrayarak ikinci yaniç oðlu sokaðýnda bir kaç eve daha uðradýktan sonra yaniç oðlu camiinde nihayet bulur.

3 - Çýraðbey Kolu: Yaniç kolunun yanýnda yarýlan bu kolda mevlevihane bahçesindeki talaþlýktan kalelerin altýndaki dar sokaktan iki eve uðradýktan sonra (karali çýkmazý) baþýndaki hayrata buradan çýraðbey sokaðýnda (vecihi aðanýn) evinie ugrayarak (çýraðbey camiine) ve yanýdaki (hafýz yahyanýn evine ve daha bir kaç eve uðradýktan (motorcu mehmedin) evinde nihayet bulur.

4 - Alaatin Hamam kolu: Pýnarbaþý camii kýblesindeki taksimden ayrýlan bu kol þimale doðru ilerler ve alacahýrka caddesine takiben bir eve uðrar, oradan (muhacir þerifin) evine ordan zindan kapý mezarlýðý karþýsýndaki dikmeye ve oradan zindan kapýdaki ikinci dimeye ve (deðre) sokaðýnda bir kaç eve uðradýktan sonra(alaatin camii) kýblesinde (mutaf hafýz mehmed) in evine buradan sokak üzerindeki (hayrata) kýblesinde (mutaf hafýz mehmed) in evine buradan sokak üzerindeki(hayrata) bu noktadan (yahþibey suyu budaðý) ile birleþerek nihayet bulur.

5- Zindan kolu: Alaattin suyunun yanýndan ayrýlan bu kol yine Alacahýrka caddesinde takiben (Rafet )in evine bu caddede bir kaç eve daha uðradýktan sonra zindankapý mezarlýðý karþýsýndaki dikmeye gelir. þimale doðru (zindansokaðýna) doðru ilerler ve (demirci rýza) evine ve bu sokaðý takip ederek (sü sokaðýnda) bir kaç eve daha uðradýktan sonra (bu suyun çeþmecisi Hasan akcýva)nýn evine buradan topraklý yolu takiben ve daha birkaç eve uðradýktan sonra (nalbat Halinin) evindeki taksime gelir Zindan suyu halilin evindeki taksimden üç kola ayrýlýr Ana kol: þerif hanýmýn kira evine Ýkinci kol: þerif hanýmýn kendi evine. Üçüncü kol: Çorapçý Mükrimin evine uðrayarak emekli sabrinin evinde (gül çiçek) suyu ile birleþir.

36

mustafanýn evindeki taksimden ikinci kol (sarý hüseyinin) bahçesine ve birkaç eve daha uðradýktan sonra topraklý yol sokaðý baþýndaki(marangoz Ýbrahimin) evinde nihayet bulur.

6 - Kokar kolu: Alaattin kolunun yanýndan ayrýlan bu kol kale kahve istikametine doðru ilerler ve zindan kapý caddesine (misili alinin ) evine ordan çýkmaz sokakta (Hafýz Ahmedin) evine buradan tahtalý mescit sokaðýnda bir kaç eve uðradýktan sora zindan kapý caddesinnin katederek (yazýcý oðlu) sokaðýnda (hafýz seyidin) evine (þeh þami)suyuna birleþerek nihayet bulur.

7 - Hacý Veli kolu : Çarþafýn þakýndan ayrýlan ilk koldur Mevlevihane bahçesindeki talaþlýða buradan mevlevihane içindeki þadýrvana buradan veziri mahallesi kahve çýkmazýnda (yokuþ) caddeyi takiben fýrýn sokaðýbaþýndaki(fýrýna) burdan çýra pazarý istikametine doðru yaðhaneci salim dükkaaný önünden çýrapazýr caddesinden sarýca sungur sokaðýnda (hacý hakký) nýn hanýna ve (sütçü kazým)ýn evine uðrayarak (pirinç haný) kapýsý önündeki (hayrata) ve þimale doðru ilerliyerek cumhuriyet caddesini kat ve tavukçu sokaðýnda (zincirli hana) ve bu sokakta bir kaç eve daha uðrayarak (yörük saidin) hanýna ve bu sokaðý takýben (þehreküstü camii) þimalindeki (hayrata) buradan (fevzi çakmak) caddesinin solundaki evlere uðrayarak (taksim) sokaýðýndaki taksie dökülür.

Tasimden üçe ayrýlýr.

1 inci kol: Tasimin garbýrda bir eve tepe ve verdikten sonra nihayet bulur.

2 inci kol : Fevzi Çakmak caddesini kat ederek bir kaç ev sonra hüseyinin evine ve (simitci çýkmazýnda) ki evlere uðrayarak (çifte fýrýn) lar sokaðýný kateder (abidin)in evine de uðradýktan sonra doðan bey çýkmazýnda (ibrahimin) evine ve doðanbey camii) kýblesindeki evde nihayet bulur.

Ana kol :Taksim sokaðýnda (çýrpanlý) nýn evine ve bu çýkmazda ismailin evlerine uðradýktan sonra þimale doðru evler içinden ilerler ve (deðirmen sokaðýnda) bosnalý (murad (4) kola ayrýlýr.

1 inci kol: Fevzi çakmak caddesini katederek çifte fýrýnlar sokaðýnda (abidin) evinin üstünde budak kolla birleþir.

2inci kol: Yakup sokaðýndaki evlere uðradýktan sonra fezi çakmak caddesini kateder ve çifte fýrýnlar sokaðýnda bir evde boþa akar 3 üncü kol: Yakup sokaðýndaki evlere uðradýktan sonra (rýfatýn) evinde nihayet bulur.

4 üncü kol: Deðirmen sokaðýnda bir kaç eve uðradýktan sonra (Ilgarlar) sokaðýndaki evlere uðrar (bulgarlar kolu) diye anýlýr 8 Mahkeme kolu: Çarþafýn þarkýnda ve hacý veli kolunun yanýndan alan bu kol mevlevihane önündeki demir kapaklý taksime bu taksimden yanýndaki eve bir tepe vererek ilerler ve (viziri taksime) yanýnda (yüksek teraziye) buradan cenuba doðru konualp caddesine ilerler ve bu caddeyi katederek þarkýndan fýþkýrýk caddesini de atlayarak ( nazým sokaðýna) varýr bu sokakta bir kaç eve uðrar (hacý bedava ve saraç mustafanýn) evinden sonra bir kaç eve su vererek (ölçü çýmazýna ) girer burada da bir kaç eve uðradýktan 37

sonra inebey caddesinde ( fýrýncý ibrahim) ve diðer eve uðradýktan sonra nihayet bulur.

9 - Kavaklý kolu: Mahkeme kolunun yanýndan ayrýlan bu kol mevlevihane bahçesindeki talaþlýða buradan yer kapý (kara ali çýkmaz zýnda) bir eve ve yer kapý sokaðýnda bir kaç eve uðradýktan sonra (dar sokak) tan kavaklý caddesine geçer. Bu caddede (börekçi Mustafa Naci) nin evine ve sokak üzerindeki hayrat çeþmeye buradan da (Kavaklý sokaðýna) girerek sol taraftaki yeni evlere ve (nuhrettin paþa )ve (Karacabeyli Nuri bey) evlerine uðrayarak yeðitler caddeini kateder ve çýkmazdaki mektebe uðrayarak (zafer alarý) üstünde eski kilise arasýndaki (su deposuna) dökülür.

Kavaklý camii önünde bu hattýn bir tepmesi vadýr. Bu hat (barsa mebusu Rafet Canýtez) evlerine gider.

10- Ayvaz paþa: Kavaklý kolunun yanýndan ayrýlan bu kolda mevlevihane bahçesindeki talaþlýktan sonra (Kale boyu caddesini) kat ve (karali) çýkmazýnda (Numanýn) (Arifin) ve dha bir kaç eve uðradýktan sonra çýkmaz baþýndaki (hayrata) buradan iki eve uðrayarak (Hüsiyyin) ve ( brahim evlerine de su vererek (Kavaklý caddesini)kateder ve caddenin sað tarfýndaki evlere ve (haraççý çýkmazýnda bir kaç eve daha uðradýktan sora(þahindenin) evinde (Türbe suyu ) nun budaðý ile birleþir Tekrar Haraççý çýkmazýnda (Afitap þahinde) nin evlerine uðrayarak ev bahçeleri içinden ( Kavaklý sokaðýnda) elbiseci Osman evine ve karþýda kale üstünde (Eski kaplýca müsteciri Halim Uzel) evine buradan da yiðitler caddesinde (Diþçi Hacý Arif) evine buradan (Sepici caddesinden ) gleen (Miski hatun) ana hattýna birleþir 11 - Veziri Ana Kol : Çarþaftan ayrýlan bu kol veziri menbaýnýn yedeðini teþkil eder. 3 metre þarka doðru ilerler ve burada (Viziri) menbaýndan gelen ana (Kanala) birleþir.

12 - Muradý Sani kolu: Çarþaftan ayrýlan bu kol (alacahýrka caddesini) bir müddet takip ettikten sonra (zindankapý) mezarlýðý içinden Alacahýrka köprüsü cenubundaki (hayrat çeþmeye) ve Naip Dere sokaðý) baþýndaki (eve) uðrayarak caddeyi takip ve (yoksulevi) önünden (Demirkapý) caddesinei takiben ( Kireç ocaðý) ndan gelen vadinin baþýnda ve fabrikanýn þarkýndaki (büyük birinci taksime gelir taksimden: 1 Ana kol: 2 Koca Naip kolu: diye ikiye ayrýlýr. a) Ana Kol: þimale doðru ilerleyerek bir müddet sonra ( Hamam kolu) namile bir budak verdikten sonra (Koca Naip caddesini) takip eden Koca Naip camii önünden ve (Hýzalan) sokaðý þimalindeki sokaktan geçerek (Kaplýca kapýsý) caddesine çýkar ve garba doðru caddeyi takip ederek (okol sokaðý) baþýnda ve caddenin saðýnda (Müezzin asaf) evindeki (taksime) dökülür Bu taksime dökülen su 3 kola ayrýlýr Birinci Kol:

38

Hurriyet fabrikasý kolu. Taksimden þarka doðru ilerler ve (Hakim Rafet) evine Hurriyet fabrikasýna akkerinin iþgalinde bulunan eski kiliseye ve daha birkaç eve uðradýktan sonra (Ýslam Oðlu Hakký) nýn evinde nihayet bulur ikinci kol: Asafýn evine kadar gider.

Anakol : Muradý sani türbesinin garbýndaki taksime dökülür. Buraya dökülen su 5 kola ayrýlýr.

1 - Mütevelli kolu 2 - Bedrettin kolu, 3 - Geyikli kolu 4 - þardýrvan Kolu 5 - Hatuniye koludur 1 - Müteveli Kolu: Türbelerin garbýndaki ilk mektebe ve Kaplýca kapýsý caddesindeki (hayrata) uðradýktan sonra Beþikciler sokkaðýnýn solundaki (Hakký Besim) ve saire 15 eve uðradýktan sonra (Beþikçiler) caddesinin solundaki evlere (eski mebus muhiddin Dinçer) in evine ve bu sýrdaki evlere uðrayarak (Kantarcý Hakký) nýn evinde nihayet bulur.

2 - Bedrettin Kolu: Ýlkokul karþýsýnda (Ýbrahim) evine uðradýktan sonra (abitbeyin) evinde ikiye ayrýlýr Birinci Kol : þimale doðru ilerleyerek Beþikciler caddesine ulaþýr Ýkinci Kol : Bu da þimale doðru ilerler ve Beþikciler sokaððýnýn saðýndaki evlere uðrayarak Beþikciler caddesinde nihayet bulur.

3- Geyikli kolu: Taksimden þimale doðru ilerleyerek Muradý sani medresesindeki (þardýrvana) buradan sokaða çýkarak (þekerci Mustafa) evine ve Beþikciler caddesindeki (Geyikli medresesine) ve caddeninsaðýnda (Abit, salim , Ali) ve daha 15 eve uðradýktan sonra Beþikciler Mezarlýðý baþýndaki evde nihayet bulur.

4 - þardýrvan kolu: Muradý sani türbesi önündeki þadýrvandan þimale doðru ilerler ve camiin önündeki (þadýrvana) oradan þadýrvan þarkýnda ve yol üzerindeki (hayrata) gelerek ikiye taksim olur.

1- Muradý sani helalarýna gider.

2- Caddeyi katederek þimalde (þekerci Mustafa) ve daha birkaç eve uðrayarak (Esadýn) evinde nihayet bulur 5 - Hatuniye Kolu: Taksimden þarka doðru ilerler ve camiin cenubundaki taksimde. Ýmaret Kolu: Muradý sani imaretine ve oradan imam evine gider.

39

Hayrat kolu: Þarka doðru ilerler ve caddedeki (fýrýna) oradan sokak üzerindeki(hayrata ) buradan da (topcu alay kumandanlýðýnda emekli bay Fikrinin) evine kadar gleri Ana Koldan Ayrýlan: Hamam Kolu: Koca Naip caddesindeki ana kol taksimden ayrýlan bu kol harba doðru ilerler ve (kýzlar caddesini) kat ederek çifte çýnarlar) sokaðýnda Azap bey camii önünden (Develi sokaðýnda) (Halýsýn) evindeki taksime dökülür. Buradan ikiye ayrýlan suyun birinci kolu : (Devdah Ýbrahim) evine buradan (badýrgalý) sokaðýnda Badýrhalýlarýn ve hamamcý Alinin evlerine uðrayarak (uslular) sokaðýndan (Eski Hamam) köþesindeki taksime gelir.

Bu taksimden ayrýlan bir kol Hamza bey þimalindeki evlere ve (Pöstekiciler) sokaðýndan bir kaç eve uðrayarak bu sokakta nihayet bulur. Ýkinci kol yine bu sokaðý takip eder ve burada nihayet bulur. b) Koca Naip Kolu: Demir kapu caddesinin altýnda ve (Sinan fabrikasý) þarkýndaki büyük (Taksimden) ayýrlan bu kol garba doðru ilerler ve fabrika þimalinde ikinci taksime dökülür.

1- Azap bey kolu: Sinan fabrikasýna ve bir kaç eve daha uðradýktan sonra (Kýzlar caddesini ) kat eder (Selimin) evine ve çifte çýnarlar sokaðýnda (Emine, Mehmed) evlerine uðradýktan sonra (kýz lisesi) þarkýnda bu suyun çeþmecisi (Hüseyin Seven ) nin evindeki taksime dökülür.

Birinci Kol: Hüseyin evinin altýnda bir kaç eve uðrayarak ( Polis Ýhsanýn arasýnda nihayet bulur. Ýkinci kol: Okul sokaðýný takiben (Devdah Ahmed) ve daha bir kaç eve uðradýktan sonra ayný sokakta (Nefise)nin evinde nihayet bulur.

2 - Koca Naip kolu: Taksimden þimale doðru ilerler ve (Rýza nýn) evine ve altý eve daha uðradýktan sonra Koca Naip caddesini takip eder (Ali) nim evine uðradýktan sonra Derebaþý sokaðýnda Alinin evindeki taksime dökülür. Buradan ikiye ayrýlýr.

1- Tenekeci kolu: 2- Naip kolu: Tenekeci kolu: Derebaþý sokaðýnda (Ahmed in) evine ve bunun karýþýsýnda (Melek) evine uðrayarak Koca Naip camii önündeki hayrata buradan (Tenekeci Ýsmail) evinedn sonra nihayet bulur.

Naip kolu: Taksimden garba doðru ilerler ve (Hýzalan) sokaðýnda (Matbaacý Kadri) ve Mehmed, Hamdi ve daha bir kaç eve uðradýktan sonra sokaðýn saðýndaki evlere (ibrahimin) evindeki iki ev sonra (Emine) nin evine de uðrayýp bir kaç ev sonra fabrikaya uðrayarak (Kaplýca kapýsý) caddesinde (Paskal) fabirasýnda nihayet bulur.

40

Pýnar baþý suyunun Muradiye kolu tamamlanmýþ oldu. Yollar tamamile künk tesisatladýr. Çeþmecisi gen faal (Hüseyin Seven) adýnda bir delikanlýdýr.

13 - Miski hatun kolu: Çarþafýn þarkýndan ayrýlan bu kol þimale doðru Oluðun þarkýndan ilerler ve Kale Kahvelerden geçerek Pýnar baþý kapýsýnda (Belediye memuru Halidin ) evine buradan Kale boyu caddesinin cenubunda Kale içindeki (Hasan ) ve sairenin evlerine uðradýktan sonra caddeye çýkar ve Kavaklý caddesini kat edderek (Yer kapý)sokaðýndaki hayrata dökülür. buradan ikiye ayrýlýr.

Budak Kol: Yeni sokakta Ýsmail, marangoz Nuri evlerine uðradýktan sonra okul sokaðýnda (tüfençi Ýsmail) evinde ana hatla birleþir Ana Kol Taksimden ayrýlan kol reyhan caddesinde (muallim Erturanýn) evine ve birkaç ev sonra(bekir, Hasan ve Sami hoca)nýn evlerine uðrayarak (Hacý Üzeyirin) evindeki taksime dökülür. Bu taksimden ikiye ayrýlýr Budak kol Okul Sokaððý (fýrýncý Mustafa) Mehmet ve Rýfat ýn ve daha bir kaç eve uðrayýp çýkmaz sokakta (terzi Ahmet) evine(peynirci Kemale) ve daha birkaç eve uðradýktan sonra (bekir dede) sokaðýnda bekirin bir kaç eve sonra (kumaþcý hafýzýn) evlerine uðrayýp (zafranlýk)sokaðýnda (desterecinin evinde) nihayet bulur.

Ana Kol Haci Üzeyirin evinden ayrýlan bu kol Reyhan caddesinde (acem Mahmut) evine buradan okul sokaðýnda (bakkal Kemal) ve birkaç ev sonra Bekir dede sokaðýnda (hafýz Ata) ve miralay Kemal ve belediye azasý (Mustafa Fahri)nin evlerine bir kaç ev sonra ev bahçeleri içinden (Hoþgör)sokaðýnda (Ýsmail Hakkýnýn) evine buradan (Hamza) nýn evine sonra (Zafranlýk) sokaðýnda (Necibin) evinden boyacý Ali , hacý Hakkýnýn evlerinden birkaçev sonra boþa akar Çeþmecisi Ýsmail þensucudur.

16 - Yahþý bey Kolu: Çarþaftan þarka doðru ilerleyerek Kanalýn garbýndan (alaca hýrka) caddesini takiben (hasýrcý Osman ýn) evine buradan caddeyi takiben Zindan kapý mezarlýðý karþýsýndaki dikmeye buradan Zindan kapýdakii dikmeye gelir. Dikmeden (Deðre) sokaðýndan (Alaattin camii) garbýndaki taksime dkülür.

Ana Kol: Camiin bahçesinden camiin önündeki (Hayrata) oradan karþýdaki (Hanifenin) evine ve Alaattin caddesini takiben solda ( Harabatinin) evine buradan Semerci Ýsmailin evinden ( Sabrinin) bahçesinden garba doðru dik yamaçtan imer (Kaplýca kapýsý)caddesini katederek Yahþýbey caddesi baþýndaki (urgancý Halil) hayratýnda nihayet bulur Buradan daha 20 evi varsada yollarý haraptýr. Bu tadan boþa akar budak Kol : Alaatin camii garbýndaki taksimden (alaatin koluna) birleþir.

41

17 - Ýsabey kolu: Çarþaftan þimale doðru devam ederken hafýz siyidin evinin þimalinde ve uluðun garbýndan ayrýlan bu kol kale kahvelerden Zindankapý caddesinin solundaki üç eve uðradýktan sonra (Yaþýlý Sokak)ý takip eder ve bu sokakta (muallimin) evine ve sokaðýn solunda 7 eve daha uðradýktan sonra sokaðý takip eder ve (þahin) sokaðýnda iki eve daha uðradýktan sonra (Dibekli cami) karýþýsýndaki evlere ve bu evler bahçesinde (ortapazar) caddesinde (hafýz seyidin) evine ve (Ýmece ) sokaðýnda 3 eve daha uðrayarak bu sokakta demirkapaklý (taksime) dökülür.

Birinci Kol : Hastahane laboratuvarýna uðrayarak timarhaneciye ve hastahaneye gider Ýkinci Kol : Ýmece sokaðýna doðru ilerler ve (aktar Tahsin) evine buradan (Aziz) in ve hasta yurdu caddesinde iki eve daha uðradýktan sonra (Yýldýz kahvelere) giderken solda iki eve daa uðrayarak boþa akar. Eski den Muradiye Çýnar önündeki þadýrvana kadar gidermiþ Yollarý harap olduðundan bu noktada boþa akar.

18 - Sarý oðlu kolu Çarþaftan ayrýlan bu kol þimale doðru ilerleyerek kale kahvelerdeki dikmesine buradan (Zindan kapý) caddesini katederek (saraç Fuat) evindeki çeþmeye buradan (Oruç bey) caddesininin garbýnda evlere uðrayarak (satý çýkmazýnýn) baþýndaki takime gelir. Bu taksimde ikiye ayrýlýr.

Birinci Kol. þarka doðru ilerler ve (bekirin) evinden sonra bir kaç eve uðrayarak (kale sokaðýnda çýkmazdan) ki evlere ve (þerbetçi Davut) evine de uðrayarak (Oruç bey) caddesinde 3 eve su verdikten sonra (satý caddesine) ve buradan çýkmaz sokaktaki evlere oradan (ortapazar) caddesindeki bir kaç eve sonra (saatçi lütfi bey) evinden þimale doðru ilerler ve (aðaçlý sokak) baþýndaki (hayrata) oradan (11 inci fýrka binasýndaki sadýrvana) giderek nihayet bulur. Ýkinci Kol: Taksimden þimale doðru ilerler bir kaç ev sonra (satý caddesine) döner buradan iki ev uðradýktan sonra tektar garba dner ve (eski hama) karþýsýndaki cami içindeki çeþmeye buradan alt tarafta (Ahmet beyin)evine uðrayarak ilerler orta pazar caddesini katederek (mollabeyin evine) ve bu evin yanýndaki (topraklý sokaktan) geçerek (kara dut sokaðýndan ) 5 eve uðradýktan sonra (san atlar okulu)ndaki çeþmelere ve buradan (kuru çeþme mahallesinde) musevi evlerine akar 19 - Reyhan kolu Çarþaftan ayrýlan bu kol þimale doðru ilerler ve kale kahvelerdeki dikmesinden sonra iki tepmeye su verdikten sonra kale boyu caddesinde (Ormancýnýn) evindeki sadýrvana ordan (necatinin) evindeki taksime dökülür.Bu taksimden su ikiye ayrýlýr.

Ana kol: Birinci eve (dikici Hüseyinin) evindeki þadýrvandýr. Buradan (Fatmanýn) evine oradan (kaleboyu caddesinde (Marangoz Mehmedin) evine ve daha bir kaç eve uðradýktan sonra yerkapý sokaðýnda (ormancý Hüsnü) beyin evine uðrayarak (Fatmanýn) evindeki þadýrvana buradan (nafia)nýn 42

ve daha bir kaç eve uðradýktan sonra (Çýraðbey) sokaðýnda (Hayrullah ýn) evine oradan (dar sokaktan) kavaklý caddesinden (kasap Emin) in evine ve (kavaklý çýkmazýnda) iki eve buradan caddeninsolundaki (Marongoz Arif)in evlerine uðradýktan sonra (börekçi zade M. Naci) nin evine buradan (Hasbi yenin) evine uðrayarak (ortapazar) caddesi baþýndaki (hayrata) buradan da (Yiðitler) caddesine katederek (kýrkmerdivenlerden) (balýkpazarý camii) þimalindeki (hayrata)buradan da semerci dükkanýna (sarýca sungur) sokaðýnda (sütçü Kazým ýn) ve daha birkaç eve uðradýktan sonra pirinçhaný karþýsýnda (sütçü Kazýmýn) süthanesine buradan Fevzi Çakmak ve (Cumhuriyet) caddelerini kateterek (nuripaþa) kozaklýðýna buradan kozaklýk þarkýnda (yeni sokak) da (yörükali Menmedin) evindeki taksime dökülür.

Birinci kol: Okul sokaðýna (Hoca Saminin) evine ve birkaç evden sonra (Deðirmence) ve reyhan caddesindeki (Reyhan hamamýnda) nihayet bulur. Ýkinci Kol: Okul sokaðýnda (ebenin) evine ve taya kadýn caddesini takýben reyhan caddesindeki (hayrata) buradan (yazmacý Musatafanýn) evinde nihayet bulur.

Budak Kol : Necatinin evinden ayrýlan bu kol evvela (dikici Hüseyinin) evine bir ev sorada ana hatla birleþir ve ana kol ile birlikte yürür.

20 Altýparmak Kolu Olduðun garbýndan ayrýlan bu kol kale kahvelerdeki dikmeye ve kale içersindeki (Deli mehmed in) Bahçesindeki ikinci dikmeye buradan (pomak Caferin) bahçesindeki üçüncü dikmeye buradan (zindan caddesindeki (þevketin) ve (Etem hocanýn) evlerine ve zindan kapý sokaðýnda soldaki evlere uðradýktan sonra yazýcý sokaðýnda (emekli þerifin) evine ve ev bahçeleri içinden (allattin aralðýnda) (Saidenin) evinie ve (bulgurlu hocanýn) evlerine uðrayarak (marangoz Cemilin) ve (þefiðin) evlerine ve kýsa sokakta çýkmazda (Abdullahýn) ve (sütçü Mehmede) ve daha bir kaç eve uðradýktan sonra (üst sokaðýndan) bakýrcý ömer ve daha bir kaç eve uðrayarak(degre) sokaðýndaki bir eve buradan Alaattin sularý ile birleþir.

Burdan garba döner yamaçtan tahta olukla kaplýca kapýsý caddesini kateder(Romangal ipek fabrikasý) karýþýnda Yahþibey caddesi baþýndaki (fýrýna) buradan bu caddenin sað tarafýndaki evlere uðrayarak (süleymanýn) bahçesideki taksime dökülür.

Ana Kol: Caddenin solundaki evlere uðrayarak yolun saðýnda (Ali Osmanýn ) evine uðrar burada budak kol ile birleþir ve boþa kar Budak Kol: Yolun saðýndaki bir kaç eve uðradýktan sonra (Ali Osmanýn ) evinde ana hatla birleþir 21 - Poðçacý Kolu: Oluktan ayrýlan bu kol kale kahvelerden geçerek yaþlýl sokakta (kekaplarýn Mehmedin) evine bir ev sonra zindan kapý caddesinde (Pomak Raifin) ve daha birkaç ev sonra (hoca Turgut) sokaðýnda (azminin) evine birkaç ev sonra yaþlý sokakta (Zehranýn evine) buradan Hoca Turgut camiine) ve Makaddesin evlerinden sonra (bu suyun çeþmeci Recep Çalas) ýn evine uðrar. Tekrar yaþlý sokaða döner (mutaf 43

Tevfik) ve birkaç ev sonra Turgut sokaðýnda (zabitin Ali nin) evine gider ve burada ( tavuk budu) suyu ile birleþir.

22 - Seh þami Kolu Oluðun garbýndan ayrýlan bu kolkalelerin altýndan Zindan kapý caddesinde bir kaç eve uðradýktan sonra (Tahtalý) sokaðýnda (Etem in) evine ve bir kaç ev sonra Zinkapý sokaðýndan (Necip Ömer) evlerine uðrayarak þarka döner. Tahtalý sokaðýndan Ahmedin ve Tahtalý camiin çeþmesine ve cami karþýsýnda (tahir in) evlerine ve (Zindan papý) sokaðýna dönerek (hafýz Seydi) nin evendeki çeþmeye dökülür.

Burada (kokar) suyu ile birleþmiþtir. Tekrar ilerler ve (Osman ýn) evinden (Marangoz Sabriye) bir tepme verdikten sonra Topraklý sokakta (Ahmet, Mustafa) nýn evlerine ve Helvacý oðlu sokaðýnda evlere ve bu sokaktaki (hayrat a) buradan sokaðý takip eder ve (Fenerli sokaktaki) (Ahmet edibe) evlerine uðrayarak (Ýsabey camii) kýblesindeki eve buradan (Alaatt in caddesinde) (bekir in) evinde nihayet bulur.

23 Saray Kolu: Oluðun garbýndan þimale doðru ilerler ve Kale kahvelerin altýndan Zindan kapý caddesini ve Yaþlý sokakta (Mühürcü Aziz in) evi karþýsýnda yol üstündeki talaþlýða buradan bir eve daha uðradýktan sonra (þahin sokaðýnda) iki eve ve Dibekli camii karþýsýndaki evlere ve (þimþir) sokaðýnda bir kaç eve daha uðradýktan sonra (ortapazar) caddesindeki evlere ve þimþirli dede karþýnda Acanta (Hüseyin Avni) buradan (Hafýz Seydi nin) evlerine ve þimale doðru ilerleyerek (Ýmece sokaðýnda) bir kaç ev sonra (Hasta yurdu) caddesine ve bu cadde de 3 ev uðradýktan sonra boþa akar.

24 - Eski Ortapazar kolu : Oluðun garbýndan ayrýlan bu kol þimale dðru Kale kahvelerin altýndan Zindan kapý caddesini katederek Yaþlý sokaða doðru ilerler ve bu sokakta (hüseyin Arabacý Habip, Müvezzi Ýbrahim ) evlerine uðradýktan sonra (Yaþlý sokaðý) nihayütinde (Emine nin) evine uðrayarak þarka dner (satý) caddesine doðru ilerler ve saðdaki (mühürcü aziz ve Sadber) in evlerine uðrayarak (bedizci sokaðýna ) girer (Rýfat ve Hüseyinin) evlerine ve daha bir kaç eve uðradýktan sonra (Nakkay Ali ) sokaðýna döner burada (Ahmet Cafer) in evlerinden sonra Ortapazar) caddesindeki eski medreseye buradan (menekþe) sokaðýnda Nazmi ve Ýbrahimin evlerine uðrayarak nihayet bulur.

25 Helvai kolu Olduðun garbmýndan ayrýlan bu kol kale kahvelerin altýndan yaþlý sokak baþýndan dikmeye buradan evlerin bahçelerinden geçerek (tahtalý mescit ) camii baþýndan (tornacý Ramazan ýn) evine ve tahtalý mescit sokaðýndan bir kaç eve uðrayarak ilerler ve (Hacý Ali, Mehmet)evlerine uðradýktan sonra (þevkin in evine) uðrar ve bu evde(Tavukbudu) kolu ile birleþerek bir kaç ev sonra Ýbrahim Ömer, Mustafa, Süleyman) ýn evlerine uðrayarak (helvai camii) kýblesinde helvacý oðlu sokaðýnda (Necip Nuri) evlerine ve (þerif hocanýn) evine uðrayarak ortapazar caddesini kateder (Huriye Ýbrahim evlerine uðrayarak (Osmanýn) evine boþa akar.

