YERALTI SUYU KULLANIMI, SORUNLARI VE YÖNETİMİ Doç. Dr. Emel İRTEM Balıkesir Üniversitesi Mühendislik – Mimarlık Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Balıkesir
YERALTI SUYUNUN AVANTAJLARI :
Yüksek kalite Sabit sıcaklık Düşük depolama maliyeti Sabotaja karşı emniyetli
Türkiye’de kentsel içme ve kullanma suyunun temininde yıllarca yer altı suları (kuyular ve/veya pınarlar vasıtasıyla) öncelikli olarak kullanılmıştır. Günümüzde büyük kentlerde genelde yüzeysel ve belli oranlarda yer altı suları, küçük yerleşimlerde ise büyük oranda yeraltı suları kullanılmaktadır.
Yüzeysel Su
%8 Sanayi
Yeraltı Suyu
% 10 İçme % 39 İçme
% 37 Sulama
% 82 Sulama % 24 Sanayi
SORUNLAR Yeraltı suyunun aşırı kullanılması
Su seviyesinde önemli düşüşler Doğal akarsular ve göllerde kuruma (Konya Kapalı Havzası, Akşehir Gölü, alanın % 70 inde 50 bin kuyu tesbit edilmiş)
• Kıyı akiferlerinde deniz suyu girişimi (Alanya, Fethiye, Bodrum, Didim, Kuşadası, Marmaris…) Yeryüzü
Su Tablası Deniz
Tatlı su Tuzlu su
Tatlı su – tuzlu su arasında bir difüzyon zonunun oluşması (Cooper, 1969)
KIYI AKİFERLERİNDE TUZLU SU GİRİŞİMİ
ALTINOVADA TUZLU SU GİRİŞİMİ
Yeraltı su kirliliği
Tarım ilacı ve kimyasal gübre kalıntılarının yeraltı suyu akiferlerine karışması, Düzensiz katı atık depo alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının yeraltı sularını kirletmesi
Kıyı akiferlerindeki diğer sorunlar
İklim değişikliğine bağlı deniz seviye artışları
Kıyı erozyonu
1963-1997 yılları arasındaki 34 yıllık sürede kıyı çizgisi 400-450 m gerilemiştir. 100 000 m2 büyüklüğündeki arazi kaybının %50’sinin 1989-1996 dönemindeki yedi yıllık sürede gerçekleştiği ifade edilmektedir.
K覺y覺 akiferlerini etkileyen parametreler (Kumar,2006)
KIYI AKİFERLERİ İÇİN PLANLAMA YAKLAŞIMI:
Kıyı akiferleri yönetimi için planlama çalışmaları şeması (Maimone vd., 2003)
Potansiyel çözüm örneklerinden bazıları aşağıda verilmiştir: • Akiferin yeniden beslenmesini artırmak • Talep yöntemi • Arıtılmış atık sular • Enjeksiyon bariyerleri • Kuyuların başka yerlere yerleştirilmesi • Değiştirilmiş pompaj debileri • Fiziksel bariyerler
Bir su temin kuyusuna doÄ&#x;ru yatay tuzlu su giriĹ&#x;imi (Maimone vd., 2003).
Yüzey sularının aşağı doğru hareketi (Maimone vd., 2003)
Bir su temin kuyusunun altındaki tuzlu suyun yukarıya doğru ilerlemesi (Maimone vd., 2003).
Yeraltı Suyu Kullanımındaki Hızlı Artışı
Sürdürülebilir Yönetim ve Kullanım
Yeraltı Suyu Kirliliğinin Artışı
Yeraltı Su Kaynaklarının Korunması ve Yönetimi Yeraltı Suyu Yönetim Projeleri
Tarım Bölgesindeki Yeraltı Suyu Yönetim Projeleri
Deniz Suyu Girişimi Araştırma Projeleri
Hidrojeolojik Haritalama
Durum tespiti
Çalışma Alanlarının Belirlenmesi
Durum Tespiti
Hidroloji ve Su Kalite Analizleri
İzleme Kuyularının Açılması
Gelişme Olanaklarının Araştırılması
Ölçümler
İzleme
Hidrojeolojik Haritaların İşlenmesi
Entegre edilmiş (bütünleşik) veri tabanı: Kıyı akifer çalışmaları çok disiplinli olduğu için planlamanın en önemli elemanlarından biri yeterli veri tabanını geliştirmek ve uygulamaktır. Veriler yere ve zamana bağlı üç boyutlu olarak analiz edilebilir. Kıyı akifer yönetiminde gerek duyulan veriler şunlardır: - Kuyu bilgileri (derinlik,lokasyon,akifer sınıfı) - Eski ve yeni planlanmış pompaj bilgileri (kuyu bilgileri ile bağlantılı olarak) - Klorür numune verileri (tarihli, kuyu yerlerine göre) - Su seviye verileri (tarihli, kuyu yerlerine göre) - Yüzey haritası (yolları akarsu, çay, dereleri, kuyu yerlerini, topoğrafik özellikleri gösteren) - Akifer hidrojeolojik parametreleri (iletim kapasitesi, hidrolik iletkenlik, formasyon kalınlığı, özgül veri, depolama kapasitesi vb.) - Beslenme tahminleri -Belirlenmiş mevcut arayüzey, yer ve derinliklerin haritaları. Uzun dönem pompaj kayıtları mutlaka bir araya getirilmelidir.
