2 huns sudlal 2016 by byambaa

ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ТЕХНОЛОГИЙН СУРГУУЛЬ

ХҮНС СУДЛАЛ - 2016 Багш, судлаач, доктор, магистр, бакалавр оюутны эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл

Улаанбаатар 2016 он 1

Эрхлэн гаргасан:

Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургууль (ҮТС) Эрдэм Шинжилгээний Алба

Редактор:

М.Пүрэвжав, ҮТС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, док (Ph.D), дэд.проф

Хянасан:

Я.Алтанцэцэг, ҮТС, ХИС-ын эрхлэгч, док (Ph.D), дэд.проф С.Дэлгэрмаа, ҮТС, БШТС-ын эрхлэгч, док (Ph.D), дэд.проф Д.Цэцэгээ, ҮТС, ХИС-ын профессор, док (Sc.D), проф Б.Энхтуяа, ҮТС, БШТС-ын профессор, док (Sc.D), проф Ц.Одбаяр, ҮТС, ХИС-ын дэд профессор, док (Ph.D), дэд.проф Э.Энхцэцэг, ҮТС, ХИС-ын ахлах багш, док (Ph.D), дэд.проф С.Сэржмядаг, ҮТС, ХИС-ын ахлах багш, док (Ph.D) Х.Мөнхзаяа, ҮТС, БШТС-ын ахлах багш, док (Ph.D) Г.Төрмөнх, ҮТС, БШТС-ын ахлах багш, док (Ph.D) Ц.Зууннаст, ҮТС, ШТСТөвийн захирал, док (Ph.D)

Эмхэтгэсэн:

С.Нарантуяа, ҮТС-ийн эрдэм шинжилгээ инновацийн ажилтан, магистр (MSc)

Хаяг: Монгол улс, Улаанбаатар хот, Бага тойруу Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургууль Утас/Факс: 976-11-311907 Шуудангийн хайрцаг: 46/590

АГУУЛГА Бүлэг I. Багш, судлаач, доктор, магистр оюутны эрдэм шинжилгээний өгүүлэл Нарийн навчит хөвөн оройт (chamaenerion angustifolium.L) ургамлын фитохимийн судалгааны дүнгээс........................................................................................................... Х.Мөнхзаяа, Б.Нарангэрэл Виртуаль лабораторийн бүтцийн шинжилгээ................................................................ Ж.Балжинням, Ч.Сайнбуян Баянхошуу бүсийн хүн амын яс сийрэгжилтийн тархалтанд нөлөөлөх эрсдэлт хүчин зүйлийн судалгаа................................................................................................... Ц.Зууннаст, С.Мөнхтуул, С.Оюунчимэг Хүнсний ногоо хатаах төхөөрөмжийн зохион бүтээлт................................................. Б.Найгалмаа, Б.Золжаргал Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн хандны антиоксидант идэвхи, полифенолт нэгдлийн харьцуулсан судалгаа...................................................................................... Д.Гантуяа, Э.Энхцэцэг Монгол цагаан идээний технологи дамжуулалт, үйлдвэрлэлийн үр дүн ................... Г.Мөнх-Амгалан, Ц.Батсүх Арвайн биохими, физик шинж чанарын судалгаа......................................................... Б.Энхбаяр, Г.Төрмөнх Сублимацын аргаар аарц хатаах процессын горимын туршилт.................................. С.Бадамжунай, Б.Мөнхдэмбэрэл, Ш.Энх-Амгалан Цэцэрлэгийн хоолны газрын хаягдлын тандалт судалгаа............................................ Н.Тэгшжаргал, С.Сэржмядаг Хоолны газрын эрсдлийн үнэлгээ, түүнд хийсэн дүн шинжилгээ............................... Д.Цэндсүрэн, Ц.Одбаяр

5 10 14 22 26 30 34 38 42 49

Бүлэг II. Бакалавр оюутны эрдэм шинжилгээний өгүүлэл Эх орны үйлдвэрийн зарим нэрийн гоймонгийн чанарын судалгаа............................ Н.Хэрлэн, М.Чанцалдулам, Я.Алтанцэцэг, Ц.Минжмаа Тэжээлийн зориулалтаар уураг үйлдвэрлэхэд ашиглах дрожжийн омог шалгаруулсан үр дүн........................................................................................................ Н.Анхбаяр, Б.Урантүлхүүр Жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдийн хооллолтын судалгаа.......................................... Г.Лхагвазул, Б.Ууганцэцэг, Г.Амаржаргал Aspergillus niger-ээс нимбэгний хүчил нийлэгжүүлсэн дүн........................................ Г.Тод, Б.Урантүлхүүр

59 64 69 73

БҮЛЭГ I. БАГШ, СУДЛААЧ, ДОКТОР, МАГИСТР ОЮУТНЫ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ

НАРИЙН НАВЧИТ ХӨВӨН ОРОЙТ (CHAMAENERION ANGUSTIFOLIUM.L) УРГАМЛЫН ФИТОХИМИЙН СУДАЛГААНЫ ДҮНГЭЭС Х.Мөнхзаяа1, Б.Нарангэрэл2 1

ШУТИС, Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургууль, Биотехнологи, шим тэжээлийн салбар 2 Хүнсний аюулгүй байдлын улсын лавлагаа лаборатори Хураангуй Монгол оронд ургаж байгаа ихэнх ургамлууд нь байгальд өөрийн зөнгөөрөө хүний оролцоогүйгээр ургадаг онцлогтой. Эдгээр ургамлыг анагаах ухаанд эмийн чиглэлээр хэрэглэж байгаа бөгөөд анагаах ухааны практикт төрөл бүрийн өвчнийг (зүрх судас, элэг цөс, хорт хавдар, хоол боловсруулах замын эрхтний өвчин) илааршуулахад хэрэглэж ирсэн [2, 3].Зарим ургамлыг олон зуун жилийн турш хүнсэнд тухайлбал цайны үндсэн түүхий эд болгон хэрэглэж ирсэн ба энэхүү ургамлын тоонд нарийн навчит хөвөн оройт ургамал зайлшгүй орох бөгөөд түүний дотор агуулагдах үнэт нэгдэл флавоноидууд, “C” амин дэм, танин, алкалоид гэх мэт биологийн идэвхийг судалж хүнсний зориулалтаар бүрэн ашиглах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна [1, 7]. Иймээс уг ургамлын тарималжуулсан дээжний химийн найрлага зэрлэг ургамлын химийн үзүүлэлтүүдтэй ойролцоо хэмжээнд байгаад үндэслэн тарималжуулсан дээжийг цайны үндсэн түүхий эд болгон ашиглах боломжтой юм гэсэн дүгнэлтэд хүрч болохоор байна. Түлхүүр үг: Нарийн навчит хөвөн оройт, фенолт нэгдэл, нимгэн үеийн хроматографи Оршил Манай орны байгалийн нөөцийн ихээхэн хэсэг нь төрөл бүрийн эмийн ургамал бөгөөд тэдгээрийн химийн найрлагын судалгаа харьцангуй бага хийгдсэн байдаг нь судалгааны нэн сонирхолтой объект болдог [12]. Анагаах ухаанд эмийн ургамал чухал байр эзэлж, төрөл бүрийн өвчин эмгэгийг илааршуулж, анагааж ирсэн хэдий ч сүүлийн жилүүдэд дэлхий нийтээрээ байгалийн гаралтай хүнс, хүнсний бүтээгдэхүүнийг сонирхон хэрэглэх болсонтой холбогдуулан эмийн ургамлуудыг боловсруулан, хүний биед хялбар шингэж эерэгээр нөлөөлөх бүтээгдэхүүн гарган авах, тэдгээр ургамлуудын биологийн идэвхит бодисуудыг судлан, таньж мэдэх нь чухал асуудал болоод байна [6, 10]. Сүүлийн жилүүдэд манай орны цаг уурын өөрчлөлт, уул уурхайн салбарын эрчимтэй хөгжилтэй холбоотойгоор ургамлын сөн хөмрөгт өөрчлөлт орж, зарим ашигт ургамал устахад хүрээд байна. Иймээс манай оронд ургадаг цайны ургамлын үндсэн түүхий эд болох нарийн навчит хөвөн оройт (Chamaenerion angustifolium.L) ургамлын тарималжуулсан болон зэрлэг дээжний химийн ерөнхий найрлага болон фитохимийн зарим үзүүлэлтийг судалж хүнсний бүтээгдэхүүнд нэмэлтээр хэрэглэх боломжийг судлахаар сонгон авлаа. Судалгааны ажлын зорилго, зорилт Манай оронд ургадаг нарийн навчит хөвөн оройт /зэрлэг, тарималжуулсан дээж/ ургамлын фитохимийн зарим судалгааг явуулж харьцуулсан дүгнэлт гаргахад уг ажлын зорилго оршино. Энэхүү зорилгыг хэрэгжүүлэхийн тулд дараах судалгаа шинжилгээг гүйцэтгэхээр зорилтуудыг төлөвлөсөн болно. 1. Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын химийн ерөнхий үзүүлэлт (чийг, үнс, тос)–ийг тогтоох 2. Ургамалд агуулагдах зарим амин дэм (“C” аминдэм, β каротин)-ийн хэмжээг тогтоох 3. Ургамлын цайны шинж чанарыг тодорхойлогч бодис (танин, хандлагдах бодис, кофейн)-ын хэмжээг тогтоох 4. Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын биологийн идэвхт зарим бодис (фенолт нэгдэл)-ын хэмжээг тодорхойлох 5. Хурц хорон чанарыг тогтоох

Судалгааны материал, арга зүй

Төв аймгийн Баянчандмань сумын нутгаас 2015 оны 8 сард нарийн навчит хөвөн оройтын зэрлэг дээж, 2015 оны 8-9 сарын эхээр “Монос” ХХК-ийн Ботаникийн цэцэрлэгээс тарималжуулсан дээжний газрын дээд хэсгийг түүж эмийн ургамлыг хатаах арга болох байгалийн аргаар агаар сэлгүүлэн хатааж, ерөнхий химийн болон фитохимийн үзүүлэлтийг тодорхойлов. Тушилт судалгааг дараах арга зүйн [4] дагуу гүйцэтгэсэн болно.  Химийн ерөнхий үзүүлэлтийг-Стандарт аргаар  Нийлбэр флаваноидын агууламж – Нимгэн үеийн хроматографи, Спектрофотометрийн аргаар  Хорон чанарыг-Прозоровскийн хурдавчилсан аргаар Судалгааны ажлын үр дүн, хэлцэл Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын химийн ерөнхий үзүүлэлт тодорхойлсон үр дүн: Ургамлын химийн ерөнхий үзүүлэлтийг арга зүйн дагуу тодорхойлж үр дүнг дараах хүснэгтэд үзүүлэв. Хүснэгт 1 Ургамлын химийн ерөнхий үзүүлэлт, % (n=3) Нүүрс ус №

3 4

Дээжний нэр Нарийн навчит хөвөн оройт /зэрлэг дээж/ Нарийн навчит хөвөн оройт/ тарималжуу лсан дээж/ Хэвлэлийн тойм [5] Сөөгөн боролзгоно

Эслэг

Бусад

Пектин Усанд Усанд уусда уусда г ггүй

2.34± 0.4

14.01± 0.6

52.68± 0.6

0.12± 0.2

0.1±0. 4

342

13.58±0 .4

1.72± 0.8

12.20± 0.8

58.19± 0.9

0.1±0 .3

0.1±0 .8

352

5.94

9.11

3.49

14.16

57.51

354

4-8

16-25

3-8.24

68.5

Чийг

Үнс

Уураг

Тос

7.96± 0.6

9.24± 0.3

13.55±0 .5

8.02± 0.4

6.09± 0.9

9.79 5-8.46

1.1-10

Илчлэ г, ккал

448

Нарийн навчит хөвөн оройтын зэрлэг дээжийг тарималжуулсан дээжтэй харьцуулахад чийг, уургийн агууламж ойролцоо /7.96-8.02%, 13,5%/, үнс 1,5 дахин бага, тос 1,4 дахин их ба хэвлэлийн тоймын үзүүлэлттэй харьцуулахад уургийн агууламж 4%-иар, үнсний агууламж 1-4%-иар илүү байна. Цайны ургамал болох сөөгөн боролзгоноос уургийн агууламжаар 4-8%-иар, тосны агууламж 4-6%-иар бага байна. Тарималжуулсан дээжний эслэгийн агууламж нь зэрлэг ургамлын дээжтэй харьцуулахад 12-иар бага, хэвлэлийн тоймтой харьцуулахад ойролцоо хэмжээтэй байна. Пектиний хэмжээг пектат кальцийн хэлбэрээр тундасжуулах аргаар тодорхойлоход усанд уусдаг пектин нь 0.12%, усанд уусдаггүй пектин нь 0.1% байгаа нь сөөгөн боролзгонотой харьцуулахад пектиний агууламж 0.9-9%-иар бага байна. Энэ нь дээжийн химийн найрлагын онцлог дээжийг бэлтгэсэн цаг хугацаа, ургаж байгаа хөрсний шинж, жилийн уур амьсгал, хур тунадасын хэмжээ, дээжийг хатаасан нөхцөл зэргээс хамаардаг гэсэн өмнөх судлаачдын хийсэн дүгнэлтийг баталж болохоор байна. Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын аминдэмийн агууламжийг тодорхойлсон дүн:Ургамал дах аминдэмийн агууламжийг арга зүйн дагуу тодорхойлж үр дүнг дараах хүснэгтэнд харуулав. Хүснэгт 2 Аминдэмийн агууламж, мг/% (n=3) № Дээжний нэр С аминдэм β каротины агууламж Нарийн навчит хөвөн оройт /зэрлэг 1 19.8±0.6 11.5±0.3 дээж/ Нарийн навчит хөвөн оройт 2 13.25±1.3 10.0±0.8 /тарималжуулсан дээж/

Сөөгөн боролзгоно

8-10

24.5

Нарийн навчит хөвөн оройтын зэрлэг дээж нь тарималжуулсан дээжнээс “C” аминдэмийн агууламжаараа 1,5 дахин, сөөгөн боролзгоно 5 дахин илүү байгаа нь дээжийг бэлтгэх, хатаах, хадгалах явцад агаарын хүчилтөрөгчийн оролцоотойгоор исэлддэг шинж чанартай нь холбоотой гэж үзлээ. Β каротины хэмжээ 2 дээжинд ойролцоо агууламжтай /10-11,5мг/%/ байна. Энэ нь сөөгөн боролзгоноос 2 дахин бага үзүүлэлт юм. Энэхүү зөрүүтэй байдал нь тухайн ургамлын өөрийнх нь онцлог шинжтэй холбоотой гэж үзлээ. Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын цайны шинж чанарыг тодорхойлогч үзүүлэлтүүдийн үр дүн: Цайны шинж чанарыг тодорхойлогч үзүүлэлтэд хандлагдах бодис, танин, кофейныг хамааруулан үзэж үр дүнг арга зүйн дагуу тогтоон дараах хүснэгтэд харуулав. Хүснэгт 3 Цайны шинж чанарыг тодорхойлогч бодисын агууламж, % (n=3) Дээжний нэр Хандлагдах бодис, % Танин, % Кофейн,% № 22±0.9 13±1.3 1.61±0.2 1 Нарийн навчит хөвөн оройт /зэрлэг дээж/ Нарийн навчит хөвөн оройт 19±1.3 14.5±0.4 1.46±0.9 2 /тарималжуулсан дээж/ 3 Хэвлэлийн тойм 24.84 5 Сөөгөн боролзгоно 15-30 15.0 1.45 Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын зэрлэг дээжийг тарималжуулсан дээжний хандлагдах бодис, кофейны агууламжтай харьцуулахад 1,1-1,2 дахин их, танины агууламжаар 1,1 дахин бага байгаа хэдий ч цайны ургамал болох сөөгөн боролзгоны үзүүлэлттэй ойролцоо хэмжээнд байна. Иймээс нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын тарималжуулсан дээжийг цайны ханд болгон хэрэглэх боломжтой гэсэн дүгнэлтэнд хүрлээ. Фенолт нэгдэл тодорхойлсон үр дүн Ургамлуудын хатааж нунтагласан түүхий эдэд фенолт нэгдлийн хэмжээг тогоох зорилгоор чанарын ба тооны тодорхойлолтыг явууллаа. Ургамлын фенолт нэгдлүүдийг тодорхойлсон чанарын урвалын үр дүн Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын хатаасан дээжинд фенолт нэгдлүүдийг таних чанарын урвалыг [9] явууллаа. Үр дүнг дараах хүснэгтэд харуулав Хүснэгт 4 Ургамлын биологийн идэвхит бодисыг илрүүлсэн байдал (n=3) Нэр Төмрийн Хар тугалганы Шүлтийн арга хлоридын арга ацетатын арга таримал зэрлэг таримал зэрлэг таримал зэрлэг жуулсан дээж жуулсан дээж жуулсан дээж дээж дээж дээж Үүсэх өнгө Хар ногоон Цагаан өнгийн Улбар шар тунадас Усан ханд + + + + + + Этилацетатын ++ ++ ++ ++ ++ ++ ханд Хлороформын + ++ + + + + ханд Бутанолын ханд + + + + + + Петролейны + + + + эфирийн ханд Тайлбар: /-/илрээгүй, /+/ илэрсэн, /++/ харьцангуй их хэмжээгээр илэрсэн Дээрх хүснэгтээс харахад уг ургамлын хатаасан дээжний этилацетат, бутанол, хлороформын ханданд фенолт нэгдэл хандлагдсан нь харагдаж байгаад үндэслэн фенолт нэгдлийн чанарын ба тооны шинжилгээг хийлээ. Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлыг этилийн стиртэд хандлан органик уусгагчдын туйлшралыг ихэсгэх замаар [12, 14] хандлан гексан, хлороформ, этилацетат, бутанолын ханд гарган авлаа. Ханд тус бүрийн органик уусгагчдыг вакум ууршуулагч аппаратын тусламжтайгаар ууршуулан хандыг өтгөрүүлэн бэлтгэв. Ханд тус бүрийн өтгөн хандыг метанолд уусган нимгэн үеийн хроматографи явуулан тохиромжтой уусгагчийн системийг сонгон авлаа. Үр дүнг дараах зургаар харуулав.

UV365 (NP)

Зураг 1 Нарийн навчит хөвөн орой ургамлын уусгагчдын бүлэглэлийн нимгэн үеийн хроматограмм 1. Рутин, 2. Кверцетин, 3. Хлороформын ханд /таримал дээж/,4. Этилацетатын ханд /таримал дээж/, 5. Хлороформын ханд /зэрлэг дээж/, 6. Этилацетатын ханд /зэрлэг дээж/, 7 Бутанолын ханд /зэрлэг дээж/ Нарийн навчит хөвөн оройтын органик уусгагчдын хандыг стандарт бодис кверцетин, рутин харьцуулан НҮХ явуулахад ойролцоо баригдах хугацаанд ижил өнгийн толбо илэрч байна. Иймээс ялган авсан ургамлын ханданд кверцетин, рутин агуулдаг болох нь харагдаж байна. Ургамлын биологийн идэвхит бодисын тоо хэмжээг тогтоохдоо флаваноидын шингээлтийн максимумыг ашиглаж спектрофотометрийн аргаар явуулж дараах үр дүнд хүрлээ. Хүснэгт 5

№ 1 2

Нийт фенолт нэгдэл тодорхойлсон дүн, мг/г (n=3) Нийт фенолт нэгдлийн агууламж Дээжний нэр (кверцетинд харьцуулснаар) Нарийн навчит хөвөн оройт /зэрлэг дээж/ 32.0±0.75 Нарийн навчит хөвөн оройт /тарималжуулсан дээж/ 31.6±0.76

Нарийн навчит хөвөн оройтын зэрлэг болон тарималжуулсан дээж нь нийт фенолт нэгдлийг ойролцоо / 31-32 мг/г/хэмжээнд агуулдаг байна. Нарийн навчит хөвөн оройтын хорон чанар LD50 –ыг судлах туршилтыг тус бүр 16 цагаан хулганад сүүлний хураагуур судсаар тарих [9, 13] аргаар тодорхойлов. Нарийн навчит хөвөн оройтын усан хандыг /15%/ 2500 мг/кг, 3000мг/кг, 3500 мг/кг, 4000мг/кг тунгаар тооцоолж судсаар тарихад үхлийн дундаж тун буюу LD50 нь 3200мг/кг-д ноогдож байлаа. Үүнээс үзэхэд нарийн навчит хөвөн оройт нь К.К.Сидоровын ангилалаар/1973/ хоргүй буюу бага хортой бодисын ангилалд орж байна. Дүгнэлт 1. 2. 3.

Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын хатаасан дээж /тарималжуулсан дээж, зэрлэг дээж/ 91.9892.04%-ийн хуурай бодис, 13.55%-ийн уураг, 6.09-9.24%-ийн үнс, 1.72-2.34%-ийн тос, 70.59%ийн нүүрс-ус агуулсан байна. Нарийн навчит хөвөн оройт ургамалд /тарималжуулсан дээж, зэрлэг дээж/ β-каротин 10-11.5 мг/ %, “C” аминдэм 13,25-19,8 мг/% агуулагддаг, хандлагдах бодис 19-22%, кофейн 1,46-1,61%, танин 13-14,5%-ийн агууламжтай байна. Ургамлын этилацетат, хлороформын ханданд стандарт бодис кверцетин, рутины хамт нимгэн үеийн хроматографийн уусгагчийн системүүдэд НҮХ явуулахад ижил Rf -дээр ижил өнгийн

4. 5.

толбо өгч байгаа нь уг ургамал нь биологийн идэвхт бодис болох флаваноидыг агуулж буйг харуулж байна. Нийлбэр флаваноид 31-32мг/г агууламжтай байна. Нарийн навчит хөвөн оройт нь К.К.Сидоровын ангилалаар/1973/ хоргүй буюу бага хортой бодисын ангилалд орж байна. Нарийн навчит хөвөн оройт ургамлын тарималжуулсан дээж нь фенолт нэгдлийн хэмжээ болон цайны шинж чанарыг тодорхойлогч бодисуудын агууламжаараа зэрлэг ургамалын найрлагатай дүйцэхүйц хэмжээнд байгаад үндэслэн цайны үндсэн түүхий эд болгон ашиглах бүрэн боломтой гэж дүгнэж байна.

Ашигласан материал [1] Амаржаргал,П. Цайны алтан судар.УБ.2004. [2] Бадамханд, Ж.Монгол орны зонхилох ургамлын лавлагаа. УБ. 2014. 55-58 хууд [3] Володя, Ц. Монгол орны эмийн ургамлыг эмнэлэгт хэрэглэх аргачлал.УБ. 2014. 76-77 хууд [4] Дэлгэрмаа,С. Мөнхзаяа,Х. Атарбаясгалан,Н. Хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдлын шинжилгээний аргууд. УБ. 2008. [5] Лигаа , У. Монгол орны ашигт ургамал.УБ. 1986. 63-64 хууд [6] Лигаа У. Монгол орны эмийн ургамлыг өрнө дорнын анагаах ухаанд хэрэглэхүй.УБ. 2015. [7] Ламжав, И. Монгол орны эмийн ургамал.УБ. 1971. [8] Номхон,Я. Болормаа, П. Мал эмнэлэгийн эмийн заавар.УБ. 2011. [9] Сүхдолгор, Ж. Ургамлын хими, биохими дадлагын хичээлийн гарын авлага. УБ. 2013. 185-195 хууд [10] ХААИС-ын экологи, технологи, хөгжлийн сургууль. Хэрлэний хөдөө- аралд тарьсан нэн ховор, ховор, ашигт ургамал. УБ.2014. 534-535 хууд [11] Энхжаргал, Д. Баясгалан, Б. Пүрэвжав, С. Эмийн ургамал судлал. УБ. 2004. 45-50 хууд [12] Ундармаа, Т. Хуурамч сибирийн шимтэглэйний хими, фармакологийн зарим судалгаа мал эмнэлэгийн ухааны дэд докторын зэрэг горилсон бүтээл. УБ. 2012. 12 хууд [13] http://www.news.num.edu.mn/wp-content [14] http://www.bobus-seeds.com/product/huvunt.html Зохиогчийн тухай: Х.Мөнхзаяа. ШУТИС-ийн харьяа Үйлдвэрлэлийн технологийн сургуулийн Биотехнологи, шим тэжээлийн салбарын ахлах багш, доктор (Ph.D). Хүнсний түүхий эд бүтээгдэхүүний химийн найрлага, эмийн ургамлын фитохимийн чиглэлээр судалгааны ажил хийдэг. Б.Нарангэрэл. Хүнсний аюулгүй байдлын улсын лавлагаа дабораторийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (Ph.D). Эмийн ургамлын хими, хор судлалын чиглэлээр судалгааны ажил хийдэг.

ВИРТУАЛЬ ЛАБОРАТОРИЙН БҮТЭЦИЙН ШИНЖИЛГЭЭ Ж.Балжинням, Ч.Сайнбуян ШУТИС, Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургууль, Хүнсний инженерчлэлийн салбар Хураангуй: Виртуаль лабораторийг өнөөдөр сургалтанд өргөнөөр ашиглаж байна. Тэдгээрийн үр бүтээл, ашиг тусын талаар болон түүний өгөөжийг дээшүүлэх талаар нарийн тооцоолол судалгааг хийхийг зорьсон нэг ажил бөгөөд Монгол хүний хувьд сургалтанд ашиглаж болох бие даан суралцах арга барилд сургахад хэрэгтэй бүтэцийг “асуудал шийдвэрлэхэд туслах мэдлэг” хэлбэртэйгээр тодорхойлж байна. Түлхүүр үг: Симуляци, анимаци, програмчилал Оршил Виртуаль лаборатори гэдэг нь өөрийн орчин болох хана, хаалга гэх хязгаарлалттай бодит лаборатори байхгүйгээр ОНОЛ болон ПРАКТИК-ийг үзэг цаасгүйгээр холбож байгаа сургалтын арга барил юм. Ер нь виртуаль лаборатори нь бодит лаборатори дахь бодит туршилтын үр дүнг цахим хэлбэрээр програмчилсан сургалтын орчин.[CITATION 1 \l 1104 ] гэж тодорхойлсон байна. Компьютерийн технологи нь виртуаль лабораторийн зохион бүтээлтэнд хязгааргүй боломж олгож байна. Мөн LabVIEW программыг ашигласнаар виртуаль лабораторийн орчинг туршилтын бодит орчинд маш их ойртуулж чадаж байна.[CITATION 2 \l 1104 ] Туркийн эрдэмтэд химийн хичээлийн хувьд виртуаль лаборатори болон уламжилалт лабораторийн сургалтыг туршилтын грүпп болон хяналтын грүппүүдэд зэрэг явуулж туршилт хийж үр дүнг шинжлэх ухааны өгүүлэл болгон нийтлүүлснээс авч үзвэл: Хүснэгт 1.1 Грүппийн нэр EG CG-I CG-II

Туршилт явагдсан нөхцөл, орчины үзүүлэлт Туршилтын орчин Хичээллэх Хийх анги лаборатори VCL –химийн виртуаль 4 5 лаборатори Бодит лаборатори 9 2 Бодит лаборатори 8 3

Нийт 11 11 11

EG -туршилтын групп, CG-I –хяналтын 1-р групп, CG-II- туршилтын 2-р групп. Хүснэгт 1.2

Грүпп CG-I CG-II EG

Туршилтын өмнөх ба дараах шалгалтын үр дүнгийн үзүүлэлт Химийн Авсан Оюутны хяналтын оноо S SD t тоо тест /дундаж/ Урьдчилсан 30 42,66 12,015 тест 29 2,895 Дараах тест 30 50,833 12,668 Урьдчилсан 30 39,66 13,578 тест 29 2,895 Дараах тест 30 55,333 11,121 Урьдчилсан 30 39,66 13,578 тест 29 6,388 Дараах тест 30 59,33 11,121

EG - туршилтын грүпп, CG - I –хяналтын 1-р грүпп, CG-II- туршилтын 2-р грүпп.

p 0,007 0,007 0,000

Энэ туршилтын үр дүнгээс харахад виртуаль лабораториор хичээллэж онолын шалгалт өгсөн оюутнуудын авсан оноо болон т-тестийн үзүүлэлтээс харахад бодит лаборатори хийсэн оюутнуудаас тутахааргүй төдийгүй суралгын амжилт илүү гарсан байна.[ CITATION Zey11 \l 1104 ] Уг туршилтыг явуулагч эрдэмтэдийн тэмдэглэснээр виртуаль лабораторид орж байгаа оюутнуудын идэвх бодит лаборатори хийж байгаа оюутнуудынхтай харьцуулашгүй их байсан. Лабораторийн нэг ажилд оролцогч оюутны тоог нэмэгдүүлснээр идэвхгүй ажиглагчийн оронд идэвхтэй сэтгэгчийг бий болгож байна. Виртуаль лаборатори нь оюутны суралцах ажиллагаанд байнга хэрэглэж болох нэгэн хэвшмэл зүйл болж тогтох ирээдүйтэй сургалтын технологи болох нь тодорхой байна.[ CITATION Zey11 \l 1104 ] Виртуаль лабораторийг бүрэлдүүлэх үндсэн хэсгүүдийг жагсаавал: [ CITATION 1 \l 1104 ] 1. Туршилтын үндсэн бааз суурь болсон бодит түршилтын лабораторийн үр дүн үзүүлэлтүүд, тоног төхөөрөмж, хэрэгслүүд байна. 2. Дотоод болон гадаад сүлжээнд холбогдсон компьютерийн техник хэрэгсэл байх шаардлагатай. Түүгээр оюутнууд лаборатори дотроос эсвэл интернэтэд холбоотой хаа нэг газраас холбогдох боломжтой байх. 3. Интернэтийн болон нардвейрийн холбоостой байх. Туршилтын электрон төхөөрөмж болон бусад хэрэгсэлтэй компьютерийг холбосон байх ёстой. 4. Виртуаль лабораторийн сайн программ хангамж байх ёстой. Эдгээр программууд нь мэргэжлийн түвшинд зохион бүтээгдсэн, симуляци ажиллагаатай байх ба оюутан суралцагчдын идэвх, зүтгэлийг өрнүүлсэн, энгийн ойлгомжтой, судлагдахууны бүх бүрэлдэхүүнийг багтаасан байна. Виртуаль лабораторийг хийхдээ техникийн хөдөлгөөн, ажиллагааг илэрхийлсэн видео, анимаци, 3D зураглал зэргийг зохион бүтээх программ хангамжуудыг ашиглана. 5. Удирдах зохион байгуулах болон ажиллуулах программ хангаж хэрэгтэй. Энэ нь оюутнуудыг бүртгэх, дүгнэх, мэдээлэл хадгалах зэргээр лабораторийн сургалтыг зохион байгуулахад ашиглагдах программ хангаж юм. 6. Техникийн ажилтан байх хэрэгтэй. Аливаа техникийн доголдол гарахад засварлах төдгийгүй лабораторийг цаашид хөгжүүлэх судлаач болон багштай хамтран ажиллах техникийн алба байна. Химийн болон шинжлэх ухааны сургалтанд виртуаль лабораторийг ашиглах нь дараах чухал дэвшилтэт үр дүнд хүргэх болно.Үүнд: 1. Эдийн засаг, цаг хугацаа, орон зай, багшийн ажил хөдөлмөр зэрэгт маш их хэмнэлт, нааштай үр дүнг авчирна. 2. Нарийн түвэгтэй онолын тайлбарыг загвар модел, диаграмм, хийсвэр дүрслэл зэрэг symbolic level-н дүрслэлээр харуулах боломжтой болно. 3. Хөдөлгөөнт дүрс зураглалыг буюу илтгэлийн хэлбэрийг оруулж бусдад сонирхолйтой хэлбэрээр тайлбар загварчлал хийх боломж олгоно. 4. Химийн бүрдэл хэсэг болон найрлагийг бусдад энгийн хялбараар ойлгуулж мэдлэгийг бүгдэд жигд түгээх боломж бүрдүүлнэ 5. Дэвшилтэт техник технологийг ашиглан хүчирхэг сургалтын зэмсэг бий болгоно. [ CITATION 3 \l 1104 ] Виртуаль лабораторийн үнэлгээний судалгаа Судалгаанд хүнсний машин аппрат мэргэжлээр суралцаж буй исгэлтийн тоног төхөөрөмж хичээлийг үзсэн 20 оюутаны пиво үйлдвэрлэлийн лабораторийг ажлыг гүйцэтгэсэн байдал нь оюутны мэдлэг чадварын үзүүлэлтэнд нөлөөлж байгаа эсэхийг Корреляцын хамаарлаар тодорхойлсон. Үүний тулд оюутны лабораторийн ажлын үнэлгээ (x), тестийн шалгалтын үзүүлэлт (y) хоёрын хамаарлыг тодорхойлсон. x y