26 - Tavukbudu kolu Oluðun garbýndan ayrýlan bu kol iç kaleden geçerek Zindankapý caddesini takiben (Polis Sabri) ve (Ayþenini) evlerinden sonra (tahtalý mescit) camii kýblesinde (ali dayýnýn) evine birkaç ev sonra (fýrýncý Hüseyin) ve birkaç ev sorada (Sabri, mübaþir Recep) evlerine ve Turgut çýkmazýnda (yrek Said in) evine 44

ve bu sokaðý takiben (söðüþçü hacý Ýbrahim) evine ve þimþirli sokaðýnda (þevkinin) evinde Helvai kolu ile birleþir.

27 - Gül çiçek kolu: Oluk devam ederken kalelerin garbýnda (Beþ kardeþler) diye bir büyük kol ayrýlýr. Bu beþ kardeþlere dökülen su beþ kola ayrýlýr. Birincicisi(Gül çiçek koludur) Taksimden garba doðru ilerler eski kale harabeleri arasýndan (Zindankapý caddesindeki çýzmazda) komiser Süleymanýn evine ve caddeye takiben bir ev sonra eski filipos tekkesi þimdi arsadaki daðara burdan evler altýndan garba dnerek (tahtalý) sokaðý baþýndan Necminin evine ve bu sokaktaki birkaç eve ve etfaiyecinin evinden sorra yazýcý so. muallim Ýbrahim ve daha iki eve uðrayarak þarka döner. Tenekkecinin evinede uðrayarak tekrar yazýcý sokaðýna girer ve (hafýz Seydi)nin evinden sonra (kuyucu) sokaðýnda (mutaf Mehmet) birkaç ev sonra (bakýrcý Ömer) burdan sü sokaðýndaki evlere uðrayarak (Alaattin) caddesine bir kaç ev sonra (Emekli Sabrinin)evine uðrayarak buradan zindan kolununu budaðý ile birleþerek Allattin caddesinin saðýnda (kaya çavuþun) evine solda (dikici Ragýp) ve daha bir kaç eve uðradýktan sonra (saraç Ýsmailin) evine uðrar ve buradan çýkar çýkmaz yolda (zindan) kolu ile birleþir (Yýldýz kahvelerdeki)hayrata dökülür.

28 - Þeh paþa Kolu: Beþ kardeþlerden ayrýlan bu kol þimale doðru ilerler ve Zindan kapý caddesinde (hacý haným nine) nin evine ve yaþlý sokakta (kebap oðlunun) evine ve buradan birkaç ev sonra (þahin) sokaðýnda dibekli cami çýkmazýnda birkaç eve uðradýktan sonra (Nakkaþ Ali ) sokaðýnda (taþçý Mahmudun ) evine buradan þimþirli aralýðýnda (odacý Ahmet ) evine ve bir kaç ev sonra (ortapazar) caddesinde þimþirli dedenin yanýndaki evde boþa akar 29 - Yeni Ortapazar kolu: Beþ kardeþlerden ayrýlan bu kol kalelerin altýndan zindankapý caddesinde (polis Behçet ) evinden sonra birkaç eve daha uðrar ve (yaþlý) sokakta (Kazýmýn ) evine buradan (dolaplý) sokaðýnda (temiz hanýmýn) evine birkaç ev sora þahin sokaðýný katederek (Nakkaþ Ali) sokaðýnda (odacý Ahmet) evine buradan (ortapazar) caddesini katederek (medreseye) bir ev sonra þimale ilerleyerek (devrim) sokaðýnda bakkal (mustafa) evine birkaç ev sonra(imece) sokaðýndan birkaç eve uðrar (takunyacý)nýn evinden birkaç ev sonrada (çeþmeci þaçmacý oglu Ýsmail Özyurt)un evine burdan da yanýndaki evlere uðrayarak (san atlar okulu) nun içinden (kuru çeþme mahallesindeki havraya) ve yanýndaki (fýrýna) birkaç ev sonra boþa akar.

30 - Çaferaða kolu: Beþ kadeþlerden ayrýlan bu kol kalelerin altýndan (Misili Mehmedin ) evine buradan (yaþlý ) sokakta ( ziya, Kazým, Cemal) evlerine uðrayarak (dolapçý) sokaðýndan (Fatma nýn ve yaþlý sokakta polis Salim evlerine uðrayarak þarka döner ve (satý) çýkmazýnda iki eve buradan satý) caddesinin nihayetindeki çýkmazda (evkaf veznedarý Naci)nin evlerinden sonra (satý) caddesinden fýrýn karþýsýndaki evlere uðrayarak bu evlerde nihayet bulur.

31 Eski hamam kolu : Beþ kardeþlerden ayrýlan bu kolþimale doðru kalelerin altýndan Zindan kapý caddesini katederk (Saraç bay Fuat) evine ve (Oruç bey ) caddesini takiben iki eve uðradýktan sonra (Eski hamanma) gider . Yazýn sularýn azlýðý dolayisile bir kaç ay buraya su akmaz.

45

32 - Debboy kolu: Olduk beþ kardeþlere su verdikten sonra þimale tektar ilerler ve 3 metre sonra sað taraftan bu kola ilk suyu verir. Buraya üç kardeþler de denir.

Kalelerin altýndan geçerek (mübaþir Ali) nin evine buradan (Güranlý ) sokaðýnda bir kaç eve uðradýktan sonra (balacý Mehmet) in evlerine buradan (Yerkapý) Sokaðýna geçereke (çerezci mehmed ) in evlerine buradan (Yerkapý) Sokaðýna geçerek ( çerezci Hüsnü) evine bu evden de (Kýrk odalar) sokaðýnda (aþçý süleyman ve (kale sokaðýnda (coroz Mehmed) in evlerine ve daha bir kaç ee uðradýktan sonra (satý) caddesinde bakkal Cafer ve ileride (Agah paþalarýn) evlerine uðrayarak ortapazar caddesinde (saatçi Ömer lütfi bey) evine bir ev sonra da boþa akar.

33 - Kemer kolu: Üçkardeþlerin ikinci koludur. þimale doðru ilerler (Güranlý sokaðýnda mescide ve bir kaç eve uðrayýp (balacý Mehmet) evine (Yerkapý aralýðýna birkaç ev sonrada (Yerkapý) sokaðýna girer ve burada da birkaç eve su verdikten sonra (Kýrk odalar) sokaðýna atlar bu sokakta da birkaç eve uðradýktan sonra (tekel) sokaðýnda (Osmanýn) evine iki ev sonra (komiser Fahri)evlerine ev sorada (Satý) caddesinde (Caferin) evine ve bu caddenin þarkýna doðru ilerleyerek (Hisar aralýðý) nd (Mustafanýn) evinde nihayet bulur.

34 - Çukur Kolu: Üç kardeþlerin üçüncü koludur. kaleler altýndan (Güranlý) sokaðýnda (Terzi ibrahim) evinden (Yerkapý) aralýðýnda bir kaç eve uðrayýp (Yerkapý) sokaðýnda müteahhit Hüseyin evine uðrayýp þarka dner (Aktarýn) evine buradan (çýrað bey) sokaðýnda hurdacý (Mehmet) ve daha birkaç eve uðradýktan sonra (Zindankapý) sokaýnda (berber Nazif) evine birkaç ev sonra (Aðah paþalarýn evine yine þarka dönerek (Yaniç camii) önünde (Tuzcu Þakir in) evine birkaç ev sora (Ortapazar caddesine atlar ve bu caddede (þaziyenin) evinden sonra (Medreseye) buradan da yolda (Atana suyu) ile birleþir.

35 - Çukur kokar kolu: Oluðun nihayetinden ayrýlan bu kol (mubaþir Halil) evine buradan (Güranlý) sokaðýndaki çýkmaza ve bu sokak üzerinde (þekerci Emin7 evine birkaç ev sonra da (Yerkapý) sokaðýna atlayarak (Çerezci Hüsnü) evinden (Coroz Mehmedin) evine giderek boþa akar.

36 - Süleyman aða kolu: Oluðun nihayetinden alarak Zindankapý caddesinde (Ýhsanýn) evindeki taþlýða buradan (Saraç Fuat Beyin ) evindeki ikinci taþlýða buradan (dolapçý) sokaðýnda (Fatmanýn) arasýna burdan (satý) çýkmazýndan (süleymanýn) evine birkaç ev sonra (satý) caddesinnin nihayetindeki çýkmaza burada birkaç eve uðrayarak (satý) caddesindeki evlere ve bu caddede (fýrýna) uðrayýp (ortapazar) caddesinde aþçý (Sadettin) evine bir ev sora boþa akar.

37- Timi kolu : Olduðun nihayetinden ayrýlan bu kol (Saraç Fuat beyin) evindeki dikmeye buradan (Oruçbey) caddesinin baþýnda boyacý ( Hakkýnýn ) evine buradan (satý) çýkmazýnda bir kaç eve uðradýktan sonra (satý) caddesinde banka odacýsý (Alinin) evine ve þimale doðru (Eski hamam) arkasýndan ilerleyerek (topraklý) sokakta (þöför Sadýk) ve birkaç ev sonra (Sarýoðlu) koluna birleþir.

46

32 - Debboy kolu: Olduk beþ kardeþlere su verdikten sonra þimale tektar ilerler ve 3 metre sonra sað taraftan bu kola ilk suyu verir. Buraya üç kardeþler de denir.

Kalelerin altýndan geçerek (mübaþir Ali) nin evine buradan (Güranlý ) sokaðýnda bir kaç eve uðradýktan sonra (balacý Mehmet) in evlerine buradan (Yerkapý) Sokaðýna geçereke (çerezci med ) in evlerine buradan (Yerkapý) Sokaðýna geçerek ( çerezci Hüsnü) evine bu evden de (Kýrk odalar) sokaðýnda (aþçý süleyman ve (kale sokaðýnda (coroz Mehmed) in evlerine ve daha bir kaç ee uðradýktan sonra (satý) caddesinde bakkal Cafer ve ileride (Agah paþalarýn) evlerine uðrayarak ortapazar caddesinde (saatçi Ömer lütfi bey) evine bir ev sonra da boþa akar.

33 - Kemer kolu: Üçkardeþlerin ikinci koludur. þimale doðru ilerler (Güranlý sokaðýnda mescide ve bir kaç eve uðrayýp (balacý Mehmet) evine (Yerkapý aralýðýna birkaç ev sonrada (Yerkapý) sokaðýna girer ve burada da birkaç eve su verdikten sonra (Kýrk odalar) sokaðýna atlar bu sokakta da birkaç eve uðradýktan sonra (tekel) sokaðýnda (Osmanýn) evine iki bev sonra (komiser Fahri)evlerine yedi ev sorada (Satý) caddesinde (Caferin) evine ve bu caddenin þarkýna doðru ilerleyerek (Hisar aralýðý) nd (Mustafanýn) evinde nihayet bulur.

34 - Çukur Kolu: Üç kardeþlerin üçüncü koludur. kaleler altýndan (Güranlý) sokaðýnda (Terzi ibrahim) evinden (Yerkapý) aralýðýnda bir kaç eve uðrayýp (Yerkapý) sokaðýnda müteahhit Hüseyin evine uðrayýp þarka dner (Aktarýn) evine buradan (çýraðbey) sokaðýnda hurdacý (Mehmet) ve daha birkaç eve uðradýktan sonra (Zindankapý) sokaýnda (berber Nazif) evine birkaç ev sonra (Aðah paþalarýn evine yine þþarka dönerek (Yaniç camii) önünde (Tuzcu þakirin) evine birkaç ev sora (Ortapazar caddesine atlar ve bu caddede (þaziyenin) evinden sonra (Medreseye) buradan da yolda (Atana suyu) ile birleþir.

35 - Çukur kokar kolu: Oluðun nihayetinden ayrýlan bu kol (mubaþir Halil7 evine buradan (Güranlý) sokaðýndaki çýkmaza ve bu sokak üzerinde (þekerci Emin evine birkaç ev sonra da (Yerkapý) sokaðýna atlayarak (Çerezci Hüsnü) evinden (Coroz Mehmedin) evine giderek boþa akar.

36 - Süleyman aða kolu: Oluðun nihayetinden alarak Zindankapý caddesinde (Ýhsanýn) evindeki taþlýða buradan (Saraç Fuat Beyin ) evindeki ikinci taþlýða buradan (dolapçý) sokaðýnda (Fatmanýn) arasýna burdan (satý) çýkmazýndan (süleymanýn) evine birkaç ev sonra (satý) caddesinnin nihayetindeki çýkmaza burada birkaç eve uðrayarak (satý) caddesindeki evlere ve bu caddede (fýrýna) uðrayýp (ortapazar) caddesinde aþçý (Sadettin) evine bir ev sora boþa akar.

37- Timi kolu : Olduðun nihayetinden ayrýlan bu kol (Saraç Fuat beyin) evindeki dikmeye buradan (Oruçbey) caddesinin baþýnda boyacý ( Hakkýnýn ) evine buradan (satý) çýkmazýnda bir kaç eve uðradýktan sonra (satý) caddesinde banka odacýsý (Alinin) evine ve þimale doðru (Eski hamam) arkasýndan ilerleyerek (topraklý) sokakta (þöför Sadýk) ve birkaç ev sonra (Sarýoðlu) koluna birleþir.

47

38 - Nakþibendi kolu: Oluðun nihazetinden ayrýlan bu kol saraç Fuat bey evinden geçerek (Oruçbey) caddesi baþýnda (muallim Cemal Bey) evindensonra bu caddede (sait, Ýsmail, Abbas) evlerinden sonra keresteci (kaya ve Molla bey)evlerine uðrayayak Ortapazar caddesinde (Faikin) evindeki taksime dökülür.

Birinci kol : Þimale doðru ilerler iki ev sora (karaddut) sokaðýnda iki eve de su verdikten sonra (Hasta yurdu) caddesinde (sarýoðlu) koluna birleþir. Ýkinci kol: Bu da þimale doðru ilerler (Sadýðýn)evinden sonra (kale içi) sokaðýnda (nuri ve köfüncünün) evlerinden sora üçüncü kol ile birleþir. Üçüncü kol: Garba doru bir eve su verdikten sonra Ortapazar caddesinde 4 eve uðrar ve (aðaçlý) sokaða dönerek (Hasan ýn) evinden sonra ikinci kol ile birleþir (þahadet camii) kýblesindeki evlere uðrayarak (kale sokaðýna) girer bu sakaktada saðlý sollu 12 eve uðradýktan sonra bu sokaðýn baþýnda (Rýza Paþanýn) evine nihayet bulur.

Veziri Menbaýndan ayrýlan kollarý 39 - Atana kolu: Pýnarbaþý çarþafýnýn þakýnda yol altýnda olan bu menbalarda çarþaf gibi çok eski bir tesisata maliktin. Yol kemer üzerinde durmaktadýr. Menba sahasý 10 metre murabbaý kadardýr. Bu sahaya yayýlan sular 5 kola ayrýlmatadýr.

Birinci kol (Atana) kolu: Menbadan þimale doðru ilerler ve büyük çýnarýn dibindeki (talaþtýktan ) ilerleyerek çamaþýrlýk suyunun geçtiði yolu takip eder ve olduðun altýndan garba dönerek oluðun garbýna takip ederek kalelerin altýndan (zindankapý) caddesini kateder ve þimaldeki evlerin alttýndan (güranlý) sokaðýný da katederek (Yerkapý) sokaðýnda (Kamilin) evine buradan (çerezci Hüsnü ) evine uðrayarak tektar evler altýndan þimale doðru ilerler (satý) caddesinde birkaç eve uðradýktan sonra (Aðah paþa) larýn evine buradan (Osman ve Mehmedin) evlerine de uðrayarak (ortabazar) caddesi oratsýnda hacý Mehmedin evi önündeki taksime dökülür. Bu noktaya kadar olan güzergah çok deridinen gelmektedir. Evlerin çeþmelerine 8 10 ayak merdivenle inilir. Künklerin geniþliði 20 santim kadardýr. Çok eski bir tesisata maliktir.

Ortapazar caddesindeki taksime dökülen bu su burada ikiye ayrýlýr.

Ana kol: Þimale doðru ilerler ve þahadet camii kýblesinde, (hakimin ve Ýbrahim) beylerin evinden sonra (kaleiçin) sokaðýnda (Fahri beyin) evinde ikiye ayrýlýr. Fahrinin evinden sonra ana kol küçük sokakta (Mýcýk oðlu) nun evindeki taksime dökülür ve bu taksimde 5 kolu ayrýlýr.

Fahri beyin evindenayrýlan budak kolun birinci eve (Arif Hikmet) in evidir. buradan (Hacý paþa) nýn Rýza Beyin evine Buradan (Yiðitler) caddesini katederek (þekerci Muhi) bey evlerine oradan muhasebeci hussiye müdürü (anip) bey evine uðrayarak hisar okulundan sonra (zafer alaný)

48

eski kilise arasýndaki su deposuna dökülür.

Mýcýk oðlunun evinden ayrýlan kollar: 1 inci kol: Þarka doðru ilerleyerek (Akif Hikmet ) evinden Rýza paþanýn evne buradansokak baþýnda evkaf evine buradan caddeyi katederek (bezzaz Veysel) evine (þekerci Hakký ve Fýrýncý Adem) hacý (ali) evlerinden kuyumcu (rahmi) evlerine uðrayarak zafer alanýndaki su deposuna dökülür.

2 inci kol: Þimale doðru ilerler ve bu sokakta (emekli Rasim Bey) evinden sonra saatçi nuhrettin bey) evine buradan þarka dönerek küçük çýkmazda boþnak (Ýbrahim) ve bir kaç ev sonra tütüncü (Rasim) evine uðrayarak buradan Zefer alanýndaki su deposuna dökülür.

3 üncü kol: Taksimden garba doðru ilerler ve (asker caddesini) katederek tekaüdün evine ve (Eminenin)evinden sonra birkaç eve daha uðrayayarak (Halidin) evlerine gelir buradan hisar ilk okulu bahçesinden (Osmancýk) çýkmazýndan oyuncakcý (etem) evine bir kaç ev sonra da tophane bahçesindeki çeþmeler ve orta (havuza) buradan þarka doðru ilerler ve (tütüncü Rasim evinde de uðrayarak Zafer aanýndaki su deposuna dökülür.

4 üncü Kol: Taksimin yanýnda (Veyselin) evine buradan tophanede (Orhangazi hazretlerinin) türbesinin þimalinde ve dývar yanýndaki (çeþmeye) buradan bahçe ortasýndaki (havuza) dökülür.

5 inci kol: Taksimden þarka doðru ilerler ve tekaüdün evinden sonra (kalaycý Ýbrahimin) evine buradan (hisar ilk okuluna) buradan da oyuncakçý (Ethem) evinden bir kaç evsonra (Ahmet beyin ) evinde ikiye ayýrlýr.

Budak kol: Tophane bahçesine geçerek boþnak Ýbrahim evine ordar (Rahimenin) evine tütücü (Rasim evine uðrayarak Zafer alanýndaki su deposuna dökülür.

Ana kol : Birkaç eve uðrayarak (Tophane ilk okuluna ) burdantophane bahçesi duvarlarý yanindaki taksime dökülür ve ikiye ayrýlýr.

Budak kol: Tophane yamaçlarýndan iner ve kuru çeþme mahallesinde (tahsildar Faik) evine buradan hayrata ve bir kaç ev sonra boþa akar.

Ana Kol: Þimale doðru ilerler ve yamaçtaki kumluða dökülür. Buradan (þahabettin paþa camii) kýblesindeki hayrata uðrayarak (çatal) çýkmazýna girer ve (Fatma gül abla) nýn evineki taksime dökülür Buradan üçe ayrýlýr.

Birinci Kol: Tabur imamý evi hamacý (Sabit) evi ve (Fehimenin) evindeki taksime dökülür . Burada da ikiye ayrýlýr.

49

a- Bakkal (Tahsin) ve birkaç ev sonra (çeþmeci) çýkmazýnda bahçývan (Hüseyin) evlerine bir kaç ev sonra (þapkacý çýkmazýnda (mümtaz) ve daha bir kaç ev sonra boþa akar. b- Bir ev sonra boyacý (hafýz) evine bir kaç ev sonra etfaiyede (Kazým) ve bir kaç ev sonra çeþmeci çýkmazýnda (Osmanýn ) bir ev sonra boþa akar. Ýkinci kol: Þerbetçi (Ýbrahim) evinden sora (hacamatcýnýn)evine oradan (fýstýçýnýn evine) bir kaç ev sonra (Hakkýnýn) evine birkaç ev sonra da Arabayataðý caddesinde (ama Mustafa) ve bir ev sonra boþa akar. Üçüncü kol: Bu hat tepmedir. Üç evi vardýr. þerbetci Ýbrahim, þöför Mustafa ve bir ev daha.

Budak kol: Ortapazar caddesindeki taksimden ayrýlýn bu kol garba doðru ilerler ve (Doktor Mehmet Ali ) evine ve birkaç ev sonra (tavukçunun) evine bir kaç ev sonrada (Vehbinin) evlerine burada ikiye ayrýlýr.

Birinci kol: Vehbininkira evlerine oradan fýrýncý buradansokak baþýndaki hayrata buradan da (Salih) beyin evine uðrayarak yolda (Reyhan kolu) na birleþir. Ýkinci kol: Avukat (Tevfik Aycan) evine oradan C.H.P. hisar nahiyesi binasýna ve bununcenubunda (Ýhsanýn) evine buradan (Canip) bey evine bir ev sonra okuldaki hatta birleþir. Bu hat zafer alanýndaki (su deposuna) gider.

Zafer alanýnda ve eski kilise arasýnda tütüncü (Rasim) evinin þark duvarlarý dibindeki (su deposu) na dökülen sularýnbir kolu demir boru ile (Zafer alanýnýn) ortasýndaki (þadýrvana) ikinci kol da künk tesisatla (Yeniþ caddesini) takiben (Araba yataðý caddesinin) ortasýnda (araba yataðý ipek fabrikasýna) gider. Fabrikadansonr ademir boru ile fabrikanýn þimalinde (Ýstikal okulu) sokaðýndaki su deposuna ve buradanda sokak baþýndaki (hayrata dökülerek nihayet bulur.

40 - Mevlevihane Kolu: Hususi bir koldur. Veziri menbaýndan ayrýlan bu kol þarka doðru ilerler ve mevlevihane bahçesinden geçerek mevlevihane evine ve mevlevihaneye þimdi pýnarbaþý kýþlasýna burdan (Hacýevli koluna) birleþir.

41- Hastahane kolu: Veziri menbaýndan yarýlan bu kol þimale doðru ilerler ve oluðun þarkýndan kale kahvelerin altýndan geçerek zindan kapýsýnda bir eve uðrar þimale doðru ilerleyerek saraç (Fuat bey) evine ve (Oruç bey) caddesini takiben eski hamam garbýndan iki eve uðrayarak (Ortapazar caddesinden boyca (Emin) evindeki taksime dökülür.

Birinci Kol: Garba doðru ilerler (sürmeli ) sokaðýndan birkaç ev euðradýktan sonra (Devrim) sokaðýnýn garbýndaki evlere uðrar þimale doðru ilerler ve (Ýmece) sokaðýndan ilerler (Kabaklý Bahçe) sokaðýndaki evlere uðrayarak (týmahane) bahçesi içinden (Ahmet Vefik paþa hastahanesi) dahiliye kýsmýnýn önündeki çeþmeye gelir. Ýkinci Kol: 50

Buda (sürmeli sokaðýný takip eder ve (menekþe) sokaðýnda birkaç eve uðrayarak (Kabaklý bahçe) sokaðýna atlar bir kaç ev sonra (Ahmet Vefik paþa hastahanesi) gasilhanesine ve mutfak kýsýmlarýna gider. Eskiden Kuruçeþme mahallesine kadar da gidermiþ 42 - Balabey kolu: Veziri menbaýndan ayrýlan bu kol Mevlevihane bahçesindeki talaþlýða buradan Mevlevihane içindeki ( dikmeye) buradan kale boyu caddesinde (mustafanýn) evine uðrayarak (kavaklý) caddesine geçer ve caddenin saðýndaki evlere uðradýktan sonra (kavaklý sokaðýnda) Süleyman ve menbus Rafet Canitezin evlerine, nüfus müdürü Faik ve Ýbrahim beylerin evlerine uðrayarak elbiseci Osman evindensonra Hakký Uzelin evinde (Ayvaz paþa) koluna birleþir.

43 - Davýllý kolu: Vziri menbalýndan ayrýlan bu kol bu menbaýn þimalinde ve helalarýn arkasýndaki (küpe) dökülür.

Buradanþarka doðru ilerlerve mevlevihane bahçesi kapýsý saðýndaki (talaþlýða) buradan (mevlevihane) içindeki (yadýrvana) buradan (Hamdi hocanýn) evine, birkaç ev sonra (kahve çýkmazýnda) Nazmiye ve bir kaç ev sonra þimale doðru sokaktan ilerler ve tabakhaneler yokuþundan inerk (çakýr) mahallesinde (açýkbaþ Mehmet) evinde birkaç ev sonra (Tevfik bey boyahanesine) birkaç ev sonra (yaðhane) sokaðýndan semerci ismail, buradan (Salim aða yaðhanesine) uðrayarak þimale dðru ilerler ve çýrapazarý caddesini kateder (kapan haný) önünden (köfüncüler ) çarþýsýndan ilerleyerek þekerciler çarþýsýnda þekerci Mehmet Ali Dükkaný þimalindeki hayrata gelir. Buradan saraçhane çarþýsýný katederek kavafhane çarþýsýndaki hayrata, burdan yine ayný sokakta paçacý (Sadettin) dükkaný karþýsýndaki hayrata, burdan kuyumcular çarþýsý baþýndan tekrar þimale ilerler ve sipahi pazarýnda (Güzel kazzaz) dükaný önündeki hayrata uðrayarak tekrar þimale ilerler ve Cumhuriyetcaddesini katederek Perþembe hamamýna dökülür. Hamamdaki taksime dökülensu 4 e ayrýlýr.

1 Ýnci Kol: Bu hamamýn kazasýna gider 2 Ýnci Kol: Hamamýn þadýrvanýna buradan (Daya hatun) caddesinde boyacý (Emindükkanýna ordan boyaca (Sadetitin) Dükkanýna gelerek üçüncü kol ile birleþir.

3 üncü kol: Hamamýn içindeki çeþmelere uðrayarak sokaða çýkar ve boyacý (Sadettin) dükkanýnda ikinci kol ile birleþerek Daya hatun caddesini takiben ilerle ve boyacý hacýnýn (Mehmet ve Besimin) evlerine uðrayarak Reyhan okuluna buradan Yenibezaz camii içindeki çeþmeye buradan imam evine ve bir kaç ev sonra boþa akar.

4 üncü Ana Kol: Taksimden þarka doðru ilerler ve eski hükümet þimdi (þark tütün deposu) ndaki çeþmeye buradan þimale doðru ilerleyerek (Aylanyalý Hasan ) evine birkaç ev sonra (Ýsmail Hakký ) caddesinde boþnak (Ragýp bey) çorapçý (Mehmet) evlerine birkaç ev sonra kunduracý Ýbrahimbir ev sonra hacý Ata evine uðrar.

51

Hacý Atanýn evinden sonra Yasemin çýkmazýn uðrar buradan (Hasan berber Halil) evlerine uðrayarak birkaç ev sonra müezzin çýkmazýnda kabzýmal (Kadri) birkaç ev sora Hafýz Atýf evine uðrayarak buradaki taksimde ikiye ayrýlýr.

1 Ýnci kol: Dayahatun caddesinden (Emin çavuþun) evine birkaç ev sonra Bezciler sokaðýnda boyaca (sadettin) evine gider ve buradan boþa akar.

Ana Kol: Ýlk evi (Dünevin) evidir. Buradan Misili (Mehmet bey) evine uðrar Bezciler sokaðýnda (diþçi Mehmet Ali ) evine buradan garba döner ve (hoþgör) sokaðýnda (Hasanýn) evine ve daha 8 eve uðradýktan sonra (itfayede Ýsmailin) evindensonra boþa akar.

Ve iri menbaýndan ayrýlan bu kollara menba su verdikten sonra artan su 60x60 eb adýndaneski harçla yapýlmýþ bir kanal vasýtasile þarka doðru ilerler ve Bayramyeri caddesinin ortasýndan veziri camii karþýsýndaki (Veziri taksimine) gelir.

Kanal bu taksime gelirken Mevlevihale kapýsýna 80 metre kala yoldan (Esiri) namile bir kol ayrýlýr.

44 - Esiri kolu: Veziri kanalýndan ayrýlan bu kol (bayramyeri) caddesini takiben (Ývazpaya) caddesi baþýnda ve mezarlýk köþesinde (üç kurnalý çeþme) namile maruf hayrata dökülür ve þarka dönerek benzinci (Niyazi) evindenBezirci çýkmazýnda (Nazmiyenin) evine bir kaç ev sonra (Sabri kahya) evine uðrayarak Ahmet sokaðýnda gazgani okulu bahçesiden geçerek Fýþkýrýk caddesinde maarif baþkatibi (Mustafa bey) evine ve buradan küçük sokakta (þükrünün) evine uðrayarak Nazým sokaðýna geçer ve bu sokakta (þeker mehmet) evine uðrayýp Yüzü güler çýkmazýna atlar ve bu çýkmazda (Ýdris aða) ve hocanýn Mustafanýn) evlerine uðrayýp (Molla beylerin ) Bahçesine bir ev sonra (Ýnebey) caddesinde Temyeri Ýlkokuluna buradan (Binnaz) hanýmýn evine uðrayarak muallim (Hilmi bey evindeki taksime dökülür.

Budak Kol: Birinci evi (saraylý) hanýmýn evidir. Birkaç ev sonra emekli Hamdi evine uðrar buradan boyacý (Mehmet) evine giderek ana kol ile birleþir.

Ana kol: Taksimin karþýsýndaki eve uðrayarak bir ev sonra Ýnebey caddesinde Dobu çiftliði sahibi hafýz (Mustafanýn) evine buradanberber hacýnýnevine uðrayarak boyacý (Mehmedin) evine gelir ve buradan Budak kol ile birleþerek Fevzi Çakmak caddesini kateder Hamdi beyin evinin altýndaki evden birinci lise bahçesinden Akbýyýk çýkmazýnda (Etemin) evine ve bu çýkmazda bir kaç eve uðradýktan sonra þarka döner. Akbýyýk caddesini katederek kýz muallim mektebine bir ev sora (Fikri Mehmedin) evine boþa akar.