YASAMA, KANUNLAR • Kaçak Kuyular (167 Sayılı Yer altı Suları Hakkındaki Kanun) • Ruhsat, izin belgesi, • Ruhsattaki şartnamelerin getirdiği zorunluluklar • Su kullanıcıları bilgilendirilmeli ve karar sürecine katılmalıdır.
Yeraltı sularının mülkiyeti: Madde 1 - Yeraltı suları umumi sular meyanında olup Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bu suların her türlü araştırılması, kullanılması, korunması ve tescili bu kanun hükümlerine tabidir. Madde 3 - (Değişik: 4/7/1988-KHK-336/1 md.; Aynen Kabul: 7/2/1990-3612/37 md.) Sınırları ve yapısal özellikleri belirlendikçe yeraltısuyu sahaları, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün teklifi üzerine,ilgili bakanlıkça "Yeraltısuyu İşletme Alanları" kabul ve ilan edilir. Madde 4 - Yeraltı suyu işletme sahaları içinde 8 inci madde hükmüne göre belge alınarak açılması gereken kuyuların adedi, yerleri, derinlikleri ve diğer vasıflariyle çekilecek su miktarı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü tarafından tayin ve tesbit edilir. Madde 5 - İlan edilmiş yeraltı suyu işletme sahaları dışında her arazi sahibi; arazisinde yeraltı suyu aramak, suyu bulduktan sonra, bunun kendi faydalı ihtiyaçlarına yetecek miktarını kullanmak hakkına maliktir.
Ancak bu işler 8 inci maddenin şümülüne girdiği takdirde belge alınması mecburidir. Faydalı ihtiyaç miktarı dördüncü madde hükümlerine göre tayin olunur. Madde 7 - Yeraltı suyu etüd ve araştırmaları için Devlet Su İşleri, herhangi bir yerde kuyular açmak veya açtırmak hakkına maliktir. Bu kuyular için istimlak yapılmaz. Madde 8 - Aşağıdaki (a) ve (b) fıkralarında beyan edilen kazıların yapılması veya kuyuların açılması için Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğünden belge alınması mecburidir: Madde 10 - Arama belgesine dayanarak arazisinde yeraltı suyu bulunan kimse, bu suyu kullanabilir. Ancak, bir ay içinde Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğüne müracaat ederek kullanma belgesi alır. Madde 11 - Kullanma belgesini haiz bir kimse arazisindeki kuyuların veya yeraltı suyu menbalarının verimini artırmak veya başka bir maksadı sağlamak gibi mülahazalarla bunlar üzerinde kendiliğinden her hangi bir müdahalede bulunamaz veya kuyuların kullanma şeklini değiştiremez. Ancak, Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğünden "ıslah ve tadil belgesi" almak suretiyle, böyle bir ameliyeye girişebilir.
SONUÇLAR
Yeraltı suyu çekimi lisansla kontrol edilmelidir.Tarımsal amaçlı kaçak su kullanımının yanı sıra sanayide kayıt dışı kullanımların önüne geçilmelidir.
Özellikle kıyı akiferlerindeki kuyulardan deniz suyu girişimini kontrol etmek amacıyla periyodik olarak numuneler alınarak analiz edilmelidir.
Sulama suları mümkün olduğunca yüzeysel sulardan sağlanmalıdır. Barajlar ,tasfiye tesisleri, sulama kanalları eş zamanlı yapılmalıdır.
Yeraltı yönetim planı ve hareket stratejileri geliştirilmelidir.
Yeraltı su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi otoriteler ve su kullanıcıları arasında yoğun bağlantılar gerektirmektedir.
Su kullanıcıları eğitmek,düzenli toplantılar yapmak daha az su tüketimi için çok etkili olabilir.
Suyun önemli bölümünün kullanıldığı tarım sektöründe modern yöntemler tercih edilmelidir.(Damla sulama sisteminde yaklaşık % 70 sudan tasarruf edilirken ürün verimliliği de % 90 lara varabilmektedir.)
İsrail’de
Türkiye’de
1 ton şekerpancarı için 7 ton su (damla)
harcanmaktadır.
100 ton su
Yeraltı suyu tahsisi yapılırken yeraltı suyu rezervinin sağlıklı bir şekilde bilinmesi gerekmektedir. Ancak bu pek az bölgede yapılabilmektedir.
Yeraltı sularının efektif yönetimi, talepler arasındaki dengeyi, uygun nümerik modellerin kullanımını, saha araştırmalarını, resmi, yerel hükümetler ve diğer ilgili gruplarla önerilen yönetim seçenekleri üzerine bir ortak kararı gerektirir.