UDHEZUES PER TRASHEGIMINE NDERTIMORE NE THETH

UDHËZUES MBI TRASHËGIMINË NDËRTIMORE NË THETH

Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth

S

Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth

Eltjana Shkreli GO2 Albania

GIZ, 2018

Fig. 1 Lugina e Thethit

Përmbajtja 1. Hyrje, 17

1.1. Vështrim i përgjithshëm, 17 1.2. Përse duhet Udhëzuesi mbi Trashëgiminë Ndërtimore, 19 1.3. Metodologjia, 20

2. Karakteri i vendbanimit, 25

2.1. Zhvillimi historik i Thethit, 25 2.2. Popullsia, 34 2.3. Peizazhi natyror, 37 2.4. Peizazhi kulturor, 41 2.5. Historiku i Kullës, 49

3. Arkitektura lokale (status quo), 61

3.1 Ansambli arkitektonik, 61

3.1.a. Vendndodhja, format, përmasat, 63 3.1.b. Elementët përbërës, 63

3.2. Llojet e ndërtesave, 66

3.2.a. Monumente kulture, 67 3.2.b. Kulla të vjetra dhe të reja (jotradicionale dhe tradicionale), 72 3.2.c. Kulla të rikonstruktuara, 77 3.2.d. Kulla të braktisura, 83 3.2.e. Ndërtime publike, 83

4. Propozime dhe rekomandime, 89

4.1 Kulla, 91

4.1.a. Plani Katror, 91 4.1.b. Plani Drejtkëndor, 93 4.1.c. Plani në formë T, 95 4.1.d. Plani në formë L, 97 4.1.e. Rekomandime (ansambli arkitektonik), 98 4.1.f. Rekomandime (kulla), 99

4.2. Fasada, 101

4.2.a. Muratura, 101 4.2.b. Pamja e jashtme (tekstura), 102 4.2.c. Lidhësi i muraturës, 103

4.3. Çatia, 107

4.3.a. Format e çatisë, 109 4.3.b. Materiali, 110 4.3.c. Nyjet dhe elementët karakteristikë. Oxhaku, 113 4.3.d. Rekomandime (çatia ose mbloja), 114 4.3.e. Rekomandime (nënçatia), 115

4.4. Kreveti, çardakët, shkallaret, 119

4.4.a. Tipologjitë, 121 4.4.b. Rekomandime, 122

4.5. Dyert, 129

4.5.a. Llojet e qemerëve (portaleve), 130 4.5.b. Rekomandime, 131

4.6. Dritaret dhe frëngjitë, 133

4.6.a. Llojet e dritareve, 134

4.6.b. Rekomandime, 135

4.7. Rrethimet, gardhet, muret, tarracat, tokat e bukës, 137

4.7.a. Gardhet, 137 4.7.b. Muri me gurë të thatë, 138 4.7.c. Tarracat, 139 4.7.d. Tokat e bukës, 140 4.7.e. Rekomandime, 141

4.8. Udhët e shtigjet, urat dhe sinjalistika, 145

4.8.a. Udhët, 145 4.8.b. Shtigjet, 146 4.8.c. Urat, 147 4.8.d. Sinjalistika, 148 4.8.e. Rekomandime, 149

4.9. Mullinjtë dhe vadat e ujit, 153

4.9.a. Mullinjtë, 153 4.9.b. Vadat e ujit, 157 4.9.c. Rekomandime, 160

5. Mjeshtrat dhe punimet e dorës, 165

5.1. Strukturat bazë ndërtimore, 166

5.1.a. Punimet e drurit, 166 5.1.b. Punimet e gurit, 166 5.1.c. Punimet e suvasë, 166

5.2. Kriteret e kualifikimit, 167

5.2.a. Karpentierët, 167 5.2.b. Muratorët, 170

6. Fjalorth, 175 7. Referenca , 179 8.

Tregues, 185

8.1. Banorët e intervistuar, 185 8.2. Treguesi i fotografive, 187 8.3. Banorët e hartave, 190 8.4. Treguesi i skicave, 191 8.5. Treguesi i vizatimeve teknike, 192

9.

Shtojca, 195

9.1. Karta e planimetrisë 9.2. Karta e muraturës 9.3. Karta e çatisë 1 9.4. Karta e çatisë 2 9.5. Karta e krevetit 9.6. Karta e mullinjve

N

Harta 1 Parku Kombëtar Alpet Shqiptare Parku Kombëtar i Thethit Parqet Rajonale Shkrel dhe Nikaj-Mertur

Vermosh

Punoi: GO2

Kelmend Lëpushë

Selcë

PA

KU

R

Vukël

Nikç

Tamarë

KO

MB

Valbonë

Ë TA R A L P E T S H

T P I Q

E R A

Dragobi

Theth Bogë

Lumi i Gashit

Çerem

Qafë-Thore Ndërlysë

Razëm

Dedaj

Curraj i Epërm

PARKU RAJONAL NIKAJ-MËRTUR

PARKU RAJONAL SHKREL

Lekbibaj Tirana

Reç

Lum

i Dr

16

in

1. Hyrje 1.1. Vështrim i përgjithshëm Thethi është një fshat në Luginën e Shalës, Dukagjin, në qendër të Alpeve Shqiptare, Parkut më të Madh Kombëtar të Shqipërisë1). Ai bën pjesë në Njësinë Administrative Shalë, Bashkia Shkodër dhe është parku i parë kombëtar2) i shpallur në krejt territorin e Alpeve Shqiptare që shtrihen ndërmjet tre shteteve: Shqipërisë, Malit të Zi dhe Kosovës3). Për vlerat urbanistike, arkitektonike dhe historike që mbart, Qendra e Thethit është shpallur Zonë e Mbrojtur Historike4), ndërsa për veçantitë e traditës agro-turistike, Thethi u përfshi në projektin e Qeverisë Shqiptare 100 Fshatrat5). Thethi është pika e nisjes së itinerarit Majat e Ballkanit6), si dhe pjesë e projektit tjetër ndërkufitar Parku Ballkanik i Paqes7).

Fillesat e turizmit në Theth datojnë që në fund të shekullit XX-të, por hapja e rrugës automobilistike në mesin e viteve ‘30 të shekullit të kaluar8) e çoi fshatin në krye të atraksioneve turistike të Veriut të Shqipërisë. Nga hoteli i parë alpin me vetëm disa shtretër, i ndërtuar rreth vitit 1940 nga italianët9), në vitin 2015 Thethi numëronte mbi 50 bujtina me rreth 925 shtretër10). Më 2017, Thethi kishte rreth 72 bujtina me mbi 1000 shtretër11), ndërsa Plani Sektorial i Turizmit në Rajonin e Alpeve Shqiptare12) parasheh që deri në vitin 2030, Thethi të ketë një kapacitet akomodues 17

prej 1500-1550 shtretër. Dokumenti nuk këshillon ndërtimin e hoteleve në këtë zonë, por parasheh shpërndarjen e kapacitetit akomodues në bujtina (B&B) 10501085 dhe kamping (kampera) 450-465.

Megjithatë, që prej ndihmës së parë financiare të GIZ për turizmin familjar më 2005, kërkesa e lartë për turizëm në këtë zonë ka shkaktuar një presion të fortë te vendasit për të rritur ofertën turistike të këtij destinacioni. Nga nevoja për ngritjen e njësive të reja akomoduese, në shumë raste është ndërtuar pa respektuar arkitekturën origjinale dhe jo në harmoni me mjedisin. Reagimi i parë ndaj këtij fluksi ndërtimesh erdhi përmes projektit Ruajtja e Agro-biodiversitetit në Shqipërinë Rurale (CABRA) të mbështetur nga GIZ Shqipëri për hartimin e (draft) Kodit të Dizajnit për ndërtimet në Theth, puna për të cilin ka nisur në vitin 2016, ndërsa një vit më vonë, Instituti i Monumenteve të Kulturës e shpalli Thethin Qendër të Mbrojtur Historike.

Qëllimi i “Udhëzuesit mbi Trashëgiminë Ndërtimore në Theth” është të mbrojë arkitekturën tradicionale të Thethit përmes propozimeve e rekomandimeve në respekt të traditës jo vetëm në formë (strukturën e ndërtimeve), por edhe në përmbajtje (materialet ndërtuese). Përmes evidentimit të shembujve nga vëzhgimi në terren, “Udhëzuesi...” do të shtjellojë me fotografi, skica dhe detajime teknike mëton të orientojë veprimtarinë ndërtuese dhe restauruese në këtë zonë.

Ky “Udhëzues...” nuk synon vendosjen e sanksioneve, por ofrimin e sa më shumë informacioni për banorët, mjeshtrit e ndërtimit, profesionistët, si dhe përgjegjësit e administratës vendore e qendrore, për t’i ndihmuar në mjeshtërinë e ndërtimit dhe mirëmbajtjes së kullave. Fokusi i “Udhëzuesit...” është të rekomandojë shembujt pozitivë, në përpjekje për të përcaktuar një herë e mirë standardet e ndërtimeve në Theth dhe në të ardhmen, në të gjithë Alpet Shqiptare. Megjithatë, mbetet në vullnetin e autoriteteve vlerësimi për përshtatjen e këtij dokumenti në formë ligjore.

18

1.2. Përse duhet “Udhëzuesi mbi Trashëgiminë Ndërtimore në Theth” Shpallja e Alpeve Shqiptare si Parku më i madh Kombëtar në Shqipëri shtroi nevojën e ruajtjes së balancës mes natyrës dhe zhvillimit. Të izoluara për shekuj me radhë dhe tërësisht të braktisur nga institucionet pas viteve ‘90, këto zona e panë turizmin e brishtë të viteve 2000 si mundësinë e vetme të zhvillimit, ndërsa trysnia e këtij të fundit rrezikon të nxjerrë jashtë kontrollit menaxhimin e të mirave natyrore, të ruajtura së bashku me kulturën autoktone. Alarmin për këtë e jep edhe Plani Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare 20172030, sipas të cilit, Alpet Shqiptare do të mund të presin deri në vitin 2030 afërsisht 500.000 turistë. Kështu, Thethi që përbën njërin prej 2 vendbanimeve të mëdha të Alpeve, do të ketë në 2030 rreth 1550 shtretër, nga 1200 sa ka aktualisht13). E ndërkohë që ndërtimet në Alpet Shqiptare vazhdojnë në mënyrë të pakontrolluar, përkundër mungesës së shpeshtë të lejeve të ndërtimit dhe të dokumentacionit të rregullt të pronësisë mbi tokën, nevoja e një dokumenti si “Udhëzuesi...” bëhet gjithnjë e më urgjente. Për këtë arsye, dokumenti që keni në dorë, priret t'i shërbejë vendimmarrësve në nivel qendror dhe lokal, banorëve të zonës, si dhe të gjithë palëve të interesuara (profesionistë, biznesmenë, investitorë, vizitorë etj).

“Udhëzuesi mbi Trashëgiminë Ndërtimore në Theth” do të orientojë fluksin e ndërtimeve për respektimin e karakterit unik të arkitekturës tradicionale dhe natyrës. Thethi u zgjodh si subjekt i këtij “Udhëzuesi...” (projekt pilot në Alpet Shqiptare) për shkak se vlera e trashëgimisë ndërtimore që mbart është ndër më të ruajturat në raport me lokacionet e tjera ku ka lulëzuar turizmi, por që sigurisht ndjehet e kërcënuar nga hovi i zhvillimit përgjatë dekadës së fundit.

19

1.3. Metodologjia Metodologjia e përdorur për realizmin e këtij udhëzuesi dhe arritjen e objektivave të tij është ajo përshkruese dhe analitike, duke shfrytëzuar si të dhënat primare ashtu edhe ato sekondare.

Të dhënat primare të studimit mbështetën në metodën e hulumtimit direkt në terren, përmes matjeve e rilevimeve të trashëgimisë ndërtimore në zonë, si dhe intervistave me banorët e zonës. Ndërsa intervistat jashtë terrenit janë bërë përmes takimeve në grup ose individuale me përfaqësues të institucioneve të ndryshme qendrore e lokale, profesionistë, vizitorë të huaj, ekspertë të shoqërisë civile që punojnë në zonë, si dhe biznese e sipërmarrës të shumtë.

Gjatë vëzhgimeve në terren janë mbledhur të dhëna të shumta për gjëndjen fizike të ndërtimeve. Kriteri i përzgjedhjes i është referuar shpërndarjes sipas lagjeve, duke përfshirë objekte përgjatë gjithë fshatit, nga Okoli deri në Ndërlysaj. Përpos kësaj, ndërtesat janë përzgjedhur edhe sipas gjendjes së tyre aktuale dhe funksionit. Gjatë 6 ekspeditave të realizuara ndërmjet viteve 2017 dhe 2018, janë dokumentuar mbi 70-80 ndërtesa, ku çdo objekt është i pajisur me kartelë të posaçme, shoqëruar me foto, vendndodhjen dhe përshkrimin arkitektonik. Në disa raste, kur detajimi përbën interes të veçantë është kryer edhe rilevim i banesës (rreth 7-8 të tilla) duke evidentuar formën e objektit në plan dhe volumetri, si dhe detaje të veçanta arkitektonike.

Të dhëna për banesën në përgjithësi dhe metodat tradicionale të ndërtimit të tyre janë marrë edhe nga rrëfimet gojore të banorëve. Në rreth 25 intervista gjysëm të strukturuara janë intervistuar të gjitha grupmoshat, të dy gjinitë, njëkohësisht duke perzgjedhur banorët nga të gjitha lagjet; ndër ta familjarë, sipërmarrës të bujtinave në turizëm, mjeshtra artizanë të drurit-gurit, bujq, profesorë e studiues vendas, restaurator,ë ish-vendimmarrës, vizitorë shqiptarë 20

e të huaj etj. Intervistat gojore janë regjistruar të plota, pastaj janë transkiptuar, si dhe janë ekstraktuar detajet më të rëndësishme të tyre.

Të dhënat sekondare janë rezultat i rishikimit të një literature të gjerë, prej më shumë se 60 tituj librash e artikujsh shkencorë, shqiptarë dhe të huaj, në lidhje me aspektet teknike dhe arkitektonike të ndërtesave dhe organizimit të jetës së përditshme në Alpet Shqiptare. Një kontribut i madh mbeten kërkimet pranë Institutit të Monumenteve të Kulturës dhe Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, prej ku janë marrë referenca lidhur me dokumentimin përmes fotografive dhe teknikave mbi trashëgiminë e ndërtimit në Theth që prej viteve ’50-të të shekullit të kaluar e deri më 2000.