45 - Öksüz Kolu: Veziri taksiminin þimalinde ayrýlan bu kol þimale doðru ilerler ve (kahve) çýkmazýnda (Boþnalarýn) evine ve birkaç ev sonra kireççi (Nasuh) evine ve sokakta boþa akar.

46 - Balýkhane kolu: 52

Veziri taksiminden þimalden ayrýlan bu kol biraz sonra þarka döner ve kokuþ cadde baþýnda kireççi (Nasuh) evine uðrayarak þimale doðru ilerler ve tabakhaneler yokuþundan geçerek (Yiðitler) caddesini kateder ve yeniþ caddesinde (Kýrk merdivenler) baþýndan ve eski (balabey haný) önündeki taksime dökülür.

Bu taksim yolun iki metre altýndadýr. bu taksimde ikiye ayrýlýr.

Ebe Kolu: Þarka doðru ilerler ve Bilecik mahallesinde bir ev sonra bakkal (Münibe) ve Bilecik sokaðýndan bir kaç eve uðrayarak (Pirinç haný) garbýndaki sokaktan (Cumhuriyet) caddesini katederek (menzilhane) sokaðýnda çingen (Mahmut) hanýna buradan bu sokaðý takip ederek ilerler birkaç ev sora þehreküstü camii garbýndaki deðirmen çýkmazýnda (Hamamcý Mustafa) evine birkaç ev sonra caddede polis Hulusi evine ve tekrar garba doðru ilerler ve küstü çýkmazýnda bir kaç eve uðradýktan sonra kahveci (Kadirin) evinde boþa karar.

Ana Kol: Þimale doðru ilerler ve (yeniþ) caddesini takiben eski Balýkhaneye (þimdi þevrole acentesi) binasýndak taksime dökülür. burada ikiyi ayrýlýr.

Birinci Kol Bir ev sonra (ebe ceriyenin)evine buradan (eski) sokaða girer ve (Nafize) nin evinden birkaç ev sonra (Sabri, Osman) evlerine (Ali ve Sabri) evlerinede uðrayarak (Ilgarlar) caddesinde (Tahsin) iki ev sonra ayný caddede belediye laðýmcýsý (Kamilin) evinde boþa akar. Ýkinci kol: Mezbaha katibi (Kazýn) evinden bir ev sonra (Çiçek) sokaðýna girer (Kadir ve Rasim evlerine ve birkaç ev sonra eski (Seydisul dergahý) þimdi ev olan yerden garba döner ve (Arabayataðý) caddesinden geçen ve Arabayataðý fabrikasýna giden (atana koluna) birleþir.

47- Tavukhamam Kolu: Vzirin taksimi müþtatil þekildedir. menbadan gelen su bu taksime garptan dökülür. kollarýn ikisi müstesna hepsi þarba doðru ayrýlýr tahsimim þarkýndan ayrýlan birinci kol bu koldur. Bundan sonra yan yana olarak kollar sýrý ile yazýlacaktýr.

Bu kol (yokuþ caddeyi ) takiben (palamut) deðirmeni buradan eski tabakhanelerden (temiz) sokatan geçerek (Muhi bey) boyahanesine buradan saraç (Ömer ) evine uðrayarak (çakýr) çýkmazýna girer (tevfik) beyin ve bu çýmazda bir kaç eve uðrayarak çakýr hamamýnýn kýblesinde (Çakýr Mustafanýn) evinde boþa akar.

48 - Çýrapazarý kolu: Taksimden ayrýlan bu kol taksimin yanýnda (Mustafanýn) evine buradan fýrýn çýkmazýnda hamamcý (Ahmet) bakkal (Ahmet) evlerine uðrayarak þimale doðru ilerler üftade camii þarkýndaki merdivenli sokaktan geçerek sokak baþýnda (Eþref bey) boyahanesine buradan garba dönerek (tarakçý þefin) yün taraðýna buradan (açýkbaþ Mehmet) evine çakýr sokaðýný geçerek bir kaç eve daha uðradýktan sonra evkaf evine buradan (kurþunlu) sokaðýýna geçer (Kadriye) ve yaðhane sokaðýnda semerci (Ýsmail)evlerine buradan (yeni hana) uðrar ve sokaktaki (hayrata) gelerek nihayet bulur.

49- Eski hamam kolu: 53

Veziri taksiminden þarka doðru ilerler ve (yokuþ) caddeyi takiben bu cadde (Köse Ömer) evinde, birkaç ev sonra (Pekmez hanýna ) buradan (Tahtakale) içinden Ýnebey caddesinde) sütçüye ve þarka doðru ilerleyerek (Kadifeli kahve) arkasýnda (Hacý Emin) evine ve bu sakakta birkaç eve uðrayarak (Fevzi Çakmak) caddesini kateder ve cadde baþýnda (doktor Rýza Tahir) bey muayenehanesinde (Ivazpaþa koluna) birlesir.

50-Bakýrcýlar Kolu Veziri taksiminden ayrýlan bu kol Yokuþ Cadde yi takiben ilerler ve Veziri Camii önünden þarka doðru evlerin altýndan kapýsý Fýþkýrýk Caddesi nde olan Hacý Barud un evindeki þadýrvana, buradan garba dönerek, Sevinç Çýkmazý nda Yeniþehirli Hacý Hasan Evi ne, buradan Yokuþ Cadde den Daðlý Hacý Mustafa Han ýna uðrar ve þarka dönerek Salim Aða hanýna gelerek buradan tekrar þarka doðru ilerler ve küçük Taha Sokaðý ndan Fýrýncý Ramazan Fýrýný nýn önünden Ýnebey Caddesi ni takiben Tuzcular Çarþýsý na gelir ve Tomruk önünde Hafýz Mustafa Haný na uðrayarak ilerler ve Köfüncüler Çarþýsý baþýndaki hayrata, buradan Bakýrcýlar Çarþýsý na kat ederek Dökmeciler Sokaðý ndaki hayrata gelir ve ikiye taksim olur.

Budak Kol Þarka doðru Bakýrcýlar Çarþýsý ndan geçerek Saraçhane baþýnda ve Köfteci Sait dükkanýnýn üstündeki hayrata uðrayýp þimale döner ve bu sokaðý takiben çerezciye oradan da Bolulu aþçýya uðrar ve ilerler. Cumhuriyet Caddesi nde Hacý Kadir Haný na uðrayarak caddeyi kateder ve kozaklýk þarkýndaki sokakta Gürleli Mehmet evinde Reyhan koluyla birleþir.

Ana Kol Þimale doðru dökmeciler sokaðýný takiben Sarýca Sungur Sokaðý nda pazarcý Salih evine Safa, Abdullah, Hacý Hakký, Sütçü Kazým evlerine ve daha birkaç eve uðrayarak tosunun evindeki çeþmeye gelir. Birkaç ev sonra Pirinç Haný cünübündeki sokaktan geçerek han kemeri altýnda Reyhan ana koluyla birleþir.

51-Mahmut Paþa Kolu: Veziri taksiminden ayrýlan bu kol þarka dönerek Veziri camii sokaðýndan ve Ahmet sokaðý ndan ilerler ve Fýþkýrýk Caddesi ni takiben Gözedici Dede sokaðý na geçer ve Ýnebey Caddesi ni kat ederek Bükük Sokaðý na girer ve bu sokakta konserve fabrikasýna uðrar. Fabrikadan þimale doðru ilerler.

Medrese Sokaðý ndan Fevzi Çakmak Caddesi ni kat ederek Mýsýrlý Tekkesi Þadýrvaný na, buradan Ýnce sokakta Sait bey evine uðrayarak ilerler ve Atatürk Caddesi ni kat ederek, Ulucami kýblesindeki merdivenlerden iner ve musalla taþlarý yanýndan Ulucami Þark Kapýsý yanýndaki çeþmelere buradan Arakýyeciler çarþýsýný takiben Uzun Çarþý ya döner ve çarþý içinden Fidan Han ý ortasýndaki þadýrvana gelir. Þadýrvandan çýkan su þimale doðru ilerler ve kapýsý Cumhuriyet caddesine olan Osman efendi ipek fabrikasýna gelerek ikiye taksim olur.

1.Kol Þarka dönerek Ýncirli Selvi sokaðýndaki hayrata buradan Ahmet in dükkanýna ve Akaraplar ýn evinden baþka birkaç ev sonra Çeþmeci Sarhoþ Ýsmail evine ve birkaç ev sonra da boþa akar.

54

Ana Kol Þimale doðru ilerler ve B,Cumhuriyet Caddesi ni kat ederek Yeniyiðit Camii ne, buradan bezzaz Mustafa,Ýmam Hafýz Ahmet evine uðrayarak ilerler, birkaç ev sonra Elmalýk Caddesi nde peynirci Veli evine, buradan Elmalýk Camii ne, birkaç Semerci Ýsmail evine uðrayarak, birkaç ev sonra boþa akar.

52-Perdeci Oðlu: Veziri taksiminden ayrýlan bu kol Yokuþ Cadde yi takip eder ve cadde baþýnda Mutaf Þerif evindeki taksime dökülür.

Budak Kol Alt taraftaki eve uðrayarak yokuþ caddede ana kol ile birleþir.

Ana Kol Yokuþ caddeyi takip eder ve bu caddede Kunduracý Hüseyin evine gelir. Birkaç ev sonra Billorcu Mustafa ya uðrar ve Sevinç Çýkmazý na girer. Bu sokakta Ýsmail ve daha birkaç eve uðrayarak Daðlý Hacý Mustafa, oradan da Salim Haný na gelerek þimale döner ve helvacý Salih dükkaný önündeki hayrata, oradan da Camikebir koluna birleþir.

53-Medrese Kolu: Veziri taksiminden þarka doðru ilerler ve Yokuþ Cadde de Vasýf Çýkmazý nda Ahmet in evine ve bu çýkmazdan da Ali nin evlerine uðrayarak þarka döner. Ahmet sokaðý nda kat5rancýnýn evine gelir.

Ahmet sokaðýndan ilerleyerek Urgancý Mehmet Bey ve birkaç eve daha uðrayarak Fýþkýrýk Çýkmazý nda Nazmiye evine, oradan da Ebe Nine nin evine de uðra, birkaç ev dolaþtýktan sonra Fýþkýrýk Caddesi nde Hacý Barut un evinin üst ve altýndaki evlere uðrayarak Gözedici Sokaðý na atlar ve bu sokakta Nazmiye nin evine de uðrayarak þimale doðru gider ve Çelebi Sokaðý nda birkaç eve uðrar ve Ramazanýn fýrýnýna da uðrayarak Ýnebey Caddesi ni takiben Ýsmail in Süthanesi ne ve caddenin þarkýnda diðer süthaneye de uðrayarak eski hamamýn koluna birleþir. Ýsmail in süthanesinden bir kol garba döner ve Tahtakale helâlarýna gider.

54-Ýsmail Hakký Kolu: Veziri taksiminden þimale doðru Yokuþ caddeyi takip ederek Tahtakale alanýndan geçerek tuzcular çarsýsýndan tomruk önünden Þekerciler Çarþýsý ndan Uzun Çarþý ya girer ve çarþýyý takiben Eski Ýpek haný içinden Cumhuriyet Caddesi nde Türk Japon Ýpek Fabrikasý na buradan Yeniyiðit Sokaðý ný kat ederek havlucu sokaðýnda Kunduracý Selim, bir ev sonra Yaðcý Hacý Ýbrahim evine, oradan da Ýsmail Hakký Tekkesi ne , þimdi spor güreþ salonuna, oradan da elmalýk caddesinde peynirci Veli, Terzi Mustafa ve tekke þarkýnda Hafýz Vasýf evindeki taksime dökülür.

Budak Kol Vasýf ýn evinden çýkan bu yol Ürün caddesinde Kepezler Camii ne gelir ve ikiye ayrýlýr.

Birinci Kol Nafiaya buradan þarka dönerek Fýrýn Sokaðýnda Kebapçý Saffet evine, birkaç ev sonra Ürün Caddesinden Havlucu Ahmet, tüfenkçi Ýbrahim evlerine uðradýktan sonra ayný caddede Havlucular hanýna, buradan Hacý Kutrun evine ve birkaç ev sonra Vasýf ýn evine, birkaç ev sonra da Elmalýk caddesinde Erzurumlu Ýhsan evine, birkaç ev sonra da Daya Hatun Caddesinde Tarakçý Ahmet, birkaç 55

ev sonra Daya Hatun Camii yanýnda Barutçu Ýsmail evine uðrayýp þarka döner ve birkaç eve uðrayarak Fýrýn Sokaðý nda Serdar ýn ve birkaç ev sonra Koca Ýlyas sokaðýnda boþa akar. Ýkinci Kol Kepezler Camii taksiminden Ürün Caddesinden Peþtamalcýlar Haný na, buradan Mustafa nýn evinden birkaç ev sonra Uncu Hafýz ýn evine uðrayarak ikiye taksim olur. a-Daya Hatun Caddesi nde Uncu Yakup ve Havlucu Mehmet in evine uðrayarak boþa akar. b-Doyuran Sokaðý nda âmâ Veysel, Bahçývan Ali evlerine uðrayarak Murat ýn evinde tekrar ikiye ayrýlýr. a- Berber Arif ve Kasap Hacý Bey evlerine uðrayarak Hacý Ýlyas Çýkmazý nda Ýbrahim evine, birkaç ev sonra Kahveci Mehmet evine, birkaç ev sonra Hacý Ýlyas Camii önündeki hayrata gelerek nihayet bulur. b- Doyuran Sokaðý nda Topçu Ramiz evine, buradan hamam sokaðýnda Yaðcý Hacer, birkaç ev sonra Sabit evine, birkaç ev sonra da testereci Hacý Hasan evine, birkaç ev sonra Abdal Caddesi nihayetinde Arabacý Ýsmail in evinde boþa akar.

Ana Kol Hafýz Vasýf evinden ayrýlan bu kola ayný zamanda Abdal Kolu da denir. Birinci evi Ýmam Mehmet evidir. Berber Ýsmail den sonra hacý Kerime oradan birkaç ev sonra Belediye memuru Faruk evine garba dönerek abdal çýkmazýnda küçük Þükrü ,takunyacý Sadýk evlerine þimale doðru ilerleyerek fýrýn sokaðýnda kunduracý Recep birkaç ev sonra abdal caddesinin de daðlý Ahmet birkaç ev sonra fýrýn sokaðýna girer ve burada kunduracý Mehmet,birkaç ev sonra abdal Mehmet türbesi önündeki hayrata Bakkal Ýbrahim ve birkaç ev sonra da Hoca Yunus sokaðýndan Býçakçý Ýbrahim evine uðrayarak bu sokakta Sallagöbek Ahmet evinde nihayet bulur.

55-Ýpek Haný Kolu: Veziri taksiminden þarka doðru ilerler ve yokuþ caddeyi takiben Tahtakale Pazar mahalli içindeki þadýrvana gelir. Buradan þimale doðru dükkanlar içinden geçerek Güngörmez Camii önündeki hayrata gelir. Bu hayrattan karþýdaki fýrýna tepmesi vardýr. Hayrattan çýkan su tekrar þimale ilerler ve Çýra Pazarý Caddesi ni kat ederek Kapan Haný içindeki hayrata uðrayarak caddeye çýkar ve Köfüncüler Çarþýsý ndaki hayrata buradan Küfeciler aralýðý ndan Bakýrcýlar Çarþýsý nda Bakýrcý Salih dükkaný önündeki taksime dökülür. Budak kol dükkanlar altýndan Dökmeciler Aralýðý ndaki helalara gider. Taksimden ana kol þimale doðru ilerler ve Faytoncular Haný ndaki þadýrvana uðrayarak han kapýsýndan çýkar ve Fevzi Çakmak Caddesi ni takiben Kozaklýk Sokaðý baþýndaki taksime gelir.

Budak Kol Caddeyi takip ederek alt sokaktan Karadeniz hanýna uðrar ve sokaðý takip ederek Enbiya Camii önündeki hayrat çeþmenin ana hattýnda birleþir.

Ana Kol Kozaklýk sokaðýna girer ve Enbiya Camii önündeki hayratta gelir, buradaki budak kolla birleþir.Reyhan caddesinde Hacý Ziya ve Urgancý Halil evlerine uðrayarak Mantýcý Camii garbýndaki evde ikiye ayrýlýr.

Budak Kol Mantýcý Caddesi ni takiben Mizanoðlu Çýkmazý nda Salih evi ve birkaç ev sonra boþa akar 56

Ana Kol Þimale doðru ilerler ve Mantýcý Caddesi nde Saraç Ýsmail evine, buradan okula, sokaðýnda çýkmazda Havlucu Mustafa ve birkaç ev sonra Mantýcý caddesinde Güzel kazzezin evine, birkaç ev sonra da Þekerci Rýza, Narlý Tekke arsasýna giderek daha birkaç eve uðrar. Sokak nihayetindeki evde boþa akar.

56-Çakýr Hamamý Kolu: Veziri taksiminden ayrýlan bu kol, yokuþ caddeyi takiben Palamut Deðirmeni garbýndaki tabak hýfzýh evine gelir ve ikiye taksim olur.

Budak Kol Çýkmaz Sokak ta çýrak Mustafa ve birkaç ev sonra Yokuþ Cadde de ana hatla birleþir.

Ana Kol Vasýf Çýkmazý baþýnda Hafýz (Hamdi )evine uðrayarak (Yokuþ )Cadde ye geçer ve bu caddeye Hacý Bey in evine gelir.( Hacý beyin )evinden sonra ayný caddede (Tabak Ömer )evlerine uðrayarak fýrýn sokaðýnda Yaðcý(Celil) evine oradan Vakýf eve uðrayarak iplikçi (Muhi )bey evine gelir. Buradan (Kurþunlu) sokaðýna geçere ve bu sokaktaki hayrata uðrayarak garba döner ve sokaðý takiben (Çakýr Hamam ýn sokaðýndan )geçer ve (Çakýr Hamamý na) gelir. Kurþunlu Sokaktaki hayrattan bir tepme bitiþik ve Marangoz (Yunus un )iþgalinde bulunan eve gelir.

57-Camikebir Kolu Veziri taksiminden ayrýlan bu kol (Yokuþ) caddeyi takiben Tahtakale içinden (Atatürk) caddesini kat ederek Ulucami halalarýndaki taksime dökülür.

Budak Kol Halâlarýnýn çeþmelerine gider. Bu hat üzerinde bir tepme hat aþçý (Ahmet e ) gitmektedir. Ýkinci Budak Kol Þimale doðru ilerler ve (Müftü ) dairesine, oradan (medreseye) uðrayarak ( Börekçi Mustafa Naci) fýrýnýna, buradan muhallebici, kasap ve köftecinin dükkanlarýna uðrayarak (kebapçý Ýbrahim) dükkanýndan caddeyi kat ederek sütçü dükkanýna, oradan (þekerciler) çarþýsýnda þeker (Rýza) oradan Veysel in (þadýrvanlý kahvesine) oradan da ipek boyacýsý (Mehmet) boyahanesine giderek nihayet bulur.

Ana Kol Fevzi Çakmak caddesini kat ederek Ulucami garb kapýsý yanýndaki birinci çeþmeye gelir ve çeþmenin üstündeki taksime dökülür.

Birinci Kol Ulucami içindeki büyük þadýrvana dökülür ve þimal kapýsýnda çýkarak ikiye ayrýlýr.

Bir kol alandaki þark þadýrvanýna gelir ve artan kýsým Savafhane Çarþýsý ndaki hayratlara gider. Ýkinci kol da alanýn garbýndaki þadýrvana gelir ve çýkar çýkmaz Ayvaz Paþa koluna birleþir. Ýkinci Kol Camiinin garb kapýsýndaki çeþmelere uðrayarak caminin þimalindeki Camikebir Hamamý na gider.

58-Emir Haný Kolu 57

Taksimden þarka doðru Veziri Camii önünden geçerek Bezirci Sokaðý nda (Yorgancý Ali) evine uðrayarak Ahmet sokaðýnda (Urgancý Ýbrahim) ve küçük çýkmazda (Ýsmail) evine uðrayarak (Hacý Barutlarýn ) evine gelir. ,Garba dönerek (Sevinç) çýkmazýnda Yeniþehirli (Hasan) ve Yokuþ Cadde de Daðlý (Mustafa) ve Çerkez hanlarýna uðrayarak Taha Sokaðý ndan Hürriyet haný önündeki çeþmeye, buradan han içerisinden þarka ilerler ve Fevzi Çakmak Caddesi nde Bezzaz Halil evinden caddeyi kat ederek merkez otel bahçesindeki þadýrvana buradan Atatürk Caddesini kat ederek Camikebir musalla taþlarý þarkýndan alanlýktaki bahçelerdeki þadýrvanlara uðrayarak evkaf dairesi altýndan (Emir Haný) þadýrvanýna ve helalarýna giderek nihayet bulur.

59-Demir Han Kolu Veziri Camii önünden geçerek Veziri sokaðýnda Bakkalýn evine iki ev sonra Vasýf çýkmazýnda Arabacý Ali evine uðrayarak Ahmet Sokaðýnda Muallim ve Maksut aðalarýn evlerine uðrar. Fýþkýrýk Caddesi ne çýkar ve bu sokakta birkaç eve uðrayarak Çelebi Sokaðýnda daha birkaç eve su vererek Fotoðrafçý Mümtaz ýn evinin üstündeki evde ikiye ayrýlýr.

Ana Kol Fotoðrafçý Mümtaz ve Ýnebey Sokaðý nda Sütçü Hasan Sami Süthanesi ne ve Fevzi Çakmak caddesine Doktor Talat Þahim evine uðrayarak Bezzaz Nurettin ve Bademli Sait, Tahtakýran Mustafa ve Bademli sokaðýnda Ýbrahim ve birkaç eve daha uðradýktan sonra Alyanak Hafýz ve bir ev sonra Hacý Ali Paþazade Ýbrahim Bey evinde boþa akar.

Budak Kol Ýnebey Caddesi nde Þekerci Mehmet Ali, Tahir, bir ev sonra Mecip Nadir in süthanesine giden suya yolda birleþir.

Koza Haný Kolu Birinci evi Ahmet sokaðýnda (Karakaþ Ahmet) evidir, buradan(Urgancý Ýbrahim) evine uðrayarak Fýþkýrýk Camii Bahçesi içinden geçerek Ýnebey Caddesi nde (Hüsnü Bey) evine ve bu caddeden geçerek (Bükük) sokaðýna girer. Birkaç ev sonra (Kuyumcu Adil, polis Mehmet) evlerinden Fevzi Çakmak Caddesi nden Kuyumcu Mehmet ve Akbýyýk Caddesinden birkaç ev sonra Mehmet, Bademli Latif evlerinden Bademli sokaðýnda Ýbrahim, þekerci Ali ve daha birkaç eve uðradýktan sonra Boþnak Rýza Bey, Kaðýtçýbaþý evlerinden Osmanlý Bankasý na, buradan Kozahan içersindeki þadýrvana, buradan Ticaret ve Sanayi odasý bahçesindeki þadýrvana gelerek nihayet bulur.

61-Alboyacýlar Kolu Taksimden doðruca Gazgani Okulundaki (Uyku suyu ) namile maruf çeþmeye, buradan Fýþkýrýk Caddesi nde Ýmam evine ve Nazým Sokaðý na kat ederek Ýnegöllü Saffet ve Cemal Bey evlerine uðrayarak Ýnebey Caddesi nde (Sütçü Necip Nadir) evlerine bir ev sonra (Fevzi Çakmak) Caddesi nde (Hancý Nacip) evine ve caddeyi kat ederek Bademli Sait Bey evine, buradan (Ýplikçi Çýkmazý ndan) Boþnak Mustafa ve birkaç ev sonra Akbýyýk Caddesi ndeki Fýrýna, buradan medreseye, birkaç ev sonra Ýplikçi Sokaðý ndaki Kozaklýða ve bu sokakta birkaç eve uðradýktan sonra Hacivat Çiftliði sahibi Mustafa Efendi birkaç ev sonra (Atatürk Caddesi nde)Lokantacý (Rýfat) ve caddesini takip ederek postane karþýsýndaki (Pars Çýkmazý na) birkaç evce bilahare (Akmanlarýn) evine birkaç ev sonra Alacamescit 58

Mahallesi nde Gazozcunun evine birkaç evi daha dolaþtýktan sonra Nalýncýlar Hamamý garbýndaki sokaktan (Yeniþehir Hanýna) buradan (Künbe Sokaðýnda) Pastacý( Sadýk Bey in) evinde boþa akar.

62-Demirtaþ Kolu Taksimden doðruca(Vasýf Çýkmazýnda) müezzin evine ve Ahmet Sokaðýnda Karakaþýn evine bir ev sonra Kazgani okulu bahçesi içinden Fýþkýrýk caddesinde 16 Nolu eve gelerek ikiye taksim olur.

Budak Kol Terzi Mehmet ve Uzun Ahmet evinden sonra Fýþkýrýk caddesinden 11 numaralý Gazzaz Mehmet in evinde ana hatla birleþir.

Ana Kol Fýþkýrýk Camii içindeki çeþmeye uðrayarak Gazzaz Mehmet evinde budak kolla birleþir. Gözedici dede sokaðýnda Emekli (Ýsmail Hakký) ve Ýnebey Caddesi nde birkaç eve uðrayarak katýrcý Ali evine ve (Hürriyet haný ) içindeki çeþmeye ve bezzaz Halil evine uðradýktan sonra caddeyi kat eder ve Mýsýrlý tekkesine bir ev sonra (Luçapalas Oteline) bir ev sonra (Atatürk caddesinde) sütçü Nezir süthanesine, Kaðýtçýbaþý evine, birkaç ev sonra (Terzi Köse) evinden boþa akar. Ýleri hatlarý muattal olmuþtur. Eskiden Demirtaþ mahallesine kadar gidermiþ.

63-Ývazpaþa Kolu: Taksimden çýkar, cami önünden geçerek (Bezirci Sokaðýnda) tenekeci (Ali )evine buradan (Vasýf) çýkmazýnda müezzin Recep evine, odacý Tahir evine de uðrayarak Gazgani Okulu bahçesindeki çeþmeye, buradan (Ahmet) sokaðýný takip ederek Fýþkýrýk Caddesinden geçerek (Gözedici )sokaðýnda birkaç ev daha sonra emekli subay Ýsmail Hakký evine uðrayarak Ýnebey Caddesinde (Necip Nadirin) evindeki taksime dökülür.

Ana Kol Ýnebey caddesinde Hüsnü bey, tabak Ahmet evine uðrayarak Ýnebey caddesini takiben haham yanýndan (Katýrcý Ali) evinin içinden Çongaralý Hüseyin evinden sonra Caddeyi katederek (Mýsýrlý Tekkesine) ve cadde baþýnda (Dr. Rýza Tahir) muayenehanesine ve kahve sokaðýndaki eve giderek döner ve Atatürk caddesini kateden Fevzi Çakmak Caddesi nin saðýndan ve (Ulucami) garp kapýsý önünden ilerler, merdivenlerden çýkarak camiinin þimaline ve (Savafhane) baþýndaki çeþmeye dökülür. Buradan Camikebir hamamý önünden Köfteci Hakký, Boyacý Ahmet, Sütçü Nafi ye uðrayarak Saraçlar içinden (Ývazpaþa Medresesi ne) gelir. Bu noktada Bakýrcýlar suyuna birleþir.

Budak Kol Necip Nadir in evinden Ýnebey hamamýna ve içersindeki þadýrvana bilahare sokakta ana hatla birleþir.

64-Boyacýlar Kolu: Veziri Camii þarkýndaki çýkmazda (arsaya) buradan (yüncülerin) evine ve (Vasýf Çýkmazý nda) Harun Kahya ve Gazgani mektebi bahçesinden geçerek Fýþkýrýk caddesinde (Koyuncu Kamil) evinde, birkaç ev sonra Nazým sokaðýnda evkaf evine, buradan evler içersinden Samsa sokaðýnda ( sirkeci Þaban) ve Ýnebey Caddesi nde (Dobu Çiftliði sahibi Hafýz Mustafa Koyun) ve (Terzi Halil) evlerine 59

uðrayarak (Delik Sokaktaki) evlere ve boyacý Mehmet evinden Fevzi Çakmak caddesini katederek (lisenin külhan bodrumun içindeki (þadýrvana) uðrar ve Akbýyýk çýkmazýna girer. Bu sokakta Arnavut Ahmet in evinden birkaç ev sonra caddede Arnavut Ýzzet in kira evinde, buradan (Behram) sokaðýnda (Kavaf Nazif) ve Güngörmez sokaðýnda Kasap Ýsmail ve alt taraftaki çýkmazda Terzi Köse Ýsmail evkaf evi, buradan Muslihiddin sokaðýndaki evlere uðrar ve Nalbantoðlu sokaðýna gelir. Burada (Arif Bey) evine ve Taþkapý Caddesi nde kara çocuklarýn evine, Sabri nin evinden birkaç ev sonra Moda maðazasý sahibi Ýbrahim de Baþak caddesinde birkaç evden sonra Güllü sokakta Tuzcu Cevat beyden döner Baþak caddesinde birkaç ev sonra Sadýk Bey in evinde boþa akar.

65-Nalbur Oðlu Kolu: Taksimden Veziri Camii önünden Vasýf Çýkmazý ndan (Harun Kahya) evine buradan (Ahmet Sokaðý nda) Gazgani okulu bahçesindeki þadýrvana ve (üç kadehli çeþmeye) buradan garba doðru ilerler, birkaç ev sonra ( Nazým sokaðýnda) Hacý Yakup evine birkaç ev sonra Ýnebey Caddesinde fabrikatör (Cemal) evine gelir ve þarkýnda (Hafýz Cemil) birkaç ev dolaþtýktan sonra Ýpekçi oðlu çýkmazýnda (Hacý Münüp) evlerine bir iki ev sonra (Akbýyýk türbesi içindeki çeþmeye) buradan çýkarak Akbýyýk caddesinde (Hafýz Ali) birkaç ev sonra Koca oðlu sokaðýnda samanlýlarýn evlerine ve bu sokakta birkaç eve daha su verdikten sonra yaðhaneci (Ali) evine gelir. Ve sokak duvarýndaki dikmeden(Emekli Subay Talat) buradan Taþkapý Caddesi nde (Aliye Haným) birkaç ev sonra (Hafýz Þükrü) evinde ve bu ev bahçesinde (Alboyacýlar Çýkmazý nda) su kâtibi (Hüsnü) evinden sonra (Nevzat ýn) evinde boþa akar.