15 22

13 11

13 17

7 7

11 18

12 17

13 16

15 20

Хэмжилтийн үзүүлэлт 11.5 12 16 17 15.5 18 15 19 24 18

17 18

15 21

14 17

16 18

13 17

9 10

Энэхүү 2 хэмжигдэхүүн санамсаргүй хэмжигдэхүүн тул тэдгээр нь өөр хоорондоо хамааралтай эсэхийг тодорхойльё. Үүний тулд эхлээд статистик үзүүлэлт болох хэмжилтийн үзүүлэлтийн дундаж утга, дисперс, дундаж квадрат хазайлт (стандарт хазайлт) тодорхойлсон. Оюутаны лабораторийн ажлын үнэлгээ (x), тестийн шалгалтын үзүүлэлт (y) хоёрын хамаарлыг корреляцын коэффициентээр тодорхойлвол:

5 8

Корреляци x

x 1

0.839037314

∑ ( xi −x)(x j− y)

i , j=1

mb x b y

=0,839

Корреляцын коэффициент -1<rx,y<1 байх ёстой бөгөөд тооцоогоор rx,y= 0.839байгаа нь маш хүчтэй шууд хамааралтай болохыг илтгэж байна. Хамааралтай эсэх нь тодорхойлогдсон тул энэхүү 2 хэмжигдэхүүний харилцан хамааралтай хос тэгшитгэлийг Excel програм ашиглан гаргая. Regression Statistics Multiple R 0.839037314 R Square 0.703983615 Adjusted R Square 0.68753826 Standard Error 2.483180573 Observations

ANOVA Regression Residual

df 1 18

SS 263.9587 110.9913

Total

374.95

MS 263.9587 6.166186

F 42.80744

Significance F 3.78E-06

Intercept

Coefficients 1.36653

Standard Error 2.386

t Stat 0.572

P-value 0.573

Lower 95% -3.646

Upper 95% 6.379

Lower 95.0% -3.64

Upper 95.0% 6.3795

1.167958

0.178

6.54

3.78E-06

0.792

1.542

0.7929

1.542

Эндээс y=1.366+1.167*x -гэсэн тэгшитгэл гарах ба хамаарлыг урвуугаар үзүүлбэл: Regression Statistics Multiple R 0.839037314 R Square 0.703983615 Adjusted R Square 0.68753826 Standard Error 1.783865506 Observations

ANOVA Regression Residual

df 1 18

SS 136.2208 57.27917

Total

193.5

Intercept

Coefficients 3.02453

Standard Error 1.575

t Stat 1.919

0.60274

0.092

6.542

MS 136.2208 3.182176

F 42.80744

Significance F 3.78E-06

P-value 0.070

Lower 95% -0.286

Upper 95% 6.335

Lowe r 95.0% -0.28

Upper 95.0% 6.335

3.78E-06

0.409

0.796

0.409

0.796

Эндээс x=3.024+0.602*y -гэсэн тэгшитгэл гарч байна. Математик боловсруулалтаас харахад оюутны лабораторийн ажил гүйцэтгэсэн байдал нь оюутны мэдлэг чадварын үзүүлэлтээс шууд хамаарч байгаа нь харагдаж байна. Ажиглалт мэдээлэл: Техникийн шинжлэх ухааны хүрээнд багтах хүнсний үйлдвэрийн процесс аппарат, цахилгаан төхөөрөмж, хөргөлтийн төхөөрөмж хичээлүүдэд зориулсан тухайн ажлын онолын хэсэг, шалгалтын тест, виртуаль симуляцийн ажил зэргээс бүрдсэн виртуаль лабораторийн ажил гүйцэтгэж байгаа оюутнууд дунд ажиглалт явуулахад оюутнуудын идэвх бусад хичээлтэй харьцуулахад өндөр байдаг. Хувь хүн бүр хичээлд идэвхтэй оролцдог. Гэхдээ тэдний 65-70 орчим % нь лабораторид зориулсан онолын материалын 25%-аас бага хэсгийг уншдаг ба гол төлөв видео, анимациудыг л сонирхон хардаг зарим нь бүр лаборатори гүйцэтгэх ажлын дараалал зарчим, зааврыг ч уншдаггүй. Үлдсэн 30 орчим %-н хагас нь томъёо, тооцооллыг нарийн хараагүй, уншиж ойлгоогүй байдаг. Харин асуудал шийдвэрлэх үед л хэрэгтэй тооцоо, томъёо, тодорхойлолтыг тухайн цаг үед нь буцааж харах дахин үзэх зэргээр судладаг. Иймд тухайн виртуаль лабораторийн бүтэц зохион байгуулалтыг хичээлийн онцлог, оюутнуудын ашиглахыг хүсэж буй хэлбэр, төрөл зэргээс хамаарч өөр өөр шийдлүүдээр хийж байх хэрэгтэй. Шийдвэрлэх аргачлал: Лабораторийн хичээл учир нүсэр онолын материалаар хангах хэрэггүй. Учир нь лекц, семинари дээр сонсож үзсэн материалтай адил, төстэй, зарим нь бүр яг хэвээрээ байх тул сонирхохгүй дараагийн асуудал шийдвэрлэх хэсгийг үзэхийг яардаг. Онолын материалыг яг асуудал шийдвэрлэх тэр хэсэгт буюу тухайн цагт өгөх хэрэгтэй. Виртуаль лабораторийн нэг хэсэг бол асуудал шийдвэрлэх хэсэг (Problem solving) заавал байдаг. Харин үүнийг хийх үед л хэрэгтэй онолын материалыг авах боломжоор хангах хэрэгтэй. Энэ нь “хэрэгтэй зүйлийг хэрэг цагт нь өгвөл суралцагч бүрэн дүүрэн хүлээж авна” Р.Найдандоржийн зөвлөмжтэй нийлж байна. Онолын мэдлэгийг лабораторийн ажлаар өгөх бол Блүм таксономын Remember-Сэргээн санах, Applying-Хэрэглээ зэрэг аргуудыг ашиглах хэрэгтэй. Лабораторийн ажлын дасгал ажлууд нь өмнө үзсэн онолын мэдлэгийг сэргээн сануулахын тулд техник хэрэгслийг зургаар байршуулан сэлгэх-Locate арга, тааруулах-уялдуудах-Match арга, зохион байгуулах-Organize аргуудыг тусгасан тодорхой ажилбарууд оруул өгөх хэрэгтэй. Жишээлбэл: технологийн параметр тааруулах, хийцийн хэмжээс оруулах, эд ангийн дараалал заах гэх мэт. Виртуаль лабораторийн үндсэн бүтэц “Сургалтын пирамид”-ын дагуу эхний хэсэг унших, сонсох, дараагийн хэсэг харах, сонсох, дараах нь хийх бүтээх зарчимтай байвал илүү өгөөжтэй. Учир нь хүн уншсан, сонсон юмны 20%-г, харсан, сонсон юмныхаа 50%-г, хийсэн юмныхаа 90%-г эргэж санадаг тул уншаад, видео анимаци үзээд, хийж гүйцэтгэх бүтэцэнд оруулах хэрэгтэй. Виртуаль лабораторийг цааш оюутан өөрөө хөгжүүлж болохоор хийвэл төгс болох болно. Лабораторийн ажил нь мэдлэгийг бататгаад зогсохгүй дүн шинжилгээ хийх-Analyzing, үнэлэх-Evaluating, бүтээх-Synthesis ажилбаруудтай байх ёстой. Дүгнэлт:  

Хэрэгтэй цагт хэрэгтэй мэдлэгийг өгөх буюу “асуудал шийдвэрлэхэд туслах мэдлэг” хэлбэртэйгээр виртуаль лабораторийг хийж гүйцэтгэх Шинэ суралцагчдыг хуучин сургалтын аргад дасгах биш тэдний ойлгодог шинэ аргад нь өөрсдийн сургах арга барилаа шилжүүлэх хэрэгтэй.

Ашигласан материал 1.

2. 3.

Nataša Rizman Herga, M. I. (n.d.). VIRTUAL LABORATORY AS AN ELEMENT OF VISUALIZATION WHEN TEACHING CHEMICAL CONTENTS IN SCIENCE CLASS. TOJET: The Turkish Online Journal of Educational Technology – October 2014, volume 13 issue 4, pp. 155165. Saudi, H. M.-Q.–K. (2011). The role of Virtual Laboratories in Science Education. 2011 5th International Conference on Distance Learning and Education (2011) IACSIT Press, Singapore, pp. 100-104. Zeynep Tatli and Alipasa Ayas, K. T. (2011). Effect of a Virtual Chemistry Laboratory on Students’ Achievement. Educational Technology & Society journal 16(1), pp. 159–170.

В.В. Андреев, к.-м. д. (2009). “ИННОВАЦИОННЫЙ ВИРТУАЛЬНЫЙ ЛАБОРАТОРНЫЙ ПРАКТИКУМ ПО ЕСТЕСТВЕННЫМ НАУКАМ”. Учебные ресурсы, pp. 42-47

БАЯНХОШУУ БҮСИЙН ХҮН АМЫН ЯС СИЙРЭГЖИЛТИЙН ТАРХАЛТАНД НӨЛӨӨЛӨХ ЭРСДЭЛТ ХҮЧИН ЗҮЙЛИЙН СУДАЛГАА Ц.Зууннаст1, С.Мөнхтуул1, С.Оюунчимэг2 1

ШУТИС, Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургууль, ШТСТөв 2 СХЭМН, БХ-Салбар, s.tuul24@yahoo.com

Хураангуй СХЭМТөвийн харьяа Баянхошуу салбар амбулториор үйлчлүүлэгчидийн нийгмийн үзүүлэлт, антропометр, хооллох зуршил, хорт зуршил, яс сийрэгжилтийн байдлыг судлав. Энэхүү судлагааг ерөнхий мэдээллийн асуумж болон антропометр, яс сийрэгжилт тодорхойлогч Sonost аппаратыг ашиглаж, үр дүнг Microsoft excel 2013 болон SPSS.19.0 программ дээр хийв. Судалгаанд 13-85 насны нийт 1607 /N=1607) хүн 81.7% эмэгтэй, 18.3% эрэгтэй байсан. Судалгаагаар 10 хүн тутмын 8 нь ясны эдийн цөөрөлт, яс сийрэгжилттэй, эмэгтэйчүүдийн яс сийрэгжилт 45-наснаас эхлээд эрчимтэй нэмэгддэж байлаа. Үүнээс дүгнэхэд яс сийрэгжилтэнд нөлөөлөх хүчин зүйлст биеийн жин, өндөр, нас, хооллох зуршил нөлөөлж байгаа нь манай иргэдийн дунд зохистой хооллолтын мэдлэг бага, өөрсдийн эрүүл мэнддээ анхаарал тавих нь таруу байгаа ажиглагдав. Мөн зохистой хооллолтын сургалт, мэдээ мэдээллийг олон нийтэд хангалттай биш байна гэж үзлээ. Түлхүүр үг: Яс сийрэгжилт, ясны эдийн цөөрөлт, биеийн жингийн индекс, хорт зуршил Оршил Дэлхий нийтийн анхаарлыг өнөөгийн байдлаар татаж байгаа чухал асуудлын нэг бол яс сийрэгжих өвчин (osteoporosis) юм. Энэ нь ясанд агуулагдах уураг, эрдэс бодис алдагдсанаар ясны нягтаршил, жин буурч яс сийрэгжихийг хэлэх бөгөөд уг өвчнийг энэ зууны чимээгүй тахал гэж нэрлэж байна [1]. Энэ өвчинд дагнасан эмчилгээ байхгүй бөгөөд хүн амын эрүүл мэндийн асуудал боловч урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой юм. Яс сийрэгжих өвчин үүсэхэд олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг [2]. Тухайлбал цэвэршилт, бамбай болон бамбайн дэргэдэх булчирхайн хямрал, хөгшрөлт, кальци багатай хоол хэрэглэх, тамхи татах, архи хэтрүүлэн хэрэглэх, глюкокортикоид эмчилгээ удаан хийлгэх, хөдөлгөөний хомсдол зэрэг зүйлс ордог [3]. Хэвлэлийн тоймуудад эдгээр хүчин зүйлс нь остеобласт болон остеокластуудад нөлөөлөн ясны сийрэгжилтийг үүсгэхээс гадна Д аминдэмийн солилцоонд нөлөөлөх замаар ясны сийрэгжилт үүсгэдэг хэмээн дурдсан байна [2]. АНУ-ын 50-с дээш настай хүмүүсийн дунд ясны сийрэгжилт 13-18%, остеопения 37-50% байгаа бөгөөд энэ насны эмэгтэйчүүдийн 50%-нь амьдралынхаа туршид хамгийн багадаа нэг удаа остеопорозын шалтгаант хугаралд өртдөг [3]. Ясны сийрэгжилтийн тохиолдол жилээс жилд нэмэгдэж байгаа бөгөөд 2020 онд АНУ-д эрэгтэй эмэгтэй аль ч хүйсэнд одоогийн түвшинээс 15%-р ихэссэн хэмээн судлаачид тооцоолжээ [4]. Эдгээр тоо баримт нь дэлхий нийтээр өвчлөл болон нас баралтаараа тэргүүлж байгаа титэм судасны өвчний тохиолдолтой ойролцоо байгаа талаар ДЭМБ-ийн тайланд дурдсан байна [4]. Хэдийгээр ясны сийрэгжилтийн үед тодорхой шинж тэмдгүүд илэрдэг ч энэ нь амьдралын болон хөдөлмөрийн чадварт ноцтой хүндрэл учруулхуйц байдаггүй тул өвчин нь оношлогдолгүйгээр удаан хугацаа өнгөрч хүндрэх нэг гол нөхцөл болдог [2]. Хүний ясны жин ойролцоогоор 30 насанд хамгийн дээд хэмжээндээ бүрэлдэж бэхждэг. Эмэгтэйчүүдийн 10%-иас дээш хувь нь нийт ясны жингээ 20-30 насандаа олж авдаг бол 40-с дээш насандаа ясны нягтралын жин буурч эхэлдэг байна. Ясны сийрэгжилт нь олон төрлийн шалтгаант хэв шинжээр үүсдэг хэдий ч нийт тохиолдлын 80% нь цэвэршилтийн дараах үеийн эмэгтэйчүүдэд тохиолдож байна [5]. Манай оронд яс сийрэгжилттэй холбоотой цөөн тооны судалгаа хийгдсэнээс судлаач О. Халиун нарын асуумж судалгаагаар тодорхойлсон дүнгээр 50-60 насны монгол эмэгтэйчүүдийн 49,7%-д нь яс сийрэгжилт илэрсэн [6]. Геронтологи, эндокринологи, эмэгтэйчүүд судлал гэмтэл согогын салбарт тулгамдаад буй ясны сийрэгжилтийг оношлох багаж тоног төхөөрөмж хомс, энэ чиглэлээр хийсэн судалгааны ажил цөөн байгаа нь уг судалгааг хийх зайлшгүй шаардлага байгааг илтгэж байна.

Судалгаанын ажлын зорилго СХД-ийн Баянхошуу бүсийн хүмүүсийн ясны эдийн нягтрал болон түүнд нөлөөлөх эрсдэлт хүчин зүйл, тэдгээрийн хоорондын хамааралыг судлах. Зорилт 1. 2.

Баянхошуу бүсийн хүмүүсийн ясны эдийн нягтралыг үнэлэх Яс сийрэгжилтийн эрсдэлт хүчин зүйлийг үнэлэх

Судалгааны арга зүй Нийслэлийн СХД-ийн Баянхошуу бүсийн III-р амбулаториор үйлчлүүлж буй хүмүүсийг хамруулав. Судалгаанд асуумж, антропометрийн хэмжилт, ясны хатуу эдийн нягтралыг үнэлэх аргуудыг хослуулан хэрэглэв. Асуумж судалгаа Судалгаанд оролцогчдын нас хүйс, эрүүл мэндийн байдал, хорт зуршлын хэрэглээ, дасгал хөдөлгөөн болон хооллох зуршлыг асуумжын аргаар цуглуулж үр дүнг нэгтгэлээ. Антропометрийн хэмжилт Судалгаанд оролцогчдын биеийн жин, өндөр, бүсэлхийн тойргийг антропометрийн аргаар хэмжив. Ясны эдийн нягтыг үнэлэх Ясны хатуу эдийн нягтыг SOS (speed of sound) T (Эрүүл залуу хүний ясны эдийн нягтыг дунджаас хазайсан стандарт хазайлтын утга) болон Z оноогоор тодорхойлов. Ясны хатуу эдийн нягтын байдлаар нь ДЭМБ-ийн шалгуурын дагуу хэвийн (Т оноо -1-с их), ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения (-1-с- 2,4с хооронд), ясны сийрэгжилт (Т оноо -2,5-с их ба тэнцүү) гэж үнэллээ. Статистик боловсрууллалт Судалгааны мэдээллийн статистик боловсруулалтыг Microsoft excel 2013 болон SPSS.19.0 программ дээр хийв. Үр дүн Судалгаанд баянхошуу бүсийн 13-85 насны нийт 1607 (N=1607) хүн хамрагдсан бөгөөд эдгээрээс 81.7% (n=1313) эмэгтэй, 18.3% (n=294) эрэгтэй байв. Насны бүлгээр авч үзвэл 14-с бага насны 6 (0.4%), 15-24 насны 34 (2.1%), 25-34 насны 109 (6.8%), 35-44 насны 166 (10.3%), 45-54 насны 271 (16.9%), 55-64 насны 582 (36.2%), 65-с дээш насны 439 (27.3%) хүмүүс хамрагдсан байна. Судалгаанд хамрагдагсдын дундаж наслалт 56±14 байв. /Хүснэгт 1./ Хүснэгт 1. Ерөнхий мэдээлэл Насны бүлэг 14-с Хүйс 15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65-с дээш бага Эр 4 4 27 17 50 93 99 Эм 2 30 82 149 221 489 340 (0.4% Нийт хувь (2.1%) (6.8%) (10.3%) (16.9%) (36.2%) (27.3%) ) Боловсролын түвшин Бага боловсролтой Дунд боловсролтой Дээд боловсролтой Эр 81.7% 114 86 67 (n=1313) Эм 8.3% 404 597 312 (n=294) Хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал (хувь) Үйлчилгээний Хувиараа хөдөлмөр Гэртээ Мэргэжилтэн Инженер ажилтан эрхлэдэг 66.5% 7.2% /1.8% 9.3% 15.2%

Судалгаанд оролцогчидын ажил эрхлэлтийн байдлыг авч үзвэл 1069 /66.5% / гэртээ, 115 /7.2%/ мэргэжилтэн, 29 /1.8%/ инженер, 150 /9.3%/ үйлчилгээний ажилтан, 244 /15.2%/ хувиараа хөдөлмөр эрхлэдэг байлаа. Баянхошуу бүсийн иргэдийн өрхийн орлогын дундаж нь 390715±9299 байв. Антропометрийн үзүүлэлт Салбар амбулториор үйлчлүүлсэн эрэгтэйчүүдийн дундаж биеийн жин 75 кг, өндөр 165 см, биеийн жингийн индекс 27.4 кг/м2 , эмэгтэйчүүдийн дундаж биеийн жин 69 кг, өндөр 165 см, биеийн жингийн индекс 27 кг/м2 байлаа./Хүснэгт 2./ Хүснэгт 2. Биеийн жин, өндөр, биеийн жингийн индексийн дундаж үзүүлэлт Эр Эм (n=294) (n=1313) Дундаж С.Х ± Дундаж С.Х ± Биеийн жин, кг 75 14.8 69 14.0 Биеийн өндөр, см 165 6.5 154 6.5 Биеийн жингийн индекс, кг/м2 27.4 4.7 28.8 5.4 Судалгаагаар эрэгтэйчүүдийн 1.4% туранхай, 88% хэвийн, 114% илүүдэл жинтэй, 70% 1р зэргийн таргалалттай, 14% 2р зэргийн таргалалттай, эмэгтэйчүүдийн 1.2% туранхай, 22.9% хэвийн, 36.7% илүүдэл жинтэй, 26.8% 1р зэргийн тэргалалттай, 12.5% 2р зэргийн таргалалттай байлаа. Үүнээс дүгнэхэд эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийг бодвол хэвийн жинтэй, эмэгтэйчүүдийн дунд таргалалт илүү ажиглагдаж байна./Хүснэгт 3./ Хүснэгт 3. Биеийн жингийн индексийн үзүүлэлт /тоо, хувиар/ Эр (n=294) Тоо Хувь Туранхай 4 1.4 Хэвийн 88 29.9 Илүүдэл жинтэй 114 38.8 1 р зэрэг 70 23.2 2 р зэрэг 17 5.8

Эм (n=1313) Тоо 15 298 477 348 162

Хувь 1.2 22.9 36.7 26.8 12.5

Object 7

Object 5

Зураг1. Биеийн жин насны ангилалаар /кг/

Зураг2. Биеийн өндөр насны ангилалаар /см/

Биеийн өндөр, нас ахих тусам буурч, биеийн жин ихсэж байгаа нь статистик ялгаа бүхий ажиглагдлаа. * Oneway Anova test, (p<0.0001)

Object 9

Зураг3. Төвийн таргалалт, насны ангилалаар Биеийн өндөр нөс ахих тусам төвмйн таргалалтаар өвчлөх эрсдэл нэмэгдэж байгаа нь статистик ялгаа бүхий ажиглагдлаа. * Oneway Anova test, (p<0.0001) Яс сийрэгжилтийн байдлыг тодорхойлоходоо нийт судалгаанд оролцогчидын тооноос (N=1607) яс сийрэгжилтийн аппаратанд оношлуулсан хүний тоог (N=1222) хассан өгөгдлөөр тооцов. Үүнээс 13.5% хэвийн, 43.5% ясны эдийн цөөрөлт, 43% яс сийрэгжилттай байгаа нь 10 хүн тутмын 8 нь ясны эдийн цөөрөлт, яс сийрэгжилттэй байлаа./Хүснэгт 4./ Хүснэгт 4.

Хэвийн Ясны эдийн цөөрөлт Яс сийрэгжилт

Яс сийрэжилтийн байдал Тоо (N=1222) 165 531 526

Хувь % 13.5 43.5 43

Судалгаанд оролцогчдыг Насны ангилалаар, яс сийрэгжилтийн байдлыг харьцуулахад яс сийрэгжилтийн байдал 45 наснаас эрчимтэй ихсэж байгаа нь статистик ялгаа бүхий ажиглагдлаа. 14-с бага насны хүүхдүүдийн дунд 2 хүүхэд ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения, 4 хүүхэд ясны сийрэгжилттэй бол 1524 насны идэр залуучуудын дунд 15 нь ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения, ясны сийрэгжилттэй, 3544 насны хны дунд 64, 79 ясны сийрэгжилттэй, 45-54 насныхны ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения 111, ясны сийрэгжилттэй 120, 55-64 насныхны 263 ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения 23, ясны сийрэгжилттэй 240, 65-с дээш настай хүмүүсийн дунд ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения, ясны сийрэгжилттэй 25 байлаа. 45-54 наснхны дунд ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения, ясны сийрэгжилттэй хамгийн өндөр байгаа нь бодисын солилцоо, хөдөлгөөний идэвхи буурдагтай холбоотой гэж үзлээ. Мөн бага насны хүүхдэд ясны эдийн цөөрөлт буюу остеопения, ясны сийрэгжилт ажиглагдсан учраас бага наснаас эхлэн энэ асуудалд анхаарал тавьх шаардлагатай гэж санагдлаа./Хүснэгт5./ Хүснэгт5.

14-с бага 15-24 25-34 35-44

Яс сийрэжилтийн байдал, насны ангилал /тоо, хувь/ /N/ Хэвийн Ясны эдийн цөөрөлт 6 2 /33.7/ 34 2 /11.8/ 15 /44.1/ 109 13 /11.9/ 53 /48.6/ 166 23 /13.9/ 64 /38.6/

Яс сийрэгжилт 4 /66.7/ 15 /44.1/ 43 /39.4/ 79 /47.6/

45-54 55-64 65-с дээш

271 582 54

40 /14.8/ 79 /13.6/ 6 /11.2/

111 /41.0/ 263 /45.2/ 23 /42.6/

120 /44.3/ 240 /41.2/ 25 /46.3/

Object 11

Зураг 4. Яс сийрэгжилт ба хүйсийн хамаарал /%/ Эмэгтэйчүүдийн яс сийрэгжилт 45-наснаас эхлээд эрчимтэй нэмэгддэж байгаа нь харагдаж байна. Нийт эмэгтэйчүүдийн яс сийрэгжилт эрэгтэйчүүдийнхээс статистик ялгаа бүхий өндөр байна. p<0.0001.

Object 13

Зураг 5. Судалгаанд оролцогчдын хөдөлгөөний идэвхи, % Судалгаанд оролцогчдын хөдөлгөөний идэвхийг авч үзэхэд дасгал хөдөлгөөн огт хийдэггүй хүний тоо өндөр байсан бөгөөд хүйсийн харьцаагаар харахад статистик ялгаа ажиглагдсангүй. Хооллолтын байдал Судалгаанд оролцогчдын жимс болон сүү цагаан идээний хэрэглээ бага байна. Харин давс ихтэй болон шарсан хуурсан хоол хүнс, чихэрлэг хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ өндөр байна. Статистик ялгаа байна. /Хүснэгт 6./ Хүснэгт 6.

Хүнсний бүлэг Хүнсний ногоо Сүү, цагаан идээ

Судалгаанд оролцогчдын хооллох зуршлын байдал, % 7 хоногт удаа 0-2 өдөр хэрэглэдэг

3-5 өдөр хэрэглэдэг

6-7 өдөр хэрэглэдэг

34.7 48.6

36.8 30.0

28.3 21.2

Жимс жимсгэнэ Давс ихтэй хоол хүнс

81.1 15.5

14.8 26.4

3.8 57.5

Шарсан хуурсан хоол хүнс

15.2

31.7

Чихэрлэг хүнс

24.4

30.4

52.9 44.8

Object 16

Зураг 6. Өглөөний цайгаа уудаг эсэх,% Судалгаанд оролцогчдын 69.3% өглөөний цайгаа өдөр бүр уулдаг, 6.5% огт уудаггүй гэж хариулсан байна. Хорт зуршлын хэрэглээ Эрэгтэйчүүдийн тамхины хэрэглээ эмэгтэйчүүдийнхээс өндөр, эмэгтэйчүүдийн архины хэрэглээ эрэгтэйчүүдийнхээс өндөр байна. Судалгаанд оролцогчидын хорт зуршилын хэрэглээ авч үзэхэд эрэгтэйчүүдийн 37.5 % архи хэрэглэдэг, эмэгтэйчүүдийн 10.1 %, тамхи таталтын байдал нь эрэгтэйчүүдийн 36,4%, эмэгтэйчүүдийн 7.3% хэрэглэж байв. Үүнээс эмэгтэйчүүд 5 ширхэг тамхи өдөр бүр татдаг бол эрэгтэйчүүд 8 ширхэг тамхи өдөр бүр татдаг байна. /Хүснэгт 7./ Хүснэгт 7. Хорт зуршлын хэрэглээ /тоо, хувь/ Тоо, хувь Тамхи Архи Хэрэглэдэг 151 (12.4%) 180 (14.7%) Хэрэглэдэггүй 1071 (87.6%) 1040 (85.3%) Эрэгтэй 79 (n-232) 78 (n-232) Эмэгтэй 72 (n-990) 102 (n-990) * Significantly different by Chi-Square test, (p<0.0001) Яс сийрэгжилийн тархалтанд нөлөөлөх эрсдэлт хүчин зүйлс Биеийн өндөр, жин бага байх нь яс сийрэгжилтийн нэг эрсдэлт хүчин зүйл болж байгаа нь статистик ялгаа бүхий ажиглагдлаа. /Хүснэгт 8./ Хүснэгт 8. Яс сийрэгжилт, биеийн жин өндөрийн хамаарал / кг, см / Биеийн жин, кг Биеийн өндөр, см Хэвийн 72±14.9 158±7.8 Остеопения 70±14.5 156±7.6* Яс сийрэгжилттэй 67±13.8 154±7.6*

Oneway Anova test,* *p<0.0001 *p<0.0001

Object 19

Зураг 7. Яс сийрэгжилт болон өрхийн орлого (төгрөг)-ын хамаарал Өрхийн орлого багасах тусам яс сийрэгжилттэй байгаа нь статистик ялгаа бүхий ажиглагдлаа. * Oneway Anova test, (p<0.0001)

Object 21

Зураг 8. Яс сийрэгжилт болон хооллох зуршлын хамаарал,% Судалгаанд оролцогчдын сүү цагаан идээ, жимс, хүнсний ногооны хэрэглээ бага байгаагаас үүдэн хоолоор авах ёстой хоногийн шимт бодисын хэмжээг хангаж чадахгүй байна. Үүнээс болоод цусан дахь микроэлементийн хэмжээ багассаны улмаас хүн амын дунд яс сийрэгжилт ихсэх хандлага ажиглагдаж байна. Мөн давс ихтэй хоол хүнс, чихэрлэг хүнсний бүтээгдэхүүн их хэрэглэж байгаа нь яс сийрэгжилтэнд нөлөөлөх эрсдэлт хүчин зүйлийн нэг болж байна гэж үзэж байна. Дүгнэлт 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Судалгаанд нийт 1606 хүн хамрагдсан бөгөөд дундаж наслалт 56±14, 10 хүн тутмын 8 нь эмэгтэй байлаа. Антропометрийн хэмжилтээр нас ахих тусам биеийн жин нэмэгдэж, биеийн өндөр буурч байна. Мөн нас ахих тусам БЖИ нэмэгдэх хандлагатай байна. Судалгаанд оролцогчдын 10 хүн тутмын 8 нь яс сийрэгжилттэй эсвэл яс сийргэжилтийн өмнөх үедээ байна. Судалгаанд оролцогчдын яс сийрэгжилтийн байдал 45 наснаас эрчимтэй ихсэж байгаа нь статистик ялгаа бүхий ажиглагдлаа. Эрэгтэйчүүдийн тамхи татах тархалт эмэгтэйчүүдийнхээс статистик ялгаа бүхий өндөр байсан бол архины хэрэглээ эмэгтйэчүүдэд өндөр байлаа. Хооллох зуршлын хувьд сүү цагаан идээ, жимс жимсгэнэ, болон хүнсний ногооны хэрэглээ бусад хүнсний бүлэгтэй харьцуулахад бага хэрэглэж байгаа нь яс сийрэгжилтийн нэг эрсдэлт хүчин зүйл болж байна.

7. 8. 9.

Өрхийн орлого бага хүн амын яс сийрэгжилт статистик ялгаа бүхий өндөр гарч байна. Мөн яс сийрэгжилт биеийн жин багатай, намхан хүмүүст стстистик ялгаа бүхий өндөр байв. Үүнээс дүгнэхэд яс сийрэгжилтэнд нөлөөлөх хүчин зүйлст биеийн жин, өндөр, нас, хооллох зуршил нөлөөлж байгаа нь манай иргэдийн дунд зохистой хооллолтын мэдлэг бага, өөрсдийн эрүүл мэнддээ анхаарал тавих нь таруу байгаа ажиглагдав. Мөн зохистой хооллолтын сургалт, мэдээ мэдээллийг олон нийтэд хангалттай биш байна гэж үзлээ.

Ашигласан материал 1. 2.

П. Дунсалдулам Бодисын солилцооын биохими. Улаанбаатар 2002 он Г. Дашзэвэг, Г. Батмөнх Бодис энергийн солилцооны физилоги. Хүний физилоги. Улаанбаатар 2006 он. 3. Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны сэтгүүл. Vol13, №4 2004 4. Gerritsen EJ, Vossen JM, van Loo Ahmet al. Autosomal recessive osteoporosis: variability of findings at diagnosis and during the natural course. Pediatrics 1994; 93:247-53 5. Anderson, JJB. (1996). Calcium, phosphorous and human bone devolopment. Journal of Nutrition 6. Эрүүл мэндийн яам “ Эрүүл мэндийн үзүүлэлт 2008 он” УБ, 2009 он 7. “Эх хүүхдийн хоол шим тэжээлийн өнөөгийн байдал” Үндэсний 3-р судалгаа 8. Энэбиш.Д, Мөнхцэцэг.Ж “Эд эрхтэн тогтолцооны биохими” 2008 он 9. Bahl S, Coates PS, Greenspan SL. The management of osteoporosis following hip fracture: have we improved our care? Osteoporosis Int 2003; 14:884-8. 10. Raisz LG. Screening for osteoporosis. N Engl J Med 2005; 353:164-71 11. Arriagada M and Arinoviche R (1997) Densidad mineral osea en Chile. Galenus 9:33. 12. Ц.Бямбахишиг. Эрдэнэт үйлдвэрийн ажиллагсдын хоол шим тэжээлийн судалгаа. Эрдэнэт хот 2012 он.