Shënime: 1) Parku Kombëtar Alpet Shqiptare (86.145 hektarë) është projektuar që në vitin 2016, por pavarësisht se është hartuar edhe (draft) Plani i Menaxhimit të këtij parku, qeveria nuk e ka miratuar ende vendimin për shpalljen Park Kombëtar. Parku parasheh bashkimin e disa zonave të mbrojtura në veri të Shqipërisë: Luginën e Gashit (Rezervë Strikte Natyrore kategoria I IUCN, pjesë e Brezit të Gjelbër Europian, listuar në Trashëgiminë Botërore të UNESCO-s); Parkun 21

Kombëtar Lugina e Valbonës (Kategoria II IUCN); Parkun Kombëtar Theth (Kategoria II IUCN), si dhe Luginën e Kelmendit.

2) Thethi u shpall Park Kombëtar Pyjor me vendimin e Këshillit të Ministrave të Republikës Popullore të Shqipërisë, nr. 96, dt.21.11.1966. Sipërfaqja e Zonës së Mbrojtur është 2630 hektarë.

3) Shqipëria është i pari vend që ka shpallur një Park Kombëtar në Alpet Shqiptare (Thethin më 1966), të cilat janë vazhdim i Alpeve Dinarike. Mali i Zi ka shpallur Parkun Kombëtar “Prokleti-je” më 2009, ndërsa Kosova shpalli “Bjeshkët e Namuna” më 2012 4) Vendimi i Këshillit të Ministrave të Republikës së Shqipërisë nr. 733, dt 8.12.2017 për shpalljen e Qendrës Historike të Thethit, si dhe Zonës së Mbrojtur përreth saj, përcakton edhe rregulloren e zbatimit të këtij vendimi.

5) Projekti 100 Fshatrat u ndërmor nga Qeveria e Shqipërisë më 2018 me synim realizimin i investimeve të përbashkëta strategjike të disa ministrive për zhvillimin e integruar të hapësirave rurale të vendit.

6) Majat e Ballkanit është një shteg ndërkufitar për ecje malore prej 192km përmes Alpeve Shqiptare në Shqipëri, Kosovë dhe Mal të Zi. 7) Projekti i Parkut Ballkanik të Paqes synon krijimin e një parku ndërkufitar (Shqipëri, Kosovë, Mali i Zi) për të lidhur dhe zhvilluar zonat fqinje mes këtyre tre shteteve.

8) Rruga nga fshati Dedaj deri në Theth u projektua nga inxhinieri Kosta Mani. Ndërtimi i saj filloi në vitin 1935 dhe përfundoi në vitin 1936.

9) “Prime ascensione compiute dalla spedizione Italiana nelle Alpi Albanesi - 1940” , Luigi Santurini, 1940 10) Guida e Thethit, 2015, GIZ Albania.

11) Burimi: Administrata e Zonave të Mbrojtura Shkodër, 2017.

12) Plani Kombëtar Sektorial i Turizmit për Rajonin e Alpeve Shqiptare, miratuar me Vendim të Këshillit Kombëtar të Territorit Nr. 1, Datë 09.12.2017. Ky dokument, njohur edhe si Masterplani i Alpeve Shqiptare, përfshin 22 lokalitete turistike të shpërndara në 4 Bashki (Malësi e Madhe, Shkodër, Vau Dejës dhe Tropojë), si dhe 12 Njësi Administrative (Shkrel, Kelmend, Pult, Shalë, Shosh, Shllak, Temal, Lekbibaj, Margegaj, Bujan, Bajram Curri dhe Tropojë e Vjetër).

13) Nikolla Lena, “Thethi me 1200 shtretër në pikun e lëvizjeve turistike”, ATSH, 2018.

22

2. Karakteri i vendbanimit 2.1. Zhvillimi historik i Thethit Gërmimet arkeologjike të mesit të viteve 20001) kanë nxjerrë në dritë zbulime të rëndësishme të cilat e datojnë vendbanimin e Thethit që në shekullin e VIII p.e.s. Në lokacione të ndryshme (Okol, Qafë Thore, Pusi i Kolë Gjonit, Grunas, Gjeçaj etj.) janë gjetur vegla guri të paleolitit të vonë, por edhe copa qeramike të antikitetit të vonë dhe fillimit të mesjetës, sikurse edhe gozhdë kovaçi të mesjetës së vonë, çka dëshmon se zona është banuar në kohë të ndryshme, por ndoshta jo në mënyrë të vazhdueshme. Megjithatë, zyrtarisht, fshati shfaqet për herë të parë në dokumente zyrtare2) në çerekun e tretë të shekullit XV, e që atëherë është gjithnjë i pranishëm në hartat dhe shënimet e ushtarakëve, biologëve, antropologëve, diplomatëve e profesionistëve të tjerë që udhëtonin nëpër Ballkan3).

Si pjesë e Arqipeshkvisë së Pultit dhe e ndërtuar në vitin 1892, Kisha e Thethit shërbeu si seli e shkollës së parë4) në këtë zonë. Për shkak të mungesës së një rrjeti të përshtatshëm rrugor, zona e Dukagjinit mbeti mjaft e izoluar, çka 25

26

N

Shkalla: 1:25000

Harta 2 Thethi, 1986

27

28 0

950 e

85

900 tav

Nikg jo n a j

it 1 2 3 4

eth 1 2 3 4

lumi i T h

1 2 3 4

pë r

r

it t on

rr

a ug

ollës ëM

St a ka j

Kr oi i

përroi i Kodr ë s

e ajv jel eG

0

90

o përr oi i K

dë

rz

ës

1 2 3 4

i M

ar

ti P

Gje la j

Fa q j a e S h ka fje s

tit Ash së

alit

1 2 3

12 00

N

eth

ave Shllin

Valbonë- Th

i eu Sh

1300

140 0

1 2 3 4

15 00

Harta 3 Thethi, 2018

B u n i i Sh ka fje s

11

0

90

rru ga Gje

për r o i i Çe

Gje ç a j

it ·

n

i Rrgal lë s përr o i

rruga O k ol

ll k a

i S urrlave

t e Ba aja M f so ak Pe

përro i

O ko l

lit Rrashka e Do

0

j

85

ça

900 ns lka Ba e th

Gje

950

ga

1000

rru

50

0

900 10

rro i

50

pë

15

90

1150 1150

për r oi

16 00

1250

120 0

00

10 00

rrug n ikgjo aN aj

ça j

800

14

50

0 120

650

29

55 0

0 60

750 70 0 eçit kroi i Kryev

Ma

përr oi

h

11

50

1

(i K oo pe rat i

125

0

G ë r la ( V a s k a t)

sit të Zi

140

0

4

B u n i i P3ra ç ë s

Faqj

përroi i Ma j ë s

i

zës Birë

950

1 2 3 4

N d ë rlysë

11 50

1250

lu

m

ii

ëM hit t ret

1250

R së

a e Mbishkallës

1300

u Lug

Kufiri i Zonës së Mbrojtur Protected Area Border 2

u i Pu

eg sht

1 2 3 4

0

140

1100 13

1

50

Ndërtesë Building Ndërtesë publike Public building Monument kulture Cultural Monument Mulli me ujë Water mill Stan Hut Varrezë Cemetery Rrugë kryesore Main Road s) vë Rrugë dytësore Secondary Road Rrugë tretësore Tertiary Road Shtigje Trails and paths Majat e Ballkanit d Peaks of the Balkans Urë Bridge 0 120 Lumë River Përrua Stream Burim Spring Shpellë Cave 1300 Ujëvarë Waterfall Kanion Canyon Kufiri i Qendrës Historike Historic Center Border

Legjenda | Legend

00 11

1 2 3 4

a Sh

a

t rk u

eg

u

ëL tt

t u

0 50

500

ug aF us

p

1250

00

r oi Pr ërr

a çë

0 60

s

iP

ekë Cu r rit roi i L për

3 4

sh te

rro i

850

pë

gu

0

0 70

3 4

1

0

80

Ko 2 la j

N d re ja j

Rr roi i për

95

U la j

s as ë

1 2 3 4

900

u

Gru n a s

iiL p ë r ro

i

1000

v

hit okt

a k ajv e

1050

lës

ah it t ë

500

800

Zi

13

750

iR r

1450

14

13 50

l um i i

Br

1200 e

ii lum

00

00

0

10

dë rrug a e N

rru ga

900 50

800

1050 650

700

mi

rr

ëZ i

0 us it t

75

s jesh k ë iB 0

She

thit St

Borit ro i i

0

pë r

lu m i i The

0

85

hë 75

0

80

100

50

1 2 3 4

si

G ru

t

Ded ulë s

Sheu i

10

Uj ë ae ar

na

650

sës rly

700

950

0 13 Z i (Ka p r rè) 0

14 50

80

900 0

kushtëzoi një varfëri relativisht më të thellë krahasimisht me pjesët e tjera të vendit. Vetëm disa misione katolike ishin frekuentuesit e rregullt të zonës për dekada me radhë. Mirëpo përkundër vështirësive, relievi i pamëshirshëm i ka ndihmuar banorët përgjatë historisë në ruajtjen e autonomisë, identitetit, gjuhës, zakoneve dhe traditave.

Që prej hapjes së rrugës automobilistike në mesin e viteve ‘30 - e cila përkon me çeljen e të parit dyqan5) në fshat (që operonte me shkëmbim mallrash), por edhe me ngritjen e ndërtesës së parë të shkollës laike në Theth - historiku i zhvillimit të fshatit Theth është i lidhur me historikun e zhvillimit të turizmit dhe alpinizmit në Shqipëri. Jo më kot, revista më autoritare e kohës shkruante se Thethi “...per së shpejtí duket se kà me kênë dervendi klimatik e turistik mâ në shêj ndoshta në gjith Shqypnín...”6), si dhe jepte këshillat e vizitorëve të shquar gjermanë7) për markimin e shtigjeve, trajnimin e përkthyesve, guidave lokale etj.

Zhvillimi që nisi të marrë turizmi në Theth përpara dhe gjatë pushtimit fashist të Shqipërisë, pësoi një rënie pas LDB, kur malësorët e kundërshtuan instalimin e diktaturës - çka u kushtoi thethjanëve së paku 22 të burgosur e internuar, gjysma të pushkatuar pa gjyq8), e disa prej tyre priftërinj. Vetëm pas këtij bilanci, në Prill 1957, në Theth u ngrit kooperativa e parë në Dukagjin9).

Thethi është i pari fshat në Alpe që u furnizua me energji elektrike10) dhe më 1968, aty u ndërtua Kampi i Pushimit të Punëtorëve, i cili funksionoi deri në fillim të viteve ‘90, me kapacitet 400-600 pushues në vit11). Interesant është fakti që edhe pse vizitorët e huaj në vendin tonë ishin jo vetëm të limituar në numër, por edhe të kushtëzuar në lëvizjen e tyre nëpër Shqipëri, Thethit iu kushtua vëmendje e konsiderueshme në një guidë turistike në gjuhën angleze, 30

të botuar në Tiranë me destinacion botën e jashtme12). Nga ana tjetër, 20 vjet më vonë, Thethi është ndoshta i vetmi atraksion i njohur që nuk figuron askund në një botim serioz gjerman për trashëgiminë kulturore të shqiptarëve13). Një arsye mund të jetë se Thethi ishte fshat kufitar14), ku nuk mund të shkoje pa leje të posaçme nga Sigurimi, çka e konfirmojnë edhe disa alpinistë, sipas të cilëve, në fund të viteve ‘70 iu ndalua madje edhe eksplorimi i shpellave15).

Megjithatë, Thethi e ruajti rëndësinë e tij fondamentale në alpinizëm, me hapjen e të parit kamp aplin në Shqipëri, si dhe me përfshirjen e tij në kalendarin sportiv të vendit që nga viti 1961 deri më 199116).

Ndërkaq, më 1988 në Theth u hap Shkolla e Mesme “Shtjefën Gjeçovi” e cila funksionoi deri më 199617), kur u mbyll për shkak të braktisjes masive të fshatit.

Shumë shtëpi mbetën të shkatërruara, nuk kishte shkolla, shërbime mjekësore dhe pothuajse asnjë infrastrukturë publike.

Më pas, qasja e parë për të vlerësuar pasuritë në këtë zonë për një turizëm të orientuar kah tregu dhe ekologjikisht i ndjeshëm erdhi nga GIZ. Modeli i turizmit të aventurës (hiking, biking, climbing, etj.) kishte për qëllim krijimin e një oferte të vogël turistike - bujtinën - si dhe zbutjen e emigrimit. Në këtë mënyrë, turizmi e shpëtoi Thethin nga të kthyerit në një vend fantazëm18) ku toka u shitet të huajve. Prandaj është e rëndësishme rritja e ndërgjegjësimit dhe ofrim disa udhëzimeve në lidhje me mënyrën e ndërtimit në të ardhmen, sepse presioni për ndërtimin po bëhet më i lartë dhe më i shpejtë.

31

Koordinatat e Qendrës Historike Theth dhe të Zonës së Mbrojtur Theth

T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 T10 T11 T12 T13 T14 T15 T16 T17 T18 T19 T20 T21 T22 T23 T24 T25 T26 T27 T28 T29 T30 T31 T32 T33 T34 T35 T36 T37 T38 T39 T40 T41 T42 T43 T44 T45 T46 T47 T48 T49 T50 T51

QENDRA HISTORIKE UTM Z 34N Long.

Lat.