66-Orhan Kolu: Taksiminde Bezirci Sokaðý ný katederek Vasýf Çýkmazý nda evkaf þimdi(Hamamcý Ali) evindeki çeþmeye, oradan þarka doðru ilerler ve (Ahmet Sokaðý nda) Urgancý (Ýbrahim) evine ve bu sokakta küçük çýkmazdan Fýþkýrýk Caddesi nde (Maksut) ve (Hacý Barut un) evlerine uðrayarak yine Fýþkýrýk Caddesi nde (Þeyhin) Evine ve birkaç ev sonra (Çelebi Sokaðý nda) birkaç eve de uðradýktan sonra (Gürcü Ali) ve Ýnebey Caddesi nden hamam önünden (Sütçü Hasan Sami) süthanesine buradan Ýnce Aralýk tan Vakýf eve filârcý hacýnýn ve birkaç ev sonra (Þeker Hoca Camii) garbýnda (Köprülü eve) buradan Þeker Hoca Camii þarkýndaki mezarlýktaki dikmeye dikmeden karþýdaki büyük eve ve þeker hoca caddesinin solundaki evlerden (Hacý Sabit) evine (Köfüncülerin) evine ve Atatürk Caddesi nde kaðýtçýbaþýlarýn evlerine uðrayarak ayný caddede (Terzi Köse Ýsmail) evindeki taksime dökülür.

Ana Kol Atatürk caddesini katederek Osmanlý Bankasý bahçesinden (Orhan Camii þimalindeki þadýrvana) gelir. Buradan ikiye ayrýlýr.

Birinci Kol Orhan Camii garbýndaki helalara gider, nihayet bulur. Ýkinci Kol Orhan Camii þimalinde (Hacý Kâni nin) evine ve Belediye Caddesi nde (Rahime nin) evine uðrayarak, Pazar yerinde Kasap (Veli nin) dükkanýna, birkaç yere daha su verdikten sonra (Koca Arap) hanýna, oradan sütçü dükkanýnda boþa akar.

Budak Kol 60

Atatürk Caddesi ni takiben belediye binasýnýn cenubunda belediye bahçesinin köþesindeki taksime gelir.Burada ikiye ayrýlýr. Birinci kol bahçe içindeki þadýrvana gelir ve caddeye çýkar, burada diðer kolla birleþir. Ýkinci kol, bahçe içinden (Atatürk Caddesi ne) çýkar ve Tayyare Sinemasý önünden sinemanýn þarkýndaki (Orhan Sokaðý na ) girer ve bu sokakta (Fazýl Bey, Þehver Haným) birkaç ev sonra ( Hacý Rýza Beyin evine) birkaç ev sonra da ( Nilüfer Gazoz Fabrikasý na) buradan Pazar yerindeki (hayrata ) ve fýrýn önündeki (hayrata) gelir ve sokaðýna girer. (Alanyalýnýn) evinden (Cumhuriyet Caddesi ni) kateder ve (Ürün Caddesinde) kara Hüseyin, çanakçý Ahmet, birkaç ev sonra (Tohumcu Hidayet) ve daha birkaç ev sonra boþa akar.

67-Þerafettin Paþa Kolu Taksimden ( bezirci sokaðýndan) Dikici Ali evinden (yüncülerin) evi buradan Gazgani okulu bahçesinden (Fýþkýrýk Caddesini) katederek(Nazým Sokaðýnda) 6 numarada muallim (Bilal Rýza) ve karþýda (Tohumcu Hacý Yakup) evlerine uðrayarak delik fýrýn sokaðýnda ( Sirkeci Þaban) evine birkaç ev sonra Ýnebey Caddesi nde (Fuat Bey) evine gelir.Birkaç ev sonra Delik Sokak ta (Alyanak Hafýz) evine gelir ve (Fevzi Çakmak ) caddesini katederek (Gülzade) hanýmýn evinde taksime dökülür.

Ana Kol Ayný caddede (bezzazýn) evine, birkaç ev sonra (Kavaf Hacý Faik) evine gelir ve burada budak kolla birleþir.

Budak Kol Geri dönerek Fuat Bey in çýkmazýnda (Demirci Bekir e) birkaç ev sonra (Hacý Faik in) evinde ana kolla birleþir ve devam eder. Buradan (Ýpekçi Çýkmazý nda ) muallimin ve hocanýn evlerinden sonra Akbýyýk Türbesi içinde (Semerci Sabri) evlerine ve birkaç ev dolaþtýktan sonra (Akbýyýk Caddesi nde) çeþmeci (Hacý Yahya) evine uðrar ilerler ve (Behram Sokaðý ndaki ) evlere de uðrar. (Nalbantoðlu) sokaðýna girer, buradaki evlere de su verdikten sonra tekrar (Behram) Sokaðý na gelir ve (Yaðhaneci Ali nin ) evinden (Baytara) ve Boþnak (Rýza) evlerinden (Taþkapý da) Kuyumcu (Neci) evinden (Hüsmenzade ve Ahmet Hamdi) evlerine uðrayarak (Rýfat ýn) lokantasý bahçesinden (Alboyacýlar Çýkmazý na) ve Necip Nadirin evine gelerek Karaþeyh Camii garbýndaki eve uðrar ve burada (Kazaz oðlu suyu ile birleþir.)

68-Kazaz Oðlu Kolu Taksimden çýktýktan sonra Veziri Camii önünde ikiye ayrýlýr. Kollarýn birisine Kazaz Kolu, diðerine Veled-i Kazaz denir.

Bir (Kazzaz )Oðlu Kolu nu takip edelim: Birinci evi Bezirci Sokaðý nda çýkmazda (Urgancý Þerif in) arsasýdýr. Bu sokakta birkaç eve uðradýktan sonra Kazgani okulu bahçesindeki dikmeye, buradan (Fýþkýrýk) caddesinde kara çocuklarýn evinden (Nazým sokaðýnda) 4 numaralý Arnavutlarýn evindeki taksime dökülür.

Ana Kol Alt tarafta 2 numaralý eve, karþýsýndaki 5 numaralý eve uðrayarak þarka doðru ilerler ve Ýnebey Caddesi nde (topal Kemal) birkaç ev sonra (Hamdi Çavuþ) ve (Burhanettin) çiftçi Recep evlerine uðrar 61

ve çýkmaz sokaða girerek (Uncu Osman) ve daha birkaç eve uðrayarak (Fevzi Çakmak) caddesinde (Hacý Bey) evine buradan (Belediye reisi Sadýk Tahsin Bey in oturduðu Þaziye) Haným ýn evine, alt tarafta (Hafýz Cemil) evine uðrayarak (Ýpekçi) Çýkmazý nda çorapçý (Hüseyin Cahit) birkaç ev sonra (þoförlerin) evine Akbýyýk türbesi içindeki evlere ve caddede Hafýz Ali nin evlerine uðrayarak (ipekçi oðlu ) sokaðýna girer ve bu sokakta iki eve ve hoca oðlu sokaðýnda da iki eve uðradýktan sonra Nalbantoðlu Camii cenubunda (Uncu Ali) birkaç ev sonra (Taþkapý Caddesinde) (Hacý Kurt ) buradan Osmaniye oteli müsteciri ölü Hacý Þuayip evine ve (Hafýz Þükrü) evinden bahçeler içerisinden Baþak Caddesi nde (Hacý Ethem Çavuþ) evlerine uðradýktan sonra (Uncu Sadýk) evinden (Vilayet Matbaasýne) uðrar vve cami önünde (Þerafettin suyu) ile birleþerek Atatürk Caddesi nden Tuzpazarý Sokaðý baþýnda Saraç (Rüstem) birkaç eve daha uðradýktan sýnra (Akmanlarýn garajýnda ) ikiye ayrýlýr.

Birinci Kol Tek sokakta Kasap Ahmet ve daha birkaç eve uðrayarak nihayet bulur. Ýkinci Kol Yolu Muattal olmuþtur.

Budak Kol Ýnebey Caddesi ndeki hacý nine, Cemal bey, Hamdi Çavuþ evlerine uðrayarak ana kolla birleþir.

69-Veledi Kazzaz kolu Taksimden Veziri camii önündeki taksime buradan (Vasýf) çýkmazýnda 2 No. Kalaycýnýn evine uðrayarak yokuþ caddede (Caniplerin evine buradan kunduracý Mustafa ya gelerek Pekmez hanýndaki çeþmeye ) dökülür.

Han kapýsýndan çýkar Tahtakale alanýndan zabýta kulübesi bahçesindeki þadýrvana uðrayarak Tahtakale içinden Tuzcular çarþýsýndan Tomruk önünde kahveci Ali nin kahvesi önündeki hayrata buradan köfeciler çarþýsýndan bakýrcýlar çarþýsýný katederek Sarýca sungur sokaðýndan Prinçhaný kapýsý önünden (Cumhuriyet) Caddesinde Halil Aða Hanýna uðrayarak yan sokakta bir evdeki taksime dökülür.

Birinci Kol Hacý Mahmudan evine ve bir ev sonra mektep yanýnda Mehmet Aðanýn hanýna oradan (Hoca Ýlyas) mektebi çeþmesi uðrar ve okul çýkmazýna girer burada sekiz eve su verdikten sonra arabacý Ali evinden iki ev sonra boþa akar. Ýkinci Kol Taksimden bir ev sonra (hýrdavatçý Salih) evine bir ev sonra arabacý Aliþ ve Dinendi Camii karþýsýndaki eve birkaç ev sonra da (Matbaacý Kadri) birkaç ev sonra da Çömlek hane sokaðýnda misili Mehmet , buradan hýrdavatçý Salih birkaç sonra da Çiçek çýkmazýnda (Canip ve diðer evlere uðrayarak bu sokakta boþa akar.)

Pýnarbaþý kollarý ve Bugünkü Bursa Sularý ) bulardan ibarettir.

Yazýma son vermeden evvel birçok emekler sarf edilerek yerlerini , geçtiði yollarý ve mümkün olanlarýn fotoðraflarýný tespit izah ettiðim yukarý ki yazýlarýmý yazmaya beni teþvik eden (Hikmet Turhan Daðlýoðlu) na üstün saygýlarýmý burada sunmayý bir borç birim.

62

Kükürtlü Kaplýcalarý

Sevgili okurlar ; Sözlük anlamýyla kaplýca, ýlýca olarakta bilinir, madensularýndan yararlanma amacýyla kaynarcalarýn çevresinde kurulan tesislere verilen genel ad. Araþtýrmalar sonucunda çeþitli hastalýklarýn tedavisinde yardýmcý olduðu anlaþýlan mineral iyonlarýyla yüklü maden sularýnm oluþumuna iliþkin deðiþik görüþler vardýr. Bu görüþlerden biri , çatlaklardan sýzan yerüstü sularýnýn, yolu üzerindeki minarcllcri eriterek derinlerdeki ýsýnmýþ katmanlara ulaþtýðý ve buradaki sýcaklýðýn etkisiyle buharlaþýp gen döndüðü yönündedir. Magmaya yakýn katmanlarda bazý mineralleri eritmiþ durumda bulunan sularýn buharlaþýp yoðunlaþarak tektonik olaylarla oluþmuþ çatlaklardan yeryüzüne çýktýðý görüþü ise bir baþka yaklaþýmdýr Madensularý fiziksel özelliklen bakýmýndan çok sýcak ve soðuk sular olarak nitelendirilir Kimyasal Özelliklen bakýmýndan ise býkarbonath,suliatlý, tuzlu, kükürtlüý. karbondioksitti, demirli, arsenikli, iyotlu, karýþýk ve radyoaktif madensularý vardýr.

Madensuyunun yeryüzüne çýktýðý kaynaða kaynarca denir. Bir kaynarca suyunun fiziksel ve kimyasal özelliði bir baþkasýna, hatta çok yakýndaki bir kaynaktan çýkan maden suyunun özelliðine benzemez. Bu nedenle týbbý tedavi amacýyla kullamlýmýnda özenli olmak gerekir Öte yandan kaplýca sularýnýn hastalýktan iyileþtirmesine katkýda bulunma ölçüsü hakkýnda aynntýlý ve kesin bilimsel açýklama yoktur.

Kaplýca sözcüðü, ýlýcanýn üzerinde bir hamam yapýlmasý sonucunda ortaya çýkan tesisin " kaplýýhca" biçiminde tanýmlanmasýndan türemiþtir. Kaplýcalar özelliklen nedeniyle þifalý sular olarakta bilinen madensularýnýn yeryüzüne çýktýðý kaynarcalar ve bunlarýn çevresinde kunulan hamam, havuz,klinik, otel gibi tedavi ve konaklama tesislerinden oluþur. Tesisler, kaplýca suyundan banyo ve içme kürlcriyle yararalanýlmasýna göre farklýlýklar gösterir.

Kaplýcalar saðlýk açýsýndan olduðu kadar turizm açýsýndan da önem taþýr. Ýnsanlýðýn ilk çaðlardan beri saðlýk amacýyla þifalý sulardan yararlardýðý bilinmektedir. Anadolunun çeþitli yörelerindeki kaplýcalarýn Yunan ve Roma dönemlerinden beri iþletildiðini gösteren yapý kalýntýlarýna rastlanýr.

Okuyacaðýnýz bu kitap; Bursa ' da özellikle çekirge yöresindeki kaplýcalarý anlatýr. Yayým yýlý 1942 olan bu kitabý zamanýn Belediye su iþlen müdürü olan Ýhsan Uzer hazýrlamýþtý. Az sayýda basýlan bu kitaptan benim kitaplýðýmda bile kalmamýþtý. Bursa'da yayýnlanan mahalli gazete Hakimiyet bu kitabý 1969 yýlýnda tefrika halinde yayýnladý. Arþivimde bulunan bu tefrikadan yararlanarak kitabý hazýrladýk.

Dili ve anlatýmý deðiþtirmeden okuyuculara aktarmaya çalýþtýðýmýz bu kitap araþtýrmacýlar ve kaplýca sahiplen için günümüzde sadece bir tarihi bilgi niteliðindedir, çünkü , bundan bir süre önce aklýevvel bir bürokrat ile mütehaitin yaptýrdýklarý sosyal tesislere " artezyen kaplýca" çýkartma hevesi bu kitapta deðiþik kaplýcalarýn gösterilen tahlillerini bozmuþtur. Bu yüzden o güne kadar kesin olan bu tahliller, bu sondajlar sonucu TARÝHÝ BÝLGÝ , olma durumuna düþmüþtür Neden olanlara ne diyelim?

Ender UZER OCAK 2001

1

BAÞLARKEN Allah rahmet eylesin Bursa eski valilerinden Refik Korahan Uludaðý ve buralardaki yaylalarý ve dereleri çok severdi. Uludað sularýný tetkike çýktýðýmda çok zaman kendisine rastlardým. Bir gün yine etütlere çýktýðýmda karþýlaþtýk. Bana " Ýhsan yine postallarý giymiþsin etütlere çýktýðýn belli. Kim bilir ne güzel yaylalar ve çaðlayan dereler göreceksin. Yolun açýk olsun. Allah kuvvet versin. Derelerdeki alabalýklara benden selam söyle" dedi ve gülüþtük Etütlerden sonra kendisine alabalýk göndermeyi ihmal etmedim.

Refik Koraltan'ýn sulara da meraký vardý, bilhassa maden sularýna. Çekirge sýcak sularýnýn Ýslahýný arzu ediyordu Bir aralýk Uludað maden sularý ile Çekirge sularýnýn Tetkikinin yapýlmasý için Maden Tetkik Arama Enstitüsündcn Profesör Dr. Wilhem Salamon Kalvi'yi Bursa'ya getirtti ve beni de yanýna vererek çok kýymetli etütlerden sonra tanzim edilen raporlarý ekleyerek ve þahsi etütlerimide ilave ederek ve bazý arkadaþlarýnca teþvikile 1942 yýlýnda küçük bir kitap yazmýþtým. O günkü þartlara göre pek az miktarda çýkan bu kitaptan bende bile bir tek kalmadý. Kitabýn çýkýþýndan bu yana Bursa sýcak sularýnda bir deðiþiklik olmadýðýndan ve bir çok meraklý þahýslarýn Ýsrarlarý karþýsýnda müsveddeleri kalan o günkü kitaptaki yazýlarýmýn gazetede parça parça neþir edilmesini ve bu günkü neslin durumlarý bilmesi ve öðrenmesi bakýmýndan doðru buldum.

Bana bu kitabý yazmayý teþvik eden ve þimdi birer fani olan deðerli Profesör Dr. Salomon Kalvi ve çok sevdiðim arkadaþým Y.Mühendis Suphi Subul'u yad eder, Allahtan gani gani rahmet dilerim BURSA SICAK SULARI Bursa sýcak sularýyla teknik bakýmdan fazlaca ilgilendiðimden bugünkü sýcak sularýn adlarýný ve gittikleri yerleriyle bulunduklarý mevkileri ve miktar ile tahlil neticelerini yazmayý faydalý buluyorum. Ayrýca Bursa sýcak sularýný ilmi yönden inceliyen yetkili uzman arkadaþlarýn verdikleri raporlardan da bahsederek Çekirge sýcak sularý hakkýnda toplu ve geniþ bir bilgi vermeye çalýþacaðým.

Bursa'da sýcak sular iki mýntýkadan çýkmaktadýr: 1-Çekirge mýntýkasý 2-Bademli Bahçe mýntýkasý. Çekirge mýntýkasýndaki (Vakýl Bahçe) ve(Zeyný Nine) kaynaklan baþlýcalarýdýr.Çekiýgc arazisinde bulunan sýcak sular 25 gözden çýkmaktadýr. Oldukça uzak olan ve kýsmen ovada bulunan ve dere yataðýmla kalan kaynaklanda hesaba katýlacak olursa sýcak veya madeni su fcthasý(deliði) olarak tanýnmýþ gözlerin toplamý 35 i bulur 13u kaynaklarýn saniyede çýkardýklarý madeni su miktarlarý da (debileri) 76.150 litrenin üstünde ve saniyede 80 litre civarýndadýr Bu sahada dikkate alýnacak ve halen kullanýlmakta olan aktif kaynaklardan 5 adedinin radyoaktivite tahlilleri 1932 Mayýsýnda Ýstanbul üniversitesi Kimya Enýstitüsündcyapýlmýþtýr Gerek halk arasýndaki rivayet ve gerekse 250 seneden ben deðiþik kimseler tarafýndan bu termallerden özellikle sýcaklýktan 22 dereceden aþaðý olanlarý tamamen kapatmýþlar ;43 derece üstündekileri ise þifalý sýcak su olarak isimlendirmiþlerdir. Ayrýca içine soðuk su katýlmadan sýcaklýðýyla tam bir hamam yapýlabileceklere ERKEK SU; veya içine soðuk veya ýlýk ve hatta erkek suyu katýlmadan dayanýlamýyacaklara da DÝÞÝ su adýný vermiþlerdir.

2

Çekirge mýntýkasýndaki sýcak sulan 4 kýsma ayýrmak gerekir: 1-Hakiki sýcak sular (diþi sular) 2-Hakiki ýlýk sular 3-Kavak sular 4-Mahlut (karýþýk) sular HAKÝKÝ SICAK SULAR Bunlardan istifade edilen kaynaklar iki tanedir. Birisi Romalýlarýn ve Bizanslýlarýn zamanýnda muhtelif kýsýmlarý ilave edilmiþ olan Vakýf Bahçe suyu ile Çelik Palas ve onun Ýçinde kalan eski Hançerli Camii önündeki ve 1271 yýlýndaki deprem sonunda ortaya çýkan ve mevcut sularýn en sýcak olaný cami önündeki kaynaktýr.

Vakýf Bahçe: Bu kaynaðýn esas su miktarý hakkýnda kesin bir þey söylenemez ise de Münür Paþa hanesi önündeki kaynaðýn tetkikinde görülmüþtür ki buradan yalnýz aþaðýya karýþan su miktarý taksimdeki su seviyesi rakýmý 219.40 ve aþaðýdaki taksimde ise buradan gelen yedek boru da ancak 50 M/M kutrunda olmakla getirdiði hamule miktarý takriben saniyede 0.10 litrelik bir hamuleyi havi ve ayrýca da bu maslaktan ayrýlan diðer kollara göre. Keçeli hamamýna kadastro kaydýna göre (17) masura yani saniyede 1,25 litre ve Servinaz hamamýna (S) masura yani saniyede 0.60 litre ve Hüsnü Güzel hamamýna (20) masura yani 1 050 litreki toplam saniyede 3.48 litre su verilmektedir Cami önü Kaynaðý: Bu gün bir hadise olarak tetkik ve zikredeceðimiz cami önü kaynaðý 1854 yýlýndaki depremden önce vardý. Bu doðrudan doðruyu Türkler tarafýndan ve çeþmeci Süleyman aða adýndaki bir zat yedile kapte edilmiþtir. Hali hazýrda (Mahmudiye Oteli) denilen ve o tarihte Fahri beyin malý olup Küçük Otel adý ile anýlan binanýn köþesi yýkýlarak batmasý ve diðer sýcak sular daki bazý tahavvülat dolayýsýyla da fevkaladelikler zuhuru ve bina temellerinin sýcak sular altýnda kalarak sýcak su kaynadýðý ve ayný tarihlerde ve ihtimalki miktarý tezayüt etmek üzere 1312 Ýstanbul depreminden sonra.

Garipler mezarlýðý altýndaki sýcak suyun zuhurunda buranýn istikþafýna sebep olmuþtur, o zamanlarda çeþmeci (Habip oðlu Ýsmail) aðanýn rivayatýne göre hali hazýrda zeminden 3 metre derinliðe kadar sýcak su bulunan bu mevkide 1305 tarihinde bir tamir esnasýnda garipler altýnda mezarlýk þarkýndaki ve Bursa mebusu Muhittin Baha Parsa ait bahçedeki sýcak su fethasýnýn iki saat sonra bulanýk aktýðý görülmüþtür.

Kadastro kaydýna göre verilen masura miktarlarý aþaðýda gösterilmiþtir, DÝÞÝ SUIAR: 129,5 masura yani saniyede 9,7 litre ERKEK SULAR: 56 masura yani saniyede 4,2 litre Olduðuna göre Toplam Yekûn saniyede 13 litre sudan fazla olduðu görülür HAKÝKÝ ILIK SULAR (Erkek Sular) Hakiki Ilýk Sular yani erkek Sular çekirge küplüce sokaðýnda Zeyni nine kaynaðýdýr. Bu menba pek eskiden meçhul imiþ, rivayete göre burasý bilhare bulunmuþtur. Zeyni nine kaynaðý 1931 de açýldýðý zaman derece harareti 41 ve dakikada 140-160 masura su verdiði tahmin edilmiþ olup bu suretle kaynaðýnda saniyede 2,33 fitre su verdiði anlaþýlmýþtýr. Yukarýdaki mütaalar Bay Suphi Subulun raporundan alýnmýþtýr 1939 tarihindc bu kaynak mahkeme karan ile acýldýðý zaman bende ehli vukuf olarak 3

bulunuyordum. Suyu muayene eltim ve hararet derecesinin 42 olduðunu tesbit ettim. Kaynakta kaptaj denecek hiç bir þey yoktur. Bir kaya altýnda çýkan bu su kuru kanala ve sokak ortasýnda künke girerek otellere gitmektedir.

Kaynak sývarlarýnýn meskün olmasý calibi dikkattir. Bu buruya emekli Bay Necati sahiptir.

Hamamcýlarla davalýdýr,Necati evinden çýkan bu suyu hamamlara vermek istememektedir KAÇAK SULAR Bu sularýn en tanýnmýþ olaný Garipler mezarlýðýnýn doðusundaki Bay Muhittin Baha Parsanýn suyu ile Küplüce kaynaðýnýn yanýndaki servinaza su getiren bir patlaktýr. Bu her iki suyun hararet derecelerinin düþüklüðü ile yaz ve kýþ hararetini sayýmý dikkat derecede tahavvülü mümkün nota teþkil eder.

Keçeli bahçesinden çýkýp Sevim Oteline giden su ile Sevim Otelinin sokak kapýsý yanýndan çýkýp Çekirge palas karþýsýndaki arsaya gelen sularda calibi dikkattir Bunlarýn eses kaynaklarý öðrenilememiþtir.

BUGÜNKÜ SICAK SULARIN BULUNDUKLARI MEVKÝLER, ADLARI VE GÝTTÝKLERÝ YERLER. VAKIF BAHÇE KAYNAÐI Çekirge hançerli sokaðýnýn niheyetinde Molla Mustafa sokaðýnýn baþýndaki adayý iþgal eden bu sýcak suyun kaynaðýnda çok eski bir kaptaj mevcuttur. Kaynaktan çýkan su hançerli sokaðýnda Münür Paþa evi önünde taksimi naýnile maruf taksime dökülür Buraya dökülen su Zeyni nine kaynaðýndan gelen su ile karýþýk bir vaziyette girmiþtir. Taksimden dörde ayrýlan suyun soldan birinci 8,5 masura servinaz hamamýna, ikinci 20 masura Hüsnü Güzel hamamýna, üçüncü 17 masura ise Keçeli hamamýna ayrýlarak mütebaki kýsým ana kol hançerli sokaðýný takip ederek bu sokaðýn baþýnda keçeli taksimine dökülür.

Keçeli taksimine dökülün suya yukarda bahsettiðim cami önü kaptajýndaki su da karýþarak mahlut bir su olur. Keçeli taksiminden 9 masura, çekirge hamamýna 16 masura su askeri hastaneye ayrýlarak ana hat birici Murat caddesinde Sevim otel içindeki taksime gelir. Bu taksimden 3,5 masura su vererek ilerler ve Civelek aralýðýnda Çekirge palas bahçesi arkasýndan geçerken 9,5 masura su Çekirge palas'a býrakarak ilerler.

Bugün Bay Sayfettin isticarýndan bulunan Yeþil Bursa otelinin bahçesinde üzeri topraklar örtülü ve zeminden 3 metre derinlikte olan Ýncik taksimi'ne dökülen su ikiye ayrýlýr Birinci kol karakol taksimine, ikinci kol eski kaplýcaya gider. Karakol taksimi þifa oteli ile ada palas sahibi Bay Mustafa evi arasýndadýr.

Taksimin garbýndana 2 masura Þifa oteline, 4 masura Yeþil Bursa ve Vakýf hastanesine ayrýlýr.

Bu 4 maburalýk su yeþil Bursa oteli bahçesine gelince küçük bir taksimden 2 þer masuralýk istikaklarýný alýrlar Karakol taksiminin þarkýndan 3,5 masura Ýkbal oteline, 1,5 masura su Memed paþa oteline, 3 masura su Ada palas'a, 3 masura Müze müdürü Hilmi bey evine ayrýlýr ve ana hat tekrar ilerler. Eski imaret ile ada palas binasý arasýndaki köþede takýme gelir. Ýncik taksiminden ayrýlan eski kaplýca kolu yine Yeþil Bursa Oteli bahçesinde ikinci küçük taksime gelir ve buradan Haydaý Paþa Oteline 2 masura su vererek ana hat ilerler ve hamam caddesini takiben han bahçe mevkiinde þimdi otobüslerin bulunduðu sahanýn þimalindeki taksime buradan da Eski kaplýca ve Armutlu hamamlarýna gider.

Eski imaret köþesindeki taksimden 3 masura su Haydar beyin Sýhhat Oteline ayrýlarak ana hat ilerler ve imaret önündeki Ýmaret taksimine gelir. Buradan 6 masura su Hakký Paþa oteline ayrýlarak ana hat devaný eder Hüdavendigar camii kýblesindeki Morali taksimine gelir.

4

Yolda 1 masura su Ýsmail Akmanýn Ýstanbul (oteline verir Morali taksimine dökülen suyun 5 masurasý Hayat Oteline, 6 masura Etyemez Hamdi ve Þark Oteli Halil'in evine vererek ilerler ve camiinin þarkýndan geçerken 2 masura su Ömer Lütfi nün evine verir ve helalarýn yanýna geldiði zaman ikiye ayrýlýr 4,5 masura su Sadiye Oteline, 2 masura su Evkaf evine vererek vakýf bahçeden çýkan su bu þekilde tevziat yaparak nihayet bulur.

1 MASURA: SU SEVÝYESÝNDEN 96 M/M AÞAÐIDA M/M ÝÇ KUTRUNDA AÇILAN BÝR DELÝKTEN AKAN SUYUN KALINLIÐI OLUP MÝKTARCA DAKÝKADA 4,5 VE SANÝYEDE 0,075 LÝTRELÝK SUYA EÞÝTTÝR ZEYNÝ NÝNE KAYNAÐI Çekirge küplüce sokaðýnda Bay Necati'nin evi bahçesinde çýkan bu su sokaðý kat ederek Boyu Güzel hamamý bahçesindeki taksime buradan 2 masura su Fuat Bey hamamýna 5 masura su Boyu Güzel hamamýna ayrýlýr ana hat hamamýn sokak kapýsý önünde bir taksime gelir. Bu taksimden 4.5 masura su Münür Paþa evine 12 masura su Münür paþa taksiminin önnündc ikinci bir taksime dökülür. Buradan 2 masura Mühmudiyc oteline 10 masura su Gönlüferah Oteline gider. Boyugüzel hamamý kapýsý önündeki taksimden arta kalan tahminen 15 masura suda Vakýf bahçeden gelen diþi suya karýþarak Münür Paþa taksiminde mahlut bir vaziyete geçerek Vakýf bahçe kaynaðýndan su alan hamamlara gider MUHÝTTÝN BABA VEYA GARÝPLER ALTI KAYNAÐI Bay Muhittin baha'ya ait bu kaynak Çekirge hastanesi kuzeyinde ve garipler mezarlýðý doðusundadýr. Bu suyun yukarýda arzettiðim cami önü kaptajý ile alakadar olduðunu bende kuvvetle tahmin etmekteyim. ÇÝN HAMAMI Çekirge sýrtlarýnýn eteklerinde bulunan kaynaklardan birisi olan bu kaynak vaktiyle küçük bir hamamý beslermiþ. Mürur zamanla hamam çökmüþ ve suyu zamanla açýða akmaya baþlamýþtýr. Hararet darecesi 25'dir.

HALÝL ÇAVUÞ HAVUZU Çekirge eteklerinin tamamýyla batýsýnda bulunan bu suhuneti düþük kaynak çakacaðý yerin üstüne yapýlmýþ bir havuzun içine 2 mecradan gelerek toplanmakla ve o civardaki bahçeleri sulayarak çakal deresine akmaktadýr. Hararet derecesi 22'dir.

KÜPLÜCE HAMAMI Zeyni nine kaynaðýnýn 60 metre batýsýnda ve demirci Emin Aktuna evi önünde bulunan bu su karþýsýndaki Harap hamama gitmekte ve halk buradan istifade etmektedir. Vakýfa ait bir kaynaktýr.

HÜSNÜ GÜZEL AYAÐI Küplüce kaynaðýnýn yanýnda ayrý kaynaktýr. Hüsnü Güzel künk tesisatýna birleþir.