ХҮНСНИЙ НОГОО ХАТААХ ТӨХӨӨРӨМЖИЙН ЗОХИОН БҮТЭЭЛТ Б.Найгалмаа1, Б.Золжаргал1 1

ШУТИС, Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургууль, Хүнсний инженерчлэлийн салбар bnaigalmaa@yahoo.com, b_zolka@yahoo.com

Хураангуй Хүнсний ногоо хатаах процессын кинетикийг судлах зорилгоор туршилт, судалгаанд ашиглах боломжтой конвектив хатаах төхөөрөмжийг зохион бүтээж, туршив. Төхөөрөмжийн хатаах камерт материалын балансыг тооцоолох жин, агаар халаах хэсэгт хатаалтанд орох ажилласан агаарын үзүүлэлтийг /температур, хурд/ хэмжих багажаар тоноглосон тул хүнсний ногоо хатааж турших, хүнс үйлдвэрлэлийн процесс аппарат, тоног төхөөрөмж зэрэг хичээлийн лабораторийн ажилд хэрэглэх боломжтой. Туршилтын хатаах төхөөрөмж дээр хүрэн манжин хатааж туршсан бөгөөд чийгийг 15% хүртэл бууруулснаар хадгалах хугацааг уртасгах боломжтойг тогтоов. Түлхүүр үг: конвектив хатаалт, пито-прандтлын хоолой, термопар, агаарын хурд, С амин дэм Оршил Хүнсний ногоог улирлын чанартай тариалдаг, жилд ганц удаа ургац хураан авдаг манай орны нөхцөлд түүнийг тодорхой хугацаанд зооринд хадгалах замаар хүнсний ногооны хэрэгцээг хангаж байна. Зооринд хадгалах үед хадгалалтын горимыг (агааржуулалт, температур, чийг) жигд хангаж чадахгүй байгаагаас хүнсний ногооны тэжээллэг чанар алдагдаж, жингийн хорогдол ихээр гардаг. Хүнсний бүтээгдэхүүний хадгалах хугацааг уртасгах, зөөж тээвэрлэхэд хялбар дөхөм болгох зорилгоор хатаах технологийг дэлхий нийтэд өргөн хэрэглэдэг. Хүнсний ногоог хатаах нь нөөшлөх бусад аргуудтай харьцуулахад энгийн, хямд төсөр, хөдөлмөр зарцуулалт багатай арга юм. Хатаасан хүнсний ногоонд амин дэм, шим тэжээлт бодис хадгалагдаж үлддэг, элдэв нөөшлөгч бодис, химийн нэмэлт байдаггүй тул экологийн хувьд цэвэр хэмээн тооцогддог байна. Халуун агаарын тусламжтай бүтээгдэхүүний чийгийг ууршуулж хатаах конвектив арга нь техник, технологийн хувьд хялбар, манай орны нөхцөлд хэрэгжүүлэх боломжтой тул туршилт судалгааны үндсэн дээр үйлдвэрлэлийн хатаах төхөөрөмжийг зохион бүтээх замаар хүнсний ногооны хадгалалтыг нэмэгдүүлэх боломжтой. Судалгааны ажлын зорилго: Туршилт, судалгааны зориулалттай хатаалтын стенд зохион бүтээж турших Энэхүү зорилтонд хүрэхийн тулд дараах зорилт тавив. 1.Тооцооны үндсэн дээр хатаах камерын үндсэн хэмжээсүүдийг тодорхойлох 2. Төхөөрөмжийн үндсэн зангилааг угсарч төхөөрөмжийг ажилд бэлэн болгох 3. Туршилтын төхөөрөмжийг ажиллуулж хүрэн манжин хатааж турших 4. Хатаасан хүрэн манжинд “С” аминдэмийн агууламжийг тодорхойлох 5. Судалгааны үр дүнд боловсруулалт хийж үнэлгээ, дүгнэлт өгөх 1. Туршилтын зориулалттай хатаах төхөөрөмжийн хийц, ажиллах зарчим Хатаалтын процессийг судлах зорилгоор зохион бүтээсэн туршилтын зориулалттай конвектив хатаалтын төхөөрөмж нь хатаах камер, агаар халаах калорифер, агаарын температур, хурд хэмжих хэрэгсэл, агаар үлээх сэнс зэрэг үндсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ. Хатаалтын явцад бүтээгдэхүүний жингийн өөрчлөлтийг тодорхой нарийвчлалтай хэмжихийн тулд хатаах тавиурыг электрон жинтэй холбон угсарч, электрон жинг хатаах камерын дээд хэсэгт байрлуулав. Энэ нь бүтээгдэхүүнийг хатаах камераас гаргахгүйгээр жингийн өөрчлөлтийг процессийн турш тасралтгүй хэмжих, жингийн хэлбэлзлэл гаргахгүй байх боломж бүрдүүлсэн.

Зураг 1. Туршилтын зориулалттай конвектив хатаах төхөөрөмжийн бүдүүвч. 1.хатаах камер, 2.ажилласан агаар гадагшлах хоолой, 3.электрон жин, 4.торон тавиур, 5.термопар суурилуулсан хоолой, 6.удирдлагын самбар, 7.цахилгаан калорифер, 8,9.агаарын хурд хэмжигч, 10.вентилятор Хатаах камерын дотор талд бүтээгдэхүүн ачаалах зориулалттай 1525 см хэмжээтэй зэвэрдэггүй гангаар хийсэн торон тавиурыг байрлуулна. Хатаах камерыг агаар үлээх вентилятортай 1010 см хөндлөн огтлол бүхий 45 см урттай хоолойгоор холбосон бөгөөд хоолойн төгсгөлд, камер руу орох өргөссөн хэсэгт 3,5 квт чадалтай ТЭН байрлуулсан. Вентилятороос (10) үлээгдэх агаарыг хоолойгоор дамжуулан чадалтай цахилгаан халаагуурт (ТЭН) (7) халаана. Халуун агаар хатаах камерт (1) орж тавиур дээрх бүтээгдэхүүнд дулаанаа өгч, түүнээс чийгийг авч камерын дээр байрлах хоолойгоор (2) гадагшилна. Халаагуураас гадагшлах агаарын, хатаах камерын, тавиур дээрх бүтээгдэхүүний, ажилласан агаарын температурыг Е ангиллын термопараар (t1 t2 t3 t4) хэмжинэ. Термопарын заалтыг хоёрдахь электрон багажаар хувирган температурын тоон утгыг илэрхийлнэ. Температурыг термопар тус бүрээр хэмжихдээ сэлгэх залгуурыг ашиглана. Хатаах агаарын температурыг ТЭН-ийн холболтыг өөрчилж тохируулна. Хатаах камерыг 10 мм зузаантай дулаан тусгаарлагч материалаар тусгаарласанаар гадагш дулаан алдахаас сэргийлнэ. Халуун зөөгч агаарын хурдыг өөрсдийн зохион бүтээсэн Пито-Прандтлийн хоолойг ашиглан хэмжих ба энэ хэрэгсэл нь хий, шингэний урсгалыг хэмжих зориулалттай 2 ширхэг шилэн гуурснаас бүрдсэн. Хатаах агаарын зарцуулалтыг хоолойн хөндлөн огтлолыг өөрчлөх замаар тохируулах боломжтой. Туршилтын хатаах төхөөрөмжийн техникийн үзүүлэлт Хүснэгт 1. Үзүүлэлт Агаарын хурд, м/с температур, оС Агаар халаагчийн чадал, квт Вентиляторын чадал, квт Хүчдэл, В Овор хэмжээ, мм Урт Өргөн Өндөр 2.

Тоон утга 1-2 65-70 3,5 1,5 220 1300 350 580

Туршилт судалгааны хэсэг:

Хатаасан хүрэн манжинд витамин С-ийн агууламжийг тодорхойлж хэвлэлийн тоймтой харьцуулсан дүн Судлах зүйл, судалгааны материал:

Судалгааны материалаар монголд нутагшсан Бордо-237 сортын хүрэн манжинг, судлах зүйл болгож хүрэн манжингийн чанарын үзүүлэлтийн нэг болох “С” амин дэмийн агууламжийг сонгов. Шинжилгээг Дархан хотын Ургамал Газар Тариалан, Эрдэм шинжилгээний Хүрээлэнгийн лабораторт хийж гүйцэтгэв. Шинжилгээнд “С” амин дэм тодорхойлох стандарт аргыг хэрэглэв. Судалгааны үр дүн: Эрдэмтэд, судлаачид хүнсний ногоонд агуулагдах амин дэмийн агууламжийг тодорхойлох замаар түүний шинж чанарыг илэрхийлэх аргыг өргөн хэрэглэдэг байна. “С” аминдэм дулааны нөлөөгөөр задардаг боловч дулааны боловсруулалтыг зөв горимоор явуулахад тэдгээрийн зарим нь хадгалагдан үлдэх боломжтой гэдгийг эрдэмтэд судлан тогтоожээ. Судлаачдын ажлаас үзэхэд Оросын эрдэмтэн А.А.Чумак, Монголын судлаач П.Энхтүвшин нар Бордо-237 сортын хүрэн манжинд дулааны боловсруулалт хийсний дараа витамин “С” –гийн агууламжийг шинэ манжингийнхтай харьцуулан тодорхойлсон байна. Бид хатаасан хүрэн манжингийн “С” аминдэмийн агууламжыг гурван горимд (65,68,70 оС) хатаасан дээжин дээр тодорхойлсыг дараах хүснэгтэнд үзүүлэв. Хүснэгт 2. Хатаасан хүрэн манжингийн “С” аминдэмийн харьцуулалт П.Энхтүвшин магистрын судалгаа Дулааны 100°С100°Сболовс д 45 д 60 руулалтын мин мин өмнө Витамин С, мг %

11.44

11.2

Оросын эрдэмтэн А.А.Чумакын судалгаа Дулааны 65°С-д боловс 360 мин руулалтын хатаасны өмнө дараа 14.6

Бидний судалсанаар Дулааны боловс руулалтын өмнө

65°Сд 360 мин

68°С-д 360 мин

70°С-д 120 мин

23.2

16.2

15.8

Дээрх хүснэгтээс дулааны боловсруулалтын үед хүрэн манжинд агуулагдах “С” амин дэм бүрэн задрахгүй боловч температур болон хугацаанаас хамаарч түүний агууламж багасч байгааг харж болно. Оросын судлаач А.А.Чумак хүрэн манжингаар кофе төст ундаа хийх технологийн судалгаагаар 65-70 оС-д 7,5% чийгтэй болтол хатаасан хүрэн манжинг дахин 140 оС-д 6 мин шарж боловсруулсаны дараа “С” аминдэмийн агууламж 7,8-7,9% байгааг тогтоожээ. Үүнээс үзэхэд харьцангүй нам температурт хатаалт явуулахад шинж чанар төдийлэн өөрчлөгдөхгүй гэж үзэж болохоор байна. Дүгнэлт  

Онолын тооцооны үндсэн дээр туршилтын зориулалттай хатаах төхөөрөмжийг зохион бүтээв. Туршилтын хатаалтын төхөөрөмжийг агаарын хурд хэмжих питогийн хоолой, олон цэгт температур хэмжих термопар, агаарын зарцуулалтыг өөрчлөх хэрэгслээр тоноглосон нь лабораторын хатаах төхөөрөмжтэй харьцуулахад хатаалтын үзүүлэлтийг нарийвчлалтай тодорхойлох боломжийг хангасан гэж үзэж байна.  Туршилтын төхөөрөмж дээр хүрэн манжин хатааж туршихад “С” аминдэмийн агууламж шинэ хүрэн манжинтай харьцуулахад хатаалтын температураас хамаарч 4,2-7,4 мг% -р буурч байгаа ч 15,8-19 мг % хооронд байгаа нь хатаалтын үед шинж чанар тодорхой хэмжээгээр хадгалагдаж байгааг харуулж байна.  Хүрэн манжинг хатааж (65-70оС –д 1 м/с хурдтай халуун агаараар) чийгийн агууламжийг 15% хүртэл бууруулснаар хадгалалтын хугацааг уртасгах боломжтой.  Цаашид туршилтын хатаах төхөөрөмжийн өгөгдөл дээр үндэслэн үйлдвэрийн зориулалттай хатаах төхөөрөмжийн төсөл тооцоог хийх бүрэн боломжтой.

Ашигласан материал 1.Балжинням.Ж, Найгалмаа.Б ба бусад ”Хүнс үйлдвэрлэлийн процесс аппарат”, УБ,2010. 2.Чумак.А.А, “Разработка технологии специализированных сухих пищевых концентратов напитков и оценка их потребительских свойств”, Краснодар, 2009. 3.Золжаргал.Б,Найгалмаа.Б “Хүрэн манжин хатаасан туршилтын үр дүнгээс”, ШУТИС,ҮТС, Хүнс судлал 2015, Эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл, 218х 4. Золжаргал.Б.Сүрэн.Ж,“Лабораторын зориулалттай хатаалтын стендийн зохион бүтээлт”, ШУТИС,ҮТС, Хүнс судлал 2015, Эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл, 182х

5. Пенто.В.Б., Технология и техника сушки, Пищевая промышленность, 2005, №9, 14-16х Зохиогчийн тухай: Балдандоржын Найгалмаа. ШУТИС-ийн ҮТС-ийн Хүнсний инженерчлэлийн салбарын дэд профессор, техникийн ухааны доктор (Ph.D). Судалгааны ажлын чиглэл: “Хүнсний бүтээгдэхүүнийг боловсруулах цахилгаан физикийн арга”. Батболдын Золжаргал. ШУТИС-ийг Хүнсний машин аппарат мэргэжлээр бакалавр, магистр зэрэгтэй төгссөн. ШУТИС-ийн ҮТС-ийн Хүнсний Инженерчлэлийн салбарын сургалтын мастер.

ҮХРИЙН НҮДНИЙ НАВЧААР БЭЛТГЭСЭН ХАНДНЫ АНТИОКСИДАНТ ИДЭВХ, ПОЛИФЕНОЛТ НЭГДЛИЙН ХАРЬЦУУЛСАН СУДАЛГАА Э.Энхцэцэг, Д.Гантуяа ШУТИС, Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургууль, Хүнсний инженерчлэлийн салбар ganuk.nice@yahoo.com, enkhtsetseg_e@must.edu.mn Хураангуй Биологийн идэвхт нэгдлээр баялаг бөгөөд хүний эрүүл мэндийг дэмжих үйлчилгээтэй биобэлдмэл, зохицуулах үйлчилгээтэй хүнс, ундаа үйлдвэрлэлд ашиглаж болохуйц байгалийн түүхий эдийг эрж хайх ажлын хүрээнд Монгол оронд тариалдаг болон зэрлэгээр ургадаг хүнс, эмийн зарим ургамлын биологийн идэвхийг судалж байна. Ургамлын хүний эрүүл мэндийг дэмжих, тухайлбал хорт хавдар, чихрийн шижин, зүрх-судасны өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх, анагаах болон нянгийн өсөлт үржил, мутагенаас хамгаалах чадвар нь тэдгээрийн антиоксидант идэвхтэй шууд холбоотой юм. Иймд аливаа ургамлын биологийн идэвхийн судалгаа нь антиоксидант идэвхийг судлах ажлаас эхэлдэг. Энэхүү судалгаагаар бид үхрийн нүдний хатааж нунтагласан навчийг ус, 30%, 50%, 70% этилийн спиртэнд хандалж, хандны DPPH чөлөөт радикал болон ABTS радикал катион дарангуйлах идэвх, нийт фенолт нэгдэл, нийлбэр флавоноид, нийлбэр флаванолын агууламжийг харьцуулан тодорхойллоо. Антиоксидант идэвх, полифенолт нэгдлийн агууламж тогтоох шинжилгээнд спектрофотометр ашиглав. DPPH чөлөөт радикал болон ABTS радикал катион дарангуйлах идэвх, мөн нийт фенолт нэгдэл, нийлбэр флаванолын агууламжаараа тэргүүлсэн тул цаашдын судалгаанд үхрийн нүдний навчийг 30% этилийн спиртэнд хандлах нь тохиромжтой хэмээн үзлээ. Түлхүүрүг: DPPH чөлөөт радикал дарангуйлах идэвх, ABTS радикал катион дарангуйлах идэвх, нийт фенолт нэгдэл, нийлбэр флавоноид, нийлбэр флаванол Оршил Үхрийн нүд нь Сэрдэгийн овог (Saxifragaceaе)-т багтах улаавтар хүрэн буюу бараавтар хүрэн холтостой 0.5-1м хүртэл өндөр салаа иштэй сөөгөн ургамал юм. Хурц том шүднүүдтэй гурвалжин салбан болж сэтлэгдсэн, зүрхэн суурьтай навчис нь иш, салаануудаас цувран гардаг. Навчны дээд тал нь нүцгэн, доод талын гадаргууд олон тооны цэгэрхүү, өвөрмөц үнэрт, шар булчирхайтай. Хар буюу бараандуу хөх ягаан өнгийн бөөрөнхий жимсгэнэтэй. Жимсгэний дотор улаандуу хүрэн өнгийн олон тооны үр байрлана. Үхрийн нүд нь 6-р сард цэцэглэж, жимсгэнэ нь 7-8 сард боловсордог. Үхрийн нүд нь Европ, Урал, Сибирь зэрэг бүс нутагт зэрлэгээр түгээмэл тархсан ургамал юм. Монгол орны хувьд ургамал-газарзүйн Хөвсгөл, Хэнтий, Хангай, Хянган, Ховд, Их нууруудын хотгор, Говь-Алтайн тойрогт тархсан бөгөөд хар мод, хуш-хар модон ойд, хуст зураа, асга, хад чулуун дотор горхины эхний нарлаг дулаан газрыг дагаж голдуу уулын дээд хэсэгт ургадаг 1. Хэнтий, Төв, Булган, Сэлэнгэ, Архангай, Хөвсгөл, Увс аймгийн нутгаас түүхий эд бэлтгэх боломжтой. Түүнчлэн сүүлийн үед цөлжилтөөс сэргийлэх, жимсгэнийг нь хүнсэнд, мөн жимсгэнэ, навч, нахиаг ардын эмнэлэгт ашиглах зорилгоор ихээхэн хэмжээгээр тариалдаг болсон. Үхрийн нүдний жимсгэнэд С, В1, В2, В6, D, Е, Р аминдэм, каротин (0.003%), саахар (4.5-18%), органик хүчлүүд (алимны, нимбэгний, дарсны, хувын, салицилын, фосфорын), аргаах бодис (0.5%), антоцианы нэгдлүүд (цианидин, дельфинидин), флавоноидууд (метилкверцетин, кверцитрин), эфирийн тос, кофейн болон n-кумарын хүчлүүд, кали, натри, кальци, магни, фосфор, төмөр, зэс, йод, кобальт, марганец, цайр, бари зэрэг эрдсүүд агуулагдана. Харин навч нь эфирийн тос, пектин, фитонцид (токин), Р болон С аминдэм, каротин, флавоноидууд (кверцетин, изокверцетин, кемпферол, рутин, фитостерол), органик хүчлүүд, эрдэс давсууд, аргаах болон будагч бодисууд, катехин, фенолкарбоны хүчлүүд (кофейны, хлорогенны, неохлорогенны, n-кумарын, о-кумарын, хинны) агуулна 1.Ж.Жамсран тэргүүтэй судлаачид 1957 онд үхрийн нүдний жимсгэнэд 123.3-218мг%, харин навчинд нь түүнээс харьцангуй их буюу 398.7-424.3мг% С аминдэм агуулагдаж байгааг тогтоожээ. Үхрийн нүдний жимсгэнэ, навч, нахиа нь уламжлалт анагаах ухаан, ардын эмнэлэг болон хүнсний үйлдвэрт өргөн хэрэглэдэг үнэт түүхий эд юм. Жимсгэнэ, навч, нахианы бэлдмэлүүд шээс ба хөлс хөөх, үрэвсэл намжаах, нян, мөөгөнцөр үхүүлэх, судасны хана хатуурахаас сэргийлэх, сулавтар

суулгах, биеийн ерөнхий чалх тамирыг нэмэгдүүлэх үйлдэлтэй. Түүнчлэн жимсгэнэ нь хооллох дуршлыг нэмэгдүүлэх, чийг бамыг анагаах, аминдэмийн дутагдлаас сэргийлэх, харин навчны бэлдмэлүүд нь биед илүүдлээр хуримтлагдсан пурины суурь, шээсний хүчлийг гадагшлуулах үйлчилгээ үзүүлдэг. Үхрийн нүдний жимсгэнэ нь олон төрлийн аминдэмээр баялаг тул “байгалийн цэвэр аминдэм” хэмээн нэрлэдэг. Түүнчлэн үхрийн нүдний жимсгэнэ нь эх орны зэрлэг болон таримал бусад жимсгэнэтэй харьцуулахад пектинээр баялаг тул эмчилгээ-сувиллын зориулалттай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтой юм. Жимсгэнээр бэлтгэсэн чанамал нь олон төрлийн аминдэмээр баялаг, цэлцэн бие бүтэцтэй, тансаг амт, үнэртэйгээрээ онцлог юм. Компот бэлтгэхэд жимсгэнэд агуулагдах С аминдэм нь бараг бүрэн хэмжээгээр хадгалагддаг онцлогтой. Түүнчлэн жимсгэнийг дарс, ундаа, сироп, чихэр, гурилан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд хэрэглэнэ. Үхрийн нүдний навчийг хатааж нөөцлөөд өвөрмөц сайхан үнэр, амттай, эмчилгээ-сувиллын ач холбогдолтой цай бэлтгэж болно. Мөн төрөл бүрийн хоол амтлахаас гадна хүнсний ногоог нөөшлөхөд амтлагчаар ашигладаг. Манай орны хувьд өнөөгийн байдлаар таримал болон зэрлэгээр ургах үхрийн нүдний жимсгэнийг үйлдвэрлэлийн аргаар бараг боловсруулахгүй, зөвхөн өрхийн хүрээнд чанамал бэлтгэж нөөшлөхөөс гадна шинээр нь хоол хүнсэндээ хэрэглэж байна. Харин фенолт нэгдлийн үндсэн эх үүсвэр, үнэт түүхий эд- навч нь огт ашиглалтгүй хагдран унаж байна. Иймд бид үхрийн нүдний навчаар хүний эрүүл мэндийг дэмжих үйлчилгээтэй биобэлдмэл, зохицуулах үйлчилгээтэй ундаа үйлдвэрлэх боломжийг хайж байгаа юм. Үхрийн нүдний навч нь гүйцэд боловсорсон жимсгэнэтэй харьцуулахад фенолт нэгдлээр баялаг, антиоксидант идэвх сайтай болохыг зарим судлаачид батлаад байна 2. Судалгааны ажлын зорилго Үхрийн нүдний навчийг ус болон 30-70% этилийн спиртэнд хандалж, хандны антиоксидант идэвх, полифенолт нэгдлийн агууламжийг харьцуулан тодорхойлж, тохиромжтой уусгагчийг сонгоход энэхүү судалгааны гол зорилго оршино.

Зураг 1. Үхрийн нүд (Ribes nigrum L.)-ний жимсгэнэ, навч Эх сурвалж: www.wikipedia.org Судалгааны материал, аргазүй Судалгааны ажлын материалаар үхрийн нүд (Ribes nigrum L.)-ний навчийг сонгож, дээжийг Улаанбаатар хотын ногоон бүсээс жимсгэнэ нь боловсорч дууссан даруйд түүж бэлтгэсэн болно. Ишний дунд хэсэгт орших навчисыг бариулын хамт гараар болгоомжтой тасалж түүв. Ургамлын хөгжлийн явцыг хямраахгүйн тулд иш, мөчрийн дээд болон доод хэсэгт орших навчисыг түүлгүй үлдээсэн болно. Ингээд түүсэн навчнаас бариулыг нь хайчилж аваад салхижуулалт сайтай, сүүдэр газар дэлгэж тогтмол жинтэй болтол нь хатаав. Ургамал, түүний бүтцийн хэсгүүд дэх биологийн идэвхт бодисууд нь ус эсвэл тосонд уусдаг тул үхрийн нүдний навчийг нэрмэл ус, 30%, 50%, 70% этилийн спиртэнд хандалж 4 төрлийн ханд бэлтгэсэн юм. Хатааж нунтагласан дээжнээс 2г-ийг ±0.01г нарийвчлалтай хэмжин авч тус бүр 40мл нэрмэл ус, 30%, 50%, 70% этилийн спиртийн усан уусмал нэмж соронзон холигч ашиглан тасалгааны температурт 2 цагийн туршид тасралтгүй холих замаар хандлав. Ингээд хандыг лабораторийн центрифугт ачаалж 1200 эрг/мин хурдаар 10 минут эргүүлээд шингэн хэсгийг шүүлтүүрийн цаасаар шүүн 100мл-ийн хэмжээст колбонд хийв. Харин хатуу үлдэгдэл дээр дахин 40мл уусгагч нэмж дээрхийн адилаар 2 цаг хандалж, центрифугээр ялгасан шингэн хандыг нийлүүлэв. Ингээд хэмжээст колбон дахь шингэн хандны эзэлхүүнийг 100мл болтол харгалзах уусгагчаар дүүргэв. Ийнхүү бэлтгэсэн шингэн хандыг шинжилгээнд ашиглах хүртлээ хөлдөөгч (-20C)-нд хадгалсан юм.

Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн шингэн хандны антиоксидант идэвхийг DPPH чөлөөт радикал болон ABTS радикал катион дарангуйлах чадвараар нь үнэлэв 3. Нийт фенолт нэгдлийн агууламжийг Фолин-Чикольте фенолт урвалжийн аргаар 4, нийлбэр флавоноидын агууламжийг хөнгөнцагааны хлоридын аргаар 5, нийлбэр флаванолын агууламжийг п-диметиламиноциннамальдегидын аргаар 6галлынхүчил, кверцетин, катехины жиших муруй ашиглан тус тус тодорхойлов. Шинжилгээ тус бүрийг 5 удаа давтан гүйцэтгэж үр дүнг арифметик дундаж  стандарт хазайлтаар илэрхийлэв. Судалгааны үр дүн, хэлцэмж Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн 4 төрлийн хандны DPPH чөлөөт радикал болон ABTS радикал катион дарангуйлах идэвхийг стандарт антиоксидант-Тролоксын идэвхтэй жишин тодорхойлж үр дүнг мкмоль Тролокс/г хуурай навч нэгжээр илэрхийлэв (хүснэгт 1). DPPH чөлөөт радикал болон ABTS радикал катион дарангуйлах идэвхээр 30% этилийн спиртэн ханд тэргүүлж, 50% ба 70% этилийн спиртэн ханд удаалж, харин усан ханд хамгийн бага идэвх үзүүлсэн юм. Хүснэгт 1 Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн хандны чөлөөт радикал дарангуйлах идэвх Ханд Ус 30% этилийн спирт 50% этилийн спирт 70% этилийн спирт

DPPH чөлөөт радикал дарангуйлах идэвх, мкмоль Тролокс/г навч

ABTS радикал катион дарангуйлах идэвх, мкмоль Тролокс/г навч

181.81 ± 1.89 346.09 ± 1.52 324.05 ± 4.91 225.95 ± 2.98

215.23 ± 3.29 331.06 ± 1.71 309.38 ± 4.57 234.00 ± 4.43

Хүнс, эмийн ихэнх ургамлын антиоксидант идэвх нь тэдгээрийн найрлага дахь полифенолт нэгдлийн агууламжтай холбоотой байдаг. Иймд үхрийн нүдний навчны хандан дахь нийт фенолт нэгдэл, нийлбэр флавоноид, нийлбэр флаванолын агууламжийг аналитик аргаар тодорхойллоо (хүснэгт 2). Галлын хүчилд шилжүүлэн тооцоход үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн 4 төрлийн ханд 41.8- 66.4мг/г нийт фенолт нэгдэл агуулж байв. Нийт фенолт нэгдлийн агууламж нь 30% этилийн спиртэн ханд  50% этилийн спиртэн ханд  70% этилийн спиртэн ханд  усан ханд гэсэн дарааллаар буурч байв. Хүснэгт 2 Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн хандны полифенолт нэгдлийн агууламж Ханд Ус 30% этилийн спирт 50% этилийн спирт 70% этилийн спирт

Нийт фенолт нэгдэл, мг галлын хүчил/г навч 41.8 ± 0.08 66.4 ± 1.44 62.46 ± 1.86 49.12 ± 1.00

Нийлбэр флавоноид, мг кверцетин/г навч 3.47 ± 0.06 4.92 ± 0.04 5.45 ± 0.04 5.16 ± 0.07

Нийлбэр флаванол, мг катехин/г навч 5.88 ± 0.07 10.98 ± 0.17 10.3 ± 0.14 6.66 ± 0.06

Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн хандны нийлбэр флавоноидын агууламж нь 3.47- 5.45 мг кверцетин/г навч хязгаарт хэлбэлзэж байв. Нийлбэр флавоноидын агууламжаар 50% этилийн спиртэн ханд тэргүүлж, 70% ба 30% этилийн спиртэн ханд удаалсан юм. Харин усанд флавоноидын төрлийн нэгдлүүд хамгийн бага хэмжээгээр хандлагдсан байна. Катехинд шилжүүлэн тооцоход үхрийн нүдний навчны 4 төрлийн ханд нь 5.88-10.98мг/г нийлбэр флаванол агуулж байна. Этилийн спиртийн 30% ба 50% ханд нь харьцангуй их, харин 70% этилийн спирт ба усан ханд нь бараг 2 дахин бага хэмжээний флаванол нэгдэл агуулж байв. Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн 4 төрлийн хандны дотроос 30% этилийн спиртэн ханд нь DPPH чөлөөт радикал болон ABTS радикал катион дарангуйлах идэвх, мөн нийт фенолт нэгдэл, нийлбэр флаванолын агууламжаараа тэргүүлж, харин нийлбэр флаваноидын агууламжаараа 50% ба 70% этилийн спиртэн хандны дараа 3-рт эрэмбэлэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл үхрийн нүдний навчинд агуулагдаж буй антиоксидант идэвхт фенолт нэгдлүүд нь 30% этилийн спиртэнд илүү хандлагдаж байна. Иймд цаашдын судалгаанд үхрийн нүдний навчийг 30% этилийн спиртэнд хандлах нь зүйтэй хэмээн үзэж байна. Бид цаашдаа үхрийн нүдний навчны биологийн идэвхийг нарийвчлан судлахын зэрэгцээ түүгээр биобэлдмэл, зохицуулах үйлчилгээтэй ундаа үйлдвэрлэх технологийн судалгааг хийж байна. Хүнс, эмийн ургамлыг 30% этилийн спиртэнд хандалж бэлтгэсэн шингэн эсвэл дусал хэлбэртэй эм, биобэлдмэлийг хүн амын дийлэнх хэсэг нь (спиртэнд хэт мэдрэг хүмүүс хамаарахгүй) хэрэглэх боломжтой. Түүнчлэн 30% этилийн спиртэн хандаар зохицуулах үйлчилгээтэй ундаа үйлдвэрлэх бол ханданд агуулагдах спиртийг харьцангуй хялбар бөгөөд бүрэн ууршуулах бололцоотой юм.

Дүгнэлт 1.

Үхрийн нүдний навчаар бэлтгэсэн 4 төрлийн хандны DPPH чөлөөт радикал дарангуйлах идэвх нь 181.81-346.09 мкмоль тролокс/г, харин ABTS радикал катион дарангуйлах идэвх нь 215.23331.06 мкмоль тролокс/г хязгаарт хэлбэлзэж байсан бөгөөд 30% этилийн спиртэн ханд хамгийн өндөр, харин усан ханд хамгийн сул идэвх үзүүллээ. Галлын хүчилд шилжүүлэн тооцоход үхрийн нүдний навчны 4 төрлийн ханд 41.8-66.4 мг/г нийт фенолт нэгдэл, харин катехинд шилжүүлэн тооцоход 5.88-10.98 мг/г нийлбэр флаванол агуулж байлаа. Нийт фенолт нэгдэл болон нийт флаванолын агууламжаар 30% этилийн спиртэн ханд тэргүүлж, 50% ба 70% этилийн спиртэн ханд удаалсан юм. Үхрийн нүдний навчны 4 төрлийн ханд нь кверцетинд шилжүүлэн тооцоход 3.47-5.45 мг/г нийлбэр флавоноид агуулж байв. Нийлбэр флавоноид нэгдлээр 50% этилийн спиртэн ханд хамгийн баялаг, харин усан ханданд хамгийн бага хэмжээний нийлбэр флавоноид агуулагдаж байв. DPPH чөлөөт радикал болон ABTS радикал катион дарангуйлах идэвх, мөн нийт фенолт нэгдэл, нийлбэр флаванолын агууламжаараа тэргүүлсэн тул цаашдын судалгаанд үхрийн нүдний навчийг 30% этилийн спиртэнд хандлах нь тохиромжтой юм.