E19° 46' 27.743" E19° 46' 29.313" E19° 46' 31.860" E19° 46' 32.425" E19° 46' 32,576" E19° 46' 33.289" E19° 46' 34.420" E19° 46' 35.294" E19° 46' 36.471" E19° 46' 39.805" E19° 46' 40.716" E19° 46' 42.323" E19° 46' 42.530" E19° 46' 43.575" E19° 46' 45.459" E19° 461 47.564" E19° 46' 49.041" E19° 46' 49.600" E19° 46' 52.725" E19° 46' 53.480" E19° 46' 53.6 56" E19° 46' 56.082" E19° 46' 57.344" E19° 47' 0.400" E19° 47' 1.521" E19° 47' 2. 213" E19° 47' 3.687" E19° 47' 4.615" E19° 47' 5.813" E19 ° 47' 6.564" E19° 47' 8.003" E19° 47' 10.645" E19° 47' 11.598" E19° 47' 12.327" E19° 47' 13.905" E19° 47' 14.746" E19° 47' 17.451" E19° 47' 17.480" E19° 47' 17.748" E19° 47' 17.990" E19° 47' 47.823" E19° 47' 16.406" E19° 47' 15.717" E19° 47' 15.397" E19° 47' 14.911" E19° 47' 14.472" E19° 47' 12.887" E19° 47' 11.583" E19° 47' 3.618" E19° 47' 2.639" E19° 47' 0.709"

N42° 23' 47.776" N42° 23' 47.999" N42° 23' 47.927" N42° 23 ' 48.001" N42° 23 ' 47.968" N42° 23' 47.559" N42° 23' 47.108" N42° 23 ' 46.684" N42° 23' 46.697" N42° 23 ' 45.577" N42° 23' 44.576" N42° 23' 42.213" N42° 23' 41.731" N42° 23' 39.887" N42° 23' 39.142" N42° 23 ' 35.037" N42° 23' 33.305" N42° 23' 32.422" N42° 23' 29.373" N42° 23' 27.529" N42° 23' 26.116" N42° 23' 23.920" N42° 23' 23.366" N42° 23' 22.476" N42° 23' 21.740" N42° 23' 20. 531" N42° 23' 19. 832" N42° 23' 19.722" N42° 23' 19.755" N42° 23' 19.643" N42° 23' 20.105" N42° 23 ' 19.605" N42° 23' 19.556" N42° 23' 19.426" N42° 23' 18.794" N42° 23' 18.655" N42° 23' 17.597" N42° 23' 17.059" N42° 23' 16.689" N42° 23' 15. 673" N42° 23' 14.556" N42° 23' 13.871" N42° 23' 13.578" N42° 23' 13.171" N42° 23' 12.998" N42° 23' 12.162" N42° 23' 11.188" N42° 23' 10.249" N42° 23' 9.103" N42° 23' 8.556" N42° 23' 8.177"

T52 T53 T54 T55 T56 T57 T58 T59 T60 T61 T62 T63 T64 T65 T66 T67 T68 T69 T70 T71 T72 T73 T74 T75

Emërtimi

Emërtimi

Burimi: VKM nr. 733, date 8.12.2017

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

E19° 46' 59.652" E19° 46' 58.642" E19° 46' 58.164" E19° 46' 57.571" E19° 46' 55.212" E19° 46' 54.440" E19° 46' 48.737" E19° 46' 42.179" E19° 46' 40.282" E19° 46' 39.952" E19° 46' 35.141" E19° 46' 28.627" E19° 46' 27.177" E19° 46' 25 .863" E19° 46' 23.410" E19° 46' 23. 236" E19° 46' 23.225" E19° 46' 24.493" E19° 46' 24.637" E19° 46' 25.323" E19° 46' 26.449" E19° 46' 27.202" E19° 46' 27.197" E19° 46' 27.700"

N42° 23' 7.205" N42° 23' 7.381" N42° 23' 7.711" N42° 23' 7.620" N42° 23' 8.187" N42° 23' 8.078" N42° 23' 6.797" N42° 23' 5.769" N42° 23' 8.961" N42° 23' 20.517" N42° 23' 31.771" N42° 23' 37.496" N42° 23' 39.878" N42° 23' 40.910" N42° 23' 41.291" N42° 23' 41.520" N42° 23' 42.100" N42° 23' 43.639" N42° 23' 44.178" N42° 23' 44.328" N42° 23' 45.522" N42° 23' 46.491" N42° 23' 46.663" N42° 23' 47.396"

ZONA E MBROJTUR UTM Z 34N Long.

E19° 45' 49.296" E19° 45' 51.725" E19° 45' 51.425" E19° 45' 53.142" E19° 45' 53.056" E19° 45' 53.331" E19° 45' 54 .541" E19° 46' 0.523" E19° 46' 1.372" E19° 46' 2.476" E19 ° 46' 4.913" E19° 46' 8.862" E19° 46' 11.757'' E19° 46' 11.834" E19° 46' 11.351'' E19° 46' 11.610" E19° 46' 10.008" E19° 46' 11.489'' E19° 46' 10.486" E19° 46' 11.707'' E19° 46' 9.377" E19° 46' 11.136'' E19° 46' 14.174" E19° 46' 18.002" E19 ° 46' 22.040" E19° 46' 23.478" E19° 46' 25.064"

Lat. N42° 24' 35.253" N42° 24' 36.102'' N42° 24' 36.460" N42° 24' 37.779" N42° 24' 38.396" N42° 24' 38.610" N42° 24' 37.779" N42° 24' 36.643" N42° 24' 36.956" N42° 24' 36.870" N42° 24' 37.468" N42° 24' 38.263" N42° 24' 35.308" N42° 24' 34.012" N42° 24' 33.792" N42° 24' 33.006" N42° 24' 32.283" N42° 24' 31.129" N42° 24' 30.230" N42° 24' 27.829" N42° 24' 24.668" N42° 24' 23.727" N47° 24' 20.503" N42° 24' 20.949" N42° 24' 19.794" N42° 24' 17.195" N42° 24' 14.785"

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84

E19° 46' 25.847" E19° 46' 26.646" E19° 46' 27.901" E19° 46' 28.472" E19° 46' 28.963" E19° 46' 32.368" E19° 46' 33.708" E19° 46' 35.378" E19° 46' 41.437" E19° 46' 42.930" E19° 46' 45.036 " E19° 46' 46.078" E19° 46' 46.949" E19° 46' 47.252" E19° 46' 48.3 74" E19° 46' 49.824" E19° 46' 50.628" E19° 46' 50.642" E19° 46' 51.365" E19° 46' 49.256" E19° 46' 50.538" E19° 46' 58.736" E19° 47' 0.870" E19° 47' 4.778" E19° 47' 17.752" E19° 47' 19.987" E19° 47' 29.181" E19° 47' 32.269" E19° 47' 12.176" E19° 47' 0.514" E19° 46' 45.478" E19° 46' 33.855" E19° 46' 23.535" E19° 46' 19.345" E19° 46' 12. 246" E19° 45' 54.8 17" E19° 45' 42.528" E19° 45' 40.548" E19° 45' 33.101" E19° 45' 30.297" E19° 45' 28.961" E19° 45' 28.368" E19° 45' 28.873" E19° 45' 28.128" E19° 45' 26.251" E19° 45' 22.721" E19° 45' 22.074" E19° 45' 23.202" E19° 45' 24.317" E19° 45' 25.648" E19° 45' 25.945" E19° 45' 26.355" E19° 45' 26.318" E19° 45' 36.199" E19° 45' 37.426" E19° 45' 38.103" E19° 45' 43.315"

N42° 24' 13.945" N42° 24' 14.145" N42° 24' 14.856" N42° 24' 15.031" N42° 24' 14.707" N42° 24' 12.986" N42° 24' 13. 517" N42° 24' 11.879" N42° 24' 10.546" N42° 24' 9.561" N42° 24' 6.265" N42° 24' 5.441" N42° 24' 5.001" N42° 24' 4.124" N42° 24' 1.940" N42° 24' 1.028" N42° 24' 0.170" N42° 23' 59.447" N42° 23' 58.533" N42° 23' 54.626" N42° 23' 53.902" N42° 23' 45.977" N42° 23' 40.592" N42° 23' 34.959" N42° 23' 27.635" N42 ° 23' 22.596" N42° 23' 22.444" N42° 23' 11 .959" N42° 23' 6.759" N42° 23' 2.910" N42° 23' 0.219" N42° 23' 4.661" N42° 23' 23.861" N42° 23' 26.360" N42° 23' 27.376" N42° 23' 28.718" N42 ° 23' 38.631" N42° 23' 49.312" N42° 23' 59.330" N42° 24' 1.438" N42° 24' 3.194" N42° 24' 5.997" N42° 24' 8.383" N42° 24' 28.128" N42° 24' 13.179" N42° 24' 16.819" N41° 24' 20.069" N42° 24' 21.325" N42° 24' 23.003" N42° 24' 23.784" N42° 24' 25.475" N42° 24' 26.387" N42° 24' 27.137" N42° 24' 30.473" N42° 24' 32.266" N42° 24' 32.864" N42° 24' 34.384"

22 24

23

25 26 31 27 30 32 28 29 1

84 82 81

34

5 67

33 3 4 35 2

9

13 15 14 16

37

83

38 17 18 39 40 4119

80

N

20

79

42 43 2144 45 22 46

78

76 75 74

Harta 4 Kufijtë e Qendrës Historike Theth dhe të Zonës së Mbrojtur Theth

12

11

8 3610

77

24

23

25

47 48

73 72

T1 T2 T3 T5 T6 T74 T75 T4 T9 T7 T72 T73 T8 T71 T69 T70 T68 T67 T66T65

71 70 69 68

T10 T11

34 33

35

49

T12 T13 T14 T15

T64

67

26 31 27 30 32 28 29

36 37 38 39 40 41

50

42 43 44 45 46

T63

66

51

T16 T17 T18

T62

47 48

T19

63 62

61

T20 T21 T22 T23

65

T1 T2 T3 T5 T6 T74 T75 T4 T9 T7 T72 T73 T8 T71 T24 T25T70 T69 T68 T26 T29 T31T32 T67 T66T28 T65 T34

60 T61

52 T10 T1153 T12 T13

T27

T36 T14 T30 T33 T64 T35 T37 T15 T38 T39 T63 T40 T42 T41 T16 T45 T43 T17 T44 T47 T46 T18

64

63

Kufiri i Zonës së Mbrojtur

59

T60

T56 T58 62

T59

T54 T51

T57 T55

T53 T52

T49 T50

T48

51

55 T19 T20 T21 T22 T23

56

61

57

T61

58

T60

Kufiri i Zonës së Mbrojtur

50

T62

60

Kufiri i Qendrës Historike

Shkalla: 1:2000

49

54

59

T58

T59

Kufiri i Qendrës Historike

52

53 T24 T25 T29 T26 T28 T31T32 T34 T27 T30 T33 T36 T35 T37 T38 T39 T40 T42 T41 T45 T43 T44 T47 T46 T49 T48 T56 T51 T54 T50 T57 T55 T53 T52 56 57

58

54

55

2.2. Popullsia Të dhënat e para për popullsinë e Thethit gjenden në dokumentin e cituar19) te “Zhvillimi historik i Thethit, ndërsa deri në fund të shekullit XIX, kur fshati numëronte 80 shtëpi20), nuk kishte të dhëna zyrtare.

Bazuar ndoshta në regjistrat fetarë, më 1907 fshati numëron 664 banorë21), por një tjetër dokument po fetar i 13 viteve më vonë e nxjerr Thethin me 475 banorë22). Kjo periudhë vakuumi informacioni përkon në fakt, me kohën kur bota, e sidomos Ballkani përjetoi tre luftëra me masakra të përgjakshme dhe zi buke.

Në lulëzimin e Mbretërisë Shqiptare, Thethi kishte 125 shtëpi me mbi 900 banorë23), ndërsa 20 vjet pas LDB në Theth kishte 160 shtëpi24). Në vitin 1975, kooperativa e Thethit numëronte 300 forca pune25).

Nga pikëpamja demografike, kulmin e vet Thethi e mbërriti në vitin 1989 kur vlerësohej se kishte rreth 2000 banorë26) të shpërndarë në gjitha lagjet,, mirëpo përgjatë 10 viteve në vazhdim, ai u braktis masivisht. Në mënyrë joformale, banorët e Thethit ndërtuan shtëpitë e tyre të dyta në zonat peri-urbane të Shkodrës, për të qëndruar në to nga Tetori në Prill, për shkak të kushteve të vështira të jetesës në fshatin e thellë malor. Më 2000 numëroheshin 74 familje me 650 banorë27), por 7 vjet më vonë, në Theth evidencat tregojnë 162 shtëpi, nga të cilat vetëm 67 ishin të banuara28). Me siguri që këto të 34

dhëna janë mbledhur gjatë sezonit veror, sepse në dimrin e 2005, në Theth qëndruan vetëm 17 familje29). Ndërkaq, një inisiativë e vitit 2005 e Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) për të mbështetur me nga 2.000 euro 7 familje të Thethit, e çoi në 12.000 numrin e vizitorëve në vitin 201130). Largimi i banorëve në kërkim të një jetë më të mirë në lagjet informale periferike të Shkodrës mund të dëshmohet edhe përmes këtyre fakteve të mëposhtme: a) lagjja Nënrreth është braktisur tërësisht; b) në lagjen Ndërlysë vetëm 2 familje me gjithsej 8 persona kaluan dimrin e vitit 201731); c) në të gjithë Thethin vetëm 10-12 familje e kalojnë dimrin në shtëpitë e tyre, pasi pjesa tjetër zbret në shtëpitë e dyta në qytet32).

Megjithatë popullsia e fshatit disafishohet gjatë sezonit Prill-Tetor, kur përveç dhjetëra familjeve që kanë nisur të rikthehen për shkak të turizmit, të mbarështimit të blegtorisë apo punimit të tokave, në Theth vijnë me mijëra vizitorë. Numri i përditshëm i vizitorëve arrin në 300-500, por në fundjavat e kulmit të sezonit turistik (Korrik-Gusht), Thethi pret deri në 1.000 vizitorë në ditë33).

35

Harta 5 Kullat, tarracat dhe lagjet në Theth

Oko l

N

9

Nikgjona j 0

600 300

G je ç a j

1200m 900

Gjelaj

Gjeçaj / S takaj Nënr r eth

Ndrejaj

Ulaj

K ola j Grunas Nd ë r l y s a

36

2.3. Peizazhi natyror Thethi piktoresk është sektori më i sipërm i Luginës së Shalës dhe një nga 10 fshatrat e kësaj Njësie Administrative. Ai shtrihet në një gropë tektonike afërsisht 7x1 km, me lartësi mesatare 800 m mbi nivelin e detit (Fig. 1).

Fshati rrethohet nga maja malesh ndër më të lartat në Shqipëri, shumica e të cilave mbi 2000 m, si Radohima, Jezerca, Arapi etj. Pjerrësia e terrenit shkon nga 1° për 1.5km deri në 30° për 1.5km, duke ndjekur pjerrësinë e shtratit të lumit me rreth 22m/km. Për këtë arsye, zona është mjaft e ndjeshme ndaj erozionit, të cilin e favorizon edhe aktiviteti i pakontrolluar njerëzor. Thethi bën pjesë në vijën me potencial të dobët sizmik Shkodër-Pejë, amplituda e së cilës rrallëherë shkon në 7-8 shkallë Richter.

Fshati dhe zona përreth numëron rreth 170 shpella karstike, si dhe dhjetëra burime ujore, përrenj e ujëvara me prurje mesatare vjetore 4.46 m3/s dhe temperaturë 7° C, të cilat janë një furnizim i pashterrshëm për Lumin e Thethit, si pjesë e Lumit të Shalës me gjatësi 37.6km34).