HORHOR MENABI Çekirge Halil Pehlivan kahvesý altýnda ve eski köprü altýnda çýkan bu su saniyede 1.870 litre su vermektedir Vakýfa aittir. Kaynakta 24 masura su vardýr. Bu fakirlerin parasýz yýkandýklarý hamama ve yanýndaki helalara, bir kýsýmda Eski kaplýca ve Armutluya, hýr kýsýmda eski kaplýca çarkýnda Çivicinin konaðýna gitmedir.

ETEM EFENDÝ KAYNAÐI Eski kaplýca altýnda Bay Ethem'e ait bahçede çýkar tesisatý yoktur. 32 derecedir ÝNCÝR DÝBÝ KAYNAÐI Çekirge altýnda tesisatý olmayan ve hararet derecesi 22 olan sudur. ÇINARLI ÇEÞME KAYNAÐI Çekirge batýsýnda tesisatý olmayan ve hararet derecesi 22 olan sudur.

5

HAVUZLU PARK KAYNAÐI Harareti 38.5 olan ve saniyede 6 litre su veren Çekirge acemler caddesi altýnda ve Bursa mebusu Bay Muhhittin Baha Pars'a ait Havuzlu Parktan çýkmaktadýr. Burasý bu su sayesýnde çok raðbet görmüþ ve büyük havuzlar vücuduna getirilerek yüzme müsabakalarý yapýlarak Bursa deniz ihtiyacýný gidermiþtir.

Türkiyenin biricik sýcak su havuzudur. Yeni yeni tesisatlar yapýlmakladýr.

SICAK SULARIN TAHLÝL NETÝCELERÝ Çekirge Mýntýkasýndaki Sular : Tahliller 1932 yýlýnda Kimya Enstitüsü Profesörlerinden Bay Nazmi Asaf ve Bay Ýlhamý tarafýndan yapýlmýþtýr.

Vakýf Bahçe Kaynaðý: Alýndýðý Yer: Galerinin D Noktasý Suhunet Derecesi 46,75 Atmosfer tazyiki 745 mm.

Suyun Hacmi 1810 cm3.

Alýndýðý Tarih 28.8.1932 8.56 Aletin zati Sürati 0,004 Aleteidhal tarihi 28.8.193210 30 Azami Sür'at 2,941 Yaþ tashih emsali 0,988 Etalonun tevlit ettiði sür'at 7,895 RADON Suyun litresi baþýna Mili Mikro küri 4,401 Zeyni Nine Kaynaðý: Alýndýðý Yer: Mahmudiye Otelinin Musluðundan Suhunet Derecesi 42 Atmosfer tazyiki 754 mm.

Suyun Hacmi 1400 cm3 Alýndýðý Tarih 24.9.1932 9.32 Aletin zati Sür'atý 0,025 Aleteidhal tarihi 24.9.1932 1020 Azami Sür'at 1,79 Yaþ tashih emsali 0,992 Etalonun tevlit ettiði sür'at 8,08 RADON Suyun litresi baþýna Mili Mikro küri 3,34 Muhittin Baha Bey veya Garipler Altý Kaynaðý: Alýndýðý Yer Künk Aðzýndan Suhunet Derecesi 36,5 40

6

Atmosfer tazyiki 745 mm.

Suyun Hacmi 1360cm3.

AlýndýðýTarih 22.9 1932 9 06 Aletin zati Sür'ati 0,2 Aleteidhal tarihi 22.9.1932 11.00 Azami Sür'at 3,70 Yaþ tashih emsali 0,9851 Etalonun tevlit ettiði sür'at 8,08 RADON Suyun litresi baþýna Mili Mikro küri 7,32 Horhor Kavnaðý: Alýndýðý Yer orhorçeþmesinin içindeki Hamamýn kurnasýnýn musluðundan Suhunet Derecesi 38,5 (mutehavvil) Aunosfer tazyiki 746 mm.

Suyun Hacmi 1320 cm3.

AlýndýðýTarih 2 10 1932 8 50 Aletin zati Sür'atý 0.011 Aleteidhal tarihi 2.10 1932 9.50 Azamý Sür'at 0.82 Yaþ tashih emsali 0 994 Etalonun tevlit ettiði sür'at 8.08 RADON Suyun litresi baþýma Mili Mikro küri 1.63 Yukarýda tahlillerden de anlaþýlacaðý gibi bunlar çekirge grubunun radyo aktevitesi daha çok olanlardýr.Diðerlerinde radyo aktevitesi az olduðu için yazýlmamýþtýr. ÇEKÝRGE SICAK SULARINI TETKÝK EDEN MUHTELÝF MÜTEHASSISLARIN RAPORLARINDAN ALINAN PARÇALAR Mütehassýs Suphi Subul mütalaasýnda ; " Bursa Kaplýcalarý kadimden beri þöhretini muhafazü etmiþ bulunmakta ve bilhassa Bizans ve Osmanlýca da raðbet görmüþ olmaktadýr. Osmanlýlara ait olan Kaplýcalardan bahseden bir eserde hamamlarýn þifalarý ve tarzý ve istihmam hakkýnda o zamana göre bazý malumat verilmiþ ise de bunlardan en ziyade enteresan olaný hamamýn þifasý hakkýnda kubbeli ve kadim olmasýnýn bir alamet telakkisi gerek hararet intiþarý ve gerekse cins ve tafsýlatlarý malumumuz deðildir Nitekim Bursada Kadim hamamlarda etmelleri 20 asýrlýk olanlarý bulunduðu gibi bazýlarýnda beþ asýrlýk kubbeli tesisatý mevcut bulunmakta bulunmuþun Gerek çamur ve gerekse buharat yaný gazetede tedavi hakkýnda mufassal bir teammum olmadýðý gibi ampirik olarak kýymetlerinden istifade edilen sýcak hamamlardaki (üsüþ terleten) yerleri ile Kara Mustafa hamamýnýn bilhassa kadýnlara ait olun ve bina içinde (orta ufak havuzu) tazyiksiz mihbel duþlarýnýn Osmanlýlar tarafýndan kullanýlmýþ olan asýrdide numunelerini irad eder" demektedir.

7

Bundan sonra bu sularýn has sularý hakkýnda izahat vererek (Kaplýca sularýný; tedavi hususlarýnda teammüm eyleyen eski bir rivayete göre Kükürtlü sularýnýn muhtelit cilt hastalýklar ma pek ziyade þifa bahþ tesirleri olduðu vadisindedir.

Bu suretle doktor Bernar'ýn beþ altý ay aleddevam badii istirabý olan bir karhai karniyenin 20 günde sularla iyileþtiðini kitabýnda anlatmaktadýr.( Kaplýca Riselesi. Bernat Telýf rumi 1258 efrenci 1848 ve tercüme Rumi 1265 efrenci 1855 sahýfe 10) Kezalik kendisi tarafýndan Kükürtlü banyolarýnda tedavisi baþarý ile sonuçlanmýþ fýrengilerden de bilgi vardýr Eski mulahazatla sular Osmanlýlar tarafýndan Kara Mustafa (Gümüþ) ve Kaynarca (Altýnlý) ve Kükürtlülerde (Kibritli tedavilerde kullanmak üzere bir taksim yaptýklarý görülmüþ ve hatta yakýn zamanlara kadar Kara Mustafa menabiine (Gümüþlü) Kaynaklar denildiði ve Fritseli sözde rivayete nazaran senenin Mayýs ayýnda buradaki sularýn hususiyeti görüldüðu rivayet edilmektedir Doktor Bernar Kaplýca ve ýlýcalarýmýz hakkýnda kendi serin müþaehadatý ve yaptýðý tetkikata göre þu suretle ayýrmýþ ve her birisinin atideki hastalýklarýn teþvikine elveriþli olduðunu yazmýþtýr. ÇEKÝRGE SULARI Emrazý cildiye, Romatizma, Ýleri asabiye Kebet, tahhal ve gudedi lenfaiyye iltihaplan, ihtinaki rahim, mesane aðrýlarý, idrar tutulmasý arýzalarý, rahim ve mimyaz enamý, ishali müzmine, kulunç aðrýlarý, baðsur aðrýlarý, bilhassa kadýnlar için mimyaz ve nefiri fallup ve ihlili ve mesane teharrüþatý ve iltihaplan, ay görme güçlükleri, erkeklerde prostat iltihaplýrý tekattuu bevil,bel soðukluðu, ihtibasý bevil, akamet, filebit fýleðmon ödemeler, daulfil, ekzama, sukutu serþ, kuru öksürük iltihabý neye tavsiye edilmektedir.

KARA MUSTAFA SULARI Siyatikler. Baþ aðrýlarý, diz ve asabi aðrýlar, kadým ve þedit nekrisler, kulunç sancýlarý, idrar darlýðý, bel soðukluðu, kadýn alâtý tenasüliyeye illetleri, iltihabý rahim ihtinaki rahim, suubeti seyelaný temas'a iyi gelmekte imiþ KÜKÜRTLÜ SULARI Cilt hastalýklarý, çiçek ve kýzamýk büseratý ýnide ve ema teharruþatý müzmünesi, iltihabý ema, kebet ve tahhal ve rie iltihap-an iltihabý mesane ve inli guatr,prostad iltihaplan, uyuz kel ve ekzama, sýraca þiþleri, nekris aðrýlarý, göz aðrýlarý, romatizma, kýzýl, çiçek, kýzamýk inhinayi amudu likan YENÝ KAPLICA VE KAYNARCA SULARI Baðýrsak ufunetleri ve iltihaplarý, anjin puvatrin, mesane taþlarý sancýlan, iltihabý kebet nikristen mütevellit uyuþukluklar, romatizma, uyuz, ekzama, sýraca, sinir aðrýlarý baþ ve bel aðrýlarý.

Doktor Bernarýn tavsiyeleri bilahara sularýn tetkikatile uðraþan Doktor Gastil paþa ve Doktor Bunðovuski paþa Doktor Noe Doktor Rozbeki teyiden þayaný dikkat müþahedelerde bulunmuþlardýr.

Tarihi misal olarak Bizans imporatoriçeleri ve daha sonraki zamanlarda Kanuni Süleymanýn Bursa Kaplýcalarýnda siyatik tedavisi yaptýklarý ve bilahara da Mýsýr Hýdivinin bu sulardan istifadelerde bulunduðu tarihen sabittir, demektedir.

Sayýn Valimiz Bay Refik Koraltanýn gösterdiði lüzum üzerine 12.12.1939 nesinde Bursa sularýný tetkike gelen Ankara Maden Tetkik Arama Enstütüsü Hidrojeoloji Þefi Profesör Dr. Wilhem Salamon Kalvi roporunda þöyle demektedir.

Bazý Tetkikler.

Karl Von Frisseli, Plippson, Walther Benk, Riza Remon, Chaput ve Þevket Ahmet tarafýndan Bursanýn jeolojik vaziyeti ve kaynaklarý hakkýnda yapýlmýþ bir seri tetkiklere medyunu þükran bulunmaktayýz.

Kimya bakýmýndan en mükemmel tetkikleri de, bu güne kadar intiþar etmemiþ bulunan fevkalade bir rapor ile V.Benk'e dayanarak Leon Bertrond ve Pierr Urbain ayný veçhile neþredilmemiþ bulunan Jeolojik - Hidrolojik bir rapor hazýrlamýþlardýr 8

Daha eski olan Fritseli Lapape'nýn tahlilerinden sarfýna zar etsek bile Cevat falýsýn ve Fehmi Rýza beyler tarafýndan yeni yapýlmýþ tahliller mevcuttur ki iþ bu müdekkýklerin noktai nazarlarý da bu raporda zikr edilmiþ bulunmaktadýr.

Son olarak Abdurrahman Bereket, ihsan Uzer ve Rýza Remon Beylere de verdikleri þifai izahattan dolayý müteþekkir bulunmaktayým.

1- SICAK KAYNAKLAR Fransýz müdekkiklerin tahlilleri neticesinde tesbit ettikleri gibi Bursada birbirinden kimya ve deoloji bakýmýndan tamamen ayrý iki kaynak grubu mevcut bulunmaktadýr. Çekirge grubu ve Çelik Palas civarýnda bulunan Kükürtlü, Kaynarca, Kara Mustafa vs. grubu Bunlardan sonuncusu çok daha sýcak olup fazla madeni havi bulunmaktadýr. Çekirge grubunun madeni bünyesinde ise daha fazla Kalsiom ve Maðneziom büyük bir rol oynamaktadýr.

Kaynarca Grubu: Bu grubun kaynaklan dar bir Travertin yamacýndan veya bunun eleklerinden çýkmaktadýr. Çelikpalasýn hemen arkasýnda eski dað silsilelerine mensup taþlar bulunmaktadýr. Herhalde bu cins tabaka arasýnda eski bir boþluk bulunmakta olup zeminden gelen sýcak sular Trevertin tabakasýndan akmak üzere buradan geçmektedir.

Bu sularýn meydana çýktýklarý yere hamamlar yapýlmýþtýr. Fakat bu sýcak suyun mühim bir kýsmý hiç bir zaman meydana çýkmamýþtýr. Ve teravertin tabakasýndan geçerek ovaya yazýlmaktadýr. Bu gruptaki sulan ayrý ayrý tetkik edelim: Tortu Litrede 1,014 gr.

Resudu Sulfate

1.186

K( Potasyum)

0,0190

Na (Sodyum)

0.2200

LÝ(Litivm)

0,00065

(Amunyak)

Ka(Kalsyom)

0,0890

Mð (Maðneziom)

0,0076

Fe( Demir)

0,0007

Mn (Mangenez)

0,000006

Al ( Aluminium ) Ra(Radýum)

6,7.10-12

So4 ( Bilam hamýzý Kibrit)

0,2730

No ( ve No 2 )

________ Cl(Clor)

0,0092

F( Fluor)

0,0018

Co3 H (Hamýzý Karbon )

0,5580

So4 Bilama hamýzý kibrit

0,000009 " Si 02 ( Bilama hamýzý Silisium ) 0,270 (136) Cm3 B2 03(BorTiriokid)

0,00074

H2 S ( Kükürtlü Müvellidülma )

0,00048

Mineral Yekünü:.....................

1, 565

9

a) Kaynarca: Burasý Bursa'nýn en sýcak kaynaðýdýr. Ölçülebilen en yüksek sýcaklýðýn 84 derece olduðu bilinmektedir. Bu kaynaðýn çýktýðý nokta Terevertin yamacý üzerinde tahminen 15 metre kadar yüksek bir yerdedir.Asýl menba noktasý görülmemekte olup bir terevertin (Traverten) kayasýnýn dibinde ve mamba taksim yerinin hemen yaný baþýndadýr. Membaðýn üst kýsmý yerleþim yeri olduðu için suyun pis olmasý düþünülebilir.

Bununla birlikte hamam binasýnýn restarasyonu sýrasýnda memba noktasýyla suyun geçtiði kanalýn,sathý arz sularýnýn nüfus edemiyeceði þekilde düzenlenmesi yerinde olur.

Bu membalardan Erkekler hamamý olan Yeni Kaplýca ve Kadýnlar hamamý olan Kaynarca Hamamý faydalanmaktadýr. Membanýn suyu bütün Bursa sýcak sularýnda olduðu gibi Kireç tortusu oluþturmaktadýr. 8 cm. kalýnlýðýndaki bir demir boru 14-16 ay içersinde teressubat neticesi olarak tamamen týkanmaktadýr. Kaynaðýn çýktýðý noktanýn yanýnda, aslen Oragnit'den müteþekkil olan kristal kireç tabakalarý Teravertin kayalarý içinde bulunmaktadýr.

Buradaki kaynaklar, aþaðýda gösterilen tahlil rakamlarýný arzetmektedir. (Lepape, Bodet ve Geslin). Bunlardan baþka Spektiroskopik muayene neticesinde suyun içinde Gümüþ, Crom, Bakýr, Kalay, Galium, Germanýum, Barilium, Nikel izleri bulunduðu tesbit edilmiþtir. Serbest halinde mahlûl gazlardan da hamýzý karbondan baþka kabili iþtial gazlarla 0.138. 10-12 Radon - Amanesyon 0,23. 9 -10 Curies.

Yukarýda arzedilen mürekkebattan arsenik, Demir Radium ve Radon miktarlarýnýn çok az olmasý bakýmýndan hiç bir kýymet ve ehemmiyeti haiz deðildir. Ýdrojenli kükürt pek mahduttur. Mamafý bunun tohropi bakýmýndan bir tesiri olabilir. Filhakika su, bir miktar kükürt tersip etmektedir. Lepope ve arkadaþlarý bu kaynaðý haklý olarak Fransýz istillahý ile "Bikarbonaee, Sulfate, calsigue" tabir etmektedirler.

Alman istillâhlarýna göre bu kaynak ( Alcolisch solinisch ) demek daha doðru olur. Kaynak su miktarý saniyede 7-8 Litredir. ( 24 saatta 673,720 litre) bunun 1,2 si Kaynarca hamamýna, 6,6 sý Yeni Kaplýcaya akmaktadýr b) Kükürtlü: Eski Kaynak Hatice Sultan Türbesi altýndan çýkarmýþ. Fakat tahminen 20 sene evvel batmýþ bulunan üzerine otel sahipleri biraz daha aþaðý bir yerde hafriyat yaparak esas itibarile eskisine uygun bir su çýkarmýþlar ise de suyun seviyesi aþaðýda olduðu için ancak dolapla çýkarýlmak mecburiyeti hasýl olmuþtur.

Son olarak 938 yýlýnda Traverten tam altýnda ovaya yakýn bir yerde yeni bir kaynak bulmuþlarsa da bu kaynak halen kullanýlmadan boþa akmaktadýr( 1942 ) Ýþte bu üç kaynak da Kaynarca suyunun çýktýðý ayný traverten tabakasýnýn sahasý içinde bulunmaktadýr. Ýki kaynak arasýndaki mesafe 200 metre kadardýr. 1926 yýlýnda Bursa'da bulunan araþtýrmacýlar(Lepope,Berdet ve Geslin)in meydana çýkardýklarýna göre bu suyun harareti ve kükürt doðurma miktarlarý 1842 yýlýndan beri gittikçe azalmaktadýr. Bu tarihte Bernard 81 derece olarak suyun derecesinu tesbit etmiþ, 1868 de Gestimal sadece 75 derece, Lepope ve arkadaþlarý ise yalnýz 69 derece bulmuþlardý. kükürt doðurma durumu ise tamamen durmuþtur.

Suyun isminin Kükürtlü olmasýna karþýn kükürt ihtiva etmemesi bu kiþileri suyun bir baþkalaþým geçirmiþ, olduðu düþüncesine sevketmiþtir.

Fakat bu düþünce son yapýlan incelemelerde elde edilen sonuçlara uygun deðildir.Ben bizzat kaynaðýn yukarý dolabýnýn bir gözünde yaptýðým incelemede suyun biraz daha soðumuþ olmasýna karþýn sýcaklýðýn 75 derece olduðunu saptadým.(1941)Aþaðýda yeni açýlan kaynaðýn sýcaklýðýn da 77 derece olarak buldum. Ayrýca suda az da olsa bir kükürt kokusu vardý. Fakat analizde bunu saptamak mümkün deðildir. Bana kalýrsa kaynak akýntý kýsmý basit bir anlatýmla dolarak týkanmýþ ve bu yüzden su geçtiði yerde oksitleyici tuzlarla temas etmekte ve kükürt kaybolmaktadýr.

10

Su miktarý saniyede tahminen 2 litredir. Bana göre bugünkü miktarý 1,1'4 litredir ve hararetin derecesi 77 dir.

Suyun geçtiði borular bir sene içinde 2-3 santim kalýnlýðýnda kireç kalýntýsý oluþmaktadýr.

Kaynaðýn Üst kýsmýnda ve binanýn altýnda eski termal tortulan,yol kenarýnda kristal halinde görülmektedir. Görünüþü olaðanüstü güzel ve parlaktýr. Fakat bunlarýn nasýl oluþtuðunun saptanmasý gerekmektedir. Ayrýca Prf.Salamon KALVÝ ovadaki sýcak sularý tetkik etmiþitir. Kara Mustafa Hamamýnýn alt tarafýndaki sýcak sular hakkýnda da þöyle demektedir: Traverten Yamacý Eteklerinde ve ovadaki Sýcak Su Kaynaklan: MEVLEVÝ ÞEYHÝ BAHÇESÝ: Bu kaynak yamaçtan 150 metreden az bir mesafede ve ovada çýkmaktadýr.Lepope, Bernard ve Geslin tarafýndan etraflýca tetkik edilmiþ olup bu suyun derecesi 56,4 dir. Ben iki termometre ile ancak 36 derece ölçebildim.

Eðer yamaçta bir hafriyat yapýlacak olursa bu suyun azalacaðý görülecektir. Bu suyun müstakil bir kaynak olmadýðý muhakkaktýr. Bu traverten yamacýn elde edilemiyen suyundan olup yamaçta mevcut yarýklardan zemine inmiþ ve oradaki sularýn birleþerek deðiþik hararet derecelerinin oluþmasýna sebep olmuþtur. Þimdiki kapak eski Mudanya yolu üzerinde ve tahminen Kara Mustafa Hamamýnýn 60 metre kuzeyinde bulunmaktadýr.

Lapope ve arkadaþlarý tarafýndan 1926 yýlýnda yapýlan bir inceleme kazýsýnda caddenin 2 metre aþaðýsýnda su akýntýsýna rastlanmýþtýr ki burasý askerlerin çamaþýr yýkamalarýna tahsis edilmiþtir.Bu suyun diðer sularla karþýlaþtýrýlmasý ilgi uyandýracaðýndan Lepope,Geslin, ve Berdet in yaptýklarý kimyasal analizi aþaðýya alýyoruz: Aþaðýdaki tablo Lepope ve arkadaþtan tarafýndan saptanmýþtýr.

Tortu Rcsidu S K (Potasyum) Na (Sodyum) Li(Lityum) NH4(Amonyak) Ca(Kalsium) Mg(Magnczyum) Fe(Dcmir) Mn(Mangancz) Al(Aliminyum) Ra(Radyum) S04 N03 ve N02 Cl(Klor) F(Kloör) C03H ASO 4 H SÝ04 Co 2 B2 03 Mineral toplamý

litrede " " " " " " " " " " " " " " " " " " " "

0,980 gr 1.140 gr 0.0170 " 0.2070 gr 0.00059gr -----------0.0897 gr 0.0084 gr 0,00014 Mgr 0.000004 gr 0.00004 gr 21.4 10-12 gr 0.2530 gr -------------0.0085 gr 0.0016 gr 0.5563 gr 0.000004 gr 0.109 gr 0.090 (45.5 cm3) 0.00075 1.342 11

Bunlardan baþka Spestroskopik muayene sonucunda Crom, Gûmüþ, Bakýr, Kalay ,Caliom, Germaniom Beriliom. Molobden, Nikel, Kurþun, Titan; serbest gazlardan C02 den baþka Radon(0.1810-9) Curies 0.18-10 mevcutdur.

H2S saptanamamýþtýr.

180 derecede Tortu Litrede 0.842 gr.

Resudu Sulfate " 0.920 K( Potasyum) " 0.0127 Na (Sodyum) " 0,1531 Li(Litivm) " 0,0004 (Amunyak) " ----------izi mevcut Kâ(Kalsyom) " 0,0937 Mð (Maðneziom) " 0,0097 Fe (Demir) " 0,0006 Mn(Mangenez) " 0,000009 Al (Aluminium) " 0.00005 Ra(Radium) " 4. 10-12 den daha az So4 (Bilam hamýzý Kibrit) " 0,2007 No ( ve No 2 ) " ---------izi mevcut Cl(Clor) " 0,0093 F( Fluor) " 0,0007 Co3 H (Hamýzý Karbon) " 0,4924 Sol Bilama hamýzý kibrit " 0,000004" Si 02 (Bilama hamýzý Silisium) 0,089 B2 03 (Bor Tiriokid) 0,0002 Co,2 0.2134 (107Cm3) Mineral Yekünü:......................

1.276 Spzktroskop muayenesi neticesi olarak ispat edilen Madenler Ag. Sn. Ca. M Pb, Ti, Wo, Mahlüdde serbest gaz olarak: (5.85. 9-10) Radon 3,51. 10-12,. Bu rakamlar Kaynarca ve Kükürtlününkilerle mukayese yapýlacak olursa, ovadaki kaynaðýn fazla miktarda kireç ve magneziom'u ihtiva eden hafif bir mahlulden ibare olduðu görülür. Her halde bir iki cisim suyun uzun macerasý boyunca eriyerek bun karýþmaktadýr.

EÞREF BEY BAHÇESÝ KAYNAÐI Bu kaynak Mevlevi þeyhi bahçesinin biraz garbýnda ve kaný mustafadan tahminen 100 metre kadar uzaktadýr. Künkler vasýtasý ile akýtýlmakta olup 50 derece'i hararettedir.

BEKARLAR HAMAMI Mudanya caddesinin 4. Km sinde mevcut bir kaynaktýr. Asýl kaynak caddenin kuzeyinde bulunmaktadýr. Fakat künkler vasýtasýyla þimal cihetine nakil edilmiþtir. Ve buranýn hararet derecesi 59' dur. Kükürtlünün yeni kaynaðýnýn hemen yaný baþýnda ve yamacýn en alt kýsmýnda bir kaynak mevcut olup benim ziyaretim sýrasýnda yýkanmak üzere 'kullanýlmakta idi. Bu kaynak hususi bir namý haiz olmayýp umumiyet itibarý ile biraz fazla kazýlýnca bu arazide her zaman tesadüf edilen nevidendir.

12

Abdullahýn tabakanesinin arkasýnda, þehre giden caddenin kenarýnda ve tamam ile ova da üstünkörü tanzim edilmiþ 32 derecesi hararette bir kaynaða daha tesadüf ettim. Su miktarý oldukça fazladýr. Bütün kaynaklarýn asýl ana kaynak müþtakatýndan olduklarý muhakkak olup ele geçirilememiþ ve uzun zamanlardan beri aka aka ovaya doðru mecralarýný temin etmiþtir. Ve geçtikleri yerlerde zemin sular ile karýþarak soðumuþlardýr.

Bu izahatýn doðruluðu, Chaput'un (Voyages ) de verdiði malumat ile de teyit edilmektedir. Þöyle ki, Cilimboz yakýnlarýnda elektrik fabrikasý yapýlýrken burada yapýlan kazma sýrasýnda 50 metre derinliðinde çok genç bir traverterin tabakasý tesadüf edilmiþ miþtir.Bu vaziyeti göre yamaçtan inen travetin tabakasý ova boyunca imdidat etmekte ve içersinde bulunan suyunda yukarýya doðru daha az mukavemetli bir yol buluncaya kadar bereber götürmektedir.

Kükürtlü grubuna mensup kaynaklardan yalnýz birtanesi oldukça büyük bir öneme ve baðýmsýzlýðýna saip olan Kara Mustafa dýr.Bu kaynak Lepope.Bardot.Geslin tarafýndan pek ince bir þekilde tetkik edilmiþ ve yazýlmýþtýr. Bu kaynak eski Mudanya yolu nun üst kýsmýnda Yeni Kaplýca binasýnýn temelinin dibinden ve Traverten tabakasýndan çýkmaktadýr. Fakat asýl kaynak görünmemektedir.

Yukarýdaki müdekkikler tarafýndan yapýlan bir plana göre üç kaynak mevcuttur. Fakat bunlara benim gibi ancak iki sýcak ve birde soðuk su kaynaðý görmüþlerdir. Bu üç su küçük bir binada birleþmektedir. Soðuk su kaynaðý hemen hemen hiç bir madeni efsafý veya Radyoakteviteyi haiz deðildir.

Ve sadece banyo suyunun soðutulmasý için kullanýlmaktadýr. Diðer iki sýcaksu kaynaðý saniye de 3,4 litre su vermekte olup bütün diðer kaynaklardan daha fazla Radyoaktiviteye haiz olmakla beraber Avrupanýn en meþhur Radyo aktivite banyolarý ile mukayese edilecek olursa yine gayet az Radyoaktiviten olduðu meydandadýr.

Fransýz meslektaþlarým karýþýk suda 53,4 soldaki kaynaða 58 saðdakine 53 dereceyi hararet ölçmüþlerdir.

Soðuk kaynaklarýn hararetlerini ise 16,1 derece bulmuþlardýr.

Li(Lýtivm) " (Amunyak) " Ka(Kalsyoýn) " Mð (Maðneziom) " Fe( Demir) " Mn(Mangcnez) " Al (Aluminium) " Ra(Radium) " Sol ( Bilam hamýzý Kibrit) " No(ve No2) " Cl(Clor) " F( Fluor) " Co3 H (Hamýzý Karbon) " So4 Bilama hamýzý kibrit " Si 02 ( Bilama hamýzý Silisium) "

0,00065 ________ 0,0890 0 0076 0,0007 0,000006 ________ 6,7.10-12 0 2730 _________ 0,0092 0,0018 0.5580 0,000009 0,270 (136) Cm3 13

B2 03 (Bor Tiriokid) " 0 00074 H2 S(KükürtlüMüvellidülma ) 000048 Mineral Yekünü:......................

1.565 Ben arkadaþlarýmdan birisine ölçtürdüðüm vakit her iki sýcak suyun birinde 59 diðerinde ise 61 derece bulunmuþtur. Eðer bu ölçü doðru ise hararetin son zamanlarda arttýðýný kabul etmek lazým gelmektedir ki buda gayri muhtemel deðildir. Mamafý bunun daha esaslý bir surrette tetkik etmek gerektir.

Kara Mustafa kaynaðý çok beceriksiz bir þekilde tanzim edilmiþtir. Mahfuz bir þekilde olmayan maslak kýsmý hemen caddenin kenarýnda olup mecra caddenin altýndan geçmektedir. Sularýn birleþtiði hazinede de gayet fena ve biçimsiz bir þekilde yapýlmýþtýr. Burada artýk kullanýlmamakta olan caddede parçasý kapatýlmamalý ve daha asri bir maslak inþa edilmelidir.

Her üç kaynaðýn karýþmasýndan husule gelen su içersinde Lepope, Bardot ve Gaslin aþaðýdaki tahlil rakamlarýný tesbit ölmüþlerdir.

180 derecede Tortu Litrede 0.8205 gr.

Resudu Sulfate 0.9622 K( Potasyum) " 0,0140 Na (Sodyum) " 0,1540 Li(Litivm) " 0,00045 (Amunyak) " iz halinde Ka(Kalsyom) " 0,0937 Mð (Maðneziom) " 0,0085 Fe( Demir) " 0,0007 Mn(Mangenez) " 0,000001 Al (Aluminium) " ________ Ra(Radium) " 4.10-12 Sol (Bilam hamýzý Kibrit) " 0,1967 No (ve No 2) " iz halinde Cl(Clor) " 0,0097 F( Fluor) " 0,0008 Co3 H (Hamýzý Karbon) " 0,4943 As o4 H " 0,000004 Si 02 (Bilama hamýzý Silisium )" 0,0841 Co2 0,513 (258,4 Cm3) B2o3 " 0,0009 Spektiroskop muayenesi neticesinde Sb, Ag, Cu, Sn, Ga, Ge. ve Be madenleri tesbit edilmiþtir.