Ашигласан материал

1Ц.Володя, Д.Цэрэнбалжир, Ц.Ламжав. Монгол орны эмийн ургамал. 2 дахь хэвлэл. УБ, 2010 2Tabart, J., Kevers, C., Pincemail, J., Defraigne, J.-O., Dommes, J. Antioxidant capacity of black current varies with organ, season, and cultivar. J. Agric. Food Chem., 54, 6271-6276, 2006 3Chang H.-C., Huang, G.-J., Agrawal, D.C., Kuo, C.-L., Wu, C.-R., Tsay, H.-S.Antioxidant activities and polyphenol contents of six folk medicinal ferns used as “Gusuibu”.Bot. Studies., 48, 397-406, 2007 4Waterhouse, A. Folin-Ciocalteau micro method for total phenol in win 5Adedapo, A.A., Jimoh, F.O, Afolayan, A.J., Masika, P.J. Antioxidant properties of the methanol extracts of the leaves and stems of Celtisafricana. Rec. Nat. Prod., 3:1, 23-31, 2009 6Arnous, A.; Makris, D.P.; Kefalas, P. Effect of principal polyphenolic components in relation to antioxidant characteristics of aged red wines.J. Agric. Food Chem., 49, 5736-5742, 2001 Зохиогчийн тухай:

Энхтуяагийн Энхцэцэг. ШУТИС-ийн ҮТС-ийн Хүнсний инженерчлэлийн салбарын ахлах багш, техникийн ухааны доктор (Ph.D), дэд профессор. Судалгааны ажлын чиглэл: “Хүнс, эмийн ургамлын бүрэлдэхүүн, биологийн идэвх, боловсруулах технологи”. Дашзэгвийн Гантуяа. ШУТИС-ийг хүнс үйлдвэрлэлийн технологич мэргэжлээр бакалавр, магистр зэрэгтэй төгссөн. ШУТИС-ийн ҮТС-д хүнс үйлдвэрлэлийн технологич мэргэжлээр докторын зэрэг горилон суралцаж байна.

МОНГОЛ ЦАГААН ИДЭЭНИЙ ТЕХНОЛОГИ СУДЛАЛЫН ҮР ДҮН Ц.Батсүх1, Г.Мөнх-Амгалан2 1

ШУТИС, ҮТС, Хүнсний инженерчлэлийн салбар ШУТИС, ҮТС-ийн магистрант, Монголын Хүнсчдийн Холбоо

amgaa@mfia.mn, bts42@yahoo.com Хураангуй Шимийн архи үйлддэг уламжлалт аргыг үйлдвэрлэлийн технологид шилжүүлэх оновчтой шийдэл, горимыг боловсруулах туршилт судалгааны ажлыг хэрэгжүүлэв. Бусад улс оронд бэлтгэдэг ижил төстэй бүтээгдэхүүний (саке, сөжү, палинка, болгарын арик г.м) технологийн харьцуулсан судалгаанд тулгуурлан нэрэлтийн бага оврын төхөөрөмжөөр лабораторийн нөхцөлд үйлдвэрлэлийн туршилтыг явуулсан болно. Үйлдвэрлэлийн туршилтанд бичил биетний цэвэр өсгөврийн хөрөнгийг Chr. Хансений (Дани улс) лабораториос захиалгаар авч ашиглав. Үйлдвэрлэлийн туршилтын үр дүнгээр 8-15% чангатай, дэгдэмхий бодисын агууламж бага, бэлчээрийн монгол үнээний сүүгээр үйлдсэн шимийн архи үйлдвэрлэх технологи, техникийн баримт бичгийг боловсруулж баталгаажуулав. Түлхүүр үг: Микробиологи, дрожж, шимийн архи, нэрэлтийн төхөөрөмж, исэлтийн процесс Оршил Хоол хүнс нь хүний биемахбодийн эрхтэн тогтолцоог сэргээх, зохицуулах эсвэл гэмтээх хүчин зүйл нь болохыг Монголчууд нэн эртнээс танин мэдэж, малын гаралтай түүхий эдээр биемахбодийг сэргээн засах үйлийг амьдрал ахуйдаа хэрэгжүүлж ирсэн байдаг. Үүний дотор ургамлын гаралтай хүнсийг бага хэмжээтэй хэрэглэж ирсэн Монголчуудын хувьд биологийн идэвхт бодисын үндсэн эх үүсвэр нь сүү, цагаан идээ болно. Сүү цагаан идээ нь нүүдэлчин монголчуудын байгалийн хатуу ширүүн нөхцөлд хоол, ундны эх үүсвэр төдийгүй өвчин эмгэг эсэргүүцэх, өвчилсөн нөхцөлд илааршуулах үндсэн хэрэгсэл нь болж ирсэн юм. Спирт агуулсан ундааны төрөл, зүйлийн эх сурвалжийг тандаж үзэхэд улс үндэстэн бүр өөрийн нутаг нугад элбэг тархсан түүхий эдийг энэ төрлийн бүтээгдэхүүн хийхэд ашиглаж байна. Тухайлбал, халуун дулаан бүсийн улс оронд цагаан будаа, далдуу ба наргил мод, усан үзэм зэргийг ашигладаг бол сэрүүн бүс нутагт үр тариа, үүний дотор арвай, буудай, бог будааны шүүсийг нэрж спирт агуулсан ундаа үйлддэг юм. Харин эрс тэс уур амьсгалтай Ази тивийн өндөрлөг хэсэгт байрлах Монгол угсаатны дунд малын сүүг спирт агуулсан ундааны түүхий эд болгон ашиглах уламжлал өвлөгдөн ирсэн онцлогтой. Монголчууд бидний өвөг дээдсээсээ уламжлал болгон хэрэглэж ирсэн шимийн архиа үйлдвэрлэлийн түвшинд бичил биетний цэвэр өсгөврийн хөрөнгийг ашиглан гаргаж авах нь хүний бие махбодид сөрөг нөлөөтэй метилийн спирт агуулаагүй, сувсны тос, альдегидын агууламж бага, хүнсний эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлагад нийцсэн нөхцөлд үйлдвэрлэл явуулах гэх мэт олон давуу талууд бий болж байгаа юм. Судалгааны ажлын зорилго Бэлчээрийн малын сүүний биологийн үнэт чанарт тулгуурлан монгол цагаан идээний шинжлэх ухааны мөн чанарыг илрүүлэх, шинэ буюу шинэчилсэн технологийг боловсруулах, сүү боловсруулалтын хаягдал бүтээгдэхүүн болох шар сүүнд үйлдвэрлэлийн зориулалттай бичил биетний цэвэр өсгөвөрийг ашиглан шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй шимийн архи буюу спирт агуулсан ундаа үйлдвэрлэхэд энэхүү судалгааны зорилго оршино. Судалгааны ажлын объект, арга зүй, аргачлал: Монгол цагаан идээ, үүний дотор шимийн архины технологийн судалгааг хэрэгжүүлж, улмаар үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх зорилгоор ингэ, ямаа, үнээний сүүний шинж чанарын үзүүлэлтийг судалгааны обьектоор сонгосон болно. Уламжлалт технологийг орчин үеийн дэвшилт технологид шилжүүлэхийн тулд хүнс судлал, биотехнологи, процесс аппарат, тоног төхөөрөмж зохион бүтээх чиглэлийн судалгаатуршилтын нийтлэг болон сонгомол аргазүй, аргачлалыг ашигласан болно.

Технологийн туршилт-судалгаа Уламжлалт арга Үйлдвэрлэлийн аргТехнологийн турТоног төхөөрөмжийн зохион бүтээлт

Шинэчилсэн бүтээгдэхүүний судалгаа шилт-судалгаа а

Хоруу чанарын судалгаа Техникийн бичиг баримт боловсруулах

Уламжлалт ба үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний харьцуулсан үнэлгээ

Технологи дамжуулалт, нэвтрүүлэлт

Эдийн засгийн үр ашгийн шилжилгээ Тоног төхөөрөмжийн зохион бүтээлт

Бүдүүвч 1. Монгол цагаан идээний технологийн судалгаа-туршилт-нэвтрүүлэлтийн ажлын ерөнхий арга зүйн бүдүүвч Судалгааны үр дүн

Уламжлалт идээний дотор шимийн архи үйлдэх арга ажиллагаа нь технологи-техникийн өвөрмөц шийдэлтэй бөгөөд үүнийг орчин үеийн тоног төхөөрөмжид тулгуурлан үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх зорилгоор судалгааны энэхүү ажлыг хэрэгжүүлсэн болно. Бусад улс оронд бэлтгэдэг ижил төстэй бүтээгдэхүүний (саке, сөжү, палинка, болгарын арик г.м) технологийн харьцуулсан судалгаанд тулгуурлан ШУТИС-ийн Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургуулийн Монгол цагаан идээний технологи судлалын лабораторид нэрэлтийн бага оврын төхөөрөмжөөр лабораторийн нөхцөлд 32 дээжинд үйлдвэрлэлийн туршилтыг явуулсан болно. Үйлдвэрлэлийн туршилтанд бичил биетний цэвэр өсгөврийн хөрөнгийг Дани улсын лабораториос захиалгаар авч ашигласан. Шар сүүнээс спирт нэрэхэд 72,0-83,0 0С температурын горимын хэлбэлзлийг баримтлах бөгөөд энэ нь совсны тос, зарим альдегидийн бүлгийн бодис бүтээгдэхүүнд шилжихээс сэргийлэх ач холбогдолтой болох нь тогтоогдов. Үйлдвэрлэлийн туршилтын үр дүнгээр 8-14% чангатай, дэгдэмхий бодисын агууламж бага спирт агуулсан ундаа үйлдвэрлэх аргын оновчтой горимыг сонгосон болно. Хүснэгт 1.

№

1 2

Температур 38 С˚ Исэлтий н цаг Дээж-30 Дээж-31

Исгэлэн T

Архины хэмжээ, мл

400

1400

2400

4000

4800

6500

7500

32 32

43 45

52 58

62 69

89 87

97 92

125 116

140 131

102 98

Шар сүү, °С

Нэрэлтийн хугацаа, минут

Спиртийн агууламж, %

73 75

10 10

11 13

Дээж-32

116

136

106

Object 26

Зураг 1. Исгэлтийн график Хүснэгт 2 Уламжлалт болон үйлдвэрлэлийн аргаар гарган авсан шимийн архины шинжилгээний дүн Шинжилсэн үзүүлэлтийн нэр MNS GOST 5160098 2004 №

Дээж

Хатуулаг, %

Альдегид, мгл

Сувсны тос, мгл

Нийлмэл эфир, мгл

Метанол, %

Мэдрэхүйн үзүүлэлт

0,003%

Өнгөгүй шингэн, хөвөх блон тунах механик хольцтой.

0,004%

Өнгөгүй шингэн, хөвөх блон тунах механик хольцтой

0.000%

Өнгөгүй шингэн, гадны механик хольцгүй

Уламжлалт аргын 1

Ямааны нэрмэл

Үхрийн нэрмэл

Үхрийн нэрмэл (Шар сүү)

65,26 мг/л

69,49 мг/л

1122,85 мг/л

2633,24мгл

68,46 мг/л

215,03мгл

Үйлдвэрлэлийн аргын 8-14%

10,44 мгл

170,1мгл

40,43мгл

Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд амьтны гаралтай түүхий эдээс шимийн архи үйлдэхэд эдийн засгийн болон технологийн шийдлийн хувьд шар сүүг ашиглах нь илүү оновчтой байна. рН үзүүлэлт 6, температур 30- 38 0С, дрожжийн эсийн тоо 1 мл-т 10 8-10 байхад шар сүүнд хуримтлагдах этанолын агууламж дээд утгад ойртож байна. Үйлдвэрлэлийн нөхцөлд сүү исгэх буюу ферментацийн процессийн оновчтой горим сонгох туршилтыг хэрэгжүүлэхэд түүхий эд ба бэлэн бүтээгдэхүүний эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлагыг биохими, микробиологи болон технологийн үзүүлэлтээр хянаж байв Дүгнэлт 

Монголчууд бидний өвөг дээдсээсээ уламжлал болгон хэргэлэж ирсэн шимийн архиа үйлдвэрлэлийн түвшинд бичил биетний цэвэр өсгөврийн хөрөнгийг ашиглан бэлтгэх нь хүний бие махбодид сөрөг нөлөөтэй метилийн спирт агуулаагүй, сувсны тос, альдегидын агууламж бага, хүнсний эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлагад нийцсэн нөхцөлд үйлдвэрлэл явуулах гэх мэт олон давуу талууд бий болж байгаа юм.



Судалгааны ажлын урьдчилсан үр дүнгээс харахад сүүнхүчлийн цэвэр өсгөврийн ба дрожжийн симбиоз хөрөнгийг 2:1 харьцаагаар зохицуулах, исгэлтийн температурыг 37-40 0С хэлбэлзэлд түүхий эдийн исгэлэнгийн үзүүлэлтийг 1400Т хүргэхэд тохиромжтой байна. Исгэлэнгийн үзүүлэлтийг Тернерээр бус харин рН-ийн үзүүлэлтээр илэрхийлэх нь илүү оновчтой юм. Нэрэлтийн төхөөрөмжийн хүчин чадал, ажиллагаа, хийцийн оновчлолын туршилт явагдаж байна.

Ашигласан материал 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Ц.Батсүх. Монгол туургатны хүнс хэрэглээний өв соёл. УБ. 2003 Ц.Батсүх ба бусад. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний микробиологи. УБ. 2005 И.А. Родионов. Алкогольные напитки. Москва. 2000 Л. Дамдинсүрэн Монгол цагаан идээний үйлдвэржсэн технологийн шинжлэх ухааны үндсүүд. Дисс. 2002. Alm. L. 1991. The therapeutical effects of various cultures. London.Elsevier Science Publishers, pp.45-64 Backgrounder: Functional foods. In:Food Insight Media Duide. Washington, DC; International Food Information Council Foundation;1998 Frederick J. Francis. Wiley Encyclopedia of food science and technology. Volume 3. John Wiley and Sons, Inc. 2000 Frederick J. Francis. Wiley Encyclopedia of food science and technology. Volume 4. John Wiley and Sons, Inc. 2000

Зохиогчийн тухай: Ц.Батсүх: ШУТИС, ҮТС, ХИС–ын профессор, доктор (Sc.D), профессор Г.Мөнх-Амгалан: ШУТИС, ҮТС, ХИС-ын магистрант

АРВАЙН БИОХИМИ, ФИЗИК ШИНЖ ЧАНАРЫН СУДАЛГАА Б.Энхбаяр1, Г.Төрмөнх2 1

ШУТИС, Үйлдвэрлэлийн Технологийн Сургуулийн магистрант 2 ШУТИС, ҮТС, Хүнс судлалын эрдэм шинжилгээний төв Batdelgere@yahoo.com, Turmunkh_g@must.edu.mn

Хураангуй Өнөө үед дэлхий нийтэд эрүүл мэндийг дэмжсэн зохицуулах үйлчилгээтэй хүнс хэмээх ойлголт түгэн, энэ чиглэлийн судалгаа ихээхэн хийгдэж олон нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдэх болсон. Манай улсад ч судалгаанууд хийгдэж, исэг цагаан идээ, баяжуулсан талх, боов гэх мэт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн. Иймээс эрт дээр үеэс хэрэглэгдэж ирсэн, өнөө үед хүнсэн дэх хэрэглээ нь буурсан байгаа арвайг сонгон, хүнсний болон эрүүл мэндийн ач холбогдлыг бодит тоо баримтанд тулгуурлан хүмүүст танилцуулахаар энэ судалгааг хийсэн. Сонгосон сэдвийн хүрээнд, нийт 7 сортыг шинжлээд эзэлхүүн жин, уургийн агууламж, гурилын гарц өндөртэй Алаг-эрдэнэ, И-22484 сортуудыг гурилын үйлдвэрлэлд илүү тохиромжтой гэж тогтоов. Шинжилгээгээр гарсан биохимийн үзүүлэлт дээр үндэслэн арвайн гурилыг хоол хүнсний үндсэн түүхий эдэд, хивгийг нь хүнсний туслах түүхий эд болон нэмэлтээр хэрэглэх боломжтой гэж үзэв. Түлхүүр үг: арвай, буудай, сорт, зохицуулах үйлчилгээтэй хүнс Оршил Арвай нь цаг уурын ямар ч нөхцөлд тэсвэртэй, байгалийн ихэнхи бүсэд дасан зохицож ургадаг, тариалалтын хэмжээгээр дэлхийд 4-рт ордог түгээмэл тархсан ургамал юм[1]. 2007 оны байдлаар дэлхийн хэмжээнд нийт 566 мянган км 2 талбайд тариалж 136 сая тонн ургац хураан авсан байна[2]. Манай оронд арвайг 1967 оноос хойш зөвхөн тэжээлийн чиглэлээр тариалж ирсэн бөгөөд тариалах талбайн хэмжээ нь жилээс жилд нэмэгдэн 1986 онд хамгийн дээд түвшинд буюу 103.8 мян.га-д тариалж 146.8 мян.тн ургац хураан авч байжээ. Энэ үед жил бүр арвайн 4.0-5.0 мян.тн-ыг пивоны үйлдвэрт, 6.07.0 мян.тн-ыг спирт үйдвэрлэх, 10.0 мян.тн-ыг үрэнд хадгалж, үлдсэнг нь тэжээлд ашиглаж байжээ [3]. ХХААЯ-ны Хөдөө аж ахуйн газраас авсан мэдээллээр манай улс 2011 онд 3200 тн, 2012 онд 6700тн, 2013 онд 4500 тн, 2014 онд 8207 тн, 2015 онд 5386 тн арвай тус тус хураан авсан байна. Арвай ( Hordeum vulgare L.) нь ургамлын аймгийн Gramineae, Poaceae буюу залаат үр тарианы овгийн үндсэн бүлэгт хамаарна[1]. Арвай нь хальсан давхарга, цөм, үр хөврөл гэсэн өөр хоорондоо бүтэц найрлагаараа ялгаатай 3 хэсгээс тогтоно. Үрийн цөмийг хальсан хэсэг, үр хөврөлөөс нь салгаж гурил, будаа үйлдвэрлэнэ. Харин үр хөврөл, хальсан хэсгийг дахин боловсруулж хүнс болон тэжээлийн үйлдвэрлэлд хэрэглэнэ [4]. Өнөө үед мал амьтны тэжээл, шар айраг, бусад исгэсэн ундааны ферментийн эх үүсвэрд, түүнчлэн эрүүл хоолны үндсэн бүрэлдэхүүнд өргөнөөр хэрэглэж байна. Мөн эртнээс соёолж бэлтгэх, гурилаар талх барьж, шөл, сүмсэнд хэрэглэж иржээ[2]. Орчин үед эрдэмтэд шинжлэх ухаан, шинжилгээний дэвшилтэт арга зүй ашиглан арвайн дээр биохими, физик технологи, физиологийн судалгааг их хийж, арвайн шим тэжээлт чанар, ач холбогдлыг тоон баримтанд тулгуурлан баталсан. Арвайн энгийн болон бүхэл үрийн гурилын амт нь газрын самарынхтай төстэй. Гэвч уургийн төрөл, шинж чанараас шалтгаалан буудайн гурил шиг өргөн хэрэглээнд нэвтэрч чадаагүй, учир нь арвайн цавуулаг нь бага бөгөөд хөөлт муутай. Энэ нь талх, гурилан бүтээгдэхүүнийг хатуу биетэй болгодог. Түүнчлэн илчлэг багатай боловч шим тэжээлт бодисыг зохистой хувь хэмжээгээр агуулдаг. Жишээ нь, нийт эслэгийн агууламж нь ижил сортын буудайн гурилнаас 4 дахин их байдаг. Эслэг нь хоол хүнснээс цусанд глюкоз шимэгдэх процессийг удаашруулдаг бөгөөд цусан дахь глюкозын түвшинг хэвийн хэмжээнд нь барина гэдэг нь чихрийн шижин өвчтэй хүмүүст маш чухал юм [5]. Энэ чиглэлээр хийсэн олон судалгаа байдаг. Жишээ нь, цагаан будаа нь япон хүмүүсийн үндсэн хүнс бөгөөд цусан дахь глюкозын түвшинг түргэн нэмэгдүүлдэг юм. Японы Токушима Их Сургуулийн судлаачид урт хугацааны судалгааны үр дүнд арвай нь цусан дахь глюкозын хэмжээг бууруулах үйлчилгээтэй, цагаан будаатай хослуулан хэрэглэхэд тохиромжтой хүнс гэдгийг тогтоожээ[6]. Эрдэмтэн Р.С.Баттигийн судалгаагаар арвайн гурилын уналтын тоо 792 сек, эслэг 8.7%, бета-глюкан 4.5%, хивэгний эслэг 20.4%, бета-глюкан 7.7%, буудайн гурилын эслэг 4.4%, бета-глюкан 0.4% гарсан байна [7].

Хүн амын нас баралтын зонхилох шалтгааныг 2006-2010 оны статистик мэдээнээс харахад зүрх-судасны тогтолцооны өвчин 42%, хавдар 22%, хоол боловсруулах тогтолцооны өвчин 9%, осол гэмтэл 8%, амьсгалын замын өвчин 5%, бусад-14%-ийг тус тус эзэлж байна. Халдварт бус өвчин манай оронд жил тутам нэмэгдэж байгааг харгалзан хэд хэдэн хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн хэдий ч үйл ажиллагаа нь уялдаа холбоо муутай ганц нэг эрсдэлт хүчин зүйлд чиглэсэн салангид олон судалгаа хийгдэж ХБӨ-ний хяналт тандалтын тогтолцоо бүрдээгүй байна. Иймээс ДЭМБ-ын зөвлөмж, дэлхий нийтийн жишгээр нэг өвчин нэг эрсдэлт хүчин зүйлд илүү анхаарч байсан хуучин арга хандлагыг өөрчлөн нийтлэг хэд хэдэн эрсдэлт хүчин зүйлд иж бүрэн хандаж тэдгээрийг бууруулснаар хүн амын дунд зонхилон тохиолдож байгаа хэд хэдэн өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрсдлийг нэгэн зэрэг бууруулах өртөг зардал багатай үр ашиг сайтай шинэ хандлага үйл ажиллагаанд шилжих явдал чухал байна [8]. Дээрх шинэ чиг хандлагын нэг бол яах аргагүй зөв зохистой хооллолт, зохицуулах үйлчилгээтэй хүнс юм. Иймд эрүүл мэндийг дэмжсэн, нийтэд хүртээмжтэй, хэрэглэхэд хялбар, сөрөг нөлөөгүй, хямд төсөр үйлдвэрлэх, худалдах боломжтой хүнсний бүтээгдэхүүнийг судалж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх шаардлага тулгарч байна. Манай улсад арвайн бүтээгдэхүүний (хөц будаа, арвайн гурил, замбай) хэрэглээ буурсан байгаа нь хүмүүс арвайн ач холбогдол, хүнс-тэжээлийн үнэт чанарыг бага мэддэг, бас өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэх боломж, арга зам муутай байдаг зэрэгтэй холбоотой юм. Судалгааны зорилго Арвай, арвайн гурилын шим тэжээл, эрүүл мэндийн ач холбогдлыг хүмүүст шинжлэх ухааны үндэстэй тайлбарлан таниулж, өдөр тутмын хоол хүнсний цэсэн дэх хэмжээг нь нэмэгдүүлэхэд судалгааны зорилго оршино. Уг зорилгыг биелүүлэхийн тулд дараах зорилтыг дэвшүүлэв:  Арвайн нутгийн болон нутагшсан сортууд дээр физик, биохимиийн шинжилгээ хийж, бусад судлаачдын үр дүнтэй харьцуулах.  Судалгааны ажлын хүрээнд гарган авсан арвайн гурил, хивэг дээр биохимийн шинжилгээ хийж, арвайн дээр хийсэн шинжилгээний үр дүнтэй харьцуулж, гарсан өөрчлөлтийг дүгнэх. Судалгааны арга зүй, материал Дээж: Дарханы Ургамал Газар Тариалангийн Эрдэм Шинжилгээний Хүрээлэнгийн сорт сорилгын талбайд ургуулсан 2012 оны ургац. Арвайн нийт 22 дээж авч эзэлхүүн жин, тарианы болон гадны хольц тодорхойлоод, 7 дээжийг цаашдын судалгааг хийхээр сонгон авсан. Эдгээр нь манай улсын хөрс шороо, цаг уурт тохирсон, ургац арвин шалгарсан сортууд юм. Гурил гарган авахдаа, түүхий эдийн хольцыг цэвэрлэсний дараа, 500 гр-ыг авч тээрэмдэх чийглэгийг 14% байхаар тооцож чийг өгөөд 18 цаг хэвтүүлж амраасны дараа 25000 эрг/мин хурдтай цахилгаан тээрмээр 2+2+0.5 мин давтамжтай тээрэмдэж, 0.2х80 микрон хэмжээтэй (29 дугаартай) шигшүүрээр шигшсэн. Физик, биохимийн шинжилгээг 2013 оны 10, 11-р сард дараах арга аргачлалаар хийсэн. Физик шинж чанар: дээжнүүд дээр 1000 үрийн жин (MNS 254-2-66), хогт болон тарианы хольцыг тодорхойлох (MNS 254-8-2010), эзэлхүүн жин тодорхойлох арга (MNS 254-5-87), гарц тодорхойлох арга (MNS 3616-83)-аар тус тус шинжилгээ хийсэн. Биохими шинж чанар: чийг тодорхойлох арга (MNS 254-3-89), үнслэгийн хэмжээ тодорхойлох арга (MNS 2133-74), уургийн агууламж (Къелдалийн аргаар), цардуулын агууламж (MNS 2134-2007), тосны агууламж (Сокслетийн аргаар), хүчиллэг тодорхойлох арга (MNS 245-89), уналтын тоо тодорхойлох арга (ISO 5223:1981)- аар тус тус шинжилгээ хийсэн. Судалгааны ажлын үр дүн Хүнсний тэжээллэг чанар нь тухайн бүтээгдэхүүнд агуулагдах тэжээлийн бодисууд болох уураг, тослог, нүүрс усны харьцаагаар тодорхойлогддог. Арвайн биохимийн үндсэн үзүүлэлт болох уураг, цардуул зэргээс хамааран түүнийг исгэлт, тэжээл, гурил будааны аль үйлдвэрлэлд хэрэглэхийг тогтоодог[9]. Физик, биохимийн шинжилгээг сорт тус бүр дээр 3 давталттай хийсэн. Хүснэгт 1 Арвайн үрийн физик, биохимийн үзүүлэлтүүд Эзэлхүүн жин, гр

1000 үрийн жин, гр

Чийг, %

Уураг, %

Цардуул, %

Эслэг, %

Тос, %

Эрдэс, %

Алаг-эрдэнэ

720

53.2

9.4

15.67

59.82

10.13

2.58

2.4

Бурхант - 1

600

48.1

9.2

12.82

59.8

13.03

2.46

2.69

№

Дээжний нэр

1 2

И-16679

630

10.2

12.08

60.36

12.32

2.43

2.61

И-22452

695

51.9

9.2

13.37

60.11

12.38

2.42

2.52

И-22484

675

50.7

9.2

13.59

61.19

10.93

2.49

2.6

И-22493

635

49.8

9.8

12.17

61.24

11.48

2.63

2.68

7 8

Met Calf Буудай[10]

630 710-с их

49.4 20-60

9.1 14

13.50 10-18

61.25 65-68.8

11.28 2-3.4

2.32 1.5-2

2.55 1.5-2

Чимидцогзол докторын судалснаар Алаг-эрдэнэ сортын эзэлхүүн жин 710.3 гр/л, уураг 16.83%, цардуул 55.71%, тос 2.60%, үнс 2.50% гарч байсан [1]. Энэ нь манай судалгааны дүнтэй тохирч байгаа төдийгүй уг сорт одоог хүртэл чанараа алдаагүйг баталлаа. Бусад дээжин дээр хийсэн шинжилгээгээр цардуул 59.861.25%, эслэг 10.93-13.03%, тос 2.32-2.63%, эрдэс 2.52-2.69% гарсан. Эрдэмтэн Чучажовска (1998 он), Изидорчик (2000 он), Куинде (2004 он) нарын тус тусын судалгаагаар арвайн уураг 10-17%, цардуул 65-68%, бета глюкан 4-9%, тос 2-3%, эрдэс 1.5-2.5%, нийт эслэг 11-34% байсан[11]. Польшийн эрдэмтэд Хенрик Зеилински, Ева Киска, Халина Козловскаяа нарын судалснаар арвайн уураг 17.3%, цардуул 69.3%, эслэг 9.8%, тос 1.5%, эрдэс 2.1% байсан [12]. Судлаач Жавзандуламын судалгаагаар Бурхант-1 сортын уураг 11.1%, цардуул 53.1%, Met Calf сортын уураг 11.4%, цардуул 50.1% байсан нь манай судалгааны дүнтэй зөрж байна [3]. Онолын сурах бичиг дээр арвайн уураг 10.3%, цардуул 48.1%, эслэг 14.3%, тос 2.4%, эрдэс 2.4% гэж тэмдэглэсэн байдаг[4]. Эндээс харахад арвайн биохимийн үзүүлэлтийн хязгаар нь их бөгөөд манай дээжнүүд энэ шаардлагыг хангасан байна. Буудайтай харьцуулахад эслэг маш ихтэй, цардуул багатай, бусад үзүүлэлт нь ойролцоо байдаг. Хүснэгт 2 Арвайн гурилын биохимийн үзүүлэлтүүд №

Дээжний нэр

Гарц, %

Хүчиллэг, 0 Н

Чийг, %

Уураг, %

Цардуул, %

Эслэг, %

Тос, %

Эрдэс, %

Уналтын тоо

Алаг-эрдэнэ

66.5

6.1

11.2

16.4

59.43

8.38

2.87

1.72

202

Бурхант - 1

62.6

11.1

14.54

60.41

9.73

2.66

1.56

253

И-16679

63.6

6.2

11.4

13.56

60.95

9.48

2.63

1.98

600

И-22452

59.0

6.4

10.8

14.52

61.04

9.10

2.69

1.85

341

И-22484

65.4

6.1

10.6

14.53

61.7

8.48

2.85

1.84

608

И-22493

64.1

6.4

11.0

14.04

61.27

8.95

2.84

1.9

440

Met Calf

58.8

6.6

10.6

14.95

60.7

9.48

2.5

311

Буудайн гурил [13]

13-15

12-16

65-80

0.1-2.2

1.77 0.451.15

200-с их

Алаг-эрдэнэ 66.5%, И-22484 65.4% буюу өндөр гарцтай байсан бол, Metcalf-58.8%, И-22452 59% буюу бага гарцтай байсан. Арвайн гурил дээр уураг 13.56-16.4%, цардуул 59.43-61.7%, эслэг 8.38-9.73%, тос 2.5-2.87%, эрдэс 1.72-1.9% байсан. АНУ-ын Bob’s red mill компаний үйлдвэрлэдэг арвайн гурилын уураг 10%, цардуул 60%, эслэг 16.6% [14], Honeyville Food Products компаний үйлдвэрлэдэг арвайн гурилын чийг 10%-иас ихгүй, уураг 10%, эслэг 1.4-2.0%, тос 1.6%, эрдэс 1.5-2.0% [15] байгаа нь бидний гаргасан арвайн гурилын зарим үзүүлэлттэй тохирохгүй байна. Энэ нь түүхий эдийн биохимийн шинж чанарт сортын ялгаа, ургалтын үеийн цаг уур, газарзүйн байрлал, хөрсний онцлог, тариалах аргачлал зэрэг нь нөлөөлсөн байж болно гэж үзсэн. Буудайн гурилтай харьцуулахад цардуул бага, тос, эрдэс их, эслэг маш их, уураг нь ойролцоо байна. Хүснэгт 3 №

Дээжний нэр

Арвайн хивэгний биохимийн үзүүлэлтүүд Нийт нүүрс-ус, % Чийг, Уураг, % % Цардуул, % Эслэг, %

Тос, %

Эрдэс, %

Алаг эрдэнэ

11.4

13.59

50.5

18.6

1.72

4.24

Бурхант - 1

10.4

10.95

50.5

22.0

1.46

4.73

И-16679

11.3

10.84

50.1

21.7

1.48

4.54

И-22452

10.1

11.73

51.0

21.1

1.49

4.62

И-22484

10.3

11.93

51.4

20.4

1.51

4.48

И-22493

7 8 9

Met Calf Буудайн хивэг[16] Буудайн хивэг (MNS 4144-2003)

10.2 10.3

10.5 11.23 16.8

51.5 51.2 26.3

21.1 21.0 31.5

1.67 1.4 2.86

5.01 4.87 5.72

10-20

30-40

6.5

Арвайн хивэг дээр уураг 10.5-13.59%, цардуул 50.1-51.5%, эслэг 18.6-22.0%, тос 1.4-1.72, эрдэс 4.245.01% байсан. Арвайн үрэн дээр хийсэн судалгааны үр дүнтэй харьцуулахад эслэг нэмэгдэж, цардуул буурсан. Буудайн хивэгтэй харьцуулахад уураг, эслэг бага, цардуул ихтэй байгаа нь үр тарианы онцлог, боловсруулсан арга ажиллагаанаас шалтгаалсан байж болно. Эрдэмтэн Р.С.Батти Канадын хальстай болон хальсгүй арвайн 16 сорт дээр хийсэн судалгааны дунджаар гурилын уураг 12.7%, цардуул 74%, эслэг 8.7%, эрдэс 1.8%, хивэгний уураг 18.7%, цардуул 51%, эслэг 20.4%, эрдэс 3.7% байгаа нь манай судалгааны үр дүнтэй ойролцоо байна [7]. Дүгнэлт 1. 2.