Sikurse Alpet në përgjithësi, Thethi ka mikroklimën e vet, e cila karakterizohet nga rreshje të shumta (rreth 2921 mm/vit), shumica e të cilave bien në formën e dëborës nga Nëntori deri në Mars. Megjithatë, në varësi të relievit, në zona të thella të Thethit (Okol etj.) janë regjistruar rekorde me 4-5 m trashësi dëbore dhe kohëzgjatje deri në 160 ditë.

37

Fig. 2 Lokthi, Theth

38

39

Shumë pasuri natyrore, përfshi gjeomonumente, biomonumente dhe hidromonumente janë marrë në mbrojtje me një vendim të Këshillit të Ministrave të vitit 200235), ndërsa vetë Parku është një thesar i biodiversitetit të florës dhe faunës. Ai numëron rreth 1500 lloje bimësh dhe drurësh, ose gati gjysmën e florës së Shqipërisë, rreth 70 prej të cilave endemike dhe të rrezikuara për zhdukje, e po aq të përdorura tradicionalisht nga banorët vendas për qëllime mjekësore e gastronomike36). Edhe fauna, me mbi 100 lloje gjallesash përfshi gjitarët, shpendët, zvarranikët, amfibët, peshqit dhe insektet është po aq e rëndësishme për Thethin dhe territorin përrreth.

Sipërfaqja e Thethit si Park Kombëtar është 2630 ha, nga të cilat rreth 1617 ha janë pyje të përziera ahu, dushku, halorë etj, 200 ha livadhe e kullota alpine e subalpine, mbi 100 ha toka bujqësore si dhe banimi e zhvillimi, ndërsa pjesa tjetër sipërfaqe shkëmbore dhe ujore. Edhe pse është shpallur Park Kombëtar prej më shumë se 5 dekadash, Thethi nuk ka ende një plan menaxhimi, e rrjedhimisht, mungon edhe zonimi. Po ashtu, edhe shtigjet për ecje, një pjesë e të cilave kalojnë përmes qafave që lidhin Thethin me pjesën tjetër të Alpeve Shqiptare në Kosovë, Shqipëri e Mal të Zi, janë shenjuar dhe dokumentuar nga individë dhe organizata joqeveritare.

40

2.4. Peizazhi kulturor I ndodhur rreth 75 km larg qytetit të Shkodrës, Thethi është një vendbanim linear, i kushtëzuar nga morfologjia e luginës me sipërfaqe rreth 6.5 km2.

Rruga deri në Qafë Thore është rikonstruktuar vitet e fundit, ndërsa pjesa prej afro 16km deri në Theth pret të shtrohet për herë të parë me asfalt, 80 vjet pas ndërtimit të saj.

Lagjet e fshatit (Okol, Nikgjonaj, Gjeçaj, Stakaj, Gjelaj, Nënrreth, Kolaj, Ulaj, Ndrejaj, Grunas, Ndërlysaj) janë në distanca të konsiderueshme nga njëra tjetra-tjetra për shkak të terrenit. Edhe sipërfaqet e ndërtimit gjithashtu pasqyrojnë ndarjen e parcelave të tokës - thuajse të gjitha të tarracuara. Në të shumtën e herëve, përrejtë shërbenin si kufij mes lagjeve, që dikur shtriheshin përgjithësisht larg shtratit të lumit për shkak të vërshimeve të tij të furishme.

Megjithatë, shtrati i lumit, i sistemuar pas LDB, është zgjeruar ndjeshëm në disa segmente të tij, sidomos ndërmjet lagjeve Gjeçaj-Gjelaj etj.

Lagjet janë forma organizimi mbi të cilat bazohet bashkëpunimi i përditshëm ekonomik, duke përmbushur nevojat për punë ose ndihmë mes të pjesëtarëve, sepse përgjegjësitë janë të mëdha për t’u mbajtur nga një familje e vetme (korrja e misrit, mirëmbajtja e çatisë gjatë reshjeve të dëborës, ndihma në raste nevoje etj.). Prandaj si kudo në male, por sidomos në një zonë të thellë si Thethi, lagjja është kryesisht një konstrukt shoqëror, dhe pastaj një njësi fizike.

41

Fig. 3 Theth, 1952

Fig. 4 Theth, 2007

Fig. 5 Theth, 2018

Shtëpitë janë ndërtuar gjithmonë në parcelat e tyre (në mes ose në qoshe).

Përreth kanë tokat e bukës, shpeshherë të mundësuara falë mureve të thata të tarracave. Një rol të rëndësishëm kanë vijat e ujit, qofshin për ujitje apo nevoja të tjera familjare. Ndërmjet gardheve, sistemi rrugor përbëhet nga udhë të ngushta dhe shtigje që lidhin shtëpitë dhe ansamblet arkitektonike.

Për shkak të pozicionit gjeografik të izoluar, Thethi ka ruajtur shumë prej traditave të hershme që në pjesë të tjera të Ballkanit janë zhdukur. Edhe sot, njerëzit respektojnë rregulla të caktuara të Kanunit - ligjit zakonor të Mesjetës, i cili rregullon shumicën e aspekteve të jetës përfshi pronësinë, marrëdhëniet shoqërore, mikpritjen e pashoqe etj.

48

2.5. Historiku i Kullës Kullat e veriut të Shqipërisë janë ndër krenaritë më origjinale të arkitekturës popullore shqiptare, por fillesat e tyre janë mjaft interesante.

Zbulimet arkeologjike të kohëve të fundit dëshmojnë për shfaqjen e hershme të ndërtimeve në Theth37), mirëpo deri në mesin e shekullit XV-të mungojnë të dhënat për numrin e banesave. Regjistrat osmanë të 1458 dokumentojnë 7 shtëpi38).

Përshkrimet e mëvonshme tregojnë për banesa njëkatëshe, me mure të thata e çati të mbuluara me dërrasa pishe të prera me mënyra dhe mjete primitive, si dhe me shumë gurë përsipër, sepse nuk kishte gozhda për të mbajtur dërrasat. Në të njëjtën kohë nuk mungonin as shtëpitë prej druri, me trarë të trashë të vendosur mbi njëri-tjetrin, e madje edhe shtëpi me thupra të suvatuara me baltë. Ndërtimi i një shtëpie të varfër në fshat dhe i një stani në male ishin pothuajse të njëjtë39).

Hapësira e vetme ndahej mes familjes dhe gjësë së gjallë, e cila lidhej në një cep të dhomës40), ndërsa ndarja e saj me një gardh të shkurtër thuprash është mjaft e vonë. Gjatë shekujve XVIII-XIX, shtimi i hapësirave bëhej gjithmonë në drejtim horizontal41), duke krijuar banesa me dy a më shumë kthina të njëpasnjëshme, hyrja për te të cilat ishte nga jashtë, por nuk mungonin edhe lidhjet e brendshme mes dhomave. Ndërtesat e mëvonshme kishin vetëm një hyrje dhe dhomat lidheshin përmes një korridori të ngushtë, mirëpo sikurse e dëshmojnë fotot dhe skicat e shumta deri në gjysmën e parë të shekullit XX, në mjaft shtëpi, zjarri vazhdonte të ndizej në mes të dhomës ndërsa tymi e gjente vetë rrugën për të dalë jashtë përmes së çarave të çatisë. (Fig.7) Rrjedhimisht oxhakët janë një shtesë relativisht 49

Fig. 6 Theth, 1921

50

e vonë e banesës në Theth. Thënë ndryshe, disa kohë pas ndarjes në dy dhoma të shtëpive përdhese: një dhomë për familjen dhe një për gjënë e gjallë.

Kullat e para shfaqen në Theth në mesin e shekullit XIX-të, si një nga dy ndikimet fondamentale të shtrirjes së pushtimit osman42) deri në thellësi të Alpeve Shqiptare (bashkë me armët e zjarrit). Me këto të fundit ishte rritur edhe rreziku i ekspozimit në distancë ndaj sulmeve, prandaj lindi nevoja e ndërtimit të kullës, si një fortifikim i sigurtë. Vetëm në katet e sipërme të kullave u hapën dritare të vogla me funksion vëzhgues dhe mbrojtës, të quajtura frëngji. Çatitë ishin me kënd të ulët, ndërsa mbulesa e tyre varionte nga trina e thuprave, tjegullat e sigurisht dërrasat apo furdet. Mirëpo ndërtimi i një kulle kërkonte buxhet të papërballueshëm për shumicën e malësorëve. Vetëm më të kamurit mund ta ndërtonin një kullë të lartë, pa dritare e vetëm me disa frëngji, në të cilën gjithësesi jetonin bashkë 30-40 frymë, të moshave dhe gjinive të ndryshme dhe pa as më të voglin intimitet43). Sipas udhëtarëve të kohës, në fillim të 1900-s, në Theth lartoheshin rreth 30 kulla44) të gurta, ndërsa pjesa tjetër ishin shtëpi përdhese.

Prandaj fotot e fundit të viteve ‘30-të të shekullit të kaluar dokumentojnë kontraste të jashtëzakonshme: kulla trekatëshe me 2 oxhakë krahas zjarrit në mes të dhomës në një shtëpi përdhese pa oxhak. Megjithatë, kushtëzimi kryesor ishin lëndët e para për ndërtim në një zonë ku transporti i materialeve dhe teknologjisë bashkëkohore ishte praktikisht i pamundur për shkak të terrenit izolues. Kjo shpjegon përse shumica e banesave përdhese ishin me mure te thata, të suvatuara vetëm me baltë, pasi gëlqerja kërkonte teknika dhe teknologji të shtrenjtë. Llaçi (rërë, gëlqere) shfaqet vetëm në mesin e shekullit XIX, kohë kur në Theth nisin të ndërtohen kullat e para. Sipas stilit otoman, të sjellë në Kastrat e Shalë prej një shqiptari që kishte jetuar në Stamboll45), pjesës së sipërme të fasadës së kullave të Thethit u shtohet dalëngadalë një tjetër element arkitektonik: 51

Fig. 7 Dukagjin, 1937

52

kreveti ose/dhe çardaku. Hyrja për në kullë tanimë bëhej përmes një shkallareje të jashtme guri ose druri, ndërsa nga kati i parë në të dytin kalohej përmes shkallëve të brendshme prej druri. Mirëpo shqiptarët i dhanë karakter origjinal ndërtesës: ata i ngritën shtëpitë vertikalisht, me tre kate, duke u vënë edhe emrin kullë, që nënkupton kështjellë. Kulla me ngjashmëri relative po ndërtoheshin në të gjithë Shqipërinë, nga Gjirokastra në Dibër e nga Juniku në Vuno. Kati përdhes, quajtur ndryshe edhe “burg” përdorej për bagëtinë, ndërsa kati i parë dhe i dytë për familjen. Në disa raste edhe katet e familjes ndaheshin sipas gjinisë: gratë në të parin dhe burrat - përfshi miqtë - në katin e sipërm.

Me funksion të dyfishtë social dhe ekonomik, kullat ishin zakonisht të bollshme për të siguruar hapësira të mjaftueshme për familjet e mëdha që banonin në to, si dhe për gjënë e gjallë. Përgjithësisht kati përbëhej nga një hapësirë/dhomë e vetme, ndërsa ndarja e katit në dy dhoma me një korridor dhe shkallë të brendshme në mes është praktikë e 70 viteve të fundit.

Kullat i janë nënshtruar herë pas here ndryshimeve të brendshme dhe të jashtme.

Ndryshimet e jashtme më të shpeshta kanë qenë: rritja e këndit të çatisë, nxjerrja e dritareve në çati (baxhat), si dhe përmirësimi i teknikës së punimit të materialeve të ndikuara nga modeli që solli në fshat ndërtimi i kishës së Shën Gjonit më 1892. Ndryshim tjetër, kryesisht prej aksionit të Higjenizimit46) të ndërmarrë pas Luftës së Dytë Botërore (LBD), ishte heqja në masë e krevetëve, si dhe zmadhimi i dritareve.

Shënime: 1) “Light and Shadow: Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, Michael L. Galaty, Ols Lafe, Wayne E. Lee, and Zamir Tafilica, 2013 2) “Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, Selami Pulaha, 1974.

53

3) Në hartën e vitit 1688 françeskani venecian Vincenzo Cornelli e shënon fshatin me fjalët “Thethi gia ville”, ndërsa hartografi austriak, kolonel Fedor Karaczay e shënon Thethin në hartën e tij të vitit 1842 me fjalët “Tzedzi”. Që prej vizitave të dokumentuara të Johann Georg von Hahn më 1858, të Edith Durham dhe Franz Baron von Nopcsa në fillim të shekullit XX, si dhe të gazetares amerikane Rose Wilder Lane, Dukagjini dhe në veçanti Thethi ishte një magji për udhëtarët.

4) Shkolla e parë në Theth u hap më 1917 nga prifti i fshatit, Shtjefën Gjeçovi.

5) “Etnografia shqiptare, 1”, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, 1962 6) “Hylli i Dritës”, Nr. 9, Shtator 1932 7) “Eine Bergfahrt in das nordalbanische Gebirge”, Georg Heinsheimer, Egon Hofmann, Heinrich Schatz, 1931 8) “Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist”, 1, 2, 3, 4, 5, 6, Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, 2014, 2015, 2016, 2017 9) “Alpinizmi ynë”, Kozma Grillo, 2009 10) Po aty.

11) “Dukagjini”, Zef Gjeta, 2008 12) “Tourist Guidebook Of Albania”, Albtourist, 1969 13) “Albanien. Kunst und Kultur im Land der Skipetaren”, Guntram Koch, 1989 14) Në vitin 1989, Posta Kufitare e Thethit kishte 24 ushtarë.

15) Gëzim Myftar Uruçi: Kontribut për bibliografinë e speleologjisë në Shqipëri. Shkodra në Shekuj, 2004 16) “Alpinizmi ynë”, Kozma Grillo, 2009 17) “Dukagjini, rrugëtim në gjenezë”, Luigj Shyti, 2014 18) “A Passion for Theth. Albania’s Rugged Shangri-La”, Robert Elsie, Gerda Mulder, Herman Zonderland, 2014 19) Në “Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, Selami Pulaha, 1974, vendbanimi shënohet me fjalën “Fusha”.

20) “Ligji i maleve shqiptare. Nga Relacionet e Misionit Shëtitës Jezuit në Shqipëri 1880-1932”, Giussepe Valentini, 2007 21) “Po Albaniji: dojmovi s puta”, Lovro Mihačević, 1911 22) “Vatikani dhe Arbëria 1700-1922”, Gjergj Gashi, 1998 23) “The project of Shala Valley of 2005”, Galaty M., Lafe O., Tafilica T., Lee W., Mustafa M., 54

Watkinson Ch., Young A., 2006 24) “Alpinizmi ynë”, Kozma Grillo, 2009 25) Po aty.