Serbest mahlul halinde ise Co2 dan maada CH4 ( 0.64 Cm3) N'9,48, Argon + Kr + E X C. 1748, He + 0.00006 Ne gazlarýna tesadüf edilmiþtir. Radon ( Rn) cismine gelince karýþýk suda litrede ( 5, 64 9-10) 3,38 10-12 birinci kaynakta 9,48 ikincisinde 6,51 soðukta ise 0.05 milimikrüdür.

14

Umumi mineral yekûnu: 1.570 dir.

Bu gruba mensup olan muhtelif kaynaklarýn Radyoaktivite rakkamlarýný Lepope, Bardet ve Geslin'e nazaran burada mukayeseli bir þekilde zikretmeði faydalý buluyorum, diyerek muhtelif sularýn radon miktarlarýný yazmaktadýr.

Bunlardan : Kaynak Litrede mili Mikroküri radon Kaynarca 0.23 Kükürtlü 0.18 Kara Mustafa 5.64 " 6.64 " 9 48 Mevlevi Þeyhi Bahçesi 5.85 Eþref Bey Bahçesi 3.11 Vakýf Bahçe (Çekirge) 3.57 Litrede 10-12 gr Radyium Kaynarca 6.7 Kükürtlü 21.4 Kara Mustafa 4.0 den daha az Vakýf Bahçesi Litrede 10-12 gr. Radium 18.1 Bu mukayeselerden anlaþýldýðý gibi umumiyet itibarile bütün kaynaklardaki Radium miktarý ehemmiyet vermeðe deðecek bir derece deðildir. Buna Mukabil Radon miktarý sadece Kara Mustafa ve Mevlevi þeyhi bahçesinde esas itibarile az olmakla beraber yine oldukça mühim bir derecedir.

Buna karþýn Rodon miktarý sadece Kara Mustafa ve Mevlevi Þeyhi bahçesinde aslýnda az olmakla birlikte yinede oldukça önemli bir derecededir. Bu da gösteriyor ki Kara Mustafa daha yukarýda bulunan Kükürtlü ve Kaynarca kaynaklarýnýn hafif çözülmüþ oluþumundan olmayýp baþlý baþýna ve diðerlerinden farklý bir kaynak oluþturmaktadýr. Mevlevi bahçesi ise her halde Kara Mustafanýn bir kolu olmasý gerekir. Ýtibariyle bütün bu kaynaklar yukarýda Kaynarca için tespit edildiði gibi. Salinisch-Alkollisch kaynaklar olup ovada çýkanlarýn hemen hepsi daha yukarýlardaki Traverten yamaçlarýnda çýkanlarýn kaçaklarýndan ibarettir. Bunlardan Kaynarca suyunun kapsadýðý ve daha önceleri Kükürtlüde de bulunan Kükürtlü gazý büyük bir öneme sahiptir.

Kükürtlü Grubunun yeniden düzenlenmesi ile ilgili öneriler: Kükürtlü grubunun bulunduðu traverten yamacýnýn üzerinde yapýlacak her kazý tecrübesi bir sýcak su kaynaðý akýntýsýna rastlar. Delik veya çukurlarýn bulunduðu yerlerden buhar çýktýðý görülür. Bu da gösteriyor ki Traversten tabakasýnýn daha derinlerden kaynayan ihmal edilmeyecek kadar büyük oranda termal sularý faydalanýlaýnadan bu tabaka içinde akýp gitmektedir. Bu nedenle batý tarafýndaki kaynaklar için Hatice Sultan türbesinin biraz alt kýsmýndan ufki bir hazne açmak gerekir. Böylece yalnýz kükürtlünün iki kaynaðýný deðil ayný zamanda yüksek miktarda kükürtlü karýþýmý kapsýyan çok fazla sayýda sýcak suyu bir araya toplamak mümkün olacaktýr.

Kaynarca suyunun modern bir þekilde düzenlenmesi ve belki de su oranýnýn artmasý istcniyorsa,bu taktirde buradaki Traversten kayalarý içinde biraz daha derince bir hazne açmak yeterlidir.

15

Bu hazne her iki tarafýndan ufki olarak uzatýlacak olursa pek muhtemel olarak Kara Muslâfa.

Mevlevi þeyhi bahçesi ve diðer kaynaklarýn sularýný da içine almýþ olacaktýr.

Bütün kükürtlü grubunun kapsadýðý arazi içinde dar bir yasak bölge oluþturularak burada 1 metreden fazla olarak yapýlacak her türlü kazý için Belediye "den izin alný;* ve kontrollü olarak kazý yapýlmasý gerekir. Bu dar sahanýn dýþýnda kalan daha geniþ bir alan için do 5 metreden fazla olarak yapýlacak kuyu, bina temeli ve benzer kazýlar için yine Belediyeden izin almak ve kontrollü olarak çalýþma zorunluluðu konulabilir.

Dar ve yasak bölümde Çekirge caddesinin Hatice Sultan türbesindeki ana noktasýndan baþlayarak 300 metre güneybatý ve bir o kadar da kuzeydoðuya olmak üzere Traversten yamacýný kapsamalýdýr.

Mýntýkanýn alt sýnýrý,yamacýn ova ile birleþme noktasý olan yaný Bursa-Mudanya caddesi üst sýnýrý ile Çekirge caddesidir. Ýkinci ve daha geniþ mýntýka ise ayný saha içinde Çekirge caddesinin üst kýsmýndan ve yamacýn alt eteðinden itibaren 40 metrelik bir arazi parçasýný kapsamalýdýr. Her iki yasak mýntýkanýn kesin planlarýný ancak yerinde ve bir tapoðrafýn yardýmýyla yapýlabilir.

Bu mýntýkalar içinde yapýlacak ve yapýlmasýna müsaade edilecek çalýþmalarda eðer arazinin bünyesinde veya suyun miktarýnda bir deðiþikliðe rastlanacak olursa derhal çalýþmayý durdurarak uzmanlar tarafýndan gerekli araþtýrmalar yapýlmalýdýr.

Profesör Salamon Kalvi Çekirge sulan hakkýnda da aþaðýdaki görüþlerde bulunmaktadýr. ÇEKÝRGE GRUBU Çekirge kaynaklarý ,Eski kaplýca, Çclikpalas, Askeri hastane ve Çekirgdeki bir otel, banyo ve hususi evlere daðýlmaktadýr.Asýl kaynaklanýl bulunduðu arazi eski dað sinsilesine ait Sedimanter ve Volkanik Neoðenlerden müteþekkildir. Çekirgeden buraya giden bir cadde üzerinde bir noktada Phylýtc tabakasýna tesedüf edilmektedir.

Kaynaðýn bulunduðu sahada bir çok tatlý su tesallübü ile karýþýk kum ve kireçten oluþmuþ Neogen tabakalarý mevcuttur. Çekirgeden Uludaða çýkan cadde üzerinde Volkanik Tuffe1er ve onun üzerindede Lüporit levhalarý görülmektedir. Burada da Travertin eski dað silselesinc bir yamaç teþkil etmektedir.

Fakat mevcut asýlkaynaklarýn Neogen tabakasýnýn yarýklarýndan kaynadýklarý anlaþýlmaktdýr. Bu kaynaklarda. Kükürtlü grubunda olduðu gibi hala bugün bile Kireç teressübatý yapýlmaktadýr. Þimdi ayrý ayrý kaynaklarý, dolayýsýyla kaynak gruplarýný tetkik edelim: A) Vakýf bahçesi: Etrafý birçok evlerle meskun bir yerde bulunan bu bahçede tahminen 15.m uzunluðunda bir hazinede çeþitli kaynaklar toplanmýþtýr. Bu hazine aþaðý yukarý doðudan batýya doðru uzatmakta ve doðuya doðru tevci edilmiþ tarafýndan Küplüce sokaðýna doðru ilerlemektedir.Fransýz mütehassýzlarý bu hazinedi toplanan karýþýk suyu 45.3 olarak ölçmüþlerdir. Ben 43.44 olarak buldum. Çeþitli kaynaklar biraz deðiþik olsada ayný hararet derecesine sahiptirler. Lepope ve arkadaþlarý üç muhtelif kaynakta 40,44 ve dolayýsý ile 46 derece tespit etmiþlerdir. Çelikpalas oteli ile onun sýcaksýý banyolarýna giden su doðrudan doðruya bu bahçeden geriye kalan kýsým caddenin altýndan geçerek bir maslak'a (Münir paþa taksimine) akmaktadýr.Ki,buraya ayný zamanda ileride incileyeceðimiz (Zeyini nine) kaynaðý Erkeksuda akmaktadýr. Su bu maslaktan doðrudan doðruya otellere veya bunu istimal etmeye mezun evlere daðýlmaktadýr. Vakýf bahçe suyunun bakteriyolojik tahlilleri etrafýnýn çok fazla meskun evlerle dolu olmasýna raðmen her zaman için temiz ve mükemmel bir halda bulunduðu neticesini vermiþtir.

Lepope ve Bardct ve Geslenin yaptýklarý tahlillere göre Vakýf bahçe suyu aþaðýdaki tahlili rakamlarý ihtiva etmektedir.

16

VAKIF BAHÇE 180 derecede Tortu Litrede Kükürt Bakiyesi % K( Potasyum) " Na (Sodyum) " Li(Litivm) " NH4 (Amunyak) Ka(Kalsyom) " Mð (Maðneziom) " Fe( Demir) " Mn (Mangenez) " Al (Aluminium ) " Ra(Radium) " So4 (Bilam hamýzý Kibrit) " No3(ve No2) " Cl(Clor) " Co3H " As o4 H " Si 02 (Bilama hamýzý Silisium) " Co2 " B2 o3 " Mineral Yekünü "

0.3576 0.4517 0,0034 0,0282 0,000047 ----------0,0637 0,0205 0,00049 0,000004 0.00006 6,5. 10-12 0.0551 -------------0.00035 0.3056 --------------0.0375 0.057 --------------0.5756

gr.

Spektreskopik muayene neticesinde mevcudu / Að Cu, Su, Ca, Ge, M, Pb. Ti madenleri bulunduðu anlaþýlmýþtýr.

Mahlüldeki serbest gazlar So2 den maada, CH4 0.67 Cm3 Na 13, 36, Argon + Ký izi/c 0.324, He + Ke 0.0001 Rn 2,14. 10-12 ( 3,57. 10-9 Curies) Görülüyor ki, Mineral miktarý yekünü Kükürtlü grub kaynaklarýnýn çok gerisinde kalmaktadýr. Buna mukabil kireç miktarý oldukça yüksek Maðneziom miktarý ise tamamý ile Kükürtlüdekilerinden çok fazladýr.

Bu farkýn terapatik bir tesiri olmasý da düþünülebilir Ayný zamanda PH bakýmýndan da bu iki grubun birbirinden farklý olduðunu Fransýzlar tarafýndan saptanan aþaðýdaki rakkamlar göstermektedir..

KAYNARCA 6.8 PH KÜKÜRTLÜ 7.0 PH KARA MUSTAFA 7.0 PH MEVLEVÝ BAHÇE 7.0 PH VAKIF BAHÇE 7.4 PH Vakýf Bahçe sularýnýn miktarý tecrübelerime dayanarak 24 saatte 891 ton yanisaniyede 10 litredir.

B) Zeyni Nine Suyu( Erkek su)

17

Vakýf Bahçe nin 65 metre Kuzey doðusundaki bir evin avlusundan vakýf bahçe suyunun aktýðý maslaða dökülen Zeyni Nine Suyu kaynamaktadýr. Memba mahaleli tahminen 2-3 metre derinliðinde olarak çamurla sývanmýþtýr.

Baþka suni tedbirlerin alýnmýþ olmadýðý görünmektedir. Esasen menba bir nevi hazine teþkil ekmiþ bulunmaktadýr. Buda diðeri gibi bir kayadan çýkmaktadýr harareti söylendiðini göre 36-37 derece Ýhsan beye nazaranda 42 derece kadardýr. Suyun macerasý bir nevi kanal halindedir. Suyun miktarý Ýhsan beyin vermiþ olduðu bir hesaba nazaran saniyede 2,33 metredir.

Menbadan bir kaç adým ileride adi bir ayak yolu bulunmaktadýr ve bunun kanalizisyonu mevcut deðildir. Bir sebeble burada büyük bir sari hastalýk menbayý tehlikeye sokmaktadýr diyerek buranan saðlýk koþullarýna kavuþturulmasýný istemektedir. Bunu saðlamak için bu evin mutlaka satýn alýnmasý yýkýlmasý, menbanýn daha modern bir þekilde tanzimi ve saðlýk açýsýndan mükemmel bir mecra ile maslaða nakli lazýmdýr.

Aksi takdirde birgün tüm çekirge epidemie salgýnýna tutulabilir. Bu menbanýn pek uzak olmayan bir mevkiinde neogen kireç tabakasý mevcuttur ki, buda menbanýn neogen yarýklarýndan çýktýðýný kanýtlar.

C) Küplüce Ayný istikamette bir kaç yüz adým gidilecek olursa bir bahçe kapýsýnýn önünde küplüce kaynaðý görülür. Gayet iptidai bir þekilde bulunan bu kaynaðýn su miktarý saniyede 1-1/2 litre ve harareti 37 1/2 derecedir. Bununda etrafýnda neogen mevcuttur. Burada serbest bir vaziyette bulunan bir kreç taþý parçasýnýn içinde Helik Pomatissa benzeyen büyük bir Helicide gördüm.

D) Ýncir Dibi Yamaçta aþaðýya doðru inilecek olursa burada da sýcak bir su kaynaðýna tesadüf edilir. Fakat burasý benim ziyaretim sýrasýnda susuz olduðundan tetkik edemedim. Hararet derecesinin tahminen 3637 derece olduðunu söylüyorlar.

E) Garipler Yamaçtan daha aþaðý inilecek olursa kýþlalara pek yakýn bir mesafede ve fakat onden biraz daha yüksekte zeminden dört köþe ve derince bir çukur peyda olmuþturki buradan bir su kaynamamaktadýr.

Bu suda da 36-37 derece sýcaklýk ölçebildim. Miktarý tahminen saniyede 1 litreden daha az olsa gerekir.

Rýza Remon beyin anlattýklarýna göre vakýf bahçede yapýlan bir boyama tecrübesi sýrasýnda Garipler menbasýnda boyalý olarak akmýþtýr. Bu hale nazaran Garipler ve pek muhtemel olarak incir dibi menbasý sadece yukarýdaki çekirge sularýnýn kaçýntýsýndan ibarettir. Garipler teravertin tabakasýný havi yamaç üzerinde akmasý sýcak su menbasýnýn tahtelarz inþikaklar yapmýþ olmasý imkan dahilinde olarak göstermektedir diyerek çekirge mýntakasý sýcak sularýnýn durumunu açýklayarak çözüm önerileriyle birlikte bazý tavsiyelerde bulunmaktadýr. ÇEKÝRGE GRUBUNUN DAHA ÝYÝ TANZÝMÝ ÝÇÝN TEKLÝFLER Her þeyden evvel Vakýf bahçe ve Zeyni nine menbalarýnýn hemen yakýnlarýnda bulunan evlerin satýn alýnarak yýkýlmasý lazýmdýr. Þayet fazla masraf olmasý yüzünden bunun derhal tatbikine imkan olmazsa hiç olmazsa asri bir kanalizasyon tertibatý ile zemin ve kalýn mecralar vasýtasýyla tahaffuz çareleri aranmalýdýr.

Otel ve banyolardan akan su tabii mecralar vasýtasý ile ovaya sevkedilebilir. Bu taktirde orada bu suyu tasviye etmek ve ya ovadaki tarla ve bahçelerin sulanmasý için kullanmak mümkündür. Birinci halde yapýlacak bir kanal ile Nilüfer nehrine akýtýlabilir.

Zeyni nine ve Vakýf bahçe mevkilerine tesahup edilir edilmez maslaðýn etrafýndaki sahanýn derhal kaya tabakasýna kadar kazýlmasý lazýmdýr. Bu suretle bugüne kadar elde edilemeyen ve tahta zemin akýp giden birçok yeni menbalarýn meydana çýkmasý çok muhtemeldir.

18

Böylece bunlarýn hepsini bir araya toplamakta mümkündür. Bu keyfiyet Zeyni nine içinde böyle ise de Küplüce için pek emin deðilim. Zira yükseklik nispetlerini iyi bilmiyorum. Zeyni ninenin Vakýf bahçeden daha soðuk olmasýna raðmen ve menbanýn arza yakýn bir mesafede oldukça uzun bir mecrayý havi olmasý bulunmasý muhtemeldir. Eðer buradaki su miktarýný bir kýymet verilerek arttýrýlmasý istenilirse suyun kaynaðýnýn belirlenmesi gerekmektedir. Burada da lüzumlu bir memnu mýntaka ( saldý bölge) meselesine gelince, buranýn yeniden tanziminden sonra menbalarýn yakýnlarýndaki zeminin hiçbir suretle iliþilmemesi gerektiði bilinmelidir. Bu gibi þeylerin ancak yetkililerce yapýlmasý gerekmektedir.

Fakat buna raðmen menbalarýn uzaklarýnda dahi kuyular ve derin çukurlar açmak arazi ve menba için risk taþýr.

Ancak gerekli kazýlarýnda suyun kaynak istikametinin tayininden sonra yapýlmasý uygun olabilir.

Bu mýtakaya vaziyete uygun birþekil verebilmek için ise evvela yukarda anlatýldýðý þekilde kazma ve meydana çýkarma yapýlmalýdýr. Buda suyun mecra istikametinden sonra mümkün olabilir, Ýç ve dýþ membu mýntakalar mutlaka menba yarýðý istikametinde uzatýlmalýdýr.

Bursaya her geliþinde yaptýðý tetkiklere beni de yanýnda götüren deðerli prof. Salamon Kalvi Bursa ovasýndaki artezyenler hakkýnda ki raporunuda aynen yazmayý uygun buldum. Prof. Raporuna devam ediyor: BURSA OVASINDAKÝ KUYU VE ARTEZYEN KAZMALARI: Bursa ovasý eski bir merkez körfezi olup, meydana gelen yer hareketleri nedeniyle batýdan Abolyont gölünden, doðuda ise inegöl ovasýndan ayrýlmýþtýr. Ovanýn zemin kýsýmlarýnýn derin yerleri çekirgede görülen Genç'in tatlý su terressubatýndan müteþekkil olmalýdýr. Onun üzerindense daha genç deniz taressubatý ve eski göllerin kalýntýsý tatlý su tabakalarý ve bugün bile ovada bulunan nehir ve çaylar ve bilhassa Nilüfer bulunmaktadýr.

Uludað yamaçlarýndan kuzeye doðru yýkýntý tepeleri ovaya kadar uzanmaktadýr. Burdan varýlacak sonuçsa tabakalar üzerinde yapýlacak tetkikte kum, kil, toprak ve çakýla rastlanacaktýr.

Bu tabakalarýn hemen altýnda ve bazen pek az derinlerde yaðmurla her zaman ve doðrudan doðruya tegaddiye edilen zemin suyuna tesadüf etmek mümkündür.

Bu zemin sularý ayný zamanda civardaki derelerden de su almakladýr. Bu en üst tabakasý alelade kuyularýn sularýný teþkil etmektedir. Bunlar ekseriya mülevves olup kurak yazlan ekseriya kururlar.

Daha derin tabakalara inilecek olursa buruda ki sular uludað yamaçlarýndaki yarýklardan sýzarak buraya gelmiþlerdir. Bu sular tazhikli olup kazýldýðý takdirde arteziyen suyu elde edilir.

Tazyikin fazlalýðý suyun daðýldýðý yarýk ile kuyunun açýldýðý yer arasýndaki irtifa farkýna dayandýðý tarafla ovanýn güney tarafýnda ve Uludað a yakýn olan yerlerde ovanýn kuzey tarafýndaki (Gemlik Körfez ile ovayý ayýran) daðlar bölgesine yakýn yerlere nazaran tazyik daha fazladýr.

Uludaða daha yakýn yerlerde hafriyat yapýlacak olursa kazýlan yerin yýkýntý tepesi olduðu anlaþýlýr. Nilüfer deresi ovadaki akýþýný deðiþtirmiþ bulunmaktadýr. Bu da Nilüferin dað eteklerine yakýn olan yerlerde daha þelaleler oluþtuðu ve buradan uzadýkça süratini arttýrdýðýný göstermektedir. Buna göre Nilüfer, eteklere yakýn yerlerde daha fazla Kil, buradan uzaklaþtýkça daha çok Kum ve Toprak oluþturmaktadýr. Kilin kalýn kum ve topraða göre daha az bulunduðuna göre Uludað eteklerine yakýn yerlerde Arteziyen hafriyatý yapmak bir yarar saðlamýyacaktýr.

Elektrik fabrikasý tarafýndan yapýlan 3 arteziyen hafriyatýnýn Merinos fabrikasýnca yapýlan diðer 5 hafriyattan daha az su vermesinin nedenleri de bunlar olsa gerekir.

19

Tazyikin fazlalýðý suyun daðýldýðý yarýk ile kuyunun açýldýðý yer arasýndaki irtifa farkýna dayandýðý tarafla ovanýn güney tarafýnda ve Uludaða yakýn olan yerlerde ovanýn kuzey tarafýndaki (Gemlik Körfez ile ovayý ayýran) daðlar bölgesine yakýn yerlere nazaran tazyik daha fazladýr.

Uludaða daha yakýn yerlerde hafriyat yapýlacak olursa kazýlan yerin yýkýntý tepesi olduðu anlaþýlýr. Nilüfer deresi ovadaki akýþýný deðiþtirmiþ bulunmaktadýr. Bu da Nilüferin dað eteklerine yakýn olan yerlerde daha þelaleler oluþtuðu ve buradan uzadýkça süratini arttýrdýðýný göstermektedir. Buna göre Nilüfer, eteklere yakýn yerlerde daha fazla Kil, buradan uzaklaþtýkça daha çok Kum ve Toprak oluþturmaktadýr. Kilin kalýn kum ve topraða göre daha az bulunduðuna göre Uludað eteklerine yakýn yerlerde Arteziyen hafriyatý yapmak bir yarar saðlamayacaktýr.

Elektrik fabrikasý tarafýndan yapýlan 3 arteziyen hafriyatýnýn Merinos fabrikasýnca yapýlan diðer 5 hafriyattan daha az su vermesinin nedenleri de bunlar olsa gerekir.

Ovadaki arteziyen suyu bulunabilecek derinlikler pek çok olabilir. Mudanya Caddesi üzerindeki bahçede Tabak Abdullah tarafýndan yapýlan bir arteziyen hafriyatý 20 -24 metre derinliðinde, 20 derece sýcaklýkta ve kendi ölçüme göre 39 saniyede 18 litre su vermektedir. Fakat bu su çok yüksek bir sýcaklýkta deðildir ki, bu da bir çok sýcak su kaynaklarýna karýþtýðýný göstermektedir.

Zira Bursa'nýn senelik yaklaþýk sýcaklýk derecesi daha aþaðý olup 14,6 derecedir. Hakikaten yukarýda da söylediðim gibi tabakhanenin binasýnýn arkasýnda bulunan bahçesinde 32 dereceli bir termal su kaynaðý mevcuttur.

Bu her iki noktada Çelikpalas ýn biraz aþaðýsýnda bulunmasý dolayýsýyla Teravertin tabakasýnýn buraya kadar geldiðini gösterir.

Genellikle Bursa'nýn hemen yakutlarýnda yapýlacak hafriyatta ancak çok derinlerde su bulmak mümkün iken, Gölbaþýnýn batýsýndaki bölgede yaklaþýk 30-40 ve 50-60 metre derinliklerde bol miktarda arteziyen tazyikine rastlamak mümkündür. Fakat ovadaki durumun ne kadar deðiþik olduðu aþaðýdaki açýklama göstermektedir.

Elektrik fabrikasý tarafýndan hafriyatta ancak 97 metrede su bulunurken, diðer hafriyatta 26 metrede su bulunmuþtur. Her ikisinide tulumba aracý ile su miktarýný artýrmak mümkündür. Merinos fabrikasýnda yapýlan 5 arteziyen hafriyatý hep beraber saniyede 86 litre su vermekte imiþ, derinlik yaklaþýk 86 metredir.

Gelecek için þunu belirtmek isterim ki , ovanýn her tarafýnda artezyen suyu bulunabilir. Fakat bu suyun hiç bitmeyeceðini düþünmek hatadýr.

Zemin, civarýndaki dað yamaçlarýndan gelerek yarýklar nedeni ile ovanýn tabakalarý arasýna giren su miktarýndan fazlasýný veremez. Bu nedenle hafriyatý birbirine çok yakýn yapýlmamalýdýr. Aksi taktirde bir kuyu, diðerinde bulunan suyun bir kýsmýný alabilir. Þurasýný da göz önünde tutmak gerekir ki dünyanýn her tarafýnda artezyen mýntakalarýnda, tazyik ve su miktarý azalmaktadýr. Bursa gerek içme suyu bakýmýndan, gerekse kuyu açmak sureli ile elde edilecek Ýrrigation bakýmýndan bütün anadolu þehirlerinden en iyi durumdadýr.

Denizin hemen yakýnýndaki 2500 metre yükseklikteki Uludað büyük bir yaðmur ve kar kapanýdýr.

Yalnýzca dere ve çaylarý beslemekle kalmaz topraðýn derinliklerinede su salarak arteziyen sularýnýn yaþamasýný temin eder.

Hatta Bursa sýcak sularýný bile uludaða borçludur. Yere deðen sularýn bir kýsmý büyük çatlaklar vasýtasýyla çok sýcak derinliklere inmekte, burada ýsýndýktan sonra tekrar sýcak su olarak yukarý çýkmaktadýr, Eðer suyun hararet derinliðini jeolojik olarak hesaplayacak olursak 84 derece olan kaynarca suyunun (2070) metre derinliðe kadar indiði görülür. Þöyle ki; Kaynarcanýn sýcaklýðý 84 derece . Bundan Bursaýun senelik vasati suhuneti olan 14.6 dereceyi çýkarýrsak. Asýl hararetin bakiyesi 69.4 derece olur. Herbir derece için 30 metre derinlik esas olduðuna göre: 30x69 + 2070 metre.

20

Çekirge nin volkanik taþlan suyun ýsýnmasýnda etken deðildir. Belki rakamsal bir deðiþiklik olabilir. Fakat asgari derinliðin 2000 metre olduðu kesindir diyerek raporunu bitirir.

Deðerli prof. Yeni ve eski kükürtlü, pýnarbaþý, uludað ve inegöl hoylat ýlýcalarýnýn tahlillerini yaptýrmýþtýr.

1- Dr. Sehrödcr tarafýndan yapýlmýþ olan spektral analitik tayini: Eski menbada çok hafif bir koku hissedilmekle beraber H2S analitik yoluyla ispat edilememiþtir.

2- PINARBAÞI Tahlil boy Thielman tarafýndan yapýlmýþtýr ve aþaðýdaki sonuçlara varýlmýþtýr.

Tebhir bakiyesi 0.31 gr/L Tekils bakiyesi 0.27 PH 6.7 K Eser Ca 0.095 Mg 0.01 Fe Eser Al Eser So4 0.02 Sý 0.06 Sio 0.011 Serbesaxt asit karbonik 0.021 HG03 0.239 Mecmu sertlik 15.6 Karbonat 15.2 No3,N02,NH3 yoktur Analizden anlaþýlacaðý gibi bu çok iyi bir içme suyudur. Biraz sert olmasý ile birlikte, Ýçilmesinde hiçbir sakýnca yoktur.

YENÝ - KÜKÜRTLÜ ESKÝ KÜKÜRTLÜ TAHLÝLÝ YAPAN THÝELMANN LEPAPE,BARDET,GESLÝN Hararet derecesi 77 69 Tehbir bakiyesi 0.92gr/L 0.980 Teklis bakiyesi 0.83 ?

PH 6.4 7.0 Na 0.193 0.2070 K 0.017 0.0170 Ca 0.050 0.0897 Mg 0.01 0.0084 Fe 0.003 0.00014 Al Eser 0.00004 S0 4 0.28 0.2530

21

CL 0.017 0.0085 SÝO 2 0.101 0.109 Serbest co 2 0.011 0.090 HC0 3 0.312 0.5564 Sertlik 9.3 (ALMAN) NO 3, NO 2, BU,S YOKTUR YOKTUR Lt 0.00007 den daha küçük 0.00059 Yalnýz malum birkaç endüstri için (tabakhaneler, boyahaneler,) için sert bir su olduðundan ya izale olunmalý, veyahut daha yumuþak olan sular kullanýlmalý.

3- ULUDAÐ MENBAI (otelin) Tahlili yapan Thielman Tehbir bakiyesi 0.054 Teklis bakiyesi 0.043 PH 6.3 Na 0.003 K Yoktur Ca 0.011 Mg eser Fe 0.001 Al eser So 4 eser Cl 0.007 Sio 2 0.008 Serbest CO 2 eser HCO 3 0.032 Mecmu sertlik 1.50 NO 2,NO 3,NH3 yoktur Bu fevkalede güzel bir içme suyudur. Fakat radyo aktivite bakýmýndan tahlil etmek icap eder.

4- ÝNEGÖL HAVALÝSÝNDE BULUNAN (HOYLAT)KAPLICALARI Bu numune Bursa Belediyesi memurlarýndan biri tarafýndan dikkate alýnmýþ ve M.T.A laboratuvannda Bay Thielman tarafýndan talilil edilmiþtir. Bu kaynaðýn þifai tesirleri mevcut olduðu düþünüldüðü için. Spektral analitik tayini dikkatle yapýlmýþtýr.

Analiz neticesi þudur.

Tehbir bakiyesi 0.53 gr/L Teklis bakiyesi 0.46 PH 7.0 Na 0.013 K eser Ca 0.116

22

Mg 0.01 Fe 0.002 Al eser S0 4 0.21 CL 0.0004 Serbest CO 2 0.0007 Sio 2 0.032 HCO 3 0.122 Sertlik 16.2 Karbonat sertliði 7.4 NO 2, NH 3, Br, S, Se, B, As, Sb, analiz yoluyla ispat edilememiþtir Bu analiz hakkýnda Dr. Sehröder þöyle demiþtir Mahlülün Li muhteviyatý 0.00007 den daha küçük olmalýdýr. B,As,Sb,mcvcut deðildir. Bu elemanlarýn dereceleri mutlaka 0.01 siklet yüzdesinden daha ufaktýr. Hýfsýzsýha laboratuvarýndaki daha Önce yapýlan tahliller þu neticeleri vermiþtir.