Чимидцогзол докторын судалснаар Алаг-эрдэнэ сортын эзэлхүүн жин 710.3 гр/л, уураг 16.83%, цардуул 55.71%, тос 2.60%, үнс 2.50% гарч байсан [1]. Энэ нь манай судалгааны дүнтэй тохирч байгаа төдийгүй уг сорт одоог хүртэл чанараа алдаагүйг баталлаа. Эзэлхүүн жин, уургын агууламж, гурилын гарц өндөртэй Алаг-эрдэнэ, И-22484 сортуудыг гурилын үйлдвэрлэлд илүү тохиромжтой гэж тогтоов. Арвайн гурил нь эслэг болон бусад полисахаридын агууламжаар буудайн гурилаас илүү бөгөөд энэ нь эрүүл мэндийн ач холбогдолтой гэдгийг нь баталж байна. Шинжилгээгээр гарсан биохимийн үзүүлэлт дээр үндэслэн арвайн гурилыг хоол хүнсний үндсэн түүхий эдэд, хивгийг нь хүнсний туслах түүхий эд болон нэмэлтээр хэрэглэх боломжтой гэж үзэв.

Ашигласан материал 1.

А.Чимидцогзол. Монгол орны арвайн биохими, бүтээгдэхүүн боловсруулах технологи. 2007 он

2. http://en.wikipedia.org/wiki/Barley 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

13. 14. 15. 16.

Б.Жавзандулам. “Арвайн сортуудыг судалсан дүн” ЭШӨ. 2014 он Ц.Цэен, Я.Алтанцэцэг болон бусад багш нар. Хүнсний үйлдвэрийн технологийн үндэс. 2006 он http://bakingbites.com/2008/01/what-is-barley-flour/ Yamanaka-Okumura H. Nutrition education from the perspective of human health. Rinsho Byori. August 2009; 57(8):797-805 R.S.Bhatty. Physicochemical properties of roller-milled barley bran and flour. 1993. (cereal chem 70(4):397-402) Засгийн газрын 2014 оны 34-р тогтоолын 1-р хавсралт-аас А.Чимидцогзол, Ц.Бөндөөхүү, Жавзандулам. БНМАУ-ын хүнсний ургамлын биохими. 1972 он Я.Алтанцэцэг, Э.Энхцэцэг, О.Гансайхан. “Хүнсний буудайн стандарт, ангилал” гарын авлага III. 2012он Byung-Kee Baik. Steven E. Barley for food. Journal of Cereal Science 48 (2008) 233-242 H.Zeilinski. The Cereal Grains: Focus on Vitamin E. Czech J. Food Sci Vol. 19, No.5: 182–188 http://inspection.khentii.com/?p=316 http://www.bobsredmill.com/barley-flour.html http://honeyville.com/products/wholesale/flours-mixes/ http://documents.tips/documents/lekts16.html

Зохиогчийн тухай: Батдэлгэрийн Энхбаяр. ШУТИС-ийн ҮТС-ийн Хүнсний хими технологийн магистрант. Гэрэлчулууны Төрмөнх. Доктор (Ph.D). Хүнс судлалын эрдэм шинжилгээний төвийн захирал

СУБЛИМАЦЫН АРГААР ААРЦ ХАТААХ ПРОЦЕССЫН ГОРИМЫН ТУРШИЛТ Ш.Энх-Амгалан1, С.Бадамжунай2, Б.Мөнхдэмбэрэл2 1

ШУТИС, ҮТС, Хүнсний инженерчлэлийн салбар 2 ШУТИС, ҮТС-ийн магистрант

junai_0201@yahoo.com, monkhdemberel_b@yahoo.co enkhamgalans@yahoo.com Хураангуй Монголчуудын өргөн хэрэглэдэг сүү цагаан идээний нэг төрөл бол аарц юм. Аарцны хэрэглээг улирлаас үл хамааран нэмэгдүүлэх зорилгоор түүнийг сублимацын аргаар хатааж, чанартай, хадгалах, хэрэглэхэд тохиромжтой бүтээгдэхүүн гаргах технологийн нөхцлийг тодорхойлох даалгавар тавигдаж байна.Энэ асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд сублимацын хатаах аргаар аарц хөлдөөж, хатаах явцад нөлөөлж үндсэн хүчин зүйлийн нөлөөллийг судалж, тогтоох, дулааны боловсруулалтын оновчтой горимыг тогтоох туршилт судалгааны ажил гүйцэтгэж, үр дүнгээс танилцуулж байна. Түлхүүр үгс: хөлдөөлт,сублимаци, хатаалт, температурын горим, хөргөлтийн коэффициент Оршил Орчин үед сублимацын хатаалтыг олон төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүн, ферментүүд, бичил биетний цэвэр өсгөвөр, аарц, тараг, цөцгий, сүү сүүн бүтээгдэхүүн, зөөлөн нунтаг бяслаг зэрэг бүтээгдэхүүнийг хатаахад ашиглаж байна. Энэ аргаар хатаасан хүнсний бүтээгдэхүүнүүд нь хүнс болон биологийн үнэт чанараа өөрчилдөггүй, бүтэц, өнгөө алдахгүй шинж чанартай байдаг. Битүү инертын хийн савлагаатай орчинд температурын нөхцлийг өөрчлөхгүй байхад удаан хугацаанд чанараа хадгална. Сублимацын хатаалтын үндэс нь түүхий эдийг вакуум камерт хөлдөөж түүнд үүссэн усны мөсийг вакуум орчинд ууршуулахад оршино. Хөлдөөх температур нь бүтээгдэхүүний шинж чанараас хамаарч харилцан адилгүй байдаг. Сублимацын хатаалт 2 үе шаттай явагдана. Эхний шатанд— -20 °С...-40°С температураар үйлчилж, 4-6 цагийн турш хөлдөөж, бүтээгдэхүүний чийгийн 80% - ийг зайлуулна. Хоёр дахь үе +30 ...+45 °С температурын орчинд 3-4 цагийн турш дулааны нөлөөллөөр үлдэгдэл чийгийг бүтээгдэхүүнээс зайлуулна. Вакуум насосоор сорох үед бүтээгдэхүүнээс зайлуулагдаж буй чийг нам температуртай конденсатор дээр цан болж хуримтлагдана. Судалгааны арга Хөлдөөх үеийн процессыг тогтворгүй дулаан нэвтрүүлэлттэй байх үед дараахь тэгшитгэлээр тодорхойлдог. [1]. [3].

∂t ∂2 t ∂2 t ∂2 t =a + + ∂τ ∂ x2 ∂ y2 ∂ z2

(

Хугацаанаас хамаарсан илүүдэл температурын талбай

)

дифференциаль

(1)

ϑ анхны нөхцлөөс хамаардаггүй тул дээрхи

тэгшитгэл дараахь байдалтай болно:

ϑ=ϕ ( x , y , z ) ∙ e−mτ

Энд m- нэгж хугацаанд хөргөж, эсвэл халах температурын өөрчлөлт буюу хөлдөөлтийн явц, 1/мин; - хөлдөөлт эсвэл халаалт үргэлжлэх хугацаа, мин. Биеийн дундаж температур:

ϑ=ϑ o ∙ e−mτ

(3)

Хөргөж буй орчны температур t0 ба биеийн дундаж температурын өөрчлөлтийг температурын өөрчлөлтөд

ϑ , t1, t2 -

τ хугацааны туршид хөлдөөлтийн явцыг дараах томьёогоор тооцож болно:

¿ ( t 1 −t 0 ) −¿ ( t 2−t 0) τ

(4)

Судалгааны ажлын зорилго Сублимацын аргаар аарц хатаах процессын математик загварчлалыг үндэслэн хөлдөөлтийн явцыг тодорхойлж, Сублимацын процессын үндсэн үзүүлэлтүүдийн харилцан хамаарлыг тодорхойлоход оршино. Судалгааны арга зүй, материал Аарцыг дулааны тогтвортой бус горимд хатаах үеийн математик загварт үндэслэн сублимацын хатаалтын процессыг авч судалсан болно. Туршилтыг ШУТИС-ын ҮТС-ын лабораторид явуулав. Судалгааны обьект. Үнээний сүүний аарц. 100гр аарцны найрлага: уураг – 14-25гр, тослог – 0.5-18гр, илчлэг – 206ккал. үзүүлэлтүүдтэй 1.5 кг аарцыг хатаав. Туршилтын арга Хатаалтын явцын температурын өөрчлөлтийг хөлдөөж, халаах тавцанд хөргөх бодис орох tхб1, гарах үеийн температур tхб2, аарцны температур tаарц, конденсатор буюу нам температурын камерын температур tк, хатаалтын процессын захиалгат температурыг t0–ыг 30 минут тутамд хэмжиж, камерын даралт Pкамер, насосын даралт Pнасос -ыг 30 минут тутамд хэмжиж тогтоов. Сублимацын хатаах төхөөрөмжийн бүдүүвчийг зураг 1-д харуулав.

Зураг 1. Сублимацын хатаалтын төхөөрөмжийн бүдүүвч. Туршилтын дээж аарцны хөлдөөх процессын явцыг бүтээгдэхүүний гүний температурын өөрчлөлтөөр MS Excel программаар боловсруулав.

mдотор хана =−0.00084 ∙t орчин+ 0.01803 −6

mгүн =−2∙ 10 ∙ t

3 орчин

−5

−3.3 ∙10 ∙ t

2 орчин

(5)

−4

−5.5 ∙ 10 ∙t орчин +0.01527 (6)

Энэ хөлдөөлтийн явцын тэгшитгэлийг аарцны сублимацын хөлдөөлтийн температур-хугацаанаас хамаарсан хамаарлыг сонгож боловсруулахад ашиглана[1]. Туршилтын дээжийн хөлдөөлтийн явц камерын температурын хамаарлын муруйг зураг 2-т харуулав.

Зураг 2. Аарцыг сублимацаар хатаах үеийн явц камерын температурын хамаарлын муруй. Туршилтын дээжийн хөлдөөлтийн явцыг хөргөх орчны температураас хамааруулан тогтоов. Аарцны хөлдөөлтийн процессын механизм нь дараахь нөхцлийг хязгаарлаж байна. Аарцны гүний температур 390 минутын дараа -400С болж байгаа тул хөлдөөлтийн үргэлжлэх хугацааг 180 минутанд гүний температур хангалттай хэмжээндээ хүрч байна. Хөлдөөлтийн хугацааг 300 минутын турш -40 0С хэмд үргэлжилж байгааг доорхи муруйгаас харж болно.

Зураг 2. Аарцыг сублимацаар хатаах үеийн температур-хугацааны хамаарлын муруй. Сублимацын хатаах төхөөрөмжид аарц хатаах процессын температур, хугацааны хамаарлын бүдүүвчийг муруй 2-оор үзүүлэв. Эндээс харахад: 1. Бүтээгдэхүүний гүний температурыг-200С хүртэл хөлдөөхөд 90 минут, -30 0С хүртэл хөлдөөхөд 120 минут ба -300С-т нийт 270 минутын турш хөлдөөлтийн процесс явагдсан. 2. Тавцангийн температурыг +300С хүртэл халаахад 540 минут, харин бүтээгдэхүүний гүний температур +330С болоход 540 минут зарцуулж байна. Бүтээгдэхүүний гүний температур тавцангийн температураас 2 дахин их байгаа нь (-30 орчим) дулаан нэвтрэлтийн процесс их удаан явагдаж байгааг харуулж байна. Дүгнэлт 



Камерын температур -19,9...-39,30С хооронд өөрчлөгдөхөд хөлдөөлтийн явцын утга 0,02...0,084 1/мин байгаа нь хөлдөөлт эрчимтэй явагдаж байгааг харуулж байна. Камерын температур -40 0С болж тогтмолжиход хөлдөөлтийн явцын утга 0,082...0,086 1/мин-ийн хооронд өөрчлөгдөж, хөлдөлтийн явцад температурын нөлөө бага байгаа нь харагдаж байна. Хөлдөөлтийн оновчтой утга нь -40.2ОС хэмд хөлдөөлтийн явц 0.082 1/мин байна. Камер ба тавцангын температурыг +300С хүртэл халаахад 120 минут, харин бүтээгдэхүүнийг ижил температуртай болоход 480 минут зарцуулагдаж байгаа нь бүтээгдэхүүний сублимацын хатаалтын процессын үргэлжлэх хугацаа уртсах гол хүчин зүйл болж байна.

Ашигласан материал 1. 2. 3. 4.

И.А.Смирнов,И.В.Градевская. Оптимация процесса охлаждения кисломолочных продуктов.Техника технология пищевых продуктов.2014 №1. О.В.Иванова. Энергосберегающая технология сублимационной сушки. Теплофизические свойства рабочих тел и процессы криогенной техники. 1988. He.Chen6.Optimization of Freeze-dried for Yogurt by full factorial experimental design.2015.

Зохиогчийн тухай: С.Бадамжунай. Хүнсний үйлдвэрийн машин аппарат механик инженерийн бакалавр зэрэгтэй. Судалгааны ажлын чиглэл сублимацын хатаалт.

Б.Мөнхдэмбэрэл. Хүнсний сүлжээний хөргөлтийн системийн механик инженерийн бакалавр, хүнсний үйлдвэрийн технологи- эрүүл ахуйч бакалавр зэрэгтэй. Судалгааны ажлын чиглэл нь дулааны хоолой, хөргөлтийн техникийн асуудал. Ш.Энх-Амгалан. Техникийн ухааны доктор. Зөвлөх инженер. Хөргөлтийн техник, технологи, нам ба өндөр температурын дулааны хоолойн асуудлаар судалгааны ажил явуулдаг.

ЦЭЦЭРЛЭГИЙН ХООЛНЫ ГАЗРЫН ХАЯГДЛЫН ТАНДАЛТ СУДАЛГАА Н.Тэгшжаргал1, С.Сэржмядаг2 1

ШУТИС, ҮТС-ийн магистрант ШУТИС, ҮТС, Хүнсний инженерчлэлийн салбар

n_tegshee2002@yahoo.com , serjmyadag_s@gmeil.must.edu.mn Хураангуй БСШУЯ-ны “Сургуулийн өмнөх боловсролын салбарын нэгдсэн үзүүлэлт”-нд сүүлийн 3 жилийн дотор цэцэрлэг болон түүнд хамрагдах хүүхдийн тоо жил бүр 20.0-26.9%-аар өсөж байгаад үндэслэн Монгол улсын Засгийн газраас цэцэрлэгийн хүүхдийн хоолны төсвийг нэмэгдүүлж, зардлыг төр хариуцаж байна. Уг судалгаа нь цэцэрлэгийн хоолны газрын хаягдал түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг судлахад оршино. Цэцэрэлгийн хоол хүнсний тухай судалгаа явуулахад эцэг эхчүүдийн 38.2% нь “Хоолны хэмжээ бага”, 29.4% нь “Цөөн нэр төрлийн хоолтой”, 20.6% нь “Маш сайн” 14.7% нь “Цэцэрлэгийн хоолны талаар сонирхож байгаагүй, мэдэхгүй” гэж хариулжээ. Харин багш ажилчидын 73хувь нь “Хүүхдүүд хангалттай сайн хооллодог, хоолондоо сайн”гэсэн үнэлгээ өгсөн байна. Үүнээс үзэхэд цэцэрлэгийн хүүхдийн хооллолтын бодит байдал, хоолны хаягдлыг харьцуулан тандалт судалгааг асуумж, хэмжилтийн 4 алхмын аргачлалаар судлахад бага бүлэг буюу 2-3 -насны хүүхдийн хоолны үлдлэгдэл хувийн цэцэрлэгийг улсынхтай харьуулахад 14,2%-иар бага харин насны ангилалд ахлах бүлэг буюу 4-5 -насны хүүхдийн хоолны хаягдал бага бүлгийнхээс 25.5%- бага байгаа нь хүүхдийн нас, физиологийн онцлог, технологийн боловсруулалт, гэр бүлийн хооллох дадал зуршил мөн улирлаас хамаарсан тодорхой нөлөөлөх хүчин зүйлүүд байгааг судалгаа харуулсан. Иймд цэцэрлэгийн хүүхдийн хоололтын байдалд тогтмол хяналт тавьж зөвлөгөө өгөх, хүүхдийн насанд нь тохирсон шим тэжээл, технологийн боловсруулалтыг насан туршийн боловсрол олгох сургалтаар дамжуулан хүн бүрт ойлгуулах, дадуулах шаардлагатай байна. Түлхүүр үг: хэмжилт, технологи, хянах хуудас, боловсрол Оршил Хүүхдийн бие махбод, мэдрэл, сэтгэхүйн хөгжил, эрүүл мэндийн суурь үзүүлэлтэд сургуулийн өмнөх насны хүүхэд болон сургуулийн бага ангийн хүүхдийн хоол тэжээл зайлшгүй нөлөөлдөг [1]. 2008 онд Япон улсын Нагаока хотын 10 цэцэрлэгт явуулсан судалгаагаар хоолны хаягдал 7.3%-тай байсан бол 2009 онд дахин судалгаа хийхэд 5.2% болж буурсан үзүүлэлт ажиглагдсан байна. Энэ нь цэцэрлэгийн насны хүүхдүүдийн дунд хүнсний хаягдлын тухай сургалт, хоол хүнсий талаарх сургалт явуулсантай холбоотой гэж үзжээ [7]. Мөн хяналтын явцад багш ажилчид гэртээ авч явах, өөрсдөө идсэн гэх зөрчил илэрч байжээ. Хуулиндаа багш ажилчид хүүхдийн хоолноос идэхийг хориглодог байна. Мөн АНУ-ын Монтанагийн их сургуулийн зөвлөх профессор Кармен Байкер, Монтогомерийн улсын их сургуулийн хоол зүйч Майкл Марсенелл нар бага сургуулийн хоол хүнсний хаягдалд хяналт явуулж хамгийн их хэмжээгээр хаягдаж байгаа хоол хүнсий бүтээгдэхүүнийг илрүүлэн хоол тэжээлийн шинэ стандартыг нэвтрүүлэх төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн байдаг [8]. Манай орны хүн ам өсөхийн хирээр цэцэрлэг, сургуулийн тоо нэмэгдэж улмаар цэцэрлэгийн хүүхдийн хоол хүнсний хэрэглээ, чанар, аюулгүй байдлын талаархи үйл ажиллагаа хөндөгдөж байна. Хүүхдийн 25 насны хугацаанд хооллох дуршил, хэмжээ бага байдаг боловч эцэг эхчүүд тухайн хүүхдийг том болж байна, их идэх ёстой гэсэн буруу ойлголттой байдаг [2]. Хүүхэд энэ насандаа ногоонд дургүйцэх тохиолдол байдаг тул үүнд анхаарал хандуулж гэрт нь ногоотой хоол идүүлэх, цэцэрлэгт ногоонд дуртай хүүхэдтэй хамт суулгах эцэг эх, багш нар өөрсдөө үлгэрлэх хүнсний ногооны зурагт тоглоомоор тоглуулах зэргээр таниулах дасгах хэрэгтэй байдаг. Мөн энэ үед олж авсан зөв хооллох зуршил нь насан туршийн дадал болж үлддэг. Энэхүү судалгааг цэцэрлэгийн хоолны газарт тухайн насны бүлэгт хүүхдийн хоолны хаягдлыг ажиглалт, хэмжилтийн аргаар судалж бодит хэмжээ болон түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тодорхойлсон болно.

Судалгааны арга зүй Судалгаанд нийслэлийн 6 дүүргээс төрийн өмчийн цэцэрлэг болон түүнд хамрагдаж буй хүүхдийн тоонд үндэслэн Сонгино хайрхан, Баянгол дүүргийг түүврийн нэгж болгон эдгээр дүүргийн цэцэрлэгүүдээс санамсаргүй түүврийн аргаар 6 цэцэрлэгийг сонгож, цэцэрлэгийн бага, дунд, ахлах нийт 18 бүлэгт судалгааг явууллаа.

Object 48

Зураг 1. Дүүргийн цэцэрлэгийн тоо Судалгааг хүнсний хог хаягдалаас урьдчилан сэргийлэх зөвөлгөө, программ хангамжийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ үзүүлдэг Lean path компанийн “Хог хаягдлын хяналтыг гүйцэтгэх” арга зүй дээр үндэслэн асуумж хэмжилтийн 4 алхмын аргачлалаар хийж гүйцэтгэв [9]

Алхам Алхам 2: 2: Хяналт Хяналт явуулахын явуулахын өмнө өмнө бэлтгэлийг бэлтгэлийг дараах дараах зааврын зааврын дагуу дагуу сайтар сайтар хангах. хангах. •

Хэвийн үйл ажиллагаатай өдрийг сонгож аль болох баяр амралтын өдрүүдийг тааруулахгүй байх. • Үнэн зөв, ач холбогдолтой хэмжилт авахын тулд мэдээллийг ажлын таван хоног тасралтгүй гүйцэтгэх. Алхам 1: Судалгаа Алхам 1: Судалгаа явуулах явуулах хугацаа, товлох хугацаа, өдрийг өдрийг товлох

Алхам Алхам 4: 4: Хяналтын Хяналтын хуудас хуудас хөтлөх хөтлөх

•

Хаягдал хэмжих саванд тэмдэглэгээ тавих. Хяналт явуулахаар төлөвлөсөн газар хаягдал хэмжих жинг тэгш гадаргуу дээр байрлуулах • Хаягдал хэмжих хэсэгт цэвэр алчуурыг тогтмол байлгах. • Хянах хуудсыг хэвлэж дугаарлах, анги бүлгийг тодорхой тэмдэглэх

•

Хүүхдүүдийг хооллосны дараа хаягдлыг зориулалтын тэмдэглэгээтэй уутанд цуглуулах. • Хаягдлын бохир жинг тэмдэглэх (сав, баглаа боодлын жинг дараа нь хасах) хүснэгтийн “тэмдэглэл” гэсэн хэсэгт Алхам савны жинг тэмдэглэх. Алхам 3: 3: Хяналтын Хяналтын явцад явцад ангид орж ирсэн ирсэн хоол ангид орж хоол бүтээгдэхүүнийг бүтээгдэхүүнийг жинлэж жинлэж тэмдэглэх тэмдэглэх

• Хугацаа- он сар өдөр • Оролцогчид – Ангийн багш, судлаач. • Хэмжилт, тэмдэглэл хөтөлж мэдээлэл цуглуулах – Бүлгийн нэр, Хоолны нэр, хаягдлын шалтгаан, хэрэглэсэн савны жин гэх мэтийг тэмдэглэж авах

Зураг 2.Судалгааны арга зүй Дээрх 4 алхмаар улсын болон хувийн хэвшлийн цэцэрлэгийн бага ангийн 5 бүлэг, дундын 4, ахлах 5 бүлгийн 457 хүүхдийн 3удаагийн давтамжтайгаар нийт 15 хоногийн хоолны дундаж хаягдлын хэмжилтийн тоон үзүүлэлт мөн асуумж судалгааг эцэг эх, багш, тогооч нийт 101 хүнээс авч үр дүнг SPSS-21 программаар боловсрууллаа. Судалгааны үр дүн Судалгааг Сонгино Хайрхан дүүргийн төрийн болон 24цагийн ажиллагаатай 2, Баянгол дүүргийн мөн төрийн болон 24цагийн ажиллагаатай 2 цэцэрлэгүүдийн ахлах, дунд, бага бүлгийн нийт 457 хүүхдүүдийн хоолны хаягдлын хэмжилтийг 4 алхмын аргачлалаар явуулсан үр дүнг дараах зурагт үзүүлэв.

Object 50

Зураг 3. Сонгино Хайрхан дүүргийн “А” цэцэрлэгийн бага, дунд, ахлах бүлгийн 108 хүүхдийн 5 өдрийн хоолны хаягдал

Object 52

Зураг 4. Сонгино Хайрхан дүүргийн “А” цэцэрлэгийн хоолны хаягдалд нөлөөлсөн хүчин зүйлс Сонгино Хайрхан дүүргийн “А” цэцэрлэгт ажиглалт хэмжилт хийхэд бага бүлэгт хамгийн их үлдэгдэлтэй гарсан нь “шпагетти” хоол байв. Энэ хоолны хаягдал нь хоолны сонголт, технологийн боловсруулалт буруугаас мөн ногооны хэрчилт, зөөлрөлтийн биет байдал нь хангалтгүй байгаа зэргээс шалтгаалан шүдний зажилбарт тохирохгүйгээс ажиглалтаар хүүхэд огих, хоолоо дутуу идэхэд хүргэсэн байна (Зураг 4).

Object 54

Зураг 5. Баянгол дүүргийн “Б” цэцэрлэгийн бага, дунд, ахлах бүлгийн 103 хүүхдийн 5 өдрийн хоолны дундаж хаягдал

Object 57

Зураг 6. Баянгол дүүргийн “Б” цэцэрлэгийн хоолны хаягдалд нөлөөлсөн хүчин зүйлс Баянгол дүүргийн “Б” цэцэрлэгийн бага, дунд, ахлах бүлэгт ажиглалт, хэмжилт хийхэд бага бүлэгт хамгийн их үлдэгдэлтэй гарсан нь “хэмхдэстэй шөл” хоол байв. Энэ хоолны хаягдал нь хүүхдийн гэр бүлийн хоололтын дадал, гэр бүлийн хүнсний бүтээгдэхүүний сонголт, хэрэглээнээс хамааран хүүдүүд төрөл бүрийн будааны няцалбарыг идэж хэвшээгүйтэй холбоотой (Зураг 6).

Object 60

Зураг 7. Сонгино Хайрхан дүүргийн “В”-р цэцэрлэгийн бага, дунд, ахлах бүлгийн 114 хүүхдийн 5 өдрийн хоолны дундаж хаягдал

Object 63

Зураг 8. Сонгино Хайрхан дүүргийн “В”-р цэцэрлэгийн хоолны хаягдалд нөлөөлсөн хүчин зүйлс Уг цэцэрлэг нь 24 цагийн үйл ажиллагаатай ба хоолны цэсэнд нэг төрлийн хоолны давтамжийг анхаарахаас гадна эдгээр хоолны үлдэгдэл 2-4 дахин илүү байна. 24 цагийн үйл ажиллагаатай тул өглөөд сүүтэй хоолнууд хаягдалгүй байв (Зураг 8).

Object 65

Зураг 9. Баянгол дүүргийн “Г” цэцэрлэгийн цэцэрлэгийн холимог, ахлах бүлгийн 81 хүүхдийн 5 өдрийн хоолны хаягдал

Object 67

Зураг 10. Баянгол дүүргийн “Г” цэцэрлэгийн хоолны хаягдалд нөлөөлсөн хүчин зүйлс Мөн хоолны цэсэнд нэг төрлийн хоолны давтамж илүүтэй байгааг анхаарахаас гадна бага бүлэгт “ногоотой шөл”хоолны хаягдал их гарсан нь технологийн боловсруулалтаас хамаарч өөрөөр хэлбэл хоолны биет байдлыг зутан хэлбэрт оруулах, багш хүүхэдтэй ажиллах, хооллох нөхцлийг анхаарах шаардлага байгааг харуулж байна.

Object 70

Зураг 11.Сонгино Хайрхан дүүргийн “Д” халамжийн цэцэрлэгийн бага, дунд, ахлах бүлгийн 51 хүүхдийн 5 өдрийн хоолны хаягдал

Object 72

Зураг 12.Сонгино Хайрхан дүүргийн “Д” халамжийн цэцэрлэгийн хоолны хаягдалд нөлөөлсөн хүчин зүйлс “Д” цэцэрлэг нь хольмог, ахлах 2 бүлгээр хичээлэлдэг ба хольмог бүлэгт 2-3 насны, ахлах бүлэгт 4-5 насны хүүхдүүд хамрагдав. Ажиглалт хэмжилт хийхэд холимог бүлэгт хамгийн их үлдэгдэлтэй гарсан нь “шпагетти”,”үзэмтэй будаа” хоол байгаа нь хоолны сонголт, технологийн боловсруулалт зэргээс шалтгаалж хүүхдүүд хоолоо дутуу идэж байв.

Object 75

Зураг 13.Судалгаанд хамрагдсан цэцэрлэгүүдийн төрийн болон хувийн хэвшил, 24 цагийн ангиллаар хоолны хаягдлыг бүлгээр харьцуулсан хэмжээ Судалгаанд хамрагдсан цэцэрлэгүүдийг төрийн болон хувийн хэвшлийн, 24 цагийн үйл ажиллагаатай гэсэн ангиллаар хоолны хаягдлыг харьцуулан тандалт судалгааг асуумж, хэмжилтийн 4 алхмын аргачлалаар судлахад бага бүлэг буюу 2-3 -насны хүүхдийн хоолны үлдэгдэл нь хувийн цэцэрлэгт улсынхтай харьцуулахад 14,2 %-иар бага байна (Зураг 13).

Object 78

Зураг 14. Хоолны нийт хаягдлын хувь үйл ажиллагаа, өмчийн хэлбэрээр Хувийн хэвшлийн цэцэрлэгийн хоолны хаягдлын хэмжээ, төрийн өмчийн 8 цагийн ажиллагаатай цэцэрлэгтэй харьцуулхад 16%-иар бага байгаа нь багшид ноогдох хүүхдийн тоо, хоолны цэсний сонголт, хангамж зэргээс хамаарч байгааг ажиглалт, хэмжилтээс харагдаж байна. Хувийн хэвшлийн “Д” цэцэрлэгт 1 хүүхдэд 2300-3500 төгрөгт төсөвлөдөг ба тухайн сарын хоолны цэсний сонголт, хоол хүнсний түүхий эдийг эцэг эхчүүдэд мэдээлдэг онцлог үйл ажиллагаатай байв.

Object 81

Зураг 15. Цэцэрлэгийн бага, дунд бүлгийн хоолны хаягдал, Судалгаа явуулсан цэцэрлэгүүдийн хоолны дундаж хаягдлыг нас буюу бага, дунд бүлгээр авч үзвэл бага бүлэгт шөл ба үндсэн хоолны нийт хаягдал дунд бүлгээс 2,2-2,5 дахин их мөн хоолны төрлийн хувьд үндсэн буюу үндсэн хоол нь 1,97дахин их байна (Зураг 15). Дүгнэлт



Судалгаанд хамрагдсан нийт бага бүлгийн хүүхдүүдийн хоолны хаягдлын хэмжээ ахлах дунд бүлгийн нийт хэмжээтэй харьцуулахад 38,6%-аар өндөр байна. Дунд бүлгийн хоолны хаягдал 60,4%-иар, ахлах бүлэг 60,7%-иар бага. 24 цагийн үйл ажиллагаатай улсын цэцэрлэгийн хоолны газрын хаягдлыг өдрийн 8 цагийнхтай нь харьцуулахад 6,7%-аар бага байна. Бага бүлгийн хоолны хаягдал өндөр байгаа нь нэг ангид 37-45 хүүхэдтэй буюу 1 багшид хүүхэдтэй ажиллахад ноогдох хүүхдийн тоо их байгаагаас мөн хүүхэд бие даан хооллох чадвар бүрэн хөгжөөгүй бага бүлгийн хүүдүүдэд багшийн тавих анхаарал хүрэлцдэггүйтэй холбоотой. Нөгөөтэйгүүр хүүхдэд насны ангиллаар хоолыг цэсэнд сонгож бэлтгэдэггүйгээс бага бүлэгт хаягдал их гарч байна. Харин ахлах, дунд бүлгийн хоолны хаягдал бага байгаа нь 4-5 насны хүүхдүүд бие даан хооллох дадал илүү хөгжсөнтэй холбоотой. Төрийн өмчийн цэцэрлэгт хүүхдийн тоо хувийн хэвшлийнхээс дунджаар 27.7%-иар их байдаг ба төрөөс 8 цагийн цэцэрлэгт нэг хүүхдэд 1650төгрөг, 24 цагийн үйл ажилгаатайд 2100 төгрөг төсөвөлсөн байгаагаас хоол хүнсний түүхий эдийн сонголт хязгаарлагдмал, хоолны нэр төрөл цөөн байх үндэс болж байна.