26) “Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal të Alpeve Perëndimore”, Nevila Dibra, 2008 27) “The project of Shala Valley of 2005”, Galaty M., Lafe O., Tafilica T., Lee W., Mustafa M., Watkinson Ch., Young A., 2006 28) “Albanees bergdorp leest “de herberg met het hoefijzer”, Gerda Mulder, 2007 29) “Arritjet në turizmin malor në Shkodër dhe zhvillimi i tij në të ardhmen”, Sadije Bushati, 2013 30) Po aty.

31) Intervista me banorët e zonës, Korrik 2018 32) Intervista me banorët e zonës, Qershor 2017 33) Administrata e Zonave të Mbrojtura Shkodër, 2017 34) “Gjeografia e Shqipërisë”, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, 1991 35) VKM Nr. 676,datë 20.12.2002, “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”, përfshin edhe këto monumente në zonën e Thethit dhe përreth: Ujëvara e Thethit, Pragu i Kaprreit, Shpella e Thethit, Cirku i Gropës së Bukur së Jezercës, Burimet e Shtarzës, Liqeni i Jezercës, Pisha Flamur e Qafës së Pejës, Burimet e Okolit -Theth, Shpella e Majës së Arapit, Liqeni i Pejës, Kanioni i Grunasit, Portat e Shalës etj.

36) Andrea Pieroni “Local plant resources in the ethnobotany of Theth, a village in the Northern Albanian Alps”, Università degli Studi di Scienze Gastronomiche, Piedmont, Italia, 2008 37) “Light and Shadow: Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, Michael L. Galaty, Ols Lafe, Wayne E. Lee, and Zamir Tafilica, 2013 38) “Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485”, Selami Pulaha, 1974, fq. 150.

39) “Udhëtime nëpër Ballkan”, Franca Baron Nopça, 2007 40) “High Albania and its costums in 1908”, Edith Durham, 1910 41) “Banesa fshatare e Shqipërisë veriore”, Pirro Thomo, 1979 42) “Mountain of Giants, a racial and cultural study of the North Albania mountain Gheghs”, Carleton S. Coon, 1950, fq. 13-15 43) “High Albania and its cosums in 1908”, Edith Durham, 1910 44) “Majat e Shalës”, Rose Wilder Lane, 2004 45) “Albanien: Bauten, Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Dr. Ferencz Nopcsa, 1925 46) Në referatin “100 vjet arsim dhe kulturё nё Dukagjin”, 2017, Luigj Shyti shkruan se aksioni “Ta 55

Fig. 8 Theth, 1952

56

57

bёjmё fshatin tё pastёr si uji i bjeshkёve dhe tё bardhё si bora e maleve tona”, njohur shkurt si Higjenizimi, u shpall në shkollën e Thethit më 12 Korrik 1967, me synim realizimin e ndryshimeve në mënyrën e jetesës së malësorëve. Gjatë këtij aksioni u kryen pastrime dhe sistemime të rrugëve, shtigjeve dhe oborreve, si dhe instalime elektrike. Po ashtu u bënë edhe ndërhyrje radikale në higjenizimin e ambienteve të brendshme të banesave, si dhe u zmadhuan dritaret.

Mirëpo nga intervistat e viteve 2017-2018 për realizimin e “Udhëzuesit të Trashëgimisë Ndërtimorë në Theth”, banorët vendas i thanë grupit të punës se gjatë kjo periudhë përkon me heqjen e mjaft kreveteve të kateve të para. Bagëtitë u hoqën nga kati përdhes i banesës dhe për ta u ndërtuan stalla në afërsi të kullave, ndërsa kreveti që shërbente për të hyrë në katin e parë, doli jashtë funksionit. Në vend të tij, u ndërtuan shkallë të brendshme dhe pas sistemimit të katit përdhes, në banesë mund të hyje nga dera që dikur shërbente për gjënë e gjallë. Disa prej këtyre dyerve u lanë aq të ulëta sa ishin e disa të tjera u lartësuan, ndërsa dyert e katit të parë që më herët shërbenin për të hyrë në banesë, u mbyllën në mjaft raste.

58

Fig. 9 Theth, 2017

3. Arkitektura lokale (status quo) 3.1. Ansambli arkitektonik Jeta e vështirë dhe izolimi nga dimrat e gjatë për rreth 6 muaj në Theth kanë kushtëzuar organizimin e shërbimeve bazike të familjes brenda një sipërfaqe 300-800 m² në formën e ansamblit arkitektonik (Fig. 9). Varësisht prej madhësisë së familjes dhe strukturës sociale, ansamblet arkitektonike mund të klasifikohen në dy grupe: ansambël për një familje (një kullë), si dhe grupim ansamblesh që përmbajnë disa familje (disa kulla), ku pjesëtarët janë të së njëjtës vllazni. Kjo ndodhte kryesisht kur një familje kishte shumë trashëgimtarë meshkuj dhe vëllezërve u ndahej tokë për të ndërtuar kullat e tyre.

Ansamblet arkitektonike, të cilat gjenden edhe në vendbanime të tjera të veriut të Shqipërisë, kanë tërhequr edhe më herët vëmendjen e studiesve të arkitekturës dhe jo vetëm. Kështu, në studimin “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, F.B. Nopsca1), e trajton ansamblin arkitektonik me fjalët shtëpi të kombinuara “Kombinierte Hauser”. 60 vjet më vonë, P. Thomo në “Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore”2) i referohet me “grupimet e ndërtimeve të familjes”, ndërsa në “Light and Shadow”3) emërtohet “kompleksi i shtëpisë” (house compound).

61

Skica 1 AnsambĂŤl arkitektonik

3.1.a. Vendndodhja, format, përmasat Ansambli arkitetktonik përgjithësisht është i ndërtuar në pozicione strategjike që mundësojnë perspektiva shikimi me qëllim vëzhgimin e të gjithë luginës për të kontrolluar lëvizjet e udhëtarëve të paktë në zonë.

Forma e ansamblit arkitektonik është e çrregullt varësisht prej terrenit dhe kufirit të pronësisë. Duke qenë se Thethi shtrihet në një terren mjaft të thyer, edhe sipërfaqja e tokave të bukës është e kufizuar. Secila familje ka tokat e veta, sipërfaqja e të cilave varion nga 1000m² deri në 5000m². Kësisoj, hapja e tokave të bukës është përqëndruar kryesisht përgjatë luginës së lumit të Thethit (degë e Lumit të Shalës) dhe në pjerrësi të shpateve më të buta të maleve, veçanërisht pranë përrejve për të siguruar vaditjen e tyre.

3.1.b. Elementët përbërës Ansambli arkitektonik është një volum formash shumë të ulëta njerëzore, të harmonizuara me materiale organike e ngjyra të natyrës (Ski. 1). Në qendër të ansamblit arkitektonik ndodhet kulla, ndërsa përreth saj ngrihen një mori objektesh të formave, përmasave, materialeve dhe funksioneve të ndryshme.

Sa më e pasur familja, aq më të lartë ishte kulla. Më të mëdhatë kishin disa ambiente: dhomën e zjarrit, të fjetjes, si dhe të miqve.

Rreth 50m larg kullës ngrihet tbani i bagëtive (stalla), një ndërtesë guri me mblojë dërrase e cila shërben për strehimin e gjësë së gjallë (Fig. 10). Kjo ndërtesë iu shtua ansamblit në fund të viteve ‘60-të, kur bagëtitë u nxorën nga kati përdhes i kullës. Stallat janë përgjithësisht 1K, por hasen edhe me 1,5K në terren të pjerrët. Skema e ndërtimit është e njëjtë, me mure guri të 63

Fig. 10

Fig. 11

trasha deri në 40cm dhe me mblojë prej dërrasash pishe.

Elementi kufizues i ansamblit është gardhi (Fig. 71, fq. 136), i cili mund të jetë me thupra, me hunj, me mur guri të thatë, me shkurre (në më pak raste), me tela, e madje edhe me beton (rasti i gabuar), si dhe me kombinime të këtyre materialeve. Gardhet janë të dendura për të penguar kalimin e kafshëve që mund të dëmtojnë kulturat bujqësore, apo edhe lulet. Pjesë e gardhit është edhe kapërcelli, një shkalle dyshe e bërë me hunj ose dërrasa në të dyja anët e gardhit, e që shërben për për të kaluar njerëzit (Fig. 75, fq. 139).

Gjatë dimrit bagëtitë mbahen në stallë, ndërsa në verë ngrihet vatha - një gardh thuprash me formë parafërsisht rrethore me 2R mbi 10m, për t’i lënë bagëtitë jashtë, e njëkohësisht pa dëmtuar të mbjellat (Fig. 13).

Koshi i drithit (ndryshe koçeku) ndërtohet me thupra dhe ka plan drejtkëndor përafërsisht 0,7mx2,5mx2m, i ngritur nga toka me këmbë rreth 0,4m (Fig. 11). Çatia është tipologji më vete (shih Tipologjitë e çatisë te Shtojca 9.3. Karta e çatisë 1) dhe përbëhet prej të njëjtit material. Koshi shërben për depozitimin e ushqimit të bagëtive (misrit), i cili merret nga një derëz e vockël poshtë tij. Mbushja e koçekut me misër realizohet përmes dy dyerve me hapje të jashtme, në fasadën ballore.

Për nga format dhe ngjyrat, mullarët e sanës janë një element kompozicional 64

Fig. 12

Fig. 13

mjaft tërheqës në çdo peizazh rural, e sidomos për ansamblin (Fig. 14).

Meqenëse bari i thatë (kryesisht jonxhë) është ushqim i depozituar për dimër, shpesh mullarët rrethohen me një gardh të lehtë thuprash për ta mbajtur atë larg bagëtive. Vendi apo “ena” prej druri ku ushqehet bagëtia quhet grazhd, ndërsa uji i shërbehet në një tjetër “enë” që quhet lug.

Për të siguruar ndenjën e ftohtë të dimrit, familja siguron edhe drutë të cilat stivohen në oborr, jo shumë larg shtëpisë që të jetë sa më lehtë marrja e tyre gjatë dimrit.

Koteci i pulave dhe kolibja e qenit janë gjtihashtu prej druri dhe ndodhen shumë pranë shtëpisë.

Pjesë e ansamblit është edhe qoshja e ndejés për familjen. Ai përbëhet nga stolat dhe tavolina, të bëra në mënyrë artizanale më cungje e hunj, kryesisht nën hijen e pemëve frutore (Fig. 12).

Në shumë ansamble gjen hambarë për veglat e punës, të sajuar me dërrasa qoftë në strukturën mbajtëse, qoftë në mblojë, etj. Shpesh aty depozitohet edhe bari i thatë, për ta mbrotjur nga rreshjet.

Duke qenë se flora e zonës shquhet për biodiversitetin, ajo ofron mundësi për bletarinë. Prandaj në shumë raste, pjesë e ansamblit janë edhe kosheret e bletëve. Po ashtu, pjesë e tij janë pemët frutore, si: arra, mani, kumbulla, 65

Fig. 14

Fig. 15

hardhia, qershia, molla etj, si dhe lulet zbukuruese e hera-herës ndonjë perime.

Tokat e bukës ndodhen kryesisht rreth e rrotull ansamblit. Sikurse u tha më lart, ato janë të pakëta, sepse terreni i vështirë nuk e favorizon përftimin e tyre.

Tualetet kanë qenë përgjithësisht jashtë shtëpisë, kjo për shkak të higjenës nga mungesa e kanalizimeve. Ato përbëheshin nga një ndërtim mjaft të thjeshtë me dërrasa, 1mx1mx1,7m dhe vendoseshin rreth 10-12m larg kullës (Fig. 15).

3.2. Llojet e ndërtesave Prej shekujsh, banorët e Thethit kanë ndërtuar e rindërtuar vazhdimisht shtëpitë e tyre për strehim, në përputhje me nevojat dhe ndryshimet socioekonomike. Rritja e anëtarëve të familjes dhe së fundmi, rritja e numrit të vizitorëve nga zhvillimi i sektorit të turizmit, kanë nxitur ngritjen e ndërtimeve të reja në zonë dhe përshtatjen e ndërtimeve aktuale për akomodimin e sa më shumë mysafirëve.

Nga shqyrtimi i arkitekturës në Theth, dallohen dy grupe të mëdha ndërtesash, respektivisht sipas funksionit: a) ndërtesa private me funksion banim, dhe b) 66

ndërtesa publike me funksione si, fetare, edukuese, shërbim ushqimor etj. a) ndërtesa private 1. Monumentet e kulturës, 2. Kulla të vjetra (tradicionale) dhe kulla të reja (jotradicionale), 3. Kulla të restauruara (tradicionale/jotradicionale), 4. Kulla të braktisura / të shkatërruara b) ndërtesa publike 1. Shkolla, kisha, mullinjtë, qendra e informacionit turistik, etj.

3.2.a. Monumente kulture Aktualisht Thethi është Qendër Historike e Mbrojtur dhe përmban të regjistruara 4 monumente kulture, që nënkupton objekte me status të veçantë mbrojtjeje.

Tre prej këtyre monumenteve janë kulla, ndërsa i katërti është vendbanimi prehistorik i Grunasit. Një prej tre kullave monumente kulture vazhdon të përdoret për banim, ndërsa dy të tjerat jo. Pritet që pas përgatitjes së dosjes përkatëse, edhe Kisha e Thethit të përfshihet në listën e monumente të kulturës..

Kulla e Lulash Keçit4) (Fig. 16) është shpallur monument kulture më 10.6.1973.

Kjo banesë e tipit kullë me çardak, 2K, me çati dyujëse dhe mblojë dërrase, është ndërtuar në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe gjendet në lagjen Ulaj. Me sipërfaqe170.1m2, ajo shkon deri në 7.15m lartësi. Karakteristikë e saj është ndërtimi mbi një shkëmb të lartë - si pikë strategjike prej ku vrojtohet e gjithë lugina. Sikurse edhe në rastin e një kulle tjetër, banorët thonë se shkëmbi është zgjedhur për të kursyer tokën e pakët të bukës5). Muret e katit përdhes kanë trashësi 70-80cm, ndërsa ato të katit të parë 50-60cm. Edhe pse e marrë në mbrojtje nga shteti, që prej dekadash, kati i saj përdhe vazhdon të strehojë bagëti 67

Fig. 16 Kulla e Lulash Keรงit, 1952

68

duke ruajtur kështu funksionin e dikurshëm, ndërsa kati i parë, i përbërë nga oda e zjarrit dhe ajo e miqve, është streha e pak objekteve të mbetura nga nga Muzeu Etnografik i Dukagjnit. Megjithatë më i veçanti mbetet çardaku, sepse në të gjithë Thethin, kjo është e vetmja kullë që e ka ruajtur këtë element arkitektonik.