Reaksiyon Nötr Koku Yok Tadý Normal Hararet derecesi 41 Tebhir bakiyesi 0.5296 Teklis bakiyesi 0.0264 K Na miktarýna dahildir Ca 0.1202 Mg 0.0068 So 4 0.2220 H 2 StO 3 0.0460 Klaviya (1000 cm3 menba 2.8 Normal hel Her iki tahlilde birbiriyle uyumludur. Fakat iki analizde þifa tesirleri hakkýnda bilgi vermemektedir.

Menba Scheller tarafýndan (Akratot) ýlýcasý olarak nitilendirilmiþtir. Bu tür ýlýcalarýn þifa tesirlerini ön safha radyoaktiviteden aldýklarý için, ( gastein) menbaýn ve çevresinin radyoaktivite bakýmýndan incelenmesi gerekir.

Hallolmuþ radyom her halde 0.2 S04 den fazla olamasa da burada daha büyük miktarda RadonEmanation bulunmasý beklenebilir. Diyerek Oylat kaplýcalarýnýn hassasiyetini belirtmiþtir.

23

SONUÇ Yazýlarýma baþlarkende arzettiðim gibi yukaradaki yazýlarým 1942 yýlýnda kitap olarak basýlmýþ ve o günkü þartlara göre yazýlmýþtý. Çekirge sýcak sularýnýn ýslahý ve pik boruya tahlili 1951 yýlýnda Sayýn Vali Cahit Ortaç ve 1954 yýlýnda Sayýn Vali Ýhsan Sabri Çaðlayangil gözetiminde yapýlarak sularýn temiz bir þekilde hamamlara akýtýlmasý gerçekleþmiþtir.

Dr. Prof. Wilhelm Salamon Galvi nin raporu ve tavsiyeleri üzerine harekete geçen belediyemiz bîr çok araþtýrmadan sonra 1946 yýlýnda Sayýn Vali Haþini Ýþçan zamanýnda (Kýrkpýnarlar) suyunun modern tesisatla þehre getirilmesi baþarýlmýþtýr.

1954 Yýlýnda Vali Çaðlayangil zamanýnda da saðlýksýz bir þekilde evden eve taþýnan ( Pýnarbaþý) suyu kaptaj, depo ve þebeke yapýlarak þehrin ihtiyacýna sunulmuþtur.

1967 senesindeki çekirgeden Çelik Palasa dað yolundan gelen sýcak su hattý iptal edilerek pik borular yoluyla modern bir þekilde Çelik Palasa getirilmiþtir.

ÝHSAN ÜZER 1969 BELEDÝYE SULAR MÜDÜRÜ

24

Muradiye mah. tarihi çeÞme

BURSA ÝÇME SULARI Tarihçesi Bursa tarihi ve büyük günlerinden birini Uludað dan Kýrkpýnar yaylalarýndan yeni ve en güzel içme sularýný sinesine alma törenini kutlarken, bugün hatýrasý olarak bu yazýlarý neþir ediyoruz.

Bitinya Olimpinin veyahut da halen ufak bir köy (Misi köyü-Bursa garbý cenubisinde 7km) adýný taþýyan bu efsanevi daðýn (Mezi Olimpi) eteðinde kurulu bugünkü Bursa þehrinin içme sularýnýn tâbii haznesi olarak tarihsel varlýðýný Bursa içme sularý, konuyu alýndýðý ilk planda bu dað gözümüze çarpmaktadýr.

Eski devirler Bu güzel ve engin ülkeleri ihata eden Uludað ýn yüksek yaylalarý, yer yer gümüþ gibi derelere ve altýn gibi topraklar arasýndan çýkan kaynak sularý ile bezenmiþtir. Bir zamanlar Bursa (Eski Prussa veya Prosyas þehri) sitesini kuran ve yaþatan insan kümeleri, en güzel havayý teneffüs eden ve en güzel sularý içen, þarkýnýn su zevkini en baþta tutun bu evlatlarý içinde bulunduðumuz bu topraklarýn ve þehrimizin ihtiyaçlarý arasýnda sularla çok uðraþmýþlardýr. Eski çaðlardan beri kocaman ve gür pýnarlarý, Pýnarbaþý sularý mebzulen sinesinde bulmuþ olmasýna raðmen daha lezzetli ve daha güzel sulara olan iþtiyaklarýný ve ihtiyaçlarýný her vakit ve her devirde aramýþ durmuþlardýr. Böylelikle ilk sitadele (iç hisara) giren Pýnarbaþý kaynaklarý ve Pytea ya ( Çekirge nin Romalýlar zamanýndaki ismi) inen eski Çongara (Eski ismi Chiomara-Çomara) [1] sularý ve üç faslý eski Bursa sitesini besleyen diðer sularý kalkerik ve hele Pýnarbaþý sularý karstik bir bünyeye raci olduðundan eski zamanlardan beri kabalýklarýný muhafaza eylemiþler ve daha güzel, hafif, lezzetli kaynaklar yanýnda serinliklerinden baþka bir rüchan vasfý bulamamýþlar. Eski çaðlardan beri þark çocuklarý organoleptik mümtaz bir hususiyet ile hafif ve lezzetli sulara karþý olan temayül ve raðbetlerini tarihin her devrinde göstermiþ bulunmaktadýrlar.

Uludað ýn Olympus un garbýndaki sýrtlarla Bursa ya inen vadileri ve sahalarý eski Bitinya devrinden beri Odrisos ismiyle anýlmaktadýr. Bizans ta bu kelimeyi benimsemiþ ve kullanmýþtýr. Bu kelimede iki su, iki dere mefhumu mündemiçtir ki bugünkü Bursa mýzýn garbýndaki Çilimsus veya Çilimbos ve þarkýndaki Drisos, yani þimdiki isimleriyle Kocanrip ve Gökdere ve Bursa sularýna ait etimolojik varlýklar þunu tespite bizi götürmektedir:Bu isimlerdeki (Bos) ve (Sos) veya (us) ve (Sus) süfiksleri bugün [1] Çinyomara gayet güzel kahraman bir kadýnýn ismi olduðu ve Misi diyarýnda buna ait þarkýlar ve þiirler dolu bulunduðunu Roma müverrihlerinden TÝT-LÝV yirmi iki asrý evvele istinaden bahis etmektedir. Güzellikle kahramanlýðýn sembolü olarak mitoloji durumu taþýyan Chiomara diyarýnda Roma istilacý askerlerine karþý iffetini nasýl muhafaza ederek Romalýlara galip geldiðini Polybe 22. risalesinin 24. sahifesinde bahis mevzu etmektedir. Bir misline daha tarihi kadimin sahifelerinde rastlanmayan bu kýsmen mitolojik hikaye, maðaralar içersinde beyaz köpükleriyle dalýp çýkan yer altý sularý da bu ilk efsanelerle literatüründe yer almaktadýr.

Speleogie denilen maðaralar ilrainin büyük inkiþaflara malik olmadýðý devirlerde de ilmin mühim bir rüknü olan kalkerik sularý, düþerken çaðladýklarý yerlerde kalker bürümcüklerine sarmalayan ve Venüs Saçlarý yaratan sularýn mitolojik izleri Olympus sularýný Elize de Reklüs ün Ýnkaya maðara sularýný garp ilim edebiyatýna veren son neþriyatý ile görmekteyiz. Çomranýn yukarýdaki eserlerde mevzubahis olan beyaz saçlarýný, bugün izleriyle hala çaðlamakta bulunan bu sulara telmih eden hatýralardýr.

1

dilimizde yaþayan su fonemi ile ayný olduðu ve bizlere kadar tarihi izleri gelen bu toprak evlâtlarýnýn Türk ulusunun Tin[2] denilen bu oymaðý ile asýrlarca evvel iyi suya aþýk yegâne bir bodunu parçalarý ile meskun olduðunu görmek kabildir. Ýki yüz sene evvel Bursa da yazýlmýþ olan ve Bursa sularý ile ilgili malûmat dolu bulunan bir yazma kitapta çok karakteristik olan þu satýrlar þayaný dikkattir: Þark ve garptaki iki dere ile (Gökdere ve Çilimbos deresi ile) üç fasla ayrýlan ve üç hörgüç üzerine bina edilmiþ bulunan Bursa iki cins ve neviden sulara sahiptir. Bunlardan birisi Pýnarbaþý sularýný kullanan mahallelerde eskiden beri köpek bulunmadýðý ve buradakileri köpek dalamadýðý bir sýfatý mümeyyize olarak yazýlýyor ve deniyor ki bu suyu içenler inmeye (nüzule ve kan damarlarýnýn sertleþmesine) daçar olmalarý bunlarýn deðnek ve asa veyahut koltuk deðnekleri kullanmalarý icap edeceðini ve köpeklerin de bu deðneklerin yanýndan kaçacaklarýný ve dalamayacaklarýný yazar. Daha hafif ve iyi olan Gökdere sularýný içenlerin ise evine hýrsýz girmeyeceðini ilave eder. Çünkü bu sularý içenlerin sabahlara kadar öksüreceklerini ve hýrsýzýn ise uyanýklarýn yanýnda yaþamayacaðýný bildirmektedir.

Bu kadar eski ananeleriyle çeþitli ve çok sularý ile eski devirlerden beri tanýnmýþ olan Bursalýlarýn iyi sular aramakla ve getirmekle þehirlerini su bakýmýndan zenginleþtirmeye bezendiklerini gösteren misaller bulunmaktadýr. Þarkýn en büyük ve cihanýn en þöhretli su þehri olarak benliðinin ilk izlerini açýkladýðýmýz Bursa mýzýn evlâtlarý daima zevki türapla en güzel sularý bulmaya ve þehirlerine getirmeye uðraþmaya koyulmuþ bulunmaktadýr. Bunun son mektup ve vesikalý izlerini Osmanlý Türklerinin buraya sahip olduklarý tarihlerden beri þöylece bulmaktayýz: Osman oðullarý Bursa ya geldikleri zaman eski su tesisatýný daha ziyade tevsie ve termime baþlamýþlar ve günbegün kale duvarlarý içine sýðýnarak senelerce tedenni eden þehrin tevessü ve inkiþafýný sularý ile temin ve tehvine koyulmuþlardýr. Gökdere baþýnda Maksem mevkii Bursa þehrine sularý giren bir istasyonu vazifesini eski zamanlardan beri görmüþ bulunmaktadýr. Muradý Hüdavendigar zamanýnda Gökdere içinden çýkarak Hisara saraylara kadar gelen saray suyu membalarý (789) tarihlerinde onarýlmýþ ve bu zamanlarda Uludað taraflarýndaki daha hafif ve güzel sular aranarak buralara el uzatýlmýþ bulunmaktadýr.

Yýldýrým bu güzel sulardan ilk uzun yollu suyu Maksem altýndaki Temenyeri ve Çinkolu Kahve civarýndaki evvelce bugünkü Belediye binasýndan geçen Gökdere akýþýný o zamanki Tahtakale surlarýndan aþarak daha þarka derivasyonlayan büyük ameliyatý yapmýþ, hala derenin dört buçuk asýrdan beri10 metre oyduðu vadiyi þark mahrut sahasýna atan setlerin ikiþer metre kalýnlýðýnda yýkýk asarýný gördüðümüz diyarlarla, sudan kurtardýðý bugünkü Bursa mýz merkezi sýkletini yapmaya baþlamýþ idi. Yýldýrým kendi ismini taþýyan bu sahaya mahalleler yaptýrarak þehir tevsi ederken bu güzel sulardan Akçaðlýyan membalarýný kapte ederek ilk uzun menzilli künk su yolunu müteaddit maslak ve menhülerle Yýldýrým Cami ve mahallesine (800) tarihlerinde getirmiþ bulunuyordu.

[2]

Tinler veyahut da Cinler eski tarihin Anadolulu oymaklarýndan birinin ismidir. Bunlarýn bir kýsmý daðlarda iki ki

bunlara Vitinler veya Bitinler derlerdi. Eski Roma eyaletlerinden biri olan Bursa civarýndaki Bitinya bunlarýn vatanýdýr. Diðerleri de denizlere yakýn yerlerde yaþayan Tinlerdi ki bunlar da ülkelerine Maryatinya ve kendilerine Marya tin derlerdi.

2

Daha sonralarý (834) hicret ve 1430 milat tarihlerinde Timurtaþ Paþazade umur beyin yine Uludað dan o zamanki Keþiþ Cebeli nden þehre ve yeni yapýlan tevsi edilmekte bulunan þark mahallatýndan surlarla Devrengeç sularýnýn kendi cami ve kütüphanesine mahallesi ile civarlarýna akýttýðý görülür.

Yavuz Selim (918-920) hicret tarihlerinde Zeyniler mahallesi denen Fatih devrinden beri inkiþaf etmiþ bulunan þimdiki Palas düzünün bulunduðu Kaplýkaya vadisi sýrtlarýndaki eski asarý mebzulün taþýyan ve su kaynaklarý mebzul yerlerde Abý Hayat membalarýný hatta yanma hamamlar yaptýrarak ve sularý vücuda getirdikleri ve buralara yazýn yaylaklar otlaklar kurulduðu görülmüþtür. Hatta bu güzel sularýn suladýðý Zeyniler zaviyesi (sitesi) cihanýn en büyük Türk padiþahý olan Fatih Mehmet in Asrýmýn imamý Âzamýdýr elyevm onunla iftihar ediyoruz. Diye iftihar ettiði ve bir çok gibi mühim müellifatýn sahibi Molla Hüsrev lere akademik kurum noktalarý ile bezenildiði ve Türk sultanlarýnýn bu noktalarý tesis ederken cihanýn bu en güzel sularý ile bunlarýn teczihinde büyük alakalar gösterildiði de bugün mevcut arkeolojik izlerle ve hayretle temaþaya þayandýr.

Kanunî Sultan Süleyman ýn zamanýný idrak eden Bursa kadýsý Nakkaþ Ali torunu Lâmiî Çelebi eserinde Abihayat yaylasýna dair yazýlarýnda (Abý Hayat) ve (Abý Kevser) ve (Abý Lep Berlep) çeþmelerinden bahis ederken bunlarýn müþerref harap ve bakýmsýz kaldýklarýndan sûziþle ve ecdada hayranlýkla bahseder.

Süleyman Kanunî devri ortalarýnda, cihanda biz Türkler kadar Koca Mimarý olan Sinan Bursa nýn sularý ile baþ mimar Acem Ali nin vefatý ile meþgul olduðu ve hatta Çekirge ye inen ve Göl Alan dan çýkan sularýn þayaný hayret kaptaj ve avgýnlarýný kargýr inþaatýyla isale ettiði gibi, nehrin þark kýsýmlarýnda Abýhayatýn þarkýnda ve Sarý Alan þimalinde bulunan Gürpýnar (Þimdiki Gürpýnar) hünk yollarý ile de o zamana kadar þehrin en uzun isalesinde himmetleri geçtiðini kuvvetle tahmin ettirecek izlere malik bulunmaktayýz. Kanunî devrinde gerek soðuk içme sularý ve gerekse sýcak þifalý sularýnýn Bursa da da anýldýðý hummalý bir faaliyet devresi yaþamýþtýr. [3] Bu devrin nihayetlerinde Kurtbasan bahçeleri semtlerine (Asa suyu) ve (Þems suyu) membalarý da bulunarak künklerle yakýnlarýndaki mahallere isale olunmuþ bulunduðu gibi Sultan Mustafa ve ikinci Osman zamanlarýnda da (1029-1032) hicret senelerinde,Alaþar Sularý da avgun ve künklerle Bursa ya isale edilmiþtir.(4) Bu güzel sularý bulma hareketlerinde yeni su civarýndan Gökdere vadisi þark versanlarý yaylalarýnda bu gün de Müftü Suyu namile anýlan bir su isalesi himmetini de zikr etmeliyiz.Meþhur müverrih ve Bursa kadýsý Karaçelebizade Abdülaziz efendi (1065 hicret tarihi düþürülen ) namý ile Müftü sularý büyük bir mesai eseri olarak künklerle yatýrmýþ ve vakf eylemiþtir.

[3]

Bursa sularý hakkýnda eski bazý yazýlar mevcuttur ki bu membalarý kýsaca arz ediyorum: Bursa da Hasip Efendi Miyahiyyesi 40 suyun ismini muhtevi olup müellifi meçhul olan ve Orhan kütüphanesindeki Bursa sularýna ait olan yazma diðer bir eserde de Bursa civarýndaki sulara ve kaynaklara kaplýcalara ait mühim ve mebzul malumat vardýr. Hatta þehirdeki eski Bitinler ve Bizans zamanlarýndan kalma 60 metre derinlikteki diplerinden akýcý sular bulunan kuyular hakkýnda da tafsilat ardýr.

Kýrým Ger aylarýnýn miyahiyyelerinde de sualrýn isimleri geçer. Süleyman-ý Kanunî zamanýnda Bursa kadýsý olan da(Lâmiî Çelebi) ..namýndaki manzum eserinde Bursa nýn belli baþlý sularý ve bugün de izleri kalmýþ mühim su kaynaklarý tafsilatý da zikr edilmektedir. Dokuzuncu hicretten sonraki evkaf sicillatýnda (maalesef daha evvelki Çandarlý Kara Halil defterleri yanmýþ olduðundan ) Ebusuud un kadýlýk demindeki himmetleriyle bakiye kalan bu sicillat ile bunlardan evvelce mesela Pýnarbaþý sularýna ait (Gülçiçek vakfiyesi) gibi bazýlarý da Ýstanbul eski Sokulu konaðý mahzenlerinden 8. devlet arþivine alýnanlarda bazý malûmat mevcut bulunmaktadýr.

3

Uludað eteklerinde Gümgüm mesiresi denilen mahalden çýkan bu sular Setbaþý yukarýsýndaki Müftü camii önü denen bir Maksem yerine kadar gelerek buradan kol kol þehre daðýlmakta idi.

O tarihlerden sonra Vali Vefik paþa, Münir ve Ýzzet ve Reþit paþalar zamanýnda da aþaðýda tafsili gelecek su hareketleri müþahede ve tespit edilmiþtir.

Bursa da bu devirlerin asarý metrukesi olarak Osman oðullarýnýn su tesisatý, gerek kargir avgunlarý ve gerekse künkyollarý ile ceman yekün 120 kilometreyi tecavüz etmektedir ki o asýrlarda bu kadar uzun ve büyük su tesisatý olabilen þehirlere henüz tesadüf edilmiþ deðildir.Görülüyorki eskiden beri Bursa nýn bu þarkýn eskiden beri Türk ruhlu þehrinin sularýna esirgemediði para ve himmetler yekunu pek büyüktür ve bununla bu Türk þehri her vakit iftihar edebilir.

Bütün bu verdiðimiz izahat ve malumat Uludað ýn þehrin þarkýndaki yayla ve ver sanlardan yakýn olanlarýn bu yüksek kalitedeki hafif ve leziz sularý toplama hareketlerinin kronolojisini göstermektedir ki Bursa sitesinde eskiden beri sýcak ve soðuk sularý mehzul ,bulunan bu tabii su þehrinin çalýþkan halkýnýn ,eyi suya olan raðbet ve meftuniyetlerini tarih boyunca göze çarpan bir faaliyet ve mümtaziyetle bize kadar nakil etmektedir.

Nitekim Þarl Teksiye nin (Mütercim Ali Suat ,Tabý 1339 eski Türkçe)meþhur (Küçük Asya) kitabýnýn 1.cildinin 222.sahifesinde görüldüðü veçhile: Burada da o kadar mebzul ve müenevvi içme sularý vardýrki þehirdeki müteaddit çeþmelerden baþka her evde kendi ihtiyacý için havlusunda berrak akar sulu bir de havuzu vardýr. Þu ifade gösteriyor ki takriben 400 umumi þadýrvaný ve 9000 binasý bulunan o günkü Bursa için haylice yüksek bir rakamdýr. Eski vesaik üzerindeki araþtýrmalarda su sahiplerine ait isimlerin, binaberin menzillerinin 1200 rakamýna çýktýðýný hayretlerle gördüðümüzü kayýt ederim. Eski garp asarýnda (Bernar ýn Bursa mektuplarý)Bursa yý gören Amerikalý meþhur bir mühendisin o zaman inþa edilmiþ ve sularýnýn tenevvü ve mebzuliyyeti ile tefevvuk edemeyeceðini söylemiþ olmasý þayan tezkardýr. Bu eski künk borulu þebekenin 60 kilometreyi mütecaviz olduðunu izleri üzerinden tespit ettim.

Yeni Devirler Kolera vakalarý gibi salgýnlarýn suculuk tarihinde büyük rolü olduðu ve ilmin bu tetkikatýndan suculuðun çok harekete gelerek istifade ettiði malumdur. Bu suretle eski tesisatýn ve bilhassa tevziat sisteminin bu gibi bu gibi hadiseler zuhur ederek beynelmilel sýhhat kaideleri müþterek olarak devletler zamanýna ahden de dahil olmaya baþlamasý ile Bursa da modern geni teçhizatla ve font borularla filtrelerle sulanma bahsi yeni bir çýðýr açmýþtýr. Büyük koleradan sonra en hýzlý hareket Sultan Abdülhamit-i saninin ilk cülus devirlerinde ve (Hamidiyye sularýný )yapmýþ olan hassa baþ kimyageri Bunkovski Paþanýn ecdadýný memleketine yine ecdadý gibi tetkikata yollanmasý ile baþlar. Filhakika ilk Týbbiyenin hocalarýndan Dr. Bernard Sultan Abdülmecit tarafýndan ancak sularýn tetkikine 1254 (Efrenci 1836) senesinde yollandýðý gibi Bunkofski Paþa da buraya yollanýnca yeni sularýn ýslahatýna geçilmiþ, Gökdere sularý [4] Sultan Mustafa devrinde Bursa herhayat olan o zamanýn meþhur alim ve müftülerinden Diyarý Acemde Alýþar eyaletinde doðup gelen (Alýþarlý Acem Mehmed efendi ) þehrin su tarihinde büyük bir önemi olan gayretler sarf etmiþ ve künk standarlarý yapaparak narhý þerilerini tesbit ettiði gibi meþhur Alaþar künklerini yaptýrmýþtýr ve bu namla anýlan kendi su yollarýný döþeterek bugün dahi istifade edilen Alaþar suyunun þehre akýtmýþtýr. (1029 hicri senesi) 4

bir manzume olarak ele alýnmýþ ve filtreli tesisatla ve font borularla isalesi ve þehirde tevzii ilk olarak tavsiye edilmiþtir.

Uludað Ar as kaynaðý

Bu suretle Bursa suculuðunda ilk olarak yeni bir devre baþlamýþ bulunuyor. Bu hareketten evvel de bilhassa isale hatlarýndaki künk tesisatýyla 1295de vali Vefik Paþa nýn Gureba hastanesine getirdiði müfettiþ Ahmet Vefik veyahut da Vefik Paþa suyu 12 km.lik tulde olup hafif ve lezzetli bir mebzul bir su isalesi olduðu gibi (1313)de vali Münir Paþa nýn yaptýrdýðý Kavak suyu yollarý da zikreden asardandýr.

Garp iline, edebiyatýna yeni malumat ile Bursa yý haber veren alimler bu sularý tetkik ederken þayaný hayret güzellik ve lezzet ve mebzuliyet gösteren o zamanki Keþiþ Daðý nýn (bugünkü Uludað ýn) sularý üzerinde durmuþlar ve kimyevi ve bakteriyolojik araþtýrmalarýyla zaman zaman bu hareketi temadi ettirmiþler ve asri tesisata koyulmuþlardýr. (Kýrk sene evvel yani 1908) milat (1323) hicrette Vali Reþit Paþa zamanýnda Bursa nýn ilk asri ve son tekniðe göre tanzim edilmiþ olan su þebekesi tanzim ve inþa edilmiþ ve iki buçuk senede ikmal olunmuþtur. Bugün Bursa yý tadiye eden sularýn anýsýna vücuda getiren bufont borulu þebeke irili ufaklý kuturda 75 km font borularý ihtiva eder. Bunlara ilaveten (1927-28) senelerinde 25 km.lik ( 5,5 km.si beton 50x50 cm aydýnlýkta ve 0,002-0,003 meyilindeki Uludað kanalý beraber) bir kýsýmda Pontanmuson Þirketi ne ihale edilerek ilave ettirilmiþ ve bu hatlarda Gülpýnar, Akpýnar, Aslanpýnarý,Akçaðlayan, Devrengeç kaynaklarý ki 12 memba Bayraktepe ye getirilmiþ ve buradan 160 mm. Ýç kuturlu çelik borularla Teferrüç teki 1000tonluk su hazinesine isal edilerek buradan eski þebekeye yeni ilavelerle baðlanmýþtýr. Bu tesisatýn Teferrüç ten Maksem üzerine geçerek buradan Gökdere yi katý eden ve þehrin garp varoþu olan Çekirge ye Uludað sularýný ulaþtýran font borularla ayrýca 5 cm.lik font borularla münferit bir hatla nakledilen Yukarý Devrengeç membalarý da yukarýdaki yekün içindedir. [5] Su inþaatý bir taraftan gösterilen seyri takip ederken diðer taraftan da etütler eksik olmakla beraber (1900) tarihlerinden beri modern bir þekilde ilerletilmekte bulunduðunu ilave etmek lazýmdýr. Evvelce muhtelif vesilelerle su iþlerinde 1280 tarihlerinde mühendis Batyano ve 1319 tarihlerinde mühendis Ýrfan (o zaman Bursa vilayeti nafia sermühendisi idi. Son zamanlarda Irak hükümeti Nafia vekili olmuþtur.) Tarafýndan da Aras suyu istikþaftý evveliyesi yapýlmýþ bilahare 1935 de bu su tarafýndan 5

da ilk etüt de anvaþ projesi ve ilk keþfi yapýlmýþtýr ve 1908 mühendis Müller ilk þebeke projesiyle ve filtre planlarýný hazýrlamýþ 1910 senesinde Baci Su Ýþleri nde çalýþmýþ, 1914 senesinde ise belediye reisi doktor Emin Bey zamanýnda büyük harpte esir olarak Bursa ya ikamete yollanan Fransýz mühendislerinden Bonne Mai Sone da 1/10.000 mikyaslý halen belediyede bulunan Uludað Hidroloji Haritasý yaptýrýlmýþ, 1931 de 1/2000 mikyaslý haritayý muntazama þehir su þebekesi planlarý tarafýndan nihai duruma göre tam olarak tersim olunmuþ, iþleme mesahalarý yapýlmýþ ve bunlar peyderpey su müdürü Ýhsan Uzuner tarafýndan bütün priz noktalarý tespit edilmek üzere iþlenmeye alýnmýþ.

Aynalý Göl/Uludað

1935 de Kavak Sularý Y. Mühendis bay Ratip Suman tarafýndan raporize edilmiþ, 1933 de evvelce tarafýndan 1932 de ilk istikþafýný yaptýðý Kýrkpýnar sularýnýn ve Balýklý Dere nin Merinos Fabrikasý için isale projeleri y. Mühendis Necip Suveren tarafýndan hazýrlanmýþ ise de bu bilahare artezyen tetkikatý neticesinde sahabe tatbikten çýkarýlmýþ 1940 tarihinde belediye reisi bay Rüþtü zamanýnda y. Mühendis Abdurrahman Bereket tarafýndan isale ilk projesi vücuda getirilerek tastikletilmiþ ve en son olarak da 1946 da Gökdere vadisindeki garp versanlarý sularýna projesi y. Mühendis bay Süleyman tarafýndan ve Ýmar Bankasý nýn münakasasý neticesinden yaptýrýlarak onaylatýlmýþ bulunmaktadýr. 1947 senesinde Sayýn Vali Ýþcan ýn himmetleriyle Kýrkpýnar sularý yeni bir aplikasyon projesiyle müteahhitlere inþaatýyla beraber yaptýrýldý gibi þehir þebekesi projeleri ve inþaatý ve Gökdere versan ve ana talveg membalarýnýn etüt ve inþaatlarýyla uðraþýlmakta bulunmuþtur.

[5] Bu bahis olunan kanal yerine bugün yeni Kýrkpýnarlar font borularý kaim olabilecek durumdadýr. Akpýnar ýn üzerindeki yaylalarda bulunan Abýhayat su havzasý her vakit bu hatlarla Teferrüç e getirilebilecek bu suretle Vali H.Ýþcan baþardýðý en büyük su iþleriyle Bursa nýn asýrlarca su ihtiyacýnýn temin edilmiþ olacaktýr. Uludað sularý kanalý Pontamuson Þirketi tarafýndan o zamanki rayiçle 115.000l liraya yani þimdiki rayiçle 500.000 bin liraya mal edilmiþti. Kabulü katisinden sonra belediyemiz tarafýndan bu þirket aleyhine esaslý tetkikat ve direktiflerini vererek fenni ve hukuki cephelerden çizilen plan dahilinde bir taraftan belediye hukuk müþaviri bay Kemal Ziya Demirel in hizmet ve gayretiyle belediye reisi sayýn bay Muhittin Dinçsoy zamanýnda dava açýlmýþ ve 3 sene süren tetkikatýn fenniye ve tespitler ve duruþmalar neticesinde belediyemiz tarafýndan mahkemenin talebi üzerine nafia bakanlýðýn seçtiði müntehasýna su mühendisleri ve diðer taraftan da Pontamuson Fransýz Þirketinin kendi namýna Fransa dan getirttiði mütehassýs su mühendisleri ehli vukuf heyeti önünde 1930-1932 de yapýlan incelemelerle Bursa Belediyesi ne temsilen su fen müþaviri sýfatý ile acizleri bulunmuþ ve þirketin fen elemanlarýnýn da fenni kanaat ve vicdanlarýný izzam eden netayice raporize ettirmiþ ve neticede Bursa ya ve o zamanki 115.000 liraya kesilmek ve bu suretle sayýn Sabýk belediye reislerinden halen Bursa mebusu avukat bay Cemil Özün zamanýnda bu mevzu bahis kanal bedelsiz kalmak suretiyle Bursa þehrine büyük menfaatlerde vücuda getiren bir aranjman akdi saðlanmýþtýr. Buna dair vesaik belediye arþivlerinde mevcut bulunmaktadýr.

6

Kýrkpýnar Sularý Suyun Getirilmesine Nasýl Karar Verildi?: 1-Ýþin Kuruluþu Senelerden beri susuzluk çekmekte olan Bursa nýn güzel, mühim, mebzul sularla fennin son terekkiyatýna uygun düzenlenmesi Vali Haþim Ýþcan ýn Bursa nýn mühim dertlerini ele aldýðý günden beri ön planda tatbikata baþlanmasý ile kalkýnmýþtýr. Bu tarihte yurdun, alemin büyük cihan savaþlarýndan sonraki imar ve kalkýnma hareket ve planlanmasý bile uðraþýlýrken Bursa þehri ihtiyaçlarýnýn tayin ve tespiti ve planlarý ile uðraþýlmýþ Bursa þehri ihtiyaçlarý bir kül halinde ve bir programla tatbikine vakfý gaye eden sayýn Cumhuriyet hükümeti,inin valisi Ýþcan ýn 1946 da yedi himmetiyle açýlmýþtýr.

1939-1940 senesinden beri etüt ve projeleri iptidai surette hazýrlanmýþ olan bu su gerek TC. Sýhhat ve Ýçtimai Muavenet ve gerekse Bayýndýrlýk Bakanlýklarý nýn 17 Mayýs 1940 tarihinde Bursa Belediye Sabýk reisi sayýn doktor Edip Rüþtü Akyürek zamanlarýnda yüksek makamattan onaylamalara sevkle ihzar edilmiþ ise de son harbin verdiði buhran dolayýsýyla tatbikte gecikilmiþ bulunmaktaydý.

Bilhassa su inþaatýnýn en büyük rüknünü vücuda getiren font su borularý Avrupa dan cel bulunmakta, bulunmasýna raðmen Bursa belediyesi Vali Ýþcan ýn ele aldýðý bu mühim içme suyu ile beraber borularýn yerli malý olanlarla yapýlmasýný hedef tutmuþ, eksiltme þartnamelerine Karabük Fabrikasý muamelatýndan olanlarla yapýlmasýný saðlayacak, veçhiyle Bayýndýrlýk Bakanlýðý nca da Karabük Boru Fabrikasý nýn B tipi borularýnýn y. Mühendis Celal Ergani nin teklifi alan beþ atmosfere çalýþmasýný bakanlýðýn sekiz atmosfere çýkarýlarak onaylanmasý ile taahhüde gireceklere teklif edimlisi ve alternatif Avrupa borularý yanýnda bunlarýnda kullanýlabilmesini temin eden keþifname ve þartnamelerini hazýrlatmýþ ve münakaþaya koymuþtur.

Gökdere isale hattýndan bir görüntü

7

Vali Ýþcan ýn Bursa, yý suya kavuþturmak için istediði en acil cezri faaliyetlerinin en semeresi de yerli mamulatýmýz ve ihalemiz olan Karabük Fabrikamýz inkiþafýnda muhtelif sebeplerle bir tevekküf devresi geçiren font su borularý imalathanelerinin tekamülüne yol açmasý ile ve bu hedefi saðlamaktan þayaný iftihar gayret ve baþarýlarý gösteren Karabük genel müdürü bay Muhittin in de himmetleriyle bu konu musaaf bir meyve vermiþ ve yapýlan teþvikle de gösterilen kolaylýklar dolayýsýyla fenni þartnamelerin ahkamýný isteyen fenni takyidat ve basiretle fabrikanýn mamulatýnýn daha iyi ve daha mükemmel olmasý yolundaki çalýþmalarla da memleket imarý çapýnda bir hareketle inkiþaf ve tekamülüne hayýrlý baþlangýç olmuþtur. Nitekim alýnan fenni sonuçlara göre boru fabrikamýzýn gerek boru ve gerekse aksamý mahsusa dökümhanelerinde imalat kadrolarý Bursa nýn ilk hýzlý ve hayýrlý hareketiyle tevekküf devrinden inkiþaf ve tekamül sahasýna intikal eylemiþ ve bu hususta bu fabrikamýzýn genel direktörü sayýn bay Muhittin in son 1947 Bursa seyahatinde fen adamlarýmýza açýklanmýþtýr.

Bursa su meselesinde ikinci derece planlarla umumî inþaatta her ne kadar Karabük Demir ve Çelik Müessese nin istenilen kýsa zamanlarda teslimatýn ticari sýranýn ve fabrika angajmanlarýnýn hülasa fabrikasyon icabý olarak tesis olunan kontenjanizaasyonunun Bursa mýza bazý teehhürlerle iþlerin ve taahhütlerin gecikmesini intaç etmiþ ise de bu da belediye encümeninde uzun incelemeler sonunda bilhassa yerli bu boru mamulatýmýzýn gerek muayenelerde ve gerekse tatbikattaki kilometrelerce halatlarla sevk ve poz ameliyelerindeki manipülasyonlarla gösterdiði mukavemet ve geçirdiði imtihanla yurdun bu öz mamulünü kullanmayý hedef ve amaç tutmaktaki isabetli hedefin Bursa belediyesi için gecikmelere raðmen þayaný þükran görülmüþ ve müteahhide ilave zaman verilmiþtir.

2-Ýþin Yürüyüþ Safhalarý Sayýn Vali Haþim Ýþcan 1946 senesinde usul ve kavanine mevcudeye uygun olarak Bursa Su iþine baþarmak azmini bir taraftan külliyetli paralarýn tedarikine ve mali planýn mini bir taraftan tatbikine hasrederken diðer taraftan da usulü veçhile münakaþalarý ilan edilmiþ ve bilhassa son ihtiyaç ve eski ilk proje ve keþiflerdeki bazý tahavvülat dolayýsýyla bunlarý ikmalen ve vekaletin tasvibinden tekrar

[6]

Abý hayat membalarýnýn sularý takriben (1915) tarihlerinde bu suyun bakýcýsý olan Evkaftan bir hakký intifa ve imar

almak isteyen Bursa yerli Ermenileriden Belçika konsolosu Kustanbay tarafýndan her nasýlsa elde edilerek 70 damacana içinde ilk parti olarak ve (Leau d Olympe) namile Parise satýlýða çýkarýldýðý ve bu sevkiyatýn bilhara durdurulduðu öðrenilmistir.

Bu hadise de güzel sularýmýzýn harikulade kýymetini bize haber veren bir delildir.

8

geçirerek revizyonlar neticesinde ilk keþiflere 984.048,83 liraya bali olan Kýrkpýnar sularý isalesi iþi 9 Mayýs 1946 tarihinde en düþkün fiyata veren müteahhide 757.717,60 liraya ihale edilerek %23 bir nispeti tenzihliye ile en kýsa zamanda belirtilmek üzere yaptýrmak hedefini saðlamýþtýr. Bu iþ kendi icaplarýna göre teknik seyrine ve imalat ile tefriþatýn ve bilhassa tedariki vakitler yiyen binlerce ton su borularý imalatýný ve bunlarýn þeraitini havaiyyeye uyularak fen kaidelerine göre gayretleri geçirirken diðer taraftan da iktisadî ve malî programlarýn hedefleri elde edilmeye koyulmuþtur. Bu suretle: 1-Sayýn Bursa halkýnýn yüksek mali yardýmlarý 2-Bursa belediye sular idaresinin su paralarýndan ve mülhak bütçesinden biriktirmiþ olduðu yekunlar 3-Bursa belediyesi encümeninin ve faal belediye reisi sayýn bay Fahri Batýca ile çok kýymetli ve iftihar edilecek mesaisi ile mümtaz reis muavini bay Muharrem Ünal ve arkadaþlarýnýn isabetli ve gayretli hareketleriyle bir taraftan Ýller Bankasý nýn istikraz ve diðer taraftan da aplikasyon projelerinin istikmali ve çetin kritiklerle Emin Payýdar ve ucuz bir hedef üzerinde inkiþaf eden teknik çalýþmalarla Bursa nýn bu pek hayýrlý ve mutlu iþi baþarýlmýþ bulunmaktadýr.Bugün bu mühim baþarýnýn 1. kýsým isale planlarý veçhile inþaatý bitmiþtir. Ýlk suyun þehre akýtýlmasý 1947 senesi aralýk ayý nihayetinde

Zirve Uludað

tamamlanmýþ ve peyderpey ahvali havaiyyenin müsaadesi nispetinde tahkimat ve diðer hususatýn tamamýyla ikmallerine çalýþmakta bulunmuþtur.

Suyun isalesinin münakaþada taahhüt eden þirket Gençaða Eryurt ve Osman Senai Gerçek ten mürekkep olan Kýrkpýnar sularý isale müteahhitliði þirketidir. Bu iþlerde çalýþtýrýlan ve emekleri geçen fen ve iþ personelleri de aþaðýda gösteriyoruz.1940 senesinde proje planlarýn ilk kýsýmlarýný yapan y.mühendis Abdurrahman Bereket in hazýrladýðý ve bakanlýklarca merasimi veçhile tasdiklerden geçirilerek onaylanan avan proje ve keþifler 1946 senesinde Bayýndýrlýk Bakanlýðý Sular 1. Mýntýka Müdürü y.mühendis Celal Ergani tarafýndan revizyon ve yeni rayiçlere göre maliyetlendirme þartname ve keþifleri tanzim edilmiþ ve felaketin tasdikten geçirilerek bu münakaþaya esas tutulmuþtur.

Uludaða Font boru nakliyatý

9

Belediye kontrol teþkilatýnda ise su mütehassýsý y.mühendis Suphi Subul un amirliði altýnda y.mühendis Sedat Suverir ve diðer arkadaþlarý tarafýndan çalýþmýþ ayrýca da müteahhitlik tarafýndan aplikasyon projesini yapan y.mühendis Memduh Kurtoðlu ile ayrýca y.mühendis Bilge ve Ömer Atillasoy, y.mühendis Macit Derbent ve y.mühendis Orhan Yalvaç, y.mühendis Halil Akay ýn ve diðer teknisyenlere muhtelif tarzda az veya çok emeklere layýk olmuþ bilhassa dünyanýn font boru tranþesi inþasý için emsali bulunmayan en sarp yerlerinden addolunmaya seza bulunan ve gerek nakliyesi ve gerekse tranþe ameliyatý en büyük müþküllerle dolu bir iþ sahasý bulunan çatal alaný çatlak kaya ve diðer civar sahalarýnda çalýþan Baraklý ve Keles köylerinin en zor ve þeraiti müþkül sahalarda en güzel ve emniyetli tarzda kalafat ve boru montajlarýný baþaran eski Ankara belediyesi su ve fen memurlarýndan Süleyman Heriþçakar ýn da burada tezkârý kadirþinaslýk olur.

Bu iþin fiille çýkarýlmasýndan bir taraftan müteahhitlerin azami hüsnüniyet ve gayretleri diðer taraftan da Bursa belediyesi Su müdürü Ýhsan Uzuner ile diðer ilgili elemanlarýn candan sayügayret ve hüsnüidarelere 11.5 km uzunluðunda bu muazzam boru ferþiyatý ve taþlýklý tranþelerden geçirme ameliyatýný yüz binlerce iþ saati tutarýndaki bu küçümsenilmeyecek iþi maddi ve manevi kaza ve arýzalara maruz býrakmadan baþarmayý þükranla saðlamýþ bulunmaktadýr.

10

Kýrkpýnar Sularý Vasýflarý, Miktar ve Mahiyetleri 3-Tapografik Vaziyet Aþaðýdaki iki kýsýmdan mütalaa olunacaktýr. a-Kýrkpýnarlar yaylasýnda

mühim ve þayaný hayrat su sahasý olan menabiin kaptajý

b-Ýsale güzergahýnda geçilen yerlerle Teferrüç su deposuna vasýl olarak þehre akýncaya kadar seyraný A-Kaptajlar Birkaç muhtelif fotoðrafý takdim edilmiþ olan bu sahadaki pýnarlar Uludað zirvesinin rakým 2527 hemen altýndaki þimale müteveccih bir yayladan çýkmaktadýr. Bu yaylaya Kýrkpýnarlar yaylasý denilmekte ve yaylanýn münhat hattý içtimai olan Balýklý Dere baþlarýnda 1850 rakýmý muhtevi bulunmaktadýr. Yaylanýn yüksek hududu 1950 rakýmýný tecavüz etmez ve zirve altýndaki þimale müteveccih versanlarý üzerinden geçen bir þose ile mahdut bulunmaktadýr. Bu saha hidrojeolojik en yüksek ve cihanýn en maðruf kaptaj sahalarýndan bulunan Ýspanya da Bask eyaletinde pirenelerin 1788 rakýmýndan Nebean eden Fonteiliole membalarýna karakteristik olarak pek müþabih bulunmaktadýr.

Kaptajlardaki menabi 25 adet source ve resurjense olarak mevcut bulunmakta ve bunlardan bilfiil alýnanlarý 20yi bulmakta diðerleri derelere terk edilmiþ bulunmaktadýr. Hidrojeolojik etütlere göre bu su gruplarý arz olunan harita fotoðrafý kliþesinde görüþeceði veçhile a, b, c harfleriyle meri üç grup üzerinde temerküz eylemiþ bulunmaktadýr. Bunlarýn hidrolojik vasýflarý iki kategoriye ayrýlmaktadýr.

Uludað ýn Olympus Bytinus zirvesinin þimalindeki bu su yataklarý eski zamanlarda buzluklardan Glacilerinden tehassül etmiþ ve þimale doðru uzanan ve inen ravinlerle dere mecralarýyla mahsulatýný vermekte olup þark sahalarý kalkerlik tevekkünde mermer kristalini ve garp sahasýný da humuslu peliküllerle örtülü granitik tecemmu mýntýkalarýný havi olarak iki kategoride zuhur etmektedir. Her iki taraf kaynaklarý pek az mütehavvil olup hemen sabit denecek bir mekanik ve biofizik vafýslarý muhafaza ederek muayyen ve gayri mütebeddil hararet ve debileriyle pirene granitik silsilesindeki yukarýdan arz olunan yüksek rakýmlý gýda havzalarý hususiyetleri dairesinde sabit gibi nebean etmektedir.

11

Þark versan ve ravenlerinden ise 12 adet menba , kristalize olmuþ mermerler ve kalkerlik tekevvün sahasýndan çýkmakta,neticeden Uluvium devri glasye klotürlerinin (Psodokarstik) mýntýkakalarýndan çýkmakta ve garp grubundan sülüs fazlasý bir debi ile akmakta bulunmaktadýr.

Bunlarýn tekevvünlerinde gýda havzalarýndaki (Colmatation ) neticesinde tehassül eden (Agressivit) tadil eyleyen kalker ve vellestonit yataklardan, diyaklaz ve litoklazlardan çýktýðý görülmektedir.

Hidrotimetri dereceleri bunlarýn Ýstanbul terkosundan daha hafif olduklarýný ve C.grubunun ise Ýstanbul un Hamidiye sularýndan daha çok hafif ve leziz bulunduðunu göstermiþtir. Garp versanlarýndaki bu sonucu C grubunun menbalarý ise granitik tekevvün ve tecemmu sahasý içinde münteþir alüvyon ve uluvyon teþekküllerinden 8 menba yerinden çýkan pelikül sahalý gýda ve olgunlaþma tabalarýndaki sular ise cihanýn en mühim ve yüksek kaliteli , Oligodinamik hassada bir kaynaklar grubu olduðunu göstermiþtir.

Bunlarýn gerek (pH) ve gerekse Hidrotimetri dereleri dünyanýn en güzel jüveni sularýndan bir parça olduklarýný ve lezzetlerinin þayaný hayret bir varlýkta bulunduðu meydana ortaya koymuþtur. Ýþte bir birini yani A.ve B.gruplarý ile C.grubu) tabiatýn bahþeylediði en mümtaz hassalarla fizikoþimik ve Oligodinamik olgunlaþtýran ve tamamlayan bu içme suyu havzasýnda cihanýn baþka yerinde rastlanmayan nüdrette bir susarayý (hidropale=Hydropalais) nin mevcudiyeti tespit edilmiþtir. Ýlk defa 1935 senesinde sezilen ve bu son iki sene (1946- 1947 ) içinde daha yakýn ve esaslý incelemelere tabii tutulan ve bu yazýlarýn tamamlandýðý tarihe kadar 682 adet su tahlili ve tahavvül tespiti ile ayrýca hidrolik noktasýndan 1000 kadar observasyonu ihtiva eden Su mütehassýsý Y. Mühendis Suphi Subul un etüt koleksiyonundan bir fazýn hülasatan aþaðýya dercini ve bu su zümresinden birisinden birisinin (B ve C grup karýþýðý olarak 8-10-1947 tarihli alýnan suyun) Ankara Refik Saydam Merkez Hýfzýssýha müessesesi Kimya Tahlil þubesi raporunun dercini faildelil buluyoruz:

12

KIRK PINAR

13

Yukarýdaki observasyonlarda görüleceði vechile Kýrk Pýnar kaynaklarý birisi zevki türap diyebileceðimiz orgonoleptik mümtaz hassa ile sinei arzda kendi karakteristik bünyesini vucude getirinceye kadar olgunlaþma devresini geçirerek ( gravitimetrik hareket ) yani akma safhasýna kadar kemalini bulan garp versanlarý nýn pelikül metamorfik tabakalarý içindeni lezzet itibarile emsali ender en güzel sularý sinesinde bulundurmaktadýr. Hakikatde bu kabil granit istihalesinden arjilasyon metemorfozasýna geçen ve Uludað oteli ve Kayak evi civarlarýnda bulunan sahalarda da, nebean eden kaynakçýlar gerek flora ve gerekse biyoaktivite noktasýndan hususiyetler göstermektedir. Bu kalite sular veren eskiden beri Sarý Kýz deresi ( ki Zafran deresi pýnarý ve isminin fena telaffuzu olan Zobran dere baþlarýnýn bir kolu olan yerdir.) Sarý Çiçek deresi, Sarý Alan deresi ve yaylalarý gibi hakikaten sarý renkli çiçekleri mebzulan ve asýrlardan beri mebzulen yetiþtiren toprak parçalarý Oligodinamik hassalrý muhtevi bir nevi tonizasyon sahasý, mikroblolojik tevekkün itibarile arzýn pek müstesna bir parçasý olduðunu göstermektedir. Nitekim buralarda bazen pelikül tabakalarýna vaki olan yaðmur ve hatta kar teressübatý, ekseriya 1 ve hatta 1,5 hidrotimetriyi göstermesine raðmen, kendi tevekkün zarf ve satýhlarýnda bir nevi osmos neticesi daha saflaþtýðý müþahede ve tesbit olunmuþtur. Sarý alan üzerindeki Çatlak Kaya ( eski tarihi ismi Çatal Kaya ve rakýmý 1650 metre olan yerler ) gibi tektonik yüksek ihtizaz sademelerine maruz kalan ve bu suretle çok þiddetli yer depremlerinin zinde kuvvetile belkide asýrlarca ( Pousse rithmik) tesir altýnda kalan psodogranitik sahalarda müþahede olunan tonizasyon fosforesanslý sularý not etmeye ve bu bahsi umuma açmaya deðer mahiyetdedir.

Diðer taraftan Kýrkpýnar su havzasýnýn þark versanlarý su mükevvenatýna gelince, harita (A) ve (B) grupmanlarý ile gösterilen bu sahada, zirveye doðru yeryer sarýmsak ve balýk kokularý gibi bazý kokularý, yegdigerine sürtülünce bulunan billurlaþmýþ kaller ve mermer sahasýnda, agresivitesini tadil olunan ve bazen ( senenin bazý aylarýnda 10 fransýz derecesine kadar) de 8,5 Fransýz derecesinde hidrotimetrik bünye gösteren ve diðer tehavülat ile iyon konsantrasyonu ve elektrik kapasitesi metodu ile yapýlan muayenelerdeki netayiç bu gruptaki tektonik bünyenin vücuda getirdiði Klinoklaz yataklardaki resürjanslarýn, karst baþlangýcý bir tabiata malik bulunduklarýný göstermektedir. (Psodokarstisme) Bu versanýn (A) ve (B) gruplarýndaki sularýn, Uludaðýn diðer taraflarýndaki alakalý sularý ile mukayese için 3 No.lu Cetvel konmuþtur.

Birbirinden muakis ve muhalif tabiatta olan bu iki versanýn tekvin eylediði sularýn Kýrkpýnar su faziyelerinin halita olan yekûnun her iki kategorinin nasýl tamamlandýðýný ve kemalleþtirdiðini hayretle temaþaya deðer bulmaktayýz. Bu havzanýn pýnarlarýnýn mahlut vaziyete müteaddit bakteriyolojik tahlillerde bu noktadan da temizliðini göstermiþtir. Buradan toplanan sular her gruptan birer miktar terk edilmek ve yukarýdaki cetvelde gösterilen Ýþcan Deresi nin en saf sularý kamilen Balýklý Çay a terk edilerek buralardaki turistik bakýmdan derenin kurumamalarýný teminen kapte edilmiþ olduðundan tasdikli projelerin veçhiyle 24 saatte en kurak sularýný font borularla ve kaptaj sahasýndaki agresiviteyi tadil eden toplama ve melanj yerleriyle temin ve Bursa ya isal etmektedir. Bu sahalardan daha fazla sularla tefriþ olunan borularla celbi kabildir.

15

Kaptaj sahasýnda 700 metrelik ikmal edilmiþ ve bir kýsmý daha ikmal olunacak kolektör ve isale þubesi ile 8 kumluk üç büyük rögar ve 9 küçük rögar ve müteahhit ceman 50 yi mütecaviz ufak tesisatýn muhtevi bulmaktadýr.

Yukarýdaki tahlil cetvellerine elektrik ölçüleri gösteriyle ve 1947 senesine ait bir kliþesi takdim edilen Uludað zirvesine 500 m kadar þarký cenubide bulunan Aynalý Göl sularýnýn Kýrkpýnar Havzasý yla resofrankansiyel münasebetle olup olmadýðý müspet netice vermemiþtir.

B-Güzergah ve Tesisat Kaptaj sahasýndaki ceman 19 kargir tesisatý sýnaiyyeden sonra toplama odasýna 20 yerden gelen menabi sularý musaddak proje ve profilleri veçhile Karabük Font ve iç kuturlarý 200 ve orta yerlerinde 1kmlik kýsmý 250mm olarak ve 8atm tazyikle çalýþmaya kadir olup maslaklarla tefriþ edilmiþ B tipi font borular ve müteahhitlik hususi borusu ile þehre 14,500 metrelik bir hat ile vasýl olmaktadýr. Borular kurþun kafatlý fincan baþlý olup aksamý mahussa dirsekler ve manþonlar, redüksyonlar, E ve F parçalarý, TE parçalarý ve kör flanþlý kýsýmlarý muhtevi 200 parçadan ibaret olup vana ve krapinler bundan hariçtir.

16

Bu hat üzerinde 21 adet maslak ve 50 kadar büyük ve küçük bloklarý ve seke duvarlarý demir irtikaz vetetleri, demir ankraj ve kolyeleri vs. teferruatý bu hesaptan hariçtir.

Hat Zorban ve Sarýalan derelerine evvelkisi 20 ve ikincisi 26 metrelik tülde olan ve yataklarýnýn kýþýn 100 litre saniye kadar bir velubiyetle toransiyel bünye gösteren yerlerinden üzerleri perajlý ve diðer tahkimatlý sifonlarla geçmektedir. 1650 rakýmlý çatlak kaya mevkii ile 736 rakýmýnda olan Gül pýnar arasýnda 8 maslaða havi olup bu dünyanýn en sabülmürur sahasý içinden bazý yerlerde %60 meyil üzerinden inilmek sureti olmuþ ve buralarý icabý fennisi veçhile tahsimatlý istinat duvarlý kýsýmlarý havi olarak geçilmiþtir. Zeminin saðlam taþlýklý yerlerine irtikazlar tesisi ve gerek nakliye ve gerekse manipülasyonlarda resimlerde görüleceði veçhile hususi kýzaklar üzerinde borularýn hatlarla indirilmesi ve bunlara ait taþ veya kaya ve hatta orman kitleleri içinde tranþeler vücuda getirilmesi duvar ve tahkimatý saireyle takviye ve örtünmeler su iþeri içinde dünyanýn en müþkül geçilebilen kýsýmlarý ihtiva eylemiþ ve buralarda cidden yüksek dikkat ve emek ve baþarý kabiliyeti ile idare olunan beheri 300 kiloluk font borular çatlamadan ve kýrýlmadan hülasa insan ve materyal telef ettirilmeden cüzî zayiatla kurtarýlmýþ beþer kuvvetinin azamisi sarf edilmek üzere vücuda getirilerek iyi ve memnuniyeti mucip tarzda baþarýlmýþtýr.

4-Ýstikbalde Bu Ýsale Hattýnýn Rolü ve Bugünkü Vazifesi Bursa þehri dünyanýn en güzel su hazinelerine baðlanmasý hesabý ile ayrýca müstesna bir önemi olduðu tebarüz ettirilen bu isale hattý 14.500 m tülde olup ayrýca gerekli branþmanlarý da gelecek senelerde ikmal edilirse 17,000 metrelik bir çok hayati tesisat þebekesi vücut bulundurmuþ olacaktýr.

Bu isale hattý þimdiki durumuyla Zorban ve Sarýalan Derelerine ve müteaddit raventleri aþarak nihayet 2,5 saatte Kýrkpýnar sularýný Bursa ya indirmektedir. Bu zamanki hararet zayiattý yazýn en sýcak günlerinde de 4 C° bir zayiatta indirecek ve kýþýn ise bu zayiat rakamý ancak 1 C° tecavüz etmektedir. Ýstikbali de nazarý dikkate alan projede bu ana hatta yeni bulunacak su havzalarý da ilave olunmak kabiliyetinde istihdafen Gülpýnar, Karapýnar, Palas Sularý, Akpýnar, Abýhayat Havzasý Sularý Porsuk, Yusuf Pýnarlarý Ve Devrengeç, Umurbey, Akçaðlayan , Menabil de katýlabilecek durumda ve borudaki kapasiteleri bu mütetabi sularla nihayet nokta olan 370 sakýncalý Teferrüç mevkiine kadar yevmiye 7000 ton suyun nakil edebilmek hususu göz önünde tutularak döþenmiþtir.

Kýrkpýnarlar isalesi Bursa þehrinin su imarý tarihinde layemut bir eser ve sayýn vali Ýþcan ýn etrafýnda toplanan Bursa nýn sayýn halkýnýn ve bu iþlerin belirtilmesine gayret eden mesai arkadaþlarýnýn canlý bir himmeti olarak intikal edecektir.

17

5-Kýrkpýnarlar Ýsalesinin Cihan Su Tarihinde Mevkii: Font borularla yapýlan ve cihanýn en güzel saf ve lezzetli su havzalarýndan birsine dünyanýn en arýzalý ve sarp, dik ve yüksek mýntýkalarýndan eski ve tarihi Bursa þehrine ulaþtýran Kýrkpýnarlar isalesi su teknik tarihinde yer alacak durumdadýr. Uludað ýn mütehassýslarca ve ecnebi baþý mehafilce tanýnmýþ olan þayaný hayret suvarlýðý bir çok zamanlar bunun üzerinde durulmuþ oluðunu ve yazýmýzýn13. sahifede yazýlý 6. paragrafýnda iþaret edildiði gibi son zamanlarda Avrupa ca namile istismar için bezenildiðini ve sevkýyat bile yapýldýðýný bildirmiþtik.

Uludað ýn içme sularý bakýmýndan dünyanýn en verimli bir havzalar grupmaný olduðunu, muhayerulukul denecek derecede dünyanýn en büyük hidropalelerinden[7] bir çocuðun üstünde olduðunu, sýcak sularýný da unutmayalým görmekteyiz. Bu daðýn onbinlerce hektar tutan su toplama küvetlerinden Bursa ya yalnýz garp bucaklarýndan sularýn %10 u kadar bir kýsým akmakta bulunmuþtur.

Bu kabilden olarak saf ve güzel sularla þehirlerin içme ihtiyaçlarý mevzubahis olduðu demlerde rubuarýr kadar evvel bu daðýn sularý ile Ýstanbul un da sulanmasý tasarlanmýþ ve Amerikan hidrolog ve profesörlerinden Sir Edward Vodz tarafýndan da bir avan proje hazýrlanmýþ ve ilim menafiline sunulmuþtur. Þöyle ki bu sularý yevmiye 20.000 ton olarak Uludað ýn ortalarýndaki Bedre deresi nden tesis olunacak ve Ýnegöl þarkýndan Yeniþehir e kadar inen bu borular Ýznik e bir tünel ile cünübündeki daðýn sýrtlarýnýn altýndan geçirilecek Nikia þehri kadimi bugünkü Ýznik in þarkýndaki yamaçlardan uzanarak Ýznik gölü þimalinden aþacak ve Yalova þarkýna doðru bir tünelle geçecek,Marmara Denizi kýyýlarýna, Gölcük civarlarýna vasýf olarak Ýzmit Körfezi ne hususi borularla deniz altýndan 50m derinden geçerek Kartal sýrtlarýna doðru yönelecek ve karayoluyla Üsküdar daki Çamlýca tepesi ne büyük bir hazineye akümüle olacak oradan da Ýstanbul su þebekesine her gün 20.000 ton su vermiþ bulunacaktý. Bu avan projenin maliyeti 1923 senelerine doðru o zamanki iktidai hesaplara ve rayice göre 33 milyon dolara baðlý olacaktý.

Bu avan projede mütehassýslarýnca mutalca olunabilen bazý isabetsizlikler olmakla beraber esas itibariyle böyle bir fikir kabili icra bulunmaktadýr. Ýþaret olunan hususiyetlerle tadilat yapýlýnca bu fikrin sahai tatbike daha emin ve ucuz yollardan kavuþturulmasý tabi belki de avan projenin kamilen deðilse de mühim kýsýmlarý deðiþtirilecek kabil olacaktý.

Bu kadar alemþümul bir su iþinin sýrt güzel ve bol sularý bulunan terfi masraflarýna ihtiyaç hasýl olmadan gravitasyonla Ýstanbul sulanmasýna hasr olunabileceði mütalaa eden yabancýlar mevcut olduðunu gösterme, sahip olduðumuz bu büyük ve güzel su havzalarýndan ne kadar istifadeler edeceðimizin yerine bulunacaðý ortaya koymak için kafidir. Ýþte Kýrkpýnarlar Ýsalesi bu Uludað su zümresinin %10 nispetinde bir istismar ve istifade safhasý açýlmýþ bulunan Bursa içme suyu hareketlerinin bir parçasýdýr ve Gökdere istikametlerindeki tamamlanacak hareketleriyle öbür günü belki de Aras su havzalarýna uzanacak bulunan müstakbel faaliyetlerinin ilk ve mesut çekirdeðini vücuda getirmektedir.

[7] Hidropale kelimesini ilk defa 1932 senesinde etütlerinde kullandýðý Latince Hydrau =su ve palas=saray kelimelerinden sembolize edilen bu nazarýmda çok þumulli anlamlar taþýyan kelimeyi meslektaþlarýma ittihaf ederim. Bu kelimeyi Kýrkpýnar Havzasý nýn kaptajýndan evvel bakir halde görenlerimizi buraya ve bu gibi yerlere yakýþan uygun bir sembol olduðuna kanaat getireceklerinden eminim.

18