Ашигласан материал [1] Батжаргал.Ж, Оюунбилэг.М, Ариунбилэг.З. Цэцэрлэгийн хүүхдийн зохистой хооллолтын зөвлөмж НҮБ-ын Хүүхдийн сан УБ.2009 6х [2]Оюунбилэг.М 2-10 насны хүүхдийн хоололт УБ 2014 х49 [3] Октябрь ‘Хүүхдийн хоол’ 2007 он [4] Х.Ариунсанаа ,С. Сарантунгалаг Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хоол 2010 он [5] М.Пүрэвжав Ерөнхий боловсролын сургуулийн хоол үйлдвэрлэл,үйлчилгээ 2014 он [6] БСШУЯ- СӨБ-ын 2012-2015 оны хичээлийн жилийн статистик мэдээ [7] Hamada.D Tsuji.Y and Wakahara. Food menu selection hospital, school, kindergarten. Nagaoka 2009 [8] Carmen Byker. Michael Marcenelle 2013. Food Waste in the National School Lunch Program (NSLP).Montgomery county public school. USA [9] How to Conduct a Food Waste Audit- LeanPath

ХООЛНЫ ГАЗРЫН ЭРСДЭЛД СУУРИЛСАН ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТ, ТҮҮНД ХИЙСЭН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ Д.Цэндсүрэн1, Ц.Одбаяр2 1

ШУТИС, ҮТС, Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний технологийн магистрант 2 ШУТИС, ҮТС, Хүнсний инженерчлэлийн салбар d_tsendee08@yahoo.com

Хураангуй Энэхүү өгүүлэлд Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж буй нийт хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газруудад 2011-2015 онд хийгдсэн эрсдэлд суурилсан хяналт шалгалтын дүн мэдээнд тулгуурлан илэрсэн зөрчил дутагдал, эрсдэл үүсгэж байгаа хүчин зүйлс, түүнтэй холбоотой зарим үзүүлэлтүүдэд дүн шинжилгээ хийн, улмаар цаашид хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газрын эрсдэлийг зөв үнэлэх, түүнийг бууруулах боломж, эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх угтвар нөхцөл, зөвлөмж боловсруулахыг зорилоо. Түлхүүр үг: шинэчлэл, эрсдэлийн шалгуур, хяналтын хуудас, зөрчил, дотоодын хяналт Оршил Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбар манай улсын эрчимтэй хөгжиж буй салбарын тоонд ордог бөгөөд хоолны газрын тоо улиралд дунджаар 4.8%, суудлын тоо 306, уг салбарт ажиллагчдын тоо 24, орлого 43305,6 сая төгрөгөөр өсч байгаа үзүүлэлттэй байна. [1] Монгол улсын “Төрийн хяналт шалгалтын тухай” хууль 2003 оны 01 дүгээр сарын 03-ны өдөр батлагдсанаар мэргэжлийн хяналтын байгууллагын эрх зүйн орчин бүрдсэн бөгөөд хяналт шалгалтын үйл ажиллагаа, түүний эрх зүйн орчинг нийгмийн эрэлт хэрэгцээ, олон улсын жишиг шаардлагад нийцүүлэн шинэчлэн боловсронгуй болгох зорилгоор тус хуулинд 2010 оны 06 дугаар сарын 10-ны өдөр нэмэлт өөрчлөлт оруулсан билээ. Уг хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 4.1.5-д “хяналт шалгалтыг төлөвлөхдөө тухайн объектын эрсдэлийн ангиллыг үндэслэх”, 5 дугаар зүйлийн 54.1-д “хүний амь нас, эрүүл мэнд, хүрээлэн байгаа орчин, нийгмийн аюулгүй байдалд учруулж болох хор хохирол, үр дагаврыг харгалзан хяналт шалгалтын объектын эрсдэлийг бага, дунд, их хэмжээний гэж ангилна”, 5.7-д “хяналт шалгалтыг зөвхөн удирдамж, хяналтын хуудсанд заасан асуудлын хүрээнд хийж гүйцэтгэнэ” гэж заасан нь уг салбарт эрсдэлд суурилсан хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлэх, хяналтын чиглэл тус бүрээр эрсдэлийн шалгуур, хяналтын хуудас боловсруулах үндэс болсон юм [2]. Энэхүү судалгаа, дүн шинжилгээ нь Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын 2011-2015 оны эрсдэлийн үнэлгээний мэдээллийн нэгдсэн сан, 2012-2015 оны хяналтын хуудасны нэгдсэн сангийн хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийн улсын хэмжээний мэдээлэлд судалгаа, дүн шинжилгээ хийж, санал дүгнэлт өгөх, эрсдэл үүсгэж буй хүчин зүйлийг судлах, эрсдэлийг хэрхэн үнэлэх болон бууруулах арга замыг тодорхойлох, хууль эрх зүйн орчны зохицуулалт, дотоодын хяналтыг нэвтрүүлэх талаар зөвлөмж боловсруулах зорилготой. Тус байгууллагын мэдээллийн нэгдсэн санд бүртгэгдсэнээр хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийг эрсдэлийн шалгуур үзүүлэлтээр 2011-2015 онд нийт 32597 объектыг үнэлснээс Улаанбаатар хотод 15474, аймаг орон нутагт 17123 объект байна. Хяналтын хуудсаар 5936 хоолны газарт шалгалт хийснээс 36,.3% нь бага, 40.1% нь дунд, 23,6% нь их эрсдэлтэй үнэлэгдсэн байна. [3] Судалгааны ажлын дүнд нэгдсэн дүгнэлт гаргаж, цаашид авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай арга хэмжээний санал, угтвар хөтөлбөр болон дотоодын хяналтыг нэвтрүүлэх тухай зөвлөмж боловсруулан гаргаснаар цаашид энэ чиглэлийн судалгааны ажилд ашиглах, үр ашгийг дээшлүүлэх судалгаа хийх, арга зам боловсруулахад тулгуур материал боловсруулах, хүнсний аюулгүй байдлын хэрэгжилтийн түвшинг дээшлүүлэхэд хувь нэмэр оруулах юм. Судалгааны аргачлал: Уг судалгааны ажлыг судалгаа шинжилгээ хийх арга зүйн хавсран судалгааны аргаар буюу хяналт шалгалтын явцад ашиглах бичиг баримт, технологи арга зүйг боловсронгуй болгож, үр дүнг дээшлүүлэх, цаашид хэрэгжүүлэх арга хэмжээний угтвар нөхцөл боловсруулах зорилгоор хийгдсэн судалгааны ажил болно. Судалгааны Судалгааг “Эрсдэлийн менежмент – Зарчим ба заавар MNS ISO 31000:2011 (ISO

31000:2009) стандарт [4], “Эрсдэлийн менежмент – Эрсдэлийн менежментийн арга” MNS ISO 31010:2011 (ISO 31010:2009) [5] стандартад заасан аргачлалын дагуу хийж гүйцэтгэсэн болно. Судалгаанд мэргэжлийн хяналтын байгууллагын эрсдэлийн үнэлгээний мэдээллийн нэгдсэн сан, хяналтын хуудасны мэдээллийн нэгдсэн сангийн мэдээллийг судалгааны объект болгон ашиглалаа. Судалгааны ажлын мэдээллийг Excel 2010 программ ашиглан компьютерийн мэдээллийн баазад шивж оруулсан мэдээллийг давтан шивэлтээр шалгаж, алдааг засан баталгаажуулсны эцэст SPSS PASW Statistics 22 программыг ашиглан үнэлгээ хийсэн болно. Судалгааны ажлын үр дүн Эрсдэлийн шалгуур, үзүүлэлтээр үнэлсэн үнэлгээнд дүн шинжилгээ хийсэн байдал “Хоол, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгч этгээдийг эрсдэлийн ангилалд хамааруулах шалгуур, үзүүлэлт”ээр 2011-2015 онд үнэлэгдсэн нийт объектын тооноос харахад хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийн тоо улсын хэмжээнд 2014 оныг хүртэл жигд өсөлттэй гарч байсан бол 2015 онд 1200 гаруй объектоор буурсан дүнтэй байна. Уг үзүүлэлтийг аймаг, нийслэлээр авч үзвэл нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж буй хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газрын тоо буурсан, аймаг орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй газруудын тоо ерөнхийдөө тогтмол байна [6]. Хүснэгт 1-д хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийг эрсдэлийн шалгуур үзүүлэлтээр үнэлсэн байдлыг улс, нийслэл, аймгуудын хэмжээнд гарган үзүүллээ. Хүснэгтээс харахад улсын хэмжээнд бага эрсдэлтэй үнэлэгдсэн объектын тоо 2011-2013 онд дунджаар 5.0%-иар буурч, 2014-2015 онд дунджаар 1.7%-иар нэмэгдсэн үзүүлэлттэй, дунд эрсдэлтэй объектын тоо 2012 онд 22.8%-иар өссөн байгаа боловч 2015 онд 8.8%-иар буурсан, их эрсдэлтэй объектын тоо 2014 оныг хүртэл жигд буурсан үзүүлэлттэй байгаа боловч 2015 онд өмнөх онтой харьцуулахад 5.7%-иар өссөн дүнтэй байгааг нийт объектын тоо буурсан дүнтэй харьцуулахад дунд эрсдэлтэй объект их эрсдэлтэй рүү шилжсэн нь хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийн үйл ажиллагаа хангалтгүй байгаатай холбоотой байна. Хүснэгт 1 Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийг эрсдэлийн шалгуур үзүүлэлтээр үнэлсэн байдал Он 2011 2012 2013 2014 2015 Улсын хэмжээнд эрсдэлийн 6320 6323 6702 7237 6015 шалгуураар үнэлсэн нийт объектын тоо Үүнээс: Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, ш % ш % ш % ш % ш % Эрсдэл бага 1118 17.7 827 13.0 464 7.0 538 7.4 629 10.5 Эрсдэл дунд 3408 54.0 3391 53.7 5127 76.5 5642 78 4164 69.2 Эрсдэл их 1794 28.3 2105 33.3 1111 16.5 1057 14.6 1222 20.3 Нийслэлийн хэмжээнд эрсдэлийн 3042 3471 3270 3346 2345 шалгуураар үнэлсэн нийт объектын тоо Үүнээс: Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, ш % ш % ш % ш % ш % Эрсдэл бага 162 5.3 272 7.8 197 6.0 226 6.8 243 10.4 Эрсдэл дунд 2020 66.4 1863 53.7 2839 86.8 2925 87.4 1936 82.5 Эрсдэл их 860 28.3 1336 38.5 234 7.2 195 5.8 166 7.1 Аймгуудад эрсдэлийн 3278 2852 3432 3891 3670 шалгуураар үнэлсэн нийт объектын тоо Үүнээс: Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, Тоо, Хувь, ш % ш % ш % ш % ш % Эрсдэл бага 956 29.2 555 19.4 340 9.9 346 8.9 386 10.5 Эрсдэл дунд 1388 42.3 1528 53.6 2367 69.0 2898 74.5 2228 60.7 Эрсдэл их 934 28.5 769 27.0 725 21.1 647 16.6 1056 28.8

Дээрх хүснэгтээс харахад нийслэл болон аймаг орон нутагт их, бага эрсдэлтэй объектын тоо 2014 оныг хүртэл ерөнхийдөө буурсан байгаа боловч 2015 оны байдлаар их эрсдэлтэй объект нэмэгдэж байгаа дүнтэй байна. Монгол улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй “Хоолны газрын ангилал, зэрэглэл, үндсэн шаардлага” MNS 4946:2005 улсын стандартад заасны дагуу хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газрыг хүснэгт 2-т заасны дагуу 9-10 ангилалд хуваан эрсдэлийн шалгуур үзүүлэлтээр үнэлсэн байна [7]. Уг ангиллаар улс үндэстний хоолны газрын зөрчлийн үнэлгээг тодорхой, дэлгэрэнгүй гаргах хүрээнд 2011-2012 онд тусад нь ангилан үнэлсэн бөгөөд 2013 оноос эхлэн улс үндэстний хоолны газрыг тусад нь ангилах шаардлагагүй гэж үзэн, ресторан, кафе, гуанзны чиглэлээр ангилан үнэлгээг хийсэн болно. Хүснэгт 2 № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 11 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 2 6 2

Хоолны газрын ангилал Сургууль, цэцэрлэгийн нэгдсэн гал тогоо

Эмнэлэг, сувилал, асрамжийн газрын нэгдсэн гал тогоо Үйлдвэрийн ажилчид, цэргийн анги, хорихын нэгдсэн гал тогоо

Онгоц, төмөр замаар зорчигчдод зориулсан хоолны үйлчилгээтэй газар

Нийтийн үйлчилгээтэй ресторан

Ази хоолны газар

Нийтийн үйлчилгээтэй баар

Хоолны газрын ангилал тус бүрээр үнэлсэн дүн Эрсдэлийн Үнэлгээ Эрсдэлийн үнэлгээ, тоогоор үнэлгээ хийсэн хийсэн огноо объектын тоо Бага Дунд Их 2011 1376 226 782 368 2012 1258 149 717 392 2013 1493 90 1136 267 2014 1631 83 1366 182 2011 416 96 235 85 2012 356 48 200 108 2013 428 52 347 29 2014 412 31 350 31 2011 207 41 114 52 2012 156 33 64 59 2013 2014

180 195

2011

2012

2013

2014

2011

898

149

647

102

2012

1046

162

614

270

2013

1065

126

854

2014

1123

949

2011

2012

121

2011

1081

265

632

184

2012

1132

203

555

374

2013

997

831

2014

1132

949

2011

567

13 8

113

136 163

314

31 24

140

7 2 8 2 9 3 0 3 1 3 2 3 3 3 4 3 5 3 6 3 7 3 8

Нийтийн үйлчилгээтэй кафе

Нийтийн үйлчилгээтэй гуанз

Буфет, боловсруулах газар

гүйцээн хоолны

2012

582

321

218

2013

582

491

2014

567

466

2011

1647

193

618

836

2012

1627

763

802

2013

1856

1257

557

2014

2055

1432

562

2011

2012

2013

2014

101

Дээрх хүснэгтээс харахад төмөр замаар болон онгоцоор зорчигчдод зориулсан /авиакатеринг/ хоолны үйлчилгээний газар, нийтийн үйлчилгээтэй гуанзны дийлэнх хувь нь 2011-2012 онд их эрсдэлтэй үнэлэгдэж байсан бол 2013 оноос их эрсдэлтэй газрын тоо буурч байгаа, нийт хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газрууд бага эрсдэлтэйгээс дунд эрсдэлтэйд шилжиж байгаа үзүүлэлттэй байна. ЕБС, цэцэрлэгийн нэгдсэн гал тогоо, нийтийн үйлчилгээтэй ресторан, гуанзны тоо жил бүр нэмэгдэж, бага болон их эрсдэлтэй объектын тоо буурч, дунд эрсдэлтэй объектын тоо нэмэгдсэн. Эмнэлэг, сувилал, асрамжийн газрын нэгдсэн гал тогоо, үйлдвэрийн ажилчдын хоолны газар, цэргийн анги, хорихын нэгдсэн гал тогоо, баар, кафе тооны хувьд нэмэгдээгүй боловч бага болон их эрсдэлтэй объектын тоо буурч, дунд эрсдэлтэй объектын тоо нэмэгдсэн. Онгоц, төмөр замаар зорчигчдын хоолны газар болон авиакатерингийн үйлчилгээ эрхлэгчдийн хувьд бага, дунд эрсдэлтэй объектын тоо нэмэгдсэн. Буфет, гүйцээн боловсруулах хоолны газрууд олноор байгуулагдаж байгаа боловч их болон дунд эрсдэлтэй үнэлэгдсэн газруудын тоо нилээд нэмэгдсэн байна. “Хоол үйлдвэрлэл, үйчилгээ эрхлэгчдийг эрсдэлийн шалгуураар үнэлэх шалгуур” анх батлагдан гарахдаа 13 дэд шалгууртай байсан бол 2013-2014 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулан 10 дэд шалгуур, 2015 оноос 11 дэд шалгууртай болсон байна. 2015 онд их эрсдэлтэй үнэлэгдсэн хоолны газрын тоо огцом өссөн нь “Хүнсний тухай”, “Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай” хууль шинэчлэгдэн гарсантай холбоотойгоор эрүүл ахуйн болон үйлдвэрлэлийн зохистой дадал нэвтрүүлэх шаардлагатай холбоотой дэд шалгуур нэмэгдсэн, үүнтэй холбоотойгоор дээрх дадлыг нэвтрүүлж, хэрэгжүүлсэн газар байхгүй байгаатай холбоотой байна. Нөгөө талаар бизнес эрхлэгчдийн дотоодын хяналт хангалтгүй байгаагаас 86.4% нь дээрх шалгуурт хангалтгүй үнэлгээ авсан байна.

Object 83

Зураг 1 Графикаас харахад улсын хэмжээнд нийт үйлдвэрлэж буй хоолны порцын тоо хэмжээ жилд дунджаар 3,0 орчим хувиар буурч байгаа боловч тусгай зориулалтын буюу ЕБС, цэцэрлэг, эмнэлгийн нэгдсэн гал тогоо сүүлийн 2 жилд 20 гаруй хувиар нэмэгдсэн үзүүлэлттэй байна. Ажлын байрны нөхцлийн хувьд бага зэрэг сайжирч байгаа үзүүлэлттэй боловч цэвэр усан хангамж, бохир ус зайлуулах татуургын системд бүрэн холбогдоогүй газрын тоо 7,0%, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн нөхцөл хангагдахгүй газрын тоо 4,0 орчим хувиар, ажилчдаас бохирдол үүсгэх нөхцөл үүсч байгаа газрын тоо 2014 онд 2 орчим хувиар нэмэгдсэн байна. Түүхий эд, бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлтийн байдал гэсэн дэд шалгуур 2013 онд нэмж оруулсан бөгөөд нийт хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийн 60,0 орчим хувь нь уг шаардлагыг бүрэн хангахгүй, хадгалалтын хувьд 47,4% нь шаардлага хангахгүй байгаа буюу сүүлийн 4 жилийн байдлаар дээрх зөрчил тогтмол гарсаар байна гэж үзэж болно. Хоолны гаралтай хордлого, хордлогот халдвар гарсан байдал 2012-2013 онд буурсан боловч 2014 онд 0,4%-иар нэмэгдсэн, 2012, 2014 онд өртсөн хүний тоо хамгийн өндөр байна.[8] Үүнийг графикаар харуулбал:

Object 85

Object 88

“Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээг шалгах хяналтын хуудас”-аар үнэлсэн үнэлгээнд дүн шинжилгээ хийсэн байдал Анх 2012 онд “Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээг шалгах хяналтын хуудас”-ыг анх боловсруулан гаргасан бөгөөд одоо 5 дахь жилдээ уг хяналтын хуудсаар нийт хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газрын үйл ажиллагааг шалгасан байна. Дээрх хугацаанд уг хяналтын хуудсыг 3 удаа шинэчлэн нэмэлт өөрчлөлт оруулж, анх 68 асуулттай байсан одоо 75 асуулттай болсон. Хүснэгт 3 Хяналтын хуудсаар үнэлсэн нэгдсэн дүн Улсын хэмжээнд хяналтын хуудсаар 2012 он 2013 он шалгагдсан нийт объектын тоо 1013 1125 Үүнээс: Аж ахуйн нэгж 750 809 иргэн 240 250 Бага 287 (28,3) 471 (41,8) Эрсдэлийн үнэлгээгээр Дунд 507 (50,04) 471 (41,8) (тоо, %-иар) : Их 219 (21,6) 183 (16,2) Холбогдох хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн хувь, % 64 69 Эрсдэлийн хувь, % /эрсдэл үүсэх магадлал/ 39 35

2014 он 1775 1290 485 628 (35,3) 855 (48,2) 375 (16,5)

2015 он 2023 1508 515 809 (39,9) 1018 (50,3) 350 (9,8)

Улсын хэмжээнд хяналтын хуудсаар шалгагдсан нийт хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газрын тоо жилд дунджаар 300 орчмоор нэмэгдэж, их эрсдэлтэй шалгагдсан объектын тоо буурч, бага болон дунд эрсдэлтэй объектын тоо нэмэгдсэн, эрсдэл үүсгэх магадлалын хэмжээ 2 орчим хувиар нэмэгдэж байгаа сайн талтай боловч хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийн хувь 2012-2014 онд нэмэгдэж байсан боловч 2015 онд 20,0%-иар буурсан байна [9]. Хяналтын хуудсаар илрүүлсэн зөрчлийн тоо эрс нэмэгдсэн байгаа нь хяналтын хуудсаар эрсдэлийг зөв онилж хяналт шалгалтын үр дүн сайжирсан байгаатай холбоотой бөгөөд тухайн хоолны газрын үйл ажиллагааг шалгаж, зөрчлийг үнэлэн засч залруулах арга хэмжээг авч, үр дүнг нэгтгэдэг тул их эрсдэлтэй объектын тоо буурсан үзүүлэлттэй, харин бизнес эрхлэгчдийн холбогдох хууль тогтоомж, дүрэм журмын мэдлэг хангалтгүй, түүнийг сахин мөрдөх байдал төдийлөн сайн биш байгааг харуулж байна.

Object 91

Зураг 2 Хяналтын хуудас нь анх 5 хэсэгтэй гарсан бөгөөд 2013 оны нэмэлт өөрчлөлтөөр “мэргэжилтэй ажилтны хангамж, мэргэжлийн түвшин” гэсэн хэсгийг нэмж оруулж өгсөн байна. Хүснэгтээс харахад хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газруудад гадна орчин, барилга байгууламж, угаалга, цэвэрлэгээ, халдваргүйтгэл, түүхий эдийн баталгаажилт, хадгалалттай холбоотой зөрчил байнга давтагдан гардаг, нэмэгдэх хандлагатай, мэргэжлийн ажилчид байгаа боловч мэргэжлийн мэдлэг, ур чадвар хангалтгүй, технологи, тоног төхөөрөмжтэй холбоотой зөрчил буурах хандлагатай байна. Хяналтын хуудасны хэсэг тус бүрт заасан асуултуудаас шаардлага хангахгүй, өндөр эрсдэл үүсгэж буй асуултуудыг түүвэрлэн авч үзвэл:

I. Хэсэг Гадна орчин, барилга байгууламж

Хүснэгт 4 Шаардлага хангахгүй, өндөр эрсдэл үүсгэж байгаа асуудал Хэрэгжилтийн хувь, % Хяналт шалгалтын асуулт 2012 2013 2014 он он он Барилга байгууламж нь мэргэжлийн байгууллагын зураг төслийн дагуу баригдсан, технологийн урсгалын дагуу зөв 40.6 49.9 зохион байгуулсан Хоол үйлдвэрлэлийн байранд гэрлийн шил хагарч хоол бүтээгдэхүүн бохирдохоос хамгаалсан гэрлийн 39.1 43.5 48.9 бүрхүүлтэй Хоол үйлдвэрлэлийн өрөөний агааржуулалтын систем /вентилятор, сэнс/-ийг эрх бүхий мэргэжлийн 46.4 53.7 байгууллагын зураг төслийн дагуу хийж суурилуулсан Агааржуулалтын хоолой нь шавьж хорхой, ялаанаас 44.3 хамгаалагдсан торон хаалттай Цонхны тавцан шаардлага хангахгүй, налуу, хүнсний бүтээгдэхүүний тавиур болгон ашигладаг Гар угаах цэгүүдийн цорго нь мэдрэгчтэй эсвэл бугуй тохойны ажиллагаатай Хоол үйлдвэрлэлийн ажлын байран дах гар угаах цэгийн цорго нь мэдрэгчтэй эсвэл бугуй тохойны ажиллагаатай Үйлдвэрлэлийн ажлын байранд гадны хүн оруулахдаа хамгаалах хувцас халат, нөмрөг, улавч, малгай хэрэглүүлж хэвшсэн Ажиллагсдад ариун цэвэр, эрүүл ахуй, хүнсний аюулгүй

41.0 39.4 44.0 41.4

2015 он 51.7 46.9 59.6 47.6

43.9

53.4

36.3

48.8

IY. Хэсэг. Түүхий эдийн талаар III. Хэсэг. Угаалга, цэвэрлэгээ, халдваргүйтгэл II. Хэсэг. Ажиллагсдын ариун цэвэр, эрүүл ахуй

байдлын чиглэлээр сургалт явуулдаг, эсхүл хамруулдаг, бүртгэл хөтөлдөг Хоолны газрын ажилтан нь ямар нэг халдварт өвчнөөр өвчилсөн, эсвэл ийм өвчтөнг асарсан тохиолдол бүрт тухайн ажилтныг эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулж бүртгэл хөтөлсөн Ажиллагсадын ариун цэврийн өрөөтэй Ажлын байрны өдөр тутмын угаалга, цэвэрлэгээ, ариутгалыг графикийн дагуу тогтмол хийдэг, бүртгэл хөтөлсөн

49.2

46.1

36.3

Цэвэрлэгээний багаж хэрэгсэл цэвэрхэн, цэвэрлэгээ хийж дууссаны дараа угааж халдваргүйжүүлэн бүртгэл хөтөлсөн

Хүнсний эрүүл ахуй, аюулгүй байдал, ариун цэврийн шаардлагад нийцүүлэн баталсан дүрэмтэй, тогтмол мөрддөг Хоолны газрын өдөр тутмын угаалга, цэвэрлэгээ, ариутгалыг графикийн дагуу тогтмол хийдэг, бүртгэл хөтөлж дотооддоо хяналт тавьдаг Хортон шавьж, мэрэгчдээс урьдчилан сэргийлэх халдваргүйтгэл, шавьжгүйтгэлийг мэргэжлийн байгууллагаар улирал тутам хийлгэж бүртгэл хөтөлсөн Хоол үйлдвэрлэлийн байрны хана, тааз, шаланд чийг хуримтлагдаагүй Хүнсний зориулалтын угаалга цэвэрлэгээний бодис хэрэглэдэг Хоол үйлдвэрлэлийн өрөөнд ил байрласан бохирын трап, сифоныг тогтмол цэвэрлэж ариутгадаг Жимс, ногоо, угааж хэрэглэх түүхий эдийг угаах цэгтэй, технологийн нэг чигийн урсгалд нийцсэн Түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг дагалдах бичиг баримт, баталгаажилттай, байнгын гэрээт бэлтгэн нийлүүлэгчээс хүлээн авдаг Амьтан, ургамалын гаралтай хүнс, түүхий эдийг тус тусад нь хаяглаж хадгалдаг Мал, амьтан, ургамлын гаралтай хүнсний түүхий эд бүтээгдэхүүний ул мөрийг мөрдөн тогтоох бүртгэл хөтөлдөг Түүхий эд, хүнсний бүтээгдэхүүн хадгалах хөргөх төхөөрөмжийн температурыг хянаж бүртгэл хөтөлдөг Хүнс түүхий эдийг зориулалтын тээврийн хэрэгслэлээр тээвэрлэдэг Дам бохирдол үүсэхээс хамгаалсан нөхцлийн дагуу хоол үйлдвэрлэлийн урсгалыг технолгийн дагуу зохион байгуулж явуулдаг Цехгүй бүтэцтэй хоолны газарт үйлчилгээний аяга, таваг, сав угаах хэсгийг 1,5м-ээс доошгүй өндөртэй хаалтаар тусгаарласан, хаалтыг угааж цэвэрлэдэг Бэлэн болон хагас боловсруулсан, түүхий бүтээгдэхүүнийг тус тусад нь хадгалах нөхцөлийн дагуу хадгалж, температурыг хянаж бүртгэл хөтөлдөг Дотоод хяналтын журмыг өөрийн технологи, үйл ажиллагааны онцлогт тохируулан боловсруулж мөрддөг Дотоод хяналт шалгалтаар илэрсэн зөрчил дутагдлыг арилгахад чиглэсэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлдэг

49.5

48.9

37.8

49.4%

42.5%

39.4 40.2

48.9 40.2

56.5

49.2

43.8 46.1 37.8 49.4 43.1 56.2 21.3 23.5

29.8 45.5

40.8

45.1

44.3 41.6 43.5

48.1

49.0 45.9

57.9 39.3

51.6 41.7

Y. Хэсэг. Технологи, тоног төхөөрөмж

Болсон болон түүхий мах, ногоо, загас далайн гаралтай бүтээгдэхүүн тус бүрт өнгөөр ялгаж, тэмдэглэгээ тавьсан зориулалтын вандан, тавиур \гампанз\, тогоочийн багаж хэрэгсэл хэрэглэдэг, тогтмол цэвэрлэдэг

Хоолыг хайрч, шарах ажиллагаанд хэрэглэж буй тосны өнгө, үнэр, өөрчлөгдөөгүй, шинэлэг

6-р хэсэг. Мэргэжилтэй ажилтны хангамж, мэргэжлийн түвшин

58.5

47.3

Ажиллагсаддаа ариун цэвэр, эрүүл ахуй, хүнсний аюулгүй байдлын чиглэлээр дотооддоо сургалт явуулдаг, эсвэл сургалтад хамруулдаг, бүртгэл хөтөлдөг

47.6

58.5

Дээрх хүснэгтээс харахад хоол үйлдвэрлэлийн ажлын байр, тоног төхөөрөмж, технологи урсгалтай холбоотой зөрчил жил тутам 3-4%-иар буурч байгаа боловч байгууллагын дотоодын хяналтыг бүрэн хэрэгжүүлэх, эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ авч байгаа байдал болон эрүүл ахуй, үйлдвэрлэлийн зохистой дадлын хэрэгжилт, хүнсний бүтээгдхүүний хадгалалтын горим, түүний мөрдөлт, эрүүл ахуй, ариун цэврийн талаарх зөрчил байнга нэмэгдэж байгаа дүнтэй байна. Энэ нь хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдийн “Нийтээр нь үйлчлэх хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээнд мөрдөх эрүүл ахуйн дадлын дүрэм заавал мөрдөх стандарт”-ын талаарх мэдлэг, түүнийг хэрэгжүүлэх байдал хангалтгүй байгаатай холбоотой байна [10]. Дүгнэлт 



Хоолны газрын ангиллаар нь авч үзвэл сүүлийн жилүүдэд буфет буюу гүйцээн боловсруулах хоолны газар, нийтийн үйлчилгээний гуанз, эмнэлэг, ЕБС, цэцэрлэгийн тоо нилээд нэмэгдэж, тэр хирээр их эрсдэлтэй үнэлэгдэж байгаа объектын тоо нэмэгдэж байгаа тул цаашид энэ ангиллын хоолны газруудад анхаарч ажиллах, үүнтэй холбоотойгоор “Нийтээр нь үйлчлэх хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээнд мөрдөх эрүүл ахуйн дадлын дүрэм заавал мөрдөх стандарт”-ын хэрэгжилтийг бүрэн хангуулах чиглэлээр анхаарч ажиллах шаардлага тулгарч байна. Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газруудад гадна орчин, барилга байгууламж, угаалга, цэвэрлэгээ, халдваргүйтгэл, түүхий эдийн баталгаажилт, хадгалалттай холбоотой зөрчил байнга давтагдан гардаг, мэргэжлийн ажилчид байгаа боловч мэргэжлийн мэдлэг, ур чадвар хангалтгүй, байгууллагын дотоодын хяналтыг бүрэн хэрэгжүүлэх, эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр арга хэмжээ авч байгаа байдал болон эрүүл ахуй, үйлдвэрлэлийн зохистой дадлын хэрэгжилт, хүнсний бүтээгдхүүний хадгалалтын горим, түүний мөрдөлт, эрүүл ахуй, ариун цэврийн талаарх зөрчил нэмэгдэж байгаа дүнтэй байна. “Хүнсний тухай”, “Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын тухай“ хуульд хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газар эрүүл ахуйн болон үйлдвэрлэлийн зохистой дадлыг заавал нэвтрүүлэхээр заасан. Энэ заалтын хэрэгжилтийг зохицуулах холбогдох дүрэм журам хангалтгүй байгаагаас одоогоор дээрх дадлыг хэрэгжүүлсэн, түүнийг баталгаажуулсан байдал байхгүй байна. Хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээнд зохистой дадлыг мөрдүүлэх, үүнтэй холбоотой хэвлэгдэн гарсан ном, зөвлөмжийг хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэгчдэд танилцуулах, хэрхэн мөрдөж ажиллах талаар мэдээлэл, сургалтыг тогтмол явуулах, байгууллагын дотоодын хяналтыг сайжруулах нь зүйтэй байна.

Ашигласан материал [1] Үндэсний статистикийн хороо. Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан. www.1212 .mn [2] Монгол улсын “Төрийн хяналт шалгалтын тухай” хууль. www.legalinfo.mn [3] Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын мэдээллийн нэгдсэн сан [4] Эрсдэлийн удирдлага. Зарчим ба заавар. MNS ISO 31000:2011. 47 х [5] Эрсдэлийн менежмент – Эрсдэлийн менежментийн арга. MNS ISO 31010:2011. 95 х

[6] Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын эрсдэлийн үнэлгээний мэдээллийн нэгдсэн сан SRVHABHOL [7] “Хоолны газрын ангилал, зэрэглэл, үндсэн шаардлага” Монгол улсын стандарт. Дугаар MNS 4946:2005 [8] [9] Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын хяналтын хуудасны мэдээллийн нэгдсэн сан SCH011000 [10] “Нийтээр нь үйлчлэх хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд мөрдөх эрүүл ахуйн дадал” Монгол Улсын стандарт. Дугаар: MNS CAC RCP 39 - 2011. Зохиогчийн тухай: Д.Цэндсүрэн нь 1998 онд ТИС-ийн Хүнсний инженер, биотехнологийн сургуулийг Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний технологич мэргэжлээр бакалаврын зэрэгтэй төгссөн. 2003 онд Удирдлагын академийг Төрийн удирдлагын менежер чиглэлээр төгссөн. 2011 оноос мэргэжлийн чиглэлээр магистрийн зэрэг горилон хоолны газруудын эрсдэлийн үнэлгээ, эрсдэлийн дүн шинжилгээний сэдвээр судалгааны ажил гүйцэтгэж байна. Ц.Одбаяр нь ШУТИС-д 1992 оноос хойш ажиллаж байгаа. ҮТС-ийн дэд профессор. Хоолны газрын чанарын хяналт, технологи, стандартжуулалт, хүнсний зохицуулах үйлчлэлийн чиглэлээр голлон судалгааны ажил хийж байна. “Хоол ундны аюулгүй байдал” номын зохиогч бөгөөд энэхүү номонд Хоолны газарт хүнсний аюулгүй байдлыг хангах асуудлыг бүрэн багтаасан байдаг. MNS CAC RCP 39 – 2011 стандартыг боловсруулж батлуулсан.

БҮЛЭГ II. БАКАЛАВР ОЮУТНЫ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ

ЭХ ОРНЫ ҮЙЛДВЭРИЙН ЗАРИМ НЭРИЙН ГОЙМОНГИЙН ЧАНАРЫН СУДАЛГАА Я.Алтанцэцэг1, Ц.Минжмаа1, М.Чанцалдулам2, Н.Хэрлэн2 1

ШУТИС, ҮТС, Хүнсний инженерчлэлийн салбар 2 ШУТИС, ҮТС-ийн бакалавр оюутан

Chantsaldulam_Magbandorj@yahoo.com, altantsetseg_ya@must.edu.mn Хураангуй Манай улсад гоймонгийн зориулалтын гурил, гоймонд тавигдах чанарын шаардлагыг “Зөөлөн улаанбуудайн гоймонгийн гурил” MNS 4148:1992, “Гоймон” MNS 0142:85 стандартаар зохицуулж байна. Гоймонгийн зориулалтаар уураг, цавуулаг ихтэй (30-32%) зөөлөн болон хатуу буудайн гурилыг ихэвчлэн ашиглана. Судалгаанаас харахад өнөөгийн байдлаар дотоодод үйлдвэрлэсэн гоймонгийн зориулалтын гурилын тоо хэмжээний талаар статистик мэдээлэл алга байна. Гэвч эх орны гоймон үйлдвэрлэлийн хэмжээ 2015 оны VIII сард 1390.4 т, IX сард 1602.4 т болж нэмэгдсэн нь энэ салбар эрчимтэй хөгжиж байгааг илтгэж байна. Иймээс бид эх орны үйлдвэрийн зарим нэрийн гоймон, гоймонгийн гурилын чанар болон химийн найрлагыг судалж үнэлгээ, дүгнэлт өгөх зорилгоор энэхүү ажлыг гүйцэтгэв. Түлхүүр үг: гоймон, стандарт, чийглэг, хүчиллэг, уураг, нүүрс-ус Оршил Гоймон нь буудайн гурилын зуурмагийг тодорхой хэлбэрт оруулан хатааж бэлтгэсэн, хэрэглэхэд хялбар, хадгалалт даах чадвар өндөртэй бүтээгдэхүүн юм. Гоймон үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эд нь хатуу ба зөөлөн буудайн гурил байна. Манай улс анх 1939 онд Улаанбаатар хотын Хоршоодын холбооны нарийн боовны цехэд гоймон үйлдвэрлэж эхэлсэн байна. Харин 2015 оны байдлаар “Тесо” корпораци, “Милл Хаус” ХК, “Алтан Тариа”ХК зэрэг үйлдвэрүүд гоймон үйлдвэрлэж байна. Сүүлийн жилүүдэд хүнсний үйлдвэрүүд хүн амын эрүүл мэндэд ашигтай баяжуулсан бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж байгаа билээ. Үүний нэг жишээ нь “Нүүдэл Жи” ХК-ийн үйлдвэрлэж буй баяжуулсан “Нүүдэл” гоймон юм. Судалгааны ажлын зорилго, зорилт Эх орны үйлдвэрийн зарим гоймонгийн гурил болон гоймонгийн шинж чанар, химийн найрлагын үзүүлэлтийг судалж, үнэлгээ, дүгнэлт өгөх зорилгоор энэхүү ажлыг гүйцэтгэсэн болно. Дээрх зорилгыг биелүүлэхийн тулд дараахь зорилтуудыг тавьж ажиллав. Үүнд: 1. Монгол орны гурилын үйлдвэрлэл, хангамжийн өнөөгийн байдлыг судалж үнэлгээ өгөх 2. Гоймонгийн гурил, гоймонгийн шинж чанар, химийн найрлагыг тодорхойлох 3. Судалгааны үр дүнд боловсруулалт хийж үнэлгээ, дүгнэлт өгөх 1.

Гурилын хангамжийн судалгаа

2015 оны статистикийн мэдээнээс харахад IX сарын байдлаар 150.4 мян.тн гурилыг дотоодод үйлдвэрлэж, 10 мян.тн гурилыг импортолсон нь өмнөх сараас 1.1 мян.тн гурилаар багасч, дотоодын үйлдвэрлэл 1.3 мян.тн гурилаар нэмэгджээ (Зураг 1). Энэ нь ҮСГ-ын 2014-2015 оны байдлаар тооцсон хүн амын гурил, гурилан бүтээгдэхүүний жилийн 276.1 мян тонн хэрэгцээг бүрэн хангах боломжтойг харуулж байна. Харин гоймонгийн зориулалтын гурилын үйлдвэрлэл, хангамжийн талаар тусгайлсан мэдээлэл алга байна.

Object 93

Зураг 1. Гурилын үйлдвэрлэл, импортын хэмжээ (мян.тн) 2.

Гоймонгийн гурил, гоймонгийн шинж чанар, химийн найрлагын судалгааны дүнгээс

Судалгааны обьект, материал Судалгааны обьектоор гоймонгийн гурил, гоймонгийнын физик-технологийн шинж чанар, химийн найрлагыг сонгов. Судалгааны материалаар Милл Хаус ХК-ийн гоймонгийн зориулалтын гурил, түүгээр “Нүүдэл ЖИ” ХК-д үйлдвэрлэж буй борцтой, аминдэмтэй, ясны шөлтэй, өндөгтэй гоймонг ашиглав. Судалгаа, шинжилгээний ажлыг ҮТС-ийн Хүнс судлалын төвийн лабораторт хийж гүйцэтгэв. Шинжилгээг “Гурил, хивэг шинжлэх” МNS 245:1989, “Гоймонгийн шинжилгээний арга“ МNS 2233:1975 стандарт аргаар гүйцэтгэсэн болно. Судалгааны үр дүн 2.1 Гоймонгийн гурилын чанарын үзүүлэлт: Судалгаанд “Нүүдэл ЖИ” ХК-ийн гоймонгийн үйлдвэрт ашиглаж буй Милл Хаус ХК-д гоймонгийн зориулалтаар үйлдвэрлэсэн гурилыг ашиглав. Шинжилгээний дүнг “Зөөлөн улаанбуудайн гоймонгийн гурил” MNS 4148:1992 стандартын БГ055 ангиллын гурилын үзүүлэлттэй харьцуулахад чийглэг 14.05%, цавуулаг 32.36%, хүчиллэг 2.8

° Н, үнслэг 0.45% тус тус гарсан нь стандартын шаардлагыг хангаж байна. Ялангуяа цавуулгийн

агууламж стандартын үзүүлэлтээс 4.36%-иар их гарсан нь түүгээр үйлдвэрлэх гоймон нь үйрмэг багатай, усанд чанахад хуурай бодис бага алдагдах нөхцөлийг бүрдүүлж байна.

Object 98

Зураг 2. Гоймонгийн гурилын физик-химийн үзүүлэлт Гоймонгийн гурилын уураг, нүүрс-усны агууламжийг стандарт аргаар тодорхойлов. Шинжилгээний дүнг хэвлэлийн тоймтой харьцуулж үзвэл уураг 1.5%-иар их, цардуул 5.3%-иар бага гарчээ. Энэ нь үндсэн түүхий эд буудайн химийн найрлагатай холбоотой бөгөөд үндсэндээ гоймонгийн гурилын шаардлагыг хангаж байна гэж үзэв. Хүснэгт 1 № 1 2

Гоймонгийн гурилын химийн найрлагын судалгааны дүнгээс Үзүүлэлт Хэвлэлийн тоймоор, [5] Судалгаагаар Уураг, % 10.3 11.8 Цардуул, % 68.7 63.4

2.2 Гоймонгийн чанарын үзүүлэлт: Судалгаанд “Нүүдэл ЖИ” ХК-ийн үйлдвэрлэсэн ясны шөлтэй, өндөгтэй, аминдэмтэй, борцтой гоймонг ашиглав. Гоймонгийн чанарын үзүүлэлтийг “Гоймонгийн шинжилгээний арга” МNS 2233:1975 стандартын аргаар Баяжуулсан савхан гоймонгийн үзүүлэлтээр тодорхойлов. Үүнд чийглэг, хүчиллэг, үйрмэгийн хэмжээ, гоймонгийн чаналгын шинж чанарын үзүүлэлт, уураг, цардуулын агууламжийг тодорхойлов. Үзүүлэлт тус бүрийг авч үзвэл: Чийглэг: Стандартад 13.5%-с ихгүй гэж заасан. Шинжилгээгээр чийглэг 9.4-10% байсан нь түүний сайн хатаагдсан болохыг харуулж байна.

Object 101

Зураг 3. Гоймонгийн чийглэг, % Хүчиллэг: Стандартад 4 ° Н ихгүй гэж заасан. Энэ үзүүлэлт нь гоймонгийн амт, шинэлэг байдлыг илэрхийлнэ. Шинжилгээнд хамрагдсан дээжний хүчиллэгийн хэмжээ 2.4-2.6 оН байгаа нь стандартын шаардлага хангаж шинэлэг байгааг харуулж байна.

Object 105

Зураг 4. Гоймонгийн хүчиллэг,

° Н

Үйрмэгийн хэмжээ: Стандартаар гоймонгийн жингийн 7-8% хүртэл байж болно гэж заасан. Шинжилгээний дүнгээр үйрмэгийн хэмжээ нь өндөгтэй гоймонгийн дээжэнд 1.89% буюу хамгийн өндөр, борцтой гоймонгийн дээжэнд хамгийн бага буюу 1.05% гарав. Нийт дээжний үйрмэгийн хэмжээ стандартын хязгаарлах үзүүлэлтээс харьцангуй бага буюу тухайн нэрийн гоймон нь хэлбэрээ алдсан, хугаралт багатай, стандартын шаардлага хангаж байна.

Object 110

Зураг 5. Гоймонгийн үйрмэгийн хэмжээ, % Гоймонгийн чаналгын шинж чанарын үзүүлэлтүүд: Гоймонгийн чаналгын шинж чанар нь түүний нягт, гурилын цавуулгийн хэмжээнээс хамаарна. Цавуулаг өндөртэй, нягт сайтай гоймон нь чаналгын дараа хэлбэр дүрсээ сайн хадгалах бөгөөд чаналгын ус харьцангуй тунгалаг буюу хуурай бодисын алдагдал багатай байдаг. Хүснэгт 2

Үзүүлэлт Чанах хугацаа, мин Чанасан гоймонгийн эзлэхүүний өсөлтийн коэффициент Чаналгын усанд алдагдсан хуурай бодисын хэмжээ, %

Гоймонгийн чаналгын шинж чанарын үзүүлэлт Байвал Ясны шөлтэй Өндөгтэй Амин дэмтэй зохих гоймон гоймон гоймон 6-8 5.6 5.6 5.2

Борцтой гоймон 5.4

2-оос багагүй

3.06

3.28

3.43

3.14

8-иас ихгүй

6.47

7.96

7.74

7.07

Гоймонгийн чаналгын үзүүлэлтийг тодорхойлсон дүнгээс харахад чанах хугацаа 5.2-5.6 минут, гоймонгийн эзлэхүүний өсөлтийн коэффициент 3.06-3.43, чаналгын усанд алдагдсан хуурай бодисын хэмжээ 6.47-7.96% байгаа нь чанарын шаардлагыг бүрэн хангаж байна. Гоймонгийн уураг, нүүрс-усны агууламжийг стандарт аргаар тодорхойлоход уургийн агууламж 7-12%, нүүрс-усны агууламж 58.8-62% хооронд хэлбэлзэж байна. Хүснэгт 3

Үзүүлэлт Нүүрс-ус, % Уураг, %

Гоймонгийн химийн найрлагын судалгааны дүнгээс Ясны шөлтэй Өндөгтэй Аминдэмтэй Хэвлэлийн тойм гоймон гоймон гоймон 70-75 62 58.8 59.3 7-11 9 13 10

Борцтой гоймон 60 7

Шинжилгээний дүнг хэвлэлийн тоймтой харьцуулахад уургийн агууламж ижил түвшинд, харин цардуулын агууламж дунджаар 8-11.2%-иар бага гарчээ. Энэ нь үндсэн түүхий эд буудайн гурилын химийн найрлагатай холбоотой бөгөөд үндсэндээ гоймонгийн шаардлагыг хангаж байна гэж үзэв.

Дүгнэлт 1. 2. 3.

4. 5.

Судалгаанд авсан гоймонгийн зориулалтын гурил нь “Зөөлөн улаанбуудайн гоймонгийн гурил” MNS 4148:1992 стандартын шаардлагыг бүрэн хангаж байна. Гурилын цавуулгийн агууламж стандартын үзүүлэлтээс 4.36%-иар их байгаа нь гоймон нь үйрмэг багатай, чаналгын усанд хуурай бодис бага алдагдах нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Гоймонгийн гурилын уураг, нүүрс-усны агууламжийг хэвлэлийн тоймтой харьцуулж үзвэл уураг 1.5%-иар их, цардуул 5.3%-иар бага гарчээ. Энэ нь үндсэн түүхий эд буудайн химийн найрлагатай холбоотой бөгөөд үндсэндээ гоймонгийн гурилын шаардлагыг хангаж байна гэж үзэв. Судалгаанд авсан ясны шөлтэй, өндөгтэй, аминдэмтэй, борцтой гоймонгийн дээжүүд нь “Гоймон” MNS 0142:1985 стандартын шаардлагыг хангаж байна. Гоймонгийн уураг, цардуулын агууламжийг хэвлэлийн тоймтой харьцуулахад уургийн агууламж ижил түвшинд, харин цардуулын агууламж дунджаар 8-11.2%-иар бага гарчээ.

Ашигласан материал 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Хүнс хөдөө аж ахуйн яам, Цаг үеийн мэдээлэл, 2015 Гаалийн ерөнхий газрын мэдээлэл, 2015 Үндэсний статистикийн хорооны мэдээлэл, 2015 www.estandard.mn Алтанцэцэг Я., ба бусад Үр тариа, талх, чихэр, боов, гоймон үйлдвэрлэлийн технологи. УБ, 2009 Зөөлөн улаанбуудайн гоймонгийн гурил. Техникийн шаардлага. MNS 4148:1992 Гоймон. Техникийн шаардлага. MNS 0142:1985 Гоймонгийн шинжилгээний арга. МNS 2233:1975 www.nso.mn www.mofa.mn

Зохиогчийн тухай: Ядмаагийн Алтанцэцэг: ШУТИС-ҮТС-ийн Хүнсний инженерчлэлийн салбарын эрхлэгч, доктор, дэд профессор. Цэндийн Минжмаа: ШУТИС-ҮТС-ийн Хүнсний инженерчлэлийн салбарын дадлагажигч багш. Мавгандоржийн Чанцалдулам, Нямхүүгийн Хэрлэн: ШУТИС-ҮТС-ийн Хүнсний инженерчлэлийн салбарын Хүнс үйлдвэрлэлийн технологи мэргэжлийн IV-р дамжааны оюутан.

ТЭЖЭЭЛИЙН ЗОРИУЛАЛТААР УУРАГ ҮЙЛДВЭРЛЭХЭД АШИГЛАХ ДРОЖЖИЙН ОМОГ ШАЛГАРУУЛСАН ДҮН Н.Анхбаяр1, Б.Урантүлхүүр1 1

ХААИС, МААБС, Биотехнологи үржүүлгийн тэнхим Ankhaa1128@yahoo.com

Хураангуй Хүнс, тэжээлийг микробиологийн аргаар уурагжуулах олон арга байдгаас хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг гол арга бол дрожж хэрэглэх явдал юм. Тэжээлийн зориулттай дрожж нь тэжээлийг зөвхөн уурагжуулаад зогсохгүй витамин ферментээр баяжуулдаг. Үйлдвэрлэлийн зориулалттай Zygosaccharomyces parabailii, Saccharomyces cerevisiae, Candida utilis, Candida glabrata омгуудыг ашиглаж, хямд төсөр түүхий эд болох төмсний цардуулыг задлаж (давсны хүчил, өндөр даралтат уур, соёолж), өсгөвөрлөлтийг 3, 6, 9, 12, 24 цагуудад спектрофотометрээр уншуулaн эсийн нягтралшил болон биомассыг тодорхойлоно. TCД –ын хатуу орчинд 24 цагийн дараа Candida glabrata хамгийн сайн ургалтыг үзүүлсэн ба Zygosaccharomyces parabailii ургалт муу байсан. ТСД-ын шингэн орчинд спектрофотометрийн 690 нм-т Candida glabrata (OD 0.68 ) хамгийн өндөр, Candida utilis (OD 0.33) бага үзүүлэлтийг үзүүлж байсан. 24 цагийн дараах биомассын хуримтлалаар хамгийн өндөр нь Candida glabrata (10.2г/л) хамгийн бага биомасс нь Candida utilis ( 6.5г/л) үүсгэж байна. Иймээс өөрийн орны хямд төсөр түүхий эдийг ашиглан тэжээлийн дрожжийг их хэмжээгээр өсгөвөрлөж хүн амын хүнсэн дэх уургийн хэрэгцээг хангах, мал амьтныг нэмэгдэл тэжээлээр тэжээж болохуйц үйлдвэрлэлийн процессыг шаардалагыг ТДС орчинд Candida glabrata нь хангаж байна. Түлхүүр үг: Төмс, Соёолж, Candida glabrata, Давсны хүчил Судалгааны ажлын үндэслэл, ач холбогдол 1876 оноос АНУ-д талх үйлдвэрлэлд шахмал дрожжийг ашиглах болсон, 1890-ээд оноос Делбрюк микроорганизмыг хүнсний уургийн найрлаганд оруулж ашиглахыг сурталчилж энэ зорилгоор пивоны дрожжийг хэрэглэхийг зөвлөж байжээ[2]. Анх дэлхийн I дайны үед Германд хүнсний дрожжийг меласс дээр үйлдвэрлэж эхэлсэн ба 1915 онд Германы дрожж үйлдвэрлэл 10000 тн хүрч байсан. АНУ-д Candida utilis-ыг омгийг ашиглан этанолоос уураг үйлдвэрлэж түүнийг торутик гэж нэрлэсэн байна. Англид хийсэн судалгаанаас үзэхэд гахайн ялгадасыг пектин, эслэг, полисахаридыг энгийн сахар болгон задлах үйлчилгээтэй микробыг ашиглан боловсруулалт хийхэд 20%-ийн уурагтай тэжээл бий болсон байна[1]. Өнөө үед ОХУ-д тэжээлийн дрожж үйлдвэрлэл нь улс ардын аж ахуйн чухал салбарын нэг бөгөөд микробиологийн хамгийн том салбар болон хөгжиж ирлээ. Жилд 2 сая тн нэг эст организмын гаралтай уургийг үйлдвэрлэж байгаа нь үүний нэг үзүүлэлт юм[1]. Микробиологийн аргаар гаргаж авсан уурагт тэжээл нь үлэмж ашигтай болох нь нэгэнт нотлогдсон. 1 кг тэжээлийн дрожж хэрэглэснээр үнээний сүүний гарцыг 3-4 л, түүний тослогийг 0,4-0,6%, тахианы махыг 2 кг, өндөглөлтийг нь 21-40%-иар нэмэгдүүлж тэжээл зарцуулалтыг 10-15%-иар сайжруулна[1]. Монгол оронд анх 1978 онд эмийн заводын дэргэд биобэлдмэл үйлдвэрлэлийн цех байгуулж, тэжээлийн окситетрациклин, тэжээлийн уурагт бэлдмэл үйлдвэрлэн практикт хэрэглэх туршлагыг явуулж байжээ[3]. Монгол орны шим мандлаас ялгасан дрожжийн 81 өсгөврийн төрөл зүйлийн хамаарлыг тодорхойлоход 2 анги, 2 баг, 4 овог, 46 зүйлд хамаарч байсан байна. Судалгааны дүнд нутгийн Kluyveromyces marxians-33 дрожжийн шинэ омгийг бий болгов. Энэ омог нь хурдан үржих чадвартай, хүн малд өвчин үүсгэдэггүй хүнс, эмийн үйлдвэрлэлд ашиглах боломжтой лактозыг нүүрс усны эх үүсвэр болгон ашигладаг[4]. Монгол орны малын тоо толгой 2015 он 55 сая толгой ба эрчимжсэн аж ахуй нэгжийн тоо 3138 хүрсэн байна[5]. Бэлчээр талхлагдан, цөлжилт нэмэгдэж байгаа өнөө үед хямд, элбэг олдох түүхий эд ашиглан уураг, витамин, амин дэм зэрэг биологийн өндөр агууламжтай тэжээл үйлдвэрлэх нь тулгамдсан асуудал болоод байна. Энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд микробиологийн синтез ихээхэн ач холбогдолтой. Тухайлбал тэжээлийн хөрөнгө нь микробиологийн гаралтай төгс чанарт витаминт тэжээл бөгөөд түүний найрлагын 48-52% уураг эзэлдэг ба 1 кг хөрөнгө 1,03 тэжээлийн нэгжтэй тэнцдэг байна[6].

Биотехнологийн үйлдвэрлэлд цардуулыг ашиглахын тулд түүнийг урьдчилан моно, олиго сахарид болтол задлах шаардлагатай болдог. Тиймээс бид цардуулын агууламжаар хамгийн их болох төмсийг туршилт судалгаандаа авч ашиглав. Эх орны цардуул агуулсан түүхий эд дээр дрожжийн цэвэр өсгөвөр ашиглан мал амьтны тэжээлийн зориулттай уургийн концентрат гарган авах, их хэмжээгээр үйлдвэрлэх боломжийг судлахад оршино. Судалгааны ажлын зорилго Эх орны цардуул агуулсан түүхий эд дээр дрожжийн цэвэр өсгөвөр ашиглан мал амьтны тэжээлийн зориулттай уургийн концентрат гарган авах, их хэмжээгээр үйлдвэрлэх боломжийг судлахад оршино. Судалгааны ажлын зорилт • • • • •

Дрожжийн омгуудыг ургуулж өсгөвөрлөх Хатуу тэжээлт орчин дээрхи ургалтыг тодорхойлох Шингэн тэжээлт орчин ургалтыг тодорхойлох Ферментёр дизайн хийх Биомасс үүсэлтийг харьцуулан судлах

Судалгааны шинэлэг тал, практик ач холбогдол Энэхүү судалгаанд эх орны цардуул агуулсан хямд төсөр түүхий эд, соёолж зэргээр тэжээлийн орчин бэлдэж үйлдвэрлэлийн дрожжийн омгуудыг өсгөвөрлөж тэжээлийн зориулттай уураг үйлдвэрлэхэд судалгааны ажлын шинэлэг тал оршиж байна. Энэхүү судалгааны ажлын үр дүнд төмсийг 5% давсны хүчил, 20%-ийн шингэн соёолж, өндөр температурт гидролизд оруулан тэжээлт орчин бэлтгэж эх орны хямд түүхий эдээр тэжээлт орчин бэлтгэж хүнсний уурагт биомассыг гарган авах ач холбогдолтой юм Материал, арга зүй Дрожжийн өсгөврүүд, түүхий эд МААБС-ын Биосинтезийн лабораторийн өсгөвөрийн санд байгаа Америк болон Солонгосын өсгөврийн сангаас авсан ATCC ба KCCM өсгөврийг YPD дрожжийн сонгомол орчинд ургуулж, сэргээх, Zygosaccharomyces parabailii ATCC 56535 , Saccharomyces cerevisiae ATCC 18790(талхны ба дарсны хөрөнгө), Candida glabrata ATCC 32936 (тэжээлийн), Candida utilis KCCM 11356 (тэжээлийн), Төмс (Шиир - 6 сорт), cоёолж (Арвайн) зэргийг судалгаанд ашиглав. YPD тэжээлт орчин /1л/: Пептон 20гр, Дрожжийн ханд 10 гр, Глюкоз 20гр, Агар 15 гр Тэжээлт орчны түүхий эд боловсруулалт Тэжээлийн орчны ханд бэлтгэх: Туршилтанд 1кг төмс жинлэн авч гаднах хальс, бохирдлоос нь сайтар салгаж угаагаад жижиглэн хэрчиж бэлтгэнэ. Хэрчиж жижиглэсэн төмсөө машиндаж няцалж өгсөн. Үүний дараагаар том хэмжээний саванд төмсөө хийж 500мл ус нэмэн 40 минут сайтар чанана. Буцалгаж бэлэн болсон хандаа 300 мл-ээр колбо тус бүр савлана. Цардуулын гидролиз: цардуулыг задлах (гидролиз) ажиллагааг давсны хүчил, өндөр даралтат уур, соёолжийг ашиглан явуулна. Савласан төмсний хандан дээр ургамлын эсийг гидролизд бүрэн оруулах зорилгоор 300 мл-ийн колботой төмсний хандаа сайтар хөргөсний дараа дээр нь 5%-ийр бодон HCl (давсны хүчил) хийж өгсөн. Энэ үед ургамлын эс давсны хүчлийн нөлөөгөөр задарч дотор агуулагдаж байсан бодис коллоид байдалд шилжинэ. Давсны хүчил 5%-иар хийсэн 4 колботой хандаа 2 атм даралтанд 22 минут автоклавт хийнэ. Ингэснээр эс эвдэрч зутан маягийн шингэн бодис болдог. Энэ үед даралт огцом буурах боловч чанамалын хэм бараг өөрчлөгдөхгүйгээс эсийн доторх ус нь уур болдог. Уур уснаас 800 дахин их эзэлхүүнтэй учир эзэлхүүн нэмэгдэснээс эс задарч зутан маягийн массад шилждэг. Соёолжийн амилаза ферментээр цардуулыг задлах: соёолжийг удаан хугацаагаар хадгалах боломжийг бүрдүүлэх, амт, үнэр, өнгө оруулагч бодисыг бий болгох зорилгоор ногоон соёолжийг хатаадаг. Хатаах үед соёолжийн өвөрмөц үнэр арилж зайлшгүй шаардлагатай амт, үнэр, өнгө оруулагч бодисууд хуримтлагддаг. 4 колботой хандан дээрээ 20г шингэн соёолж (80 мл усаар хандалсан) төмсний чанамал дээрээ нэмээд 1-3 хоног термостатанд тавьж, иодын уусмал дусаан цардуулын задралыг тодорхойлно.

Ферментацын тэжээлт орчин Гидролизын задралд орсон төмсний хандаа 2-3 удаа маралаар шүүгээд, 3000 эр/мин хурдтайгаар 5 минутын турш центрифугт хийж хольцыг ялгаж, 5 дахин шингэлэх замаар ТСД орчин бэлтгэнэ. Ферментаци явуулах ТСД -ыг шингэн тэжээлт орчныг 250 мл-ийн колбонд 50 мл-ээр савлан өсгөвөр тус бүрийг 5%-иар бодож суулгац хийнэ. Ферментацийг 300С-д 150 эрг/мин сэгсрэгчтэй инкубаторт 3, 6, 9, 12, 24 цагуудад өсгөвөрлөн дээж авна. 1.5 Биомасс тодорхойлох ТСД 2%-ийн глюкозтой орчинд ургуулж байгаа өсгөврийн шингэнээс биомассыг 3000 эр/мин 5 минут центрифугт хийж, биомассыг 1050С шүүгээнд хатааж жинг тодорхойлно. 1.5 Спектрофотометрээр оптик нягтралыг тодорхойлох Дрожжийн омгуудыг ТСД -ыг шингэн тэжээлт орчин дээр өсгөвөрлөж, 3, 6, 9, 12, 24 цагуудад дээж цуглуулан спектрофотометрийн 690 нм-т уншуулан эсийн ургалтын нягтралыг тодорхойлно. 1.6 Ферментёр дизайн хийх

Газ тохируулга сдфдсфс

Фильтр Хаалт

Фильтр

pH метр

Агаарын урсгал тохируулагы

Хяналт

Тэжээлт орчин Шахуурга

Ферментёр

Тэжээлийн дрожжи

Тэжээлт орчин

Биотехнологийн процессыг хэрэгжүүлэх үндсэн зарчимд тулгуурлан ферментёр нь дараах системээр тоноглогдсон байх шаардлагатай байдаг. Үүнд: 1. Хутгах систем-соронзон хутгагч 2. Агааржуулах систем- компрессор 3. Агаар дамжуулах хоолойнд микрофильтртэй 4. Дулаан солилцооны систем- халаагуураар шийдэж өгсөн. Ферментёрийн танкыг шилэн материалаар хийсэн бөгөөд 15 л багтаамжтай байна. Субстратын хэмжээ нь 8-10 л байна. Үр дүн МААБС-ийн Биосинтезийн лабораторийн бичил биетний өсгөврийн сан дахь дрожжуудын цэвэр өсгөврүүдийг олдоц ихтэй цардууллаг түүхий эд /төмс, арвайн соёолж/ ашиглан дрожжийн уурагт биомасс гарган авах судалгааг явуулсан. Хатуу тэжээлт орчинд (ТСД) ургуулахад өсгөвөрлөлт хийснээс 24 цагийн дараа Candida glabrata хамгийн сайн ургасан ба Zygosaccharomyces parabailii ургалт хангалтгүй байсан (зураг 2).

Зураг 1.Zygosaccharomyces parabailii ATCC 56535

Зураг 2. Candida glabrata ATCC 32936

Зураг 3. Saccharomyces cerevisiae АТСС 18790

Зураг 4. Candida utilis KCCM 11356 Хүснэгт 1

Дрожж-ийн омгууд Цаг 3 6 9 12 24 24 цаг

Дрожжийн өсөлт болон биомассын хуримлал Zygosaccharomyces Saccharomyces Candida parabailii cerevisiae utilis Оптик нягт OD 0.04 0.06 0.03 0.19 0.13 0.09 0.28 0.23 0.17 0.42 0.4 0.25 0.55 0.45 0.33 Биомасс гр/л 9.1 7.3 6.5

Candida glabrata 0.08 0.17 0.32 0.59 0.68 10.3

Candida glabrata (0.68 OD) 24 цагийн дараа спектрофотометрийн 690 нт-т оптик нягт хамгийн өндөр, Candida utilis (0.33 ОD) хамгийн бага байлаа. Candida glabrata (10.2г/л) 24 цагийн дараа үүссэн биомассаар хамгийн их Candida utilis( 6.5г/л) хамгийн бага биомасс үүсгэж байна. Ферментёрт 7 л төмсний орчин хийж Candida glabrata 36 цаг өсгөвөрлөж дрожжийн шингэн концентрат 150 мл гаргаж авсан ба үлдсэн шингэн суслог малын тэжээлд ашиглах боломжтой юм. Дүгнэлт: 

 

Биотехнологийн судалгаанд өөрийн орны түүхий эдийг ашиглаж тэжээлийн орчин бэлтгэж үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх боломжийн талаар судалгаа хийв. /ашигтай бичил биетнийг их хэмжээгээр өсгөвөрлөх, биологийн идэвхит бодис гарган авах, үйлдвэрлэлд тохирох дрожжийн омгийг сонгож авав/ Төмсний цардуулыг гидролизаар (HCL, өндөр температур, соёолж) задлан тэжээлийн орчин бэлтгэж дрожжийг өсгөвөрөлөхөд биомассын хуримтлал өндөр байсан. МААБС-ийн Биосинтезийн лабораторид байгаа тэжээлийн болон үйлдвэрлэлийн дрожжийн омгуудын ургалтыг шингэн тэжээлт орчинд 24 цаг өсгөвөрлөхөд Candida glabrata (10.2г/л) зүйлийн дрожж хамгийн их биомассны хуримтлал өгч байсан.



Шингэн тэжээлт орчинд өсгөвөрлөсөн тэжээлт орчноос тодорхой цагт дээж авч спектрофотометрээр 690 нм гэрлийн шингээлтэнд уншуулахад эс тасралтгүй нягтарч байсан ба Candida glabrata (0.68OD), Zygosaccharomyces parabailii (0.33OD) омгийн дрожжууд хамгийн их нягтралттай байсан. Иймээс өөрийн орны хямд төсөр түүхий эдийг ашиглан ферментёрт тэжээлийн дрожжийг их хэмжээгээр өсгөвөрлөж хүн амын хүнсний уургийн хэрэгцээг хангах, мал амьтныг нэмэгдэл тэжээлээр тэжээж болохуйц үйлдвэрлэлийн процессыг ТДС орчинд Candida glabrata нь шаардлагыг хангаж байгаа бөгөөд их хэмжээгээр үйлдвэрлэхэд тохиромжтой байна. Ферментёр дизайн боловсруулж Candida glabrata-г их хэмжээгээр ургуулах судалгааны ажил хийхэд биомассын хуримтлал өндөр байсан ба шингэн суслог малын нэмэгдэлээр ашиглах талаар судлах шаардлагатай байна.

Ашигласан материал 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Алтанцэцэг.Х “Аж үйлдвэрийн микробиологи”. Улаанбаатар. 2003:22-25, 104-108 Пүрэв. Д, Баярмаа. Ж “Биотехнологи”. Улаанбаатар. 2001 Пунцаг. Монгол улсын шинжлэх ухаан. “Биологийн шинжлэх ухаан-87 боть”. 2008 Цэрэндулам. С, Баярлхагва. Д, Сэргэлэн. Ө, Дорж. Г, Болд. Т, Бадрах. Б, Мөнгөнсүх.О, Рэнцэнханд.Ц, “Тэжээлийн хөрөнгөнцөр үйлдвэрлэх хямд түүхий эд”, ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний бүтээл №22, Улаанбаатар. 2000: 212-216 http://www.hiub.mn/content/read/7315.htm Содномцэрэн.Ч “Тэжээл үйлдвэрлэлийн технологи”.Улаанбаатар. 2003

ЖИРЭМСЭН БОЛОН ХӨХҮҮЛ ЭХЧҮҮДИЙН ХООЛЛОЛТЫН СУДАЛГАА Г.Амаржаргал1, Г.Лхагвазул2, Б.Ууганцэцэг2 1

ТТДС, Хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний тэнхимийн багш 2 ТТДС, ХҮҮТИ IV курс amarjargal.g@iet.mn glhagvazul@yahoo.com

Хураангуй Энэхүү судалгааг Сонгинохайрхан дүүргийн Нэгдсэн эмнэлэг, Сүхбаатар дүүргийн ЭМН-ийн амбулатори-2-т үзүүлж буй жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүд, Техник технологийн дээд сургуулийн оюутан ээжүүдийг оролцуулан нийт 100 хүнээс асуумжийн аргаар судалсан. Судалгаанд оролцсон эхчүүдийн 57% нь өдөрт 2-3 удаа хооллож байгаа нь жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдийн зөв хооллолтын зарчимтай харьцуулахад хол зайтай, цөөн хооллож байна. Эхчүүдийн 64%, нь лаазалсан бүтээгдэхүүн хүнсэндээ тогтмол хэрэглэдэг, 57% нь загасны мах огт хэрэглэдэггүй, 72% нь сүү, сүүн бүтээгдэхүүн огт хэрэглэдэггүй, эслэг ихээр агуулсан гурилан бүтээгдэхүүн огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 80 хувиас их байна. Хүнсний нарийн ногоо буюу ногоон ногоо огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн эзлэх хувь 74% байна гэсэн үр дүн гарлаа. Түлхүүр үг: Хооллох дэглэм, хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээ Оршил Жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүд нь хэвлийд байгаа ураг болон нярай хүүхдийнхээ хоногийн илчлэг, шимт бодисын хэрэгцээг өөрийн идсэн хоол, хүнсээрээ хангадаг бөгөөд өдөрт 4 цагийн давтамжтай хооллож [1], жирэмсэн эх 2040-2340 ккал, хөхүүл эх 2540 ккал илчлэг хоол хүнсээрээ авах нь зохистой [2] гэж зөвлөсөн байдаг судалгаанд хамрагдсан эхчүүдийн 57% нь өдөрт 2-3 удаа хооллож байгаа нь жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдийн зөв хооллолтын зарчимтай харьцуулахад хол зайтай, цөөн хооллож байна. Жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүд нь ургийн болон нярай хүүхдийн өсөлт хөгжилтийг хэвийн байлгахын тулд өдөр тутмын хоол хүнсэндээ уураг /үл орлогдох амин хүчлээр баялаг/, кальци, төмөр, фолийн хүчил, аминдэмүүдийг хангалттай хэмжээгээр агуулсан хоол, хүнс хэрэглэх шаардлагатай [3], шимт бодисын хэрэгцээг хангахуйц хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээг судлахад эхчүүдийн 57% нь загасны мах огт хэрэглэдэггүй, 72% нь сүү, сүүн бүтээгдэхүүн огт хэрэглэдэггүй, эслэг ихээр агуулсан гурилан бүтээгдэхүүн огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 80 хувиас их байна. Эхчүүд буруу хооллосноор ургийн хөгжил удаашрах, дутуу төрөх, хүүхэд бага жинтэй төрөх, тураалд орох, оюун ухааны хөгжил буурах шалтгаан болдог. [4] Гэвч эхчүүдийн амьдралын нөхцөл, санхүүгийн чадвар, ажил, мэргэжил, зөв хооллолтын мэдлэг зэрэг хүчин зүйлээс хамааран хооллолт нь харилцан адилгүй байна. Судалгааны ажлын үндэслэл: ‘’Онцлог бүлгийн хоол зүй’’ хичээлийн бие даалтын ажлын хүрээнд жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдийн хооллолтыг онолын хувьд судалж, эхчүүдийн бодит хооллолтын судалгааг асуумжийн аргаар хийж, эхчүүдийн зөв хооллолтын талаарх мэдлэг, хандлагыг тодорхойлж өөрийн онолын мэдлэгээ бататгахад оршино. Зорилго: Энэ судалгаагаар жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдийн хоногт хэрэглэж буй хоолны найрлага, түүний онцлог, эхчүүдийн хооллолтын дэглэм өдөрт авч буй илчлэгийн хэмжээ зэргийг судалж, үр дүнг боловсруулж дүгнэн үүнтэй уялдуулан жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдэд зориулсан хоолны цэс боловсруулах, зөвлөмж гаргах. Зорилт: 1. Судалгааны асуумж, арга зүй боловсруулах 2. Судалгааны үр дүн боловсруулах

3. 4.

Онолын үндэслэлтэй хоолны цэс зохиох Судалгааны үр дүнг харьцуулж, дүгнэх

Судалгааны арга зүй: Судалгааг Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг, Сүхбаатар дүүргийн ЭМН-ийн амбулатори-2-оор үйлчлүүлж буй эхчүүд, Техник технологийн дээд сургуулийн оюутан ээжүүдээс 2015 оны 10 сарын 1720 өдрүүдэд нийт 100 ээж/хөхүүл эх 65, жирэмсэн эх 35/-ээс 24 цагийн эргэн санах арга буюу асуумжийн аргаар авсан. Судалгааны үр дүнг харьцуулалтын болон жингийн аргаар боловсруулсан. (Асуумжийг Хавсралт.1-д харуулав.) Судалгааны үр дүн: Судалгаанд оролцсон ээжүүдийн ерөнхий мэдээллийг авч үзвэл: 18-25 насны 10 ээж, 25-35 насны 70 ээж, 35 дээш насны 20 ээж хамрагдсан. Ээжүүдийн 67 нь ажилладаг, 18 нь ажил эрхэлдэггүй, 15 оюутан байв. Үүнээс 65 хөхүүл эх, 35 жирэмсэн эх байсан. Судалгаанд оролцсон ээжүүдийн хооллолтын давтамжийг судалхад: Нийт 100 ээжээс 2-3 удаа хооллодог 57 ээж, 3-4 удаа хооллдог 33 ээж, 4-5 удаа хооллодог 10 ээж байна. Үүнээс харахад зөв хооллотын дэглэмийг баримталж хооллодог ээжүүдийн тоо бага байгаа нь харагдаж байна. Хүнсний бүтээгдэхүүний нэр төрлийг 5 бүлэг болон хэрэглээг судлан хүснэгтэн мэдээллийг Хавсралт.2-т харуулав. Үр дүнг графикаар илэрхийлбэл: График.1

Object 113

Үхэр, хонины махыг хүнсэндээ тогтмол хэрэглэдэг. Загас, тахианы махыг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 57%, 43% байна. Д аминдэм, Са–ийн агууламж өндөртэй загасны мах хэрэглэдэг ээжийн тоо цөөн байна.

Сүүг тогтмол хэрэглэдэг ээжүүдийн тоо 64%, тараг, аарц, ааруул, бяслаг, өрөм, ээзгийг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 42-72% буюу өндөр байгаа нь ээжүүдийг кальцийн дутагдалд оруулах улмаар яс сийрэгжих өвчинд өртөмтгий болгох шалтгаан болох магадлалтай. График.2

Object 115

Алтан тариан гурилыг тогтмол хэрэглэдэг. Эслэг ихтэй хөх тарианы гурил, бүхэл үрийн гурил, хүнсний хивэг, овъёосны нэвс огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 62%, 80%, 87%, 91% байна.

График.3

Object 117

Төмс, лууван, байцааг тогтмол хэрэглэдэг. Хүнсний нарийн ногоо болох бууцай, салат навч, цэцэгт байцааг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 40-76% байна. Жимс жимсгэнийг тогтмол хэрэглэдэг эхчүүд цөөн. Киви, усан үзэм, жүрж, гадилыг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 46-80% байгаа бөгөөд алим голчлон хэрэглэж байна.

Самрын төрлийг огт хэрэглэдэггүй гэсэн эхчүүдийн тоо 60%-иас дээш байна. Самар нь уураг, эслэг, кальци, фолийн хүчлээр баялаг тул эхчүүдийн хоолонд чухал ач холбогдолтой, хэрэглэх шаардлагатай бүтээгдэхүүн юм. Хүснэгт 1 Жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдийн хооллолтонд хориглосон хоол хүнсний хэрэглээг судлан дараах хүснэгтэнд харуулав: №

1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12

Бүтээгдэхүүний нэр

Өдөр бүр хэрэглэдэг

7 хоногт 1-2 удаа хэрэглэдэг

30 64 76 65 12 8 7 56 64 58 5

Хувиар илэрхийлэгдэнэ (%) 28 25 12 11 1 7 8 13 6 5 22

Хэмжих нэгж Чихэрлэг бүтээгдэхүүн Лаазалсан бүтээгдэхүүн Сонгино Сармис Шош Вандуй Эрдэнэ шиш Тослог ихтэй нарийн боов Зайдас Хиам Усан үзэм

Огт хэрэглэдэггүй 42 11 12 24 87 85 87 34 30 37 73

Судалгаанд оролцсон эхчүүдийн 64% лаазалсан бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг, чихэрлэг бүтээгдэхүүнийг хэрэглэдэг 30% байв. Сонгино, сармис тогтмол хэрэглэдэг ээж 65-76%, шош, вандуй, эрдэнэ шиш, тогтмол хэрэглэдэг ээж 8-12%, тослог ихтэй нарийн боов, тогтмол хэрэглэдэг ээж 56%, хиам зайдас тогтмол хэргэлэдэг ээж 64% байгаа бөгөөд эдгээр бүтээгдэхүүнийг хүнсэндээ тогтмол хэрэглэснээр хүүхэд харшилтай болох, гэдэсний ямар нэг өвчнөөр өвдөх, суулгах нь нэмэгддэг. Хүснэгт 2 Илчлэгийн харьцуулсан судалгаа /ккал/ Хүн амын бүлэг Жирэмсэ Эхний 3 сар н эхийн Сүүлийн 4-9 сар Хөхүүл эхийн

Судалгаанд хамрагдсан ээжийн тоо

Хүн амыг хоол тэжээлийн физиологийн норм [2] 2040 2340 2540

35 65

Үлгэрчилсэн цэсний нэг өдрийн хоолны илчлэг 2464

Үлгэрчилсэн хоолны цэсний 1-р долоо хоногийн Пүрэв гарагийн хоолны цэсийг сонгон авч илчлэгийн хэмжээг тооцоход 2464 ккал гарсан. Үүнийг ЭМС-ын 257-р тушаалд заасан зөвлөмж хэмжээтэй харьцуулахад жирэмсэн эхчүүдийн хоногийн илчлэгийг 10,5% илүү, хөхүүл эхчүүдийн илчлэгийн 97%ийг хангах боломжтой байна. Иймд бидний боловсруулсан үлгэрчилсэн хоолны цэсний дагуу хооллоход жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүд нь хоногийн илчлэгийг хангалттай хэмжээгээр авах боломжтой. Дүгнэлт 



Бидний судалгаанд нийт 100 ээж хамрагдаснаас 65 хөхүүл ээж, 35 жирэмсэн ээж байв. Хоол хүнсний хэрэглээг судлан үзэхэд үхэр, хонины махыг хүнсэндээ тогтмол хэрэглэдэг. Загас, тахианы мах огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 57%, 43% байна. Сүүг тогтмол хэрэглэдэг ээжүүдийн тоо 64% байгаа бол тараг, аарц, ааруул, бяслаг, өрөм, ээзгийг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 42-72% байна. Самрын төрлийг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 60%-иас дээш байна. Жимс жимсгэнийг тогтмол хэрэглэдэг эхчүүд цөөн. Киви, усан үзэм, жүрж, гадилыг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 80%-иас өндөр байна. Төмс, лууван, байцааг тогтмол хэрэглэдэг, хүнсний нарийн ногоо болох бууцай, салат навч, цэцэгт байцааг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 40-76% байна. Алтан тариан гурилыг тогтмол хэрэглэдэг. Эслэг ихтэй хөх тарианы гурил, бүхэл үрийн гурил, хүнсний хивэг огт хэрэглэдэггүй эхчүүдийн тоо 43-91% байна. Эслэг ихтэй



арвайн гурил, хүнсний хивэг, овъёосны нэвс, хар талх, хөх тарианы гурил, түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүн, хөц будаа, шар будааг хоолондоо түлхүү хэрэглэх шаарлагатай байна. Эхчүүдийн зөв хооллолтын талаарх мэддлэг муу, амьдралын нөхцөл, санхүүгийн чадвар, ажил, мэргэжил зэрэг хүчин зүйлээс хамааран хооллолт нь харилцан адилгүй байна гэж дүгнэлээ.

Ашигласан материал 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

15. 16.

Ш.Чадраабал., “Зохистой хооллолтын физиологи, эрүүл ахуйн үндэс” УБ.:1989 ЭМСайдын 257-р тушаалын Хавсралт.1, 2, 3. Г.Амаржаргал., “Онцлог бүлгийн хоол зүй’’ хичээлийн лекц /Жирэмсэн болон хөхүүл эхчүүдийн хооллолт/ М. Оюунбилэг., “2 хүртлэх насны хүүхдийн хооллолт”. УБ.:2013 Д. Гомбодорж. , “Хүнсний эрүүл ахуй”. УБ:1987 Л.Дамдинсүрэн, Ж.Алимаа. , ‘’Зохицуулах үйлчилгээтэй хүнс судлал’’ УБ.: 2011 Ш. Эрдэнэхүү., нар “Тогооч ба нарийн боовчин” УБ.:2000 Н. Оюундарь., “Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хоол” УБ.:2010 С.Баярсайхан., Д.Эржен., нар “Эмчилгээний хоол үйлдвэрлэлийн технологийн карт” УБ.:2003 О. Ганзориг., “Хоол-коктейл-кофе” УБ.:2011 Ц. Эрдэнэбилэг., “Хоолны нэвтэрхий толь” УБ.:2009 М.Оюунбилэг., С.Алтанцоож., “Хүнсний бүтээгдэхүүний химийн найрлагын эмхэтгэл” УБ.:2005 М.Пүрэвжав., “Хүнсний бүтээгдэхүүний илчлэгийн лавламж ” УБ.:2015 Г.Амаржаргал., “Хооллолтын физиологи” хичээлийн лекц http://www.intermed.mn/eng/pages/301 http://emch.mn/blog

ASPERGILLUS NIGER-ЭЭС НИМБЭГНИЙ ХҮЧИЛ НИЙЛЭГЖҮҮЛСЭН ДҮН Г.Тод1, Б.Урантүлхүүр1 1 ХААИС, МААБС, Биотехнологи үржүүлгийн тэнхим todganbat@yahoo.com Хураангуй Нимбэгний хүчлийг жимсний шүүс консеровлох, чихрийн үйлдвэр, эмийн үйлдвэр, хүнс, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, сүлжмэл эдлэлийн үйлдвэр, угаалгын бодис, хѳѳс намдаах зэрэгт маш өргөн хүрээтэй хэрэглэж байна. Aspergillus niger үйлдвэрлэлийн омгийг их хэмжээгээр ургуулах, өөрийн орны хямд төсөр түүхий эд болох шар сүү болон тѳмстэй (гидролиз) орчин бэлтгэж, глюкоз, декстроз, галактоз, фруктоз зэрэг энгийн нүүрс усыг хувилбартай нэмж, 3, 6, 9, 12, 24 цагуудаар өсгөвөрлөн, нимбэгний хүчил болон биомассыг тодорхойлсон. Aspergillus niger-ийн ургуулсан 15% галактозтой шар сүүтэй орчинд 24 цагийн дараа нимбэгний хүчлийн ялгаралт хамгийн өндөр гарцтай (57.43 гр/л) байна. 15% глюкозтой орчинд нимбэгний хүчлийн ялгаралт 12 цагийн дараа хамгийн ѳндѳр гарцтай (44.76 гр/л) байна. Aspergillus niger-ийн ургуулсан 15% галактозтой тѳмстэй орчинд 24 цагийн дараа нимбэгний хүчлийн ялгаралт хамгийн өндөр гарцтай (27.13 гр/л) байна. 15% глюкозтой орчинд нимбэгний хүчлийн ялгаралт 12 цагийн дараа хамгийн ѳндѳр гарцтай (22.57 гр/л) байна. 15%-ийн галактозтой шар сүүтэй орчинд хамгийн өндөр биомасстай (37.45 гр) байна. Иймээс өөрийн орны хямд төсөр түүхий эдийг ашиглан хүн амын хүнсний хэрэгцээг хангахуйц нимбэгний хүчлийн үйлдвэрлэлийг 15% галактозтой шар сүүтэй орчинд Aspergillus niger ургуулах замаар гаргаж болох юм. Түлхүүр үг: Шар сүү, Тѳмс, Aspergillus niger, Нимбэгний хүчил Оршил Нимбэгний хүчил (цитроны) нь citrus гэсэн латин үгнээс гаралтай бөгөөд цитрон буюу нимбэг жимсэнд өндөр концентрацаар агуулагддаг хүчтэй гурван суурьт хүчил юм. Анх 1789 онд Шееле нимбэг жимсний шүүснээс уг хүчлийг талст байдлаар ялгаж авсан. Нимбэгний хүчил жүрж, амтат жүрж, нохойн хошуу, үхрийн нүд зэрэг олон жимсэнд агуулагддаг. [2] 1920 он хүртэл нимбэгний хүчлийг нимбэг болон ногоон нимбэгний шүүсээс гарган авдаг байжээ. [3] Нимбэг хүчлийн исэлтүүд нь маш эртний исэлтүүдийн нэг бөгөөд цаг хугацаа өнгөрөх тусам нимбэгний хүчлийн тусламжтайгаар үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүнүүд нэмэгдсээр байгаа юм. ХХ-р зууны сүүлчээр олон төрлийн цацраг мөөгөнцөр нь сахар ихтэй эрдэс давстай орчинд нимбэгний хүчлийг үүсгэж байгааг олж тогтоожээ. Энэ мэдээлэл дээр тулгуурлан нимбэгний хүчил нийлэгжүүлэгч уламжлалт омог болох A.niger ашиглаж 1919 онд Белгид анхны үйлдвэр байгуулжээ[1]. Эхний арван жилүүдэд голлож гадаргуугийн аргаар нимбэгний хүчил гарган авч байсан бол өнөөдөр 1940-өөд онд анх хэрэгжүүлсэн 100-500м3 багтаамжтай ферментёрт гүний аргаар өсгөвөрлөн 140гр/л хүртэл нимбэгний хүчил үйлдвэрлэж байсан. Жилийн үйлдвэрлэл ойролцоогоор 1.6 сая тонн-д хүрч зах зээлийн үнэ 1 евро/кг байна. Өнөөдөр дэлхийд нимбэг хүчлийн хэрэглээ нь үйлдвэрлэлээ давсан ба эдийн засгийн хувьд үйл явц нь хурдацтай байна. A.niger-ийг нимбэг хүчил үйлдвэрлэхэд хамгийн өргөн ашигладаг. Энэ организм нь субстратыг илүү өргөн хүрээнд хэрэглэдэг ба ферментийн систем нь илүү хөгжсөөр байна. Нимбэгний хүчлийн 70 орчим хувийг хүнсний үйлдвэрт, 20%-ийг эмийн үйлдвэрт хэрэглэдэг. Жишээлбэл: эмийн үйлдвэрт төмрийн ионы комплекс бэлтгэх, цус консеровлох, тосон эм, үрлэн болон шахмал эм, гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зэрэгт хэрэглэж байна. Үйлдвэрлэсэн нимбэгний хүчлийн 10%-ийг химийн болон сүлжмэл эдлэлийн үйлдвэрт ашиглахаас гадна угаалгын бодис, хөөс намжаах бодис, зөөлрүүлэгч бодис үйлдвэрлэхэд ашиглана. [1] Судалгааны ажлын шинэлэг тал Сүү сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хоёрдогч түүхий эд болох шар сүү болон цардууллаг түүхий эд тѳмс, үр тариан соёолжийг ашиглаж тэжээлт орчин бэлтгэж, үйлдвэрлэлийн цэвэр ѳсгѳврөөр нимбэгний хүчил нийлэгжүүлэх нь энэхүү судалгааны ажлын шинэлэг тал юм. Судалгааны практик ач холбогдол

Тус судалгааны ажлын үр дүнд шар сүүгээр бэлтгэсэн тэжээлт орчны найрлаганд нь галактоз, фруктозыг нэмсэнээр нимбэгний хүчлийн ялгаралт 24 цагийн дараа 57.43гр/л болж нэмэгдсэн. Зорилго Спитр, шар айраг үйлдвэрт өргөн хэрэглэдэг түүхий эд болох төмс, мөн сүү сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хоёрпогч түүхий эд шар сүүг ашиглан тэжээлт орчин бэлтгэж Aspergillus niger- ээс нимбэгний хүчил нийлэгжүүлсэн үр дүнг судлах нь судалгааны ажлын зорилго оршино. Зорилтууд:    

Суулгацын материал бэлтгэх Тэжээлт орчны хувилбаруудыг тодорхой цагуудад сэгсрэгчтэй инкубаторт 300C-д өсгөвөрлөх Өсгөвөрөөсөө нимбэгний хүчлийг тодорхойлох A.niger биомасс тодорхойлох

Материал ба арга зүй 1.1 Aspergillus niger Америкийн эсийн өсгөврийн сангаас авсан ATCC өсгөврийг петрийн аягатай төмс декстрозтой хатуу тэжээлт орчинд ургуулж сэргээх, спор үүсгэсэн өсгөврөөс шингэн тэжээлт орчинд суулгац хийж инкубаторт 300C-д 5 хоног өсгөвөрлөж суулгацын материал бэлдэнэ. 1.2 Ферментацын тэжээлт орчин 250 мл-ийн эрленмейeр колбонд 100 мл-ээр Шар сүү болон PMS орчин бэлтгэж глюкоз, декстроз, галактоз, фруктоз зэрэг энгийн нүүрс усыг 5, 10, 15%-ийн хувилбартай нэмж 30 0C-д 150 эргэлт/мин сэгсрэгчтэй инкубаторт 3, 6, 9, 12, 24 цагуудад өсгөвөрлөнө. Цагийн хувилбар бүрт дээж авна. 1.3 Нимбэгний хүчил тодорхойлох Нимбэгний хүчлийг тодорхойлохдоо АОАС 1995 онд батлагдсан хүнсний шинжилгээний арга зүйг ашиглаж 3, 6, 9, 12, 24 цагуудад авсан дээжнээс нимбэгний хүчлийг титрлэлтийн аргаар индикатор уусмал болох 0.1N NaOH, 1% фенолфтолейн индикатор уусмалуудыг ашиглаж титрийн аргыг ашиглан дараах томъёогоор олно.

Нимбэгний хүчил =

Уусмалын нормал х Зарцуулсан NaOH х нимбгэний хүчлийн тогтмол жин Дээжний жин х 10

1.4 Ферментёрын дизайн

Биотехнологийн процессыг хэрэгжүүлэх үндсэн зарчим дээр тулгуурлан биореактор нь дараах системээр тоноглогдно.  Дулааны систем- халаагуур  Агааржуулах систем- компрессор  Агаар дамжуулах хоолойд микрофильтртэй хийсэн  Хутгах систем- агааржуулалт (компрессор) Ферментёрын танкийг 5 литр хэмжээтэй хуванцар (пластик) саваар хийв. Субстратын хэмжээ нь 3 литр байна.  Өсгөвөрлөлт явуулах хугацаа 36 цаг  Өсгөвөрлөх температур 300С  Субстратын хэмжээ 3 литр  Ферментёрийн хэмжээ 5 литр 1.5 Биомасс тодорхойлох Биомассыг тодорхойлохдоо мөөгөнцөрийн өсгөврөө ВАТМАН 4 фильтрийн цаасаар шүүнэ. Шүүх явцад өсгөврөө ариутгасан нэрмэл усаар (250мл) угаана. Шүүсний дараа хатаах шүүгээд 105 0С хэмд байлгаж хатааж жинлэн биомассыг тодорхойлно. Үр дүн МААБС-ийн Биосинтезийн лабораторийн бичил биетний өсгөврийн сан дахь хөгц мөөгөнцөрийн өсгөврийг үйлдвэрлэлийн түүхий эд болох төмс, шар сүү, үр тариа, соёолжийг ашиглан нимбэгний хүчил гарган авах судалгааг явуулсан. Хамгийн бага нимбэгний хүчлийн нийлэгжилт шар сүүний хяналттай (0.12гр/л) орчинд нийлэгжиж хамгийн өндөр нийлэгжилт галактозтой (57.43гр/л) тэжээлт орчинд нийлэгжсэн байгааг 1-р хүснэгтэнд харуулсан.

Object 121

График 1. Шар сүүтэй тэжээлт орчиндох биомассын хуримтлал

Object 124

График 2. Төмс цардуултай тэжээлт орчиндох биомассын хуримтлал Хүснэгт 1 Шар сүүтэй тэжээлт орчиндох нимбэг хүчлийн нийлэгжилт Нимбэгний хүчлийн нийлэгжүүлэлт (гр/л) цагийн ялгаа Тэжээлт орчны хувилбарууд 3 6 9 12 24 Шар сүү (Хяналт) 1.23 2.45 2.48 0.34 0.12 Шар сүү + 5% Глюкоз 6.65 4.56 3.45 1.23 0 Шар сүү + 10% Глюкоз 4.56 18.24 24.56 3.89 1.11 Шар сүү + 15% Глюкоз 4.36 16.67 34.56 44.76 28.42 Шар сүү + 5% Декстроз 12.35 14.55 0.99 0.67 0 Шар сүү + 10% Декстроз 10.16 16.57 26.43 38.88 35.56 Шар сүү + 15% Декстроз 12.11 18.34 30.41 45.87 55.11 Шар сүү + 5% Галактоз 2.45 6.65 2.34 1.21 0 Шар сүү + 10% Галактоз 1.14 8.43 12.59 23.15 34.44 Шар сүү + 15% Галактоз 0.45 12.87 24.43 40.16 57.43 Шар сүү + 5% Фруктоз 6.23 11.21 0 0 0 Шар сүү + 10% Фруктоз 2.45 5.66 14.52 31.44 28.41 Шар сүү + 15% Фруктоз 1.28 3.78 12.51 22.65 56.34 Хүснэгт 2 Төмс цардуултэй тэжээлт орчиндох нимбэг хүчлийн нийлэгжилт Нимбэгний хүчлийн нийлэгжүүлэлт(гр/л)/ цагийн ялгаа Тэжээлт орчны хувилбарууд 3 6 9 12 24 Тѳмс (Хяналт) 0.21 0.53 1.23 0 0 Тѳмс + 5% Глюкоз 2.77 1.34 0.43 0.12 0 Тѳмс + 10% Глюкоз 2.44 9.43 12.32 1.71 0.63 Тѳмс+ 15% Глюкоз 2.12 18.32 17.28 22.57 14.22 Тѳмс + 5% Декстроз 6.17 7.21 0.43 0.31 0.11 Тѳмс + 10% Декстроз 5.08 8.24 13.2 16.44 15.66

Тѳмс + 15% Декстроз Тѳмс + 5% Галактоз Тѳмс + 10% Галактоз Тѳмс + 15% Галактоз Тѳмс + 5% Фруктоз Тѳмс + 10% Фруктоз Тѳмс + 15% Фруктоз

6.11 1.62 0.56 0.21 3.03 1.15 0.76

9.74 3.54 4.23 6.35 6.12 2.24 1.32

16.45 1.16 6.33 12.34 3.23 7.35 5.31

23.89 0.92 12.32 23.11 0 15.32 12.21

26.14 0.12 16.23 27.13 0 12.11 24.21

Төмс цардуултай тэжээлт орчин дахь нимбэгний хүчлийн нийлэгжилтийн хамгийн өндөр гарц нь 15% галактозтой (27.13гр/л) орчинд, хамгийн бага нийлэгжсэн нимбэгний хүчил нь глюкозтой (14.22гр/л) орчинд нийлэгжсэн байна. ( 2-р хүснэгт) Шар сүүтэй тэжээлт орчинд хамгийн өндөр гарц нь 15% декстроз дээр 57.43 гр/л байна. Харин хамгийн бага гарц нь 5% глюкоз, декстроз, галактоз, фруктоз дээр 0 буюу байхгүй байна. Төмс цардуултай тэжээлт орчинд нимбэгний хүчлийн хамгийн өндөр гарц 15% галактозтой орчин дээр 27.13 гр/л байхад. Хамгийн бага гарцтай нь 5% глюкоз, фруктозтой орчинд 0 буюу байхгүй байна. Aspergillus niger ATCC 16620 омгийн шар сүүтэй тэжээлт орчин болох төмс цардуултай тэжээлт орчинд өсгөвөрлөж биомассыг хэмжиж үзэхэд шар сүүтэй орчинд хамгийн өндөр биомасстай (37.21гр/л) нь 15%ийн декстрозтой орчинд бий болж хамгийн бага биомасстай (11.21гр/л) нь хяналт дээр хуримтлагдсан (график 1). Төмс цардуултай орчинд биомассын хэмжээг тодорхойлоход хамгийн өндөр биомасстай (15.76гр/л) нь 15%-ийн декстрозтой орчинд хуримтлагдсан байхад хамгийн бага биомасс (5.21гр/л) нь хяналт дээр хуримтлагдсан байна. (график 2) Судалгааг явуулахдаа 2 төрлийн орчин дээр 3, 6, 9, 12, 24 цагаар исэлт явуулж үзэхэд хамгийн өндөр нимбэгний хүчлийн гарц нь 15%-ийн галактоз нэмсэн орчинд хамгийн өндөр болох 57.43 гр/л байна. Дүгнэлт    

Биотехнологийн судалгаанд өөрийн орны түүхий эдийг ашиглаж тэжээлийн орчин бэлтгэн үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэх боломжийн талаар судалгаа хийв. /Ашигтай бичил биетэн их хэмжээгээр өсгөвөрлөх, Нимбэгний хүчил их хэмжээгээр гарган авах/ Нимбэгний хүчил нийлэгжүүлэгч A.niger -ийг их хэмжээгээр өсгөвөрлөхөд зориулан өөрийн орны /хямд төсөр үнэтэй хоёрдогч түүхий эд болох шар сүү, эслэг, цардуул ихтэй төмс/ түүхий эдийг ашиглаж тэжээлийн орчин бэлтгэх технологитой болов. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хоёрдогч түүхий эд болох шар сүүг тэжээлт орчноор ашиглаж, энгийн нүүрс ус болох галактозыг 15% нэмж ашиглах нь нимбэгний хүчлийн ялгаралтыг хамгийн өндөр болох 57.43 гр/л нийлэгжүүлсэн байна. Төмсний цардуул ашиглаж тэжээлийн орчин бэлтгэхэд бид нарын сонгон авсан хувилбар болох галактоз, декстроз 15%-иар нэмсэн тэжээлт орчин дээр нимбэгний хүчлийн ялгаралт хамгийн өндөр болох 26.14 гр/л болон 27.13 гр/л байна.

Ашигласан материал [1] Л.Галт “Аж үйлдвэрийн микробиологи” 2013 [2] Л.Болор-эрдэнэ “Хүнсний хүчил үйлдвэрлэл” [3] Murad A. El-Holi and Khalaf S. Al-Delaimy ”Citric acid production from whey with sugar and additives by Aspergillus niger” 2003 оны 9-р сарын 22 [4] Helen Shnada Auta,1 Khadijat Toyin Abidoye,2 HauwaTahir,3 Aliyu DabaiIbrahim,2 and Sesan Abiodun Aransiola1 “Citric Acid Production by Aspergillus niger Cultivated on Parkia biglobosa Fruit Pulp” [5] Kareem, S.O and Rahman R.A “Utilization of banana peels for citric acid production by Aspergillus niger” [6] M. Pazouki, P.A. Felse, J. Sinha “Comparative studies on citric acid production by Aspergillus niger and Candida lipolytica using molasses and glucose” 1999 оны 4-р сарын 12 [7] AOAC (1995). Official Methods Of Analysis, 16 th edition. Association of Official Analytical Chemists, Washington, D.C