Banesa e Ndue Mark Kolës6) (Fig. 17) njohur sot si Kulla e Ndue Praçës, gjendet në lagjen Gjeçaj. dhe daton rreth fundit të gjysmës së parë të shekullit XIX. Paraqet një kullë 3 katëshe, me çati piramidale (në mënyrë të gabuar aktualisht është mbuluar me llamarinë të kuqe). Kjo kullë me lartësi 10m dhe sipërfaqe 138,7m2 është shpallur monument kulture më 10.6.1973. Ka mure të trasha guri me gjërësi nga 70-80 kati përdhes deri në 50-60 katet e sipërme, si dhe tavane e dysheme druri. Fasada ballore e kullës ka dy krevete. I pari ka shërbyer dhe vazhdon të shërbejë për hyrje në katin e parë të banimit kur kati përdhes, aktualisht i përshtatur si kuzhinë shërbente për strehimin e bagëtive, ndërsa tjetri luan rolin e një ballkoni.

E ndërtuar në mesin e shekullit XIX, kulla e Zef Koçekut7) (Fig. 18) ndodhet në lagjen Kolaj. Ka tre kate, çati dyujëse me dërrasë (furde) pishe, mure të trasha guri, ngrihet në 10,45m lartësi dhe ka një sipërfaqe prej 107,2m2. Monument kulture që më 18.12.1987. Edhe kjo kullë është ndërtuar në shkëmb dhe karakteristikë e saj është planimetria katrore, si forma më fillestare e ndërtimeve në Theth.

Hyrja kryesore ndodhet në katin përdhes. Me katin e parë dhe të dytë komunikohet përmes shkallareve të drunjta. Secili kat ka vetëm një dhomë të madhe. Si të gjitha kullat e tilla, edhe ajo ka dysheme dhe tavane dërrase, me përjashtim të katit të sipërm, i cili nuk ka tavan. Nga të katër fasadat ka frëngji. Sot, kulla është e pabanueshme dhe është një ndër atraksionet më të mëdha për vizitorët..

Që prej 19.5.2009, monument kulture është gjithashtu edhe Vendbanimi Prehistorik i Grunasit8) (Fig. 73), i zbuluar nga gërmimet e ekspeditës arkeologjike 69

Fig. 17 Kulla e Ndue Mark KolĂŤs, 2018

70

Fig. 18 Kulla e Zef Koรงekut, 2017 71

Fig. 19

Fig. 20

shqiptaro-amerikane në vitin 2005. Qeramika e gjetur në brendësi të sipërfaqes prej rreth 9812 m², nga arkeologët është konsideruar e i përket shekullit VIII p.e.s. Brenda perimetrit prej mbi 600m, ngrihen tarraca me gurë të përmasave 1,3x1,45x1m, ndërsa ndërtesa më e ruajtur ndodhet në të majtë të hyrjes së vendbanimit. Hyrja e saj ka gjerësi 3,4m, ndërsa muret e saj ekzistojnë ende në lartësinë 1,4m.

3.2.b. Kulla të vjetra dhe të reja (tradicionale dhe jotradicionale) Në zonë gjenden ndërtesa të vjetra (tradicionale), që e kanë ruajtur tërësisht autenticitetin vetëm sepse nuk janë restauruar pas viteve ’90-të. Mungesa e mirëmbajtjes i ka shtyrë në degradim, prandaj duhet ndërhyrë sa më shpejtë.

Ndërtesat e reja (jotradicionale) janë shtuar shumë 10 vitet e fundit për shkak të rritjes së kërkesës turistike. Mospasja e dokumenteve të pronësisë nuk i lejon banorët që të procedojnë me leje të rregullt ndërtimi, duke i detyruar ata të ndërtojnë ilegalisht. Ky presion i bën mjeshtrat që të ndërtojnë në kohë rekord, nga frika e kontrolleve institucionale. Kështu ata punojnë pa standarde, me teknika bashkëkohore që nuk respektojnë aspak arkitekturën tradicionale dhe 72

Fig. 21

Fig. 22

qe dëmtojnë tërësisht peisazhin kulturor të vendbanimit të Thethit.

Tradicionale Fig.19. Madhësia dhe forma e çatisë respektojnë modelin tradicional të mblojës dyujëse me dërrasa (furde) pishe. Muratura mbajtëse është prej guri dhe ruan lartësinë optimale të banesës 2K, dritaret prej druri janë të vogla. Banesa gjendet në harmoni me mjedisin dhe në qendër të një ansambli arkitektonik.

Fig.20. Volumi i ndërtesës është në harmoni me tipologjinë e arkitekturës tradicionale në zonë, me çatinë prej dërrasash (furde) prej druri pishe, muratura e gurit dhe dritaret prej druri. Banesa gjendet në harmoni me ansamblin arkitektonik dhe peisazhin kulturor të lagjes ku ndodhet.

Jotradicionale Fig.21. Ndërtesë 5-katëshe që kapërcen standardin prej 2-3 katesh. Struktura mbajtëse është beton arme dhe muraturë tulle, në vend të murit prej guri.

Fasada është e suvatuar, ka dritare duralumini të cilat nuk respektojnë aspak tipologjitë e dritareve prej druri, më të vogla në madhësi dhe jo me prag prej mermeri. Çatia duhet të jetë e mbuluar me furde druri, jo me llamarinë.

Fig.22. Ndërtesë me strukturë beton arme e muraturë tulle, që nuk respekton 73

Fig. 23 Theth, 2017

74

75

Fig. 24

Fig. 25

traditën e muraturave prej guri. Fijet e hekurit janë lënë për të hedhur katin tjetër, ndërtesa është me tarracë, ndërkohë që duhet të jetë e mbuluar me çati prej druri. Kati përdhe ka dritare të mëdha, që nuk respektojnë raportet a/b.

Fig. 23. Një ndërtesë e vjetër përballë një të reje është një model kontradiktor në volum, çati dhe materialet e përdorura.

Jotradicionale Fig.24. Vetë volumi i ndërtesës është tërësisht jashtë çdo standarti të arkitekturës tradicionale në zonë: dy çati dyujëse në simetri të lidhura me pasarelë. Ngjyra e ndërtesës është jeshile e ndezur, krejtësisht jo tradicionale. Dritaret janë të mëdha dhe aspak në harmoni me fasadën. Ndërtesa nuk është aspak e sistemuar brenda peisazhit kulturor të zonës.

Fig. 25. Elementi që të bie në sy direkt nga një distancë mjaft e largët mbeten dritaret me vetrata të stërmëdha xhami, me harqe prej duralumini dhe me ritëm të shpeshtë në fasadë. Ato nuk respektojnë aspak arkitekturën tradicionale të zonës dhe nuk qëndron në harmoni me peisazhin kulturor.

Tradicionale Fig.26. Monument kulture që simbolizon tipologjinë më të vjetër të kullës me plan 76

Fig. 26

Fig. 27

në formë katrore, 3-katëshe. Ndërtimi i kullës në një shkëmb e sjell në harmoni me peisazhin. Forma e çatisë është dyujëse, e mbluar me furde pishe. Tipari më i veçantë i këtij objekti mbesin frëngjitë, pasi në të gjitha anët ka të tilla.

Fig.27. Ndërtesa ruan raportin e volumit arkitektonik dhe çatinë me formën më të zakonshme që gjen në zonë, dyujëse me thyerje anësore. Mbloja është prej dërrasash (furde) pishe dhe murature mbajtëse guri. Dritaret respektojnë madhësinë dhe materialin (drurin).

3.2.c. Kulla të rikonstruktuara Disa kulla të vjetra janë restauruar e përshtatur në funksion, duke u kthyer në bujtinë. Ato nuk janë restauruar me projekte e profesionistë restauratorë, prandaj kanë shumë elementë jotradicionalë dhe më pak tradicionalë.

Fig.28.

Tradicionale. Pavarësisht se ndërtesa është përshtatur nga banesë në bujtinë, ajo ka ndryshuar funksionin, por jo formën në plan dhe volume. Muratura mbajtëse është prej guri dhe dritaret janë në përmasa standarde. Ndërtesa ndodhet brenda një ansambli arkitektonik: stalla e kthyer në depo, koteci i pulave, kolibja e qenit, 77

Fig. 28

Fig. 29

pemët frutore, tokat në krah të kullës të mbljella me perimet e stinës, si dhe gardhet me dru që rrethojnë tërë hapësirën përreth e shtigjet që e lidhin me kullat e fqinjve.

Jotradicionale. Forma e çatisë është ruajtur pjesërisht, për shkak të anës trekëndore të murit për dy dhomat në katin e dytë. Materiali i çatisë është druri, por i lyer me materiale që përfshijnë ngjyrosës e që nuk respektojnë traditën.

Fig. 29.

Tradicionale. Ndërtesa e ka ruajtur formën arkitektonike në plan e lartësi. Madhë­ sitë dhe format e dyerve dhe dritareve janë si dikur, si dhe me material druri. Çatia ruan madhësinë dhe formën piramidale, por jo materialin me të cilin është mbuluar.

Kulla ndodhet në harmoni më peisazhin rrethues, si tokat e papunuara etj.

Jotradicionale. Ndërhyrja në fugat e fasadës me muraturë guri është mjaft e ashpër dhe nuk ka ruajtur madhësinë dhe ngjyrën e fugaturës. Materiali i çatisë është fletë metalike, jo furde me dru pishe. Ngjyra e saj është violet, jo gri. Kopshti nuk ka pemë frutore për të bërë hije dhe oborri është plot me çakëll dhe pa gjelbërim.

Fig.30.

Tradicionale. Ndëtesa është përshtatur në bujtinë, duke lënë vetëm një derë hyrëse dhe duke shfrytëzuar hapësirën e dhomave. Kulla ka ruajtur formën 78

Fig. 30

Fig. 31

arkitektonike në plan dhe lartësi, si dhe formën, madhësinë e materialin e dritareve. Madhësia e çatisë nuk ka ndryshuar dhe element i veçantë mbeten baxhat që kanë ruajtur formën e madhësinë, pavarësisht se të pakta në numër.

Jotradicionale. Mbloja është bërë me llamarinë të kuqe, e cila nuk ruan as standardin e materialit prej druri pishe, as ngjyrën gri që marrin furdet. Muratura prej guri është punuar me fugaturë të gjerë, të bardhë e cila nuk respekton llojin e punimit në zonë.

Fig.31.

Tradicionale. Shtëpia është përshtatur në bujtinë dhe ruan formën në plan, por jo në volumetri. Muratura e gurit është gdhendur me mjeshtri - sidomos këndet.

Dritaret janë të punuara prej druri dhe me korniza guri të latuara. Portali i derës është prej guri me hark prej 6 gurësh me reliev. Ambienti rreth kullës është shumë tërheqës, i sistemuar me kopësht dekorativ, me lule zbukuruese e pemë frutore.

Jotradicionale. Ngritja e ndërtesës në lartësi me 3 kate dhe 2 kate nënçati shkel rregullin e lartësive të kullave, prandaj ajo nuk rri në harmoni me peisazhin. Çatia është me furde druri, por forma nuk qëndron për shkak të trekëndësisht në qendër. Forma e baxhave nuk respekton autenticitetin e tyre. Dritaret kanë shumë ritëm.

79

Fig. 32

Fig. 33

Fig. 32.

Tradicionale. Ndërtesa është e braktisur, megjithatë ruan autenticitetin e saj.

Shtëpia është në gjendje të mirë, me muraturën prej guri, madhësinë e formën tradicionale të çatisë, si dhe dritaret e dyert prej druri. E tërë kulla ruan unitetin e ngjyrës gri, që harmonizohet natyrshëm në të gjelbërtën e peisazhit rrethues.

Jotradicionale. Materiali i çatisë është prej eterniti, i cili është mjaft i dëmshëm për shëndetin. Kopshti është i braktisur dhe plot zhavorr, pa gjelbërim.

Fig. 33.

Tradicionale. E përshtatur në bujtinë, ndërtesa ruan formën arkitektonike në plan dhe volumetri. Restaurimi s’ka prekur lartësinë, fasadat me muraturë guri, e as formën e çatisë. Dritaret ruajnë madhësinë përveç atyre të katit përdhes.

Kornizat e dritareve janë me gur të latuar, portali i derës është me hark prej 6 gurësh me reliev dhe simbolika. Kreveti është element mjaft i veçantë i fasadës ballore.

Jotradicionale. Oborri i shtruar me material dhe formë jotradicionale. Gardhet janë punuar me dru dhe hekur, e ky i fundit nuk është karakteristik. Materiali mbulues i çatisë është industrial dhe me ngjyrë të kafenjtë në të kuqe. Ambienti në krah është prej të njëjtit material, gjë që mund të zëvendësohej me dru, gardh etj.

80

Fig. 34

Fig. 35

Fig. 34.

Tradicionale. Ndërtesa është e braktisur, megjithatë ajo ende ruan formën arkitektonike dhe atë të çatisë. Oborri përreth ka karakter të gjebër dhe plot larmi në bimësi. Muratura prej guri është karakteristikë e zonës.

Jotradicionale. Materiali dhe ngjyra e çatisë nuk respektojnë traditën e arkitekturës në zonë.

Fig.35.

Tradicionale. Ndërtesa është restauruar dhe përshtatur në bujtinë duke ruajtur rigorozisht raportet mes lartësisë dhe planit, formën e çatisë dhe nënçatisë.

Muratura e gurit dhe dritaret prej druri janë ruajtur. Kopështi i gjelbër me pemë frutore, me një ndërtesë të vogël prej druri në anë, koliben dhe gardhet prej druri krijojnë ansamblin karakteristik arkitektonik.

Jotradicionale. Dritare kanë humbur raportin e brinjëve a/b. Baxhat e nënçatisë nuk respektojnë formën e tyre tradicionale. Mbloja është material industrial larg ngjyrës gri që kanë furdet me dru pishe.

81

Fig. 36 Okol, Theth, 2017

82

Fig. 37

Fig. 38

3.2.d. Kulla të braktisura Ikjet e familjeve brenda ose jashtë vendit prej izolimit të gjatë në dimër dhe për jetë më të mirë, janë shkaqet kryesore të braktisjes së kullave. Familjet e migruara brenda (kryesisht Shkodër dhe Tiranë) kthehen gjatë Maj-Tetorit9) për të hapur shtëpitë dhe për t’u marrë me turizëm. Familjet e ikura jashtë nuk vijnë më, pasi kanë ndërtuar jetë të re dhe e gjejnë pa interes investimin apo kthimin.

Thuajse në të gjitha rastet, investimet në bujtina janë kryer nga banorët, të cilët si sipërmarrës kanë braktisur shtëpitë e vjetra, duke ndërtuar të reja, sepse restaurimi dhe rifunksionalizimi kushton. Në disa raste ata e kanë vlerësuar autenticitetin e kullave të vjetra dhe i kanë restauruar. Ndërkaq, shumë shtëpi janë braktisur tërësisht. Nga analiza, konstatohen tre grupe ndërtesash të braktisura: 1. Të braktisura, por në gjendje funksionale (Fig.37), 2. Të braktisura gjysmë të shkatërruara (Fig. 36), 3. Të braktisura dhe të shkatërruara deri në rrënim të plotë (Fig.38).

3.2.e. Ndërtime publike Mbi 95% e ndërtimeve në Theth janë në pronësi private, pra me funksion banim/ akomodim dhe pjesa tjetër janë në pronësi publike me funksion edukues, shërbim 83

Fig. 39

shëndetësor, ekonomik, fetar. Këto të fundit janë të mirëmbajtura, por në disa raste edhe jo. Në më të shumtën e rasteve janë ruajtur standardet e arkitekturës tradicionale përmes volumit arkitektonik, formave të çative dhe materialeve.

Jotradicionale Fig.39. Mulliri i Grunasit praktikisht është vetëm një gërmadhë. Ai gjendet pak metra poshtë Ujëvarës së Grunasit dhe prej tij kanë mbetur vetëm lugu, një pjesë e muraturës me gur të thatë, si dhe disa furde të çatisë. Brenda dallon koshi, ndërsa guri i sipërm është zhdukur, mirëpo mund të ketë edhe pjesë të tjera përbërëse, të mbuluara nga rrënojat.

Fig.40. Suvatimi dhe ngjyra e fasadës së shkollës së Thethit nuk e respekton traditën e ndërtimeve në zonë.

Fig.41. Qendra e vizitorëve (Qendra e Informacionit Turistik) ka shumë beton në oborr dhe qas forma shumë moderne për stilin e ndërtimit në zonë.

Tradicionale Fig.42. Kisha ka ruajtur mjaft mirë format arkitetonike, edhe pse është përshtatur për qendër mjekësore10) gjatë totalitarizmit. Çatia e alternuar mes asaj piramidale dhe konike është e mbuluar me furde pishe. Baxha e ruajtur si para viteve ’30-të.

84

Fig. 40

Fig. 41

Shënime: 1) “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Franz Baron Nopsca, 1925 2) “Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore” Thomo Pirro, 1984 3) “Light and Shadow -Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania”, Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., 2013 4) Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 45, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 2014 5) Intervista me banorët e zonës, Kolaj, 2017 6) Kartelë për trashëgiminë kulturore të paluajtshme, Nr. Skede 46, Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër, 2018 7) Po aty, Skeda nr. 131, 2014 8) Po aty, Skeda nr. 145, 2018 9) Intervista me banorët e zonës, Nikgjonaj, 2017 10) Kjo e dhënë konfirmohet nga harta Thethi në Sistemin e koordinatave shtetërore, Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë, 1986 (shih fq. 26-27); shkrimet e kohës, si dhe intervistat me banorët e zonës , Stakaj (2017).

85

Fig. 42 Theth, 1921

86

Fig. 43 Stakaj, Theth, 2018

88

4. Propozime dhe rekomandime Pas analizës së detajuar të peisazhit kulturor në përgjithësi dhe ndërtesave në veçanti në kapitujt e deritashëm, përfundimi logjik është se “Udhëzuesi mbi Trashëgiminë Ndërtimore në Theth” mund të shërbejë si manual këshillues për vendbanimin, në mënyrë që pasuria e tij arkitekturore të ruhet, të mirëmbahet dhe të zhvillohet. Propozimet dhe rekomandimet e kapitullit në vijim, të përgjithshme dhe të detajuara, synojnë ruajtjen e një ekuilibri favorizues ndaj arkitekturës tradicionale te ndërtimet të reja. Në momentin kur këto ndërtime sa vijnë e sofistikohen për t’iu përgjigjur kërkesave në rritje të vizitorëve, mjaft elementë përbërës të ansamblit arkitektonik, si tbani i bagëtive, koshi i drithit etj, po zhduken nga peizazhi kulturor i Thethit nga pamundësia e rifunksionalizimit të tyre, sepse duke u marrë vetëm me turizëm, vendasit rrezikojnë ta braktisin mbarështimin e bagëtive dhe punimin e tokës. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për elementët thelbësorë të vetë kullës, si dyert, dritaret e sidomos kreveti, të cilët po ndryshojnë në mënyrë drastike në përmasa, forma dhe materiale ndërtimi. Për të parandaluar apo zbutur këto efekte negative të modernizimit, duhet të mbahet në konsideratë: - peisazhi kulturor dhe sistemi i parcelave mbetet elementi kyç për zhvillimin, - struktura e fshatit me sistemin e rrugëve, tarracave, vijave të ujit, gardheve etj, - kulla, si vazhdim i arkitekturës tradicionale.

89

Skica 2

4.1 Kulla Nga forma katrore - bazike e ndërtimit të banesave, ajo ka evoluuar duke u shtuar në plan drejt formave të reja, për arsye të rritjes së nevojave për hapësirë banimi. Aktualisht në Theth dallohen katër forma kullash, për nga tipologjia e planimetrisë: a) forma katrore; b) forma drejtkëndore; c) forma “L”; d) forma “T”.

4.1.a. Plani katror Në më të shumtën e rasteve mbi planimetrinë në formë katrore (Skica 2, 3) ngrihet një kullë e lartë 2-3 kate me çati në formë piramidale, por edhe dyujëse.

Përgjithësisht, kjo formë kishte vetëm një ambient dhe në një kthinë komunikonte me shkallë të inkastruara ose edhe të lëvizshme druri. Lartësia e katit nuk shkon më shumë se 2,2m-2,6m. Përgjithësisht kur ishte 3K, kulla i përkiste një familjeje të pasur ose/dhe me shumë anëtarë.

Deri para Higjenizimit, kati përdhes (sipas vendasve1) “burgu/ nënahri”) shërbente për gjënë e gjallë, kati i parë (dikur2) “boja e midisme”) për banim, ndërsa kati i tretë (dikur3) “boja e sipërme”) i kullës rezervohej për miqtë.

91

Skica 3

Skica 4

4.1.b. Plani drejtkëndor Formë drejtkëndore (Skica 4, 5) është me e vonë se katrorja dhe u shfaq me funksionin e krijimit të një ndarje të brendshme mes ambienteve. Kullat me këtë formë planimetrie ishin të larmishme për nga numri i kateve, me nga 1, 2 e madje edhe 3 të tillë. Përgjithësisht kishin çati dyujëse, por hasen edhe çatitë katërujëse.

Në kullat me plan në formë drejtkëndore, hyrja bëhej përmes derës kryesore, ndërsa komunikimi nga kati në kat bëhej me ndihmën e shkallëve të lëvizshme prej druri, e më vonë nisën të integroheshinn shkallët e inkastruara në mur, po prej druri.

Sa i takon komunikimit brenda katit, ai ishte tepër i thjeshtë: prej dhomës kryesore kalohej në dhomën tjetër vetëm përmes një dere të vogël, sepse ndarja e ambienteve të brendshme me korridor në mes i përket kryesisht kullave të ndërtuara përpara mesit të shekullit të kaluar.

Skica 5 93

Skica 6

4.1.c. Plani në formë T Kullat me planimetri në formë “T” mund të konsiderohen me të avancuara, sepse pjesa “T” e shtuar prapa, shërbente si kafaz për shkallët me dy rampa, ose në raste më të rralla, si hapësirë për banim (Skica 6, 7).

Kjo tipologji arrin deri në 2-3 kate dhe kryesisht mbulohet me çati me katërujëse me anët tërthore jo të plota, duke krijuar një nënçati funksionale. Sipërfaqja e brendshme e fituar nga kjo formë planimetrie e kullës është shumë më e madhe se forma katrore e drejtkëndore.

Forma “T” në vetvete iu shtua kullave ekzistuese, apo edhe u shfaq në ndërtimet e Thethit sidomos pas fundit të viteve ‘60-të, kur sistemi totalitar, me pretekstin e përmirësimit të cilësisë së jetës, ndërhyri madje edhe strehimin e familjeve jo gjithmonë vëllazëri - në të njëjtën ndërtesë4). Gjithashtu ka patur raste kur në shtëpitë e të internuarve kanë banuar për vite të tëra familje të tjera5).

Skica 7 95

Skica 8

4.1.d. Plani në formë “L” Forma “L” u avancua edhe më tutje nga format e mëparshme, sidomos ajo katrore dhe drejtkëndëshe, pasi mori trajtën e banesës së bashkangjitur. Te kullat me planimetri në formë “L” dallohen dy hyrje kryesore, çka do të thotë se aty jetojnë dy familje (Skica 8, 9).

Kulla me plan në formë “L” arrin deri në 2-3 kate lartësi, ka çati me dyujëse ose edhe katërujëse, në anët tërthore jo të plota (sikurse në format drejtkëndore dhe “T”).

Kullat e kësaj tipologjie janë më të mëdhatë në krahasim me ato të formës katrore, drejtkëndore apo edhe “T”, sepse u ndërtuan për të përmbushur nevojat për strehim të familjeve me numër të madh anëtarësh. Mirëpo paradoksalisht sot, kur nevojat - tashmë për akomodimin e vizitorëve të shumtë - janë gjithnjë e në rritje, kullat me planimetri në formë “L” ndërtohen tepër rrallë6)!

Skica 9 97

4.1.e. Rekomandime (ansambli arkitektonik) • Nuk rekomandohet ndërtimi i kullës së re pa një ansambël arkitektonik, • Nuk rekomandohet zhdukja ose mosmirëmbajtja e ansamblit arkitektonik (për ekzistuesit), • Nuk rekomandohet ndërtimi i ansamblit arkitektonik në një terren të pasistemuar me tarracime, pa mbjellje pemësh që pengojnë erozionin apo rrëshqitjet e dherave, • Nuk rekomandohet betonizimi i shtëpisë në hapësirën rreth e rrotull saj brenda ansamblit arkitektonik, pasi kjo pengon depërtueshmërinë e ujërave dhe dëmton peisazhin kulturor, • Nuk rekomandohet ndërtimi i ansamblit duke humbur elementët e saj kryesor, si: stalla e bagëtive, koshi i drithit, mullarët e sanës, koteci, kolibja e qenit, vatha e bagëtive për sezonin veror, këndi i ndenjës me mobilim urban prej druri e lëndësh të ricikluara, kosheret e bletëve, pemët frutore, kapërcejt në shtigjet mes oborreve të shtëpive, gardhet me drunj, hunj, shkurre, tarracimet me gurë të thatë, hardhitë, parcela të vogla për tokë buke ose perime etj.

Edhe në rastet kur familja nuk mbarështon bagëti, ato mund të rifunksionalizohen për shërbime të tjera, si psh: stalla mund të jetë bujtinë, lavanteri, magazinë, mencë, kuzhinë gatimi etj. Koshi i drithit mund të shërbejë si një bufe me vetëshërbim, ose frigorifer, vend magazinim për paisjet e malit etj.

98

4.1.f. Rekomandime (kulla) • Nuk rekomandohet ngritja e ndërtesave në shtratin e lumit, për shkak të vërshimeve, • Nuk rekomandohet ndërtimi i strukturave me beton, • Nuk rekomandohet ndërtesa mbi 3 kate (në më të shumtën e rasteve kati i tretë duhet të jetë nënçati), • Lartësia e katit nuk duhet të jetë më shumë se 2,8m (hapësirë drite në kate e jo nënçati), • Format e planit të ndërtesës nuk duhet të jenë të rrumbullakëta, me harqe, forma të ngushta këndore ose forma të çrregullta). Rekomandohet të respektohen format klasike katrore, drejtkëndëshe, ‘T’ dhe ‘L’ dhe në ndonjë rast mund të alternohen, por pa deformuar raportet, • Nuk rekomandohet ndërtimi i volumeve me forma ekstravagante e moderne, • Nuk rekomandohen përdorimi i materialeve industriale e plastike në ndërtesë, si: dritare duralumini, punime allçie, veshje çatie me imitime industriale ose eternit etj, • Nuk rekomandohet që ndërtesa të jetë pa sistem mbrojtjeje kundër zjarri. Kjo për shkak se ndërtesat kanë jashtëzakonsisht shumë elemente druri dhe rrezikshmëria është e lartë, • Nuk rekomandohet që nyjet hidro-sanitare të jenë jashtë shtëpisë si dikur: ato duhet të integrohen brenda saj, • Nuk rekomandohen themelet prej betoni.

99

Fig. 44 Grunas, Theth, 2017

100

4.2. Fasada Si kudo e kurdo në të kaluarën, edhe në vendin tonë mënyra e ndërtimit varej kryesisht nga materialet që mund të merreshin nga mjedisi përreth vendbanimit7). Prandaj edhe banorët e Thethit i kanë ndërtuar shtëpitë e tyre prej guri.

Meqenëse çatitë janë mjaft të larta për shkak të këndit, ato përbëjnë 1/3 deri 1/2 pjesë të fasadës dhe ndërtohen me dru pishe, e cila me kalimin e kohës merr ngjyrën e gurit të muraturës, duke u harmonizuar kështu me natyrën.

Tradicionalisht, dritaret e kullave kanë qenë të vogla në madhësinë e frëngjive, mirëpo zmadhimi i tyre, i bërë deri në LDB në mënyrë sporadike në kulla të veçanta, mori karakter masiv pas fundit të viteve ‘60-të. Edhe një herë tjetër, përcaktues duket se ishte Higjenizimi.

4.2.a. Muratura Në banesat tradicionale të Thethit muratura e gurit zë vendin kryesor. Muratura me dru (perde) dhe me thupra përdoret më pak, kryesisht me funksion ndarës dhe jo konstruktiv.

Muratura e gurit, e cila është më rezistente ndaj klimës së ashpër të zonës, realizohet me gurë të ndryshëm të cilët merreshin nga shkëmbinjtë e lartë në malet përreth luginës, pasi gurët e Lumit të Thethit janë gëlqerorë dhe thyhen shpejt (Fig. 44). Llaçi gëlqeror, me të cilin lidhej muratura e gurit, nxirrej nga gurët e lumit. Këto mure nuk kanë rezistencë termike, vetëm parandalojnë zhurmat për shkak të kompaktësisë. Gurë të tillë siguroheshin në disa vende të zonës, varësisht prej lagjeve. Sipas literaturës1) dhe dëshmive që studiuesit kanë mbledhur në vitet 60-të shek. XX, në zonë ka patur dhe banesa me 101

katin e sipërm të realizuar me mure druri të cilat quheshin “çardak”. Banesat njëkateshe që quheshin “jerevi” ishin nga të parat ndërtime krejtësisht me mure guri që mandej do të zhvilloheshin në dy e tri katëshe.

Zhvillimin më të lartë banesa e Thethit e arriti në format e tipit kullë që ngrihet në tre kate8) me muraturë guri. Guri që latohej për kënde pregatitej gjatë verës në vendet të caktuara - psh. në lagjen Okol merej te Maja e Harapit9) - dhe mandej me borën e parë transportohej në objekt me slitë druri që vendasit e quajnë “sanë”. Guri vendosej verën e ardhshme në muraturë. Gurët e muraturës merren në shtratin e lumenjve në disa raste ose në përrenj të thatë ku gjendeshin gurët e shkëputur nga faqja e malit.

Gurët e këndeve (qosheve), janë të gdhendur me çekiç dhe daltë dhe në disa raste gjen dhe ato me tarakë (çekiç i dhëmbëzuar). Qoshet realizohen duke kombinuar gurët me gërshetim (shiko figurën). Gurët e këndeve kishin një gjerësi nga 20 deri në 60cm dhe lartësi 20-40cm. Muratura disa herë gjendet polikrome në ngjyra sipas shumëllojshmërisë që sjell lumi (të zinj, të kuqërremtë, të bardhë etj.) Gurët e kuqërremtë gjenden më shpesh në kënde. Muratura në Theth nuk ka breza druri antisizmik ndoshta dhe për faktin që zona e Alpeve hyn në zonën më pak të rrezikuar ndaj lëvizjeve sizmike. Latimi që ju bëhet gurëve është mesatar dhe muratura është e çrregullt, por kjo nuk përjashton raste të veçanta nivelimi me pllaka të punuara veçanërisht në pjesën ku ndodhen trarët e ndërkatit.

Lidhja mes muraturës dhe trarëve të ndërkatit kryhet vetëm në një drejtim në përmasën më të shkurtër të objektit. Mungesa e brezave si dhe mungesa e lidhjeve të muraturës me trarët e ndërkatit në dy drejtime, çon shpesh në probleme strukturore të mureve.

4.2.b. Pamja e jashtme (tekstura) Muratura është e çrregullt, por shpesh gjendet një lloj rregullsie me pllaka, në pjesën ku janë trarët e ndërkatit. Pjesa e brendshme e muraturës në katet 102

e sipërme është gjithnjë e suvatuar ndërsa në katin përdhe gjendet edhe e pasuvatuar. Në pjesën e jashtme muratura haset e pasuvatuar me fuga të thella, dhe me fuga të mbushura apo të suvatuara përgjysëm (Fig. 45), po ashtu edhe krejtësisht e suvatuar në disa raste (ndoshta në vitet ’50-‘60-të). Llaçi i suvasë është me rërë dhe gëlqere. Ka raste dhe kur muratura e pasuvatuar është lyer me gëlqere. Muratura më autentike dhe origjinale është ajo me gurët në dukje dhe fuga të mbushura jo shumë, e që lejojnë leximin e gurëve. Në mjaft raste vërehet fugatim i gabur me llaç çimento, duke dhënë një efekt të vrazhdë dhe larg paraqitjes tradicionale.

4.2.c. Lidhësi i muraturës Lidhësi është në raportin 2:1 me gëlqere. Sipas informacioneve të mbledhura në terren, rëra mblidhej krah lumit ose në oborret e lagjeve që shtrihen përgjatë luginës së lumit Theth. Oborret kanë një shtresë të parë humusi dhe nën të shtresa çakëlli dhe rëre. Ata gërmojnë oborret dhe nxjerrin që aty shtresat e rërës të cilën e sitin dhe më pas e përdorin për llaç10). Këtë rërë e cila është pak e trashë, realizohet një llaç i varfër me gëlqere të stazhionuar.

Gëlqerja përgatitej nga vetë banorët, duke zgjedhur gurët “e bardhë” nga zona përreth (shtrati i lumit dhe i përrejve). Furrat e gëlqeres furnizoheshin me dru nga pyjet që secila familje i zotëronte në faqet e maleve. Brenda një periudhe prej 4-5 vitesh, shkurret rriteshin mjaftueshëm dhe pastaj priteshin për furrat e gëlqeres. Gurët gëlqerorë piqeshin për 12 ditë e 12 netë derisa t’i dalin flaka n’krye gropës11). Në këtë mënyrë përfitohej gëlqerja në Theth.

Sot vërejmë që llaçi përdoret kryesisht në pjesën e brëndshme të murit dhe për lidhjen e gurëve, por duke lënë fuga të thella, të cilat më pas mbusheshin më llaç gëlqere 3:1 dhe rërë të hollë të situr mirë dhe që shpesh zënë pjesën e fugave por pak nga sipërfaqia e gurëve.

103

Fig. 45 Ulaj, Theth, 2017

Fig. 46 Ulaj, Theth, 2017

106

4.3. Çatia Çatia (siç e quajnë vendasit mbloja) është pjesa e sipërme që mblon ndërtesën duke e mbrojtur nga bora, shiu, era, nxehtësia e drita e diellit. Çatia është element arkitektonik mjaft i rëndësishëm i ndërtesës në Theth, pasi në shumë raste zë edhe mbi ½ e lartësisë së fasadës (Fig. 46). Me disa përjashtime, deri rreth viteve ’20-të të shek. XX-të, shumica e çative kanë qenë me pjerrësi të ulët12) (Fig. 47), më pas hyjnë tipologji të reja, duke rritur këndin e pjerrësisë dhe duke krijuar mundësinë për largimin më të mirë të dëborës (Fig. 49, 50, 51). Arsyeja e rritjes së pjerrësisë ka qenë largimi i sasive të mëdha të borës që depozitoheshin mbi çati gjatë gjysmës së vitit dhe ndikimi negativ i kesaj peshe mbi strukturën e saj.

Mbulimi tradicionalisht ka qenë me dru pishe të zezë që në zonë i referohen si “Pishë shkëmbi”13). Strehët e çatisë në rastin e tipit piramidë (me ngrehje të përpjetë) kanë qenë të rrumbullakosura në kënde (Skica11).

Gjithsesi në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore (LDB) ka dhe përdorim materialesh të tjera për mbulim si p.sh. tjegulla marsejeze, apo dhe fletë llamarine e eterniti.

107

Fig. 47

Fig. 48

Fig. 50

Fig. 49

108

Fig. 51

Skica 10

Skema e çatisë përban: konstruksionin mbajtës në formë trekëndore, mbulesën prej dërrase pishe të zezë me dy shtresa (shih Prerje Tërthore, Shtojca 9.4.

Karta e çatisë 2). Midis mbulesës së çatisë dhe tavanit të katit të sipërm krijohet hapësira e nënçatisë, e cila shërben si zonë e ndërmjetme, duke mbrotjur nga nxehtësia në verë dhe nga i ftohti në dimër. Kur pjerrësia nuk është e madhe ajo shërben si vend depozitimi për ushqime, ndërsa kur pjerrësia është e madhe mund të shfrytëzohet edhe për banim.

Kulmet e shumë çative të kullave të Thethit, deri në verën e vitit 1967 ishin dekoruar me kryqe14) druri, të cilët u hoqën gjatë aksionit të Higjenizimit.

Duke qenë se në zonë rreshjet e borës, - e cila zgjat për 6 muaj të vitit - shkojnë nga 0,5m deri në 4m, çatia është përshtatur me pjerrësi të madhe, me qëllim rrëshqitjen e saj. (shih Grafikun e këndeve të pjerrësive, fq. 116). Pjerrësia përcaktohet nga këndi që formohet prej sipërfaqes së pjerrët ndaj asaj horizontale: raporti mes lartësisë së çatisë (H) dhe hapësirës (L) që mbulon ajo (shih përcaktimin e lartësisë së kulmit të çatisë, Shtojca 9.4. Karta e çatisë 2).

a

b

c

4.3.a. Format e çatisë Çatitë kanë forma të ndryshme (shih Shtojcën 9.3. Karta e çatisë 1) varësisht prej planit të ndërtesës, daljeve në fasadë dhe funksionit të nënçatisë.

Pesë tipologjitë kryesore janë: dyujëse [sipas vendasve: e mblueme bat, (Skica 10/a, Fig.47)], katërujëse [sipas vendasve: me ngrehje katërsh, (Skica 10/b, Fig 48)], piramidale [sipas vendasve: me ngrehje të përpjetë, (Skica 10/c, Fig.49)] forma me gjysëmkulm aerodinamike [sipas vendasve: me gungë të thyeme, (Skica 10/d Fig.50)] dhe ajo konike (Skica 10/e, Fig.51). Më pas kemi derivate të tyre varësisht prej formës së planimetrisë dhe krevetit ose çardakut (i vetmi 109

d

e

Skica 11 Fazat e ndërtimit të strehës së çatisë

element volumetrik në fasadë). Në rast se çatia kryen vetëm mbulim atëherë këndi është më i vogël se kur nënçatia shërben për banim, pasi rrit hapësirën.

Kohët e fundit Thethi ka një rritje të madhe të turizmit, gjë që ka sjellë nevojën për rritje më të madhe të hapësirave për banim (në rastin konkret akomodim).

Prandaj çatitë mansardë janë përdorur shumë kohët e fundit. Brinjët horizontale të çatisë janë bërë me dy pjerrësi për lehtësi rrëshqitjeje të borës, si dhe krijimin e një vëllimi më të madh në papafingo. Po në pjesët ballore kanë hapur edhe dritare në mbulesën e çatisë gjë që nuk ka qenë karakteristikë më përpara. Ato shërbejnë për ndriçimin dhe ventilimin e mjediseve të nënçatisë.

4.3.b. Materiali Përgjithësisht çatitë i kanë të tre elementët prej druri, pasi ky material ka qenë i zonës dhe e merrnin pa kosto, si dhe pa transport. Konstruksioni mbajtës është prej druri dhe brezat mbi mure janë po me dru pishe të zezë të stazhonuar (8-12% lagështi). Ndërsa për mbulesat dhe shtresat nën mbulesë përdorej dru pishe e zezë (ose ndryshe pishë shkëmbi) e stazhonuar dhe e latuar me sëpatë. Furdet e poshtme (nga vendasit quhen dërrasat e mlojës për të dyja 110

shtresat) nuk janë më shumë se 1 cm të trasha dhe vendosen mbi listelat e druri prej lisi (shih, Prerjen në Shtojcën 9.3. Karta e çatisë 1, si dhe Vizatimin teknik 1, Aksonometria e çatisë, fq. 16-17).

Furdet e sipërme janë dërrasa pishe shkëmbi me dendësi fibrash të lartë, të stazhionuara (8-12% lagështi) me gjerësi 15-30cm dhe me trashësi 2-3cm. Për krijimin e tyre merret zemra e trungut të pishës që quhet dhe “skuqi i pishës” si pjesa me më shumë rrëshirë dhe me fibra më të dendura.Pisha është e prerë në shkëmbinjtë e lartë në mal dhe janë pemët më të mira që rezistojnë kushteve klimaterike, deri në 50-60 vjet.

Vështirësia për të siguruar këtë lloja lënde shpjegon pse sot në Theth gjen shumë ndërtime që kanë zëvendësuar mblojat prej druri pishe. Zëvendësimi eshtë për disa arsye: 1. Kostoja e lartë, pasi ndërtimi i një çatie të atillë kushton mjaft për xhepat e banorëve, sepse për ndërtimin e 1 m² çati duhet rreth 0.5 m³ dërrasë pishe (shiko, prerja terthore në Shtojcën 9.3. Karta e çatisë 1); 2. Mirëmbajtja, pasi gjatë dimrit sot jetojnë vetëm 5-6 familje në zonë, gjithë të tjerët kanë banesa dytësore në Shkodër. Sipas banorëve, bora që bie ka shumë 111

Skica 12

Skica 13

peshë prandaj nëse nuk hiqet brenda 2-3 ditësh, rrezikohet që çatia të bjerë brenda.

3. Mungesa e lëndës së parë dhe e mjeshtrive të ndërtimit.

Tjetër fakt me rëndësi mbetet edhe mungesa e pronësisë e cila nuk i lejon të ndërtojnë rregullisht me leje ndërtimore, prandaj abuzojnë me cilësinë duke dashur t’i mbyllin shpejt dhe larg vëmendjes së autoriteteve përkatëse të kontrollit të ndërtimit.

Shumë ndërtesa janë të mbuluara me materiale të ndryshme, gjë që dëmtojnë peisazhin kulturor të Thethit. Shumica prej tyre mbulohen me llamarina të ngjyrave të ndryshme, disa me materiale industriale që imitojnë tjegullat.

Shpesh ndërtesat e reja e kanë konstruksionin e çatisë jo prej druri, por prej betoni. i cili pastaj mbulohet me dërrasë. Disa ndërtesa të tjera janë pa mbulojë fare, pasi janë rrënuar nga pamundësia për të marrë leje ndërtimi, apo edhe për të mbuluar kostot e rikonstruksionit apo të ndërtimit nga e para, në rastet kur dëmtimet janë të pariparueshme.

112

Skica 14

Skica 15

4.3.c. Nyjet dhe elementët karakteristikë. Oxhaku Duke qenë se Thethi është zonë me dimra të ftohtë, pjesë e rëndësishme e kullës është edhe oxhaku, ku përgjithësisht çdo dhomë ka vatër zjarri. Për këtë oxhaku është pjesë e mureve anësore të kullave, pra i ndërtuar me gurë dhe përshkon të gjitha katet e banimit (Skica 12, 13, 14, 15). Kur banesa është e madhe dhe ka më shumë se një dhomë për kat, ndodhen dy oxhaqe që përgjithësisht janë diametralisht të kundërt në faqet anësore të kullës.

Lidhja e oxhakut me çatinë është e ndryshme, kjo varësisht formës së planimetrisë e çatisë bashkë.Për efekt që oxhaku të thithë mirë ajrin, kjo në saj të ndryshimit të presioneve, oxhaku duhet të ruajë një raport të vendosjes në çati lidhur me kulmin, pikëprerjen e saj me faqen e çatisë (shih pamjet e çatisë Shtojca 9.3.

Karta e çatisë 1 dhe prerjen në Shtojcën 9.4. Karta e çatisë 2). Referuar këtij pozicionimi, ka dy raste: a) kur oxhaku del mbi kulm dhe b) kur oxhaku del nën kulm.

Përveç kësaj oxhaku mund të vendoset mbi kulm ose në faqe të çatisë. Në disa raste oxhaku integrohet në muraturën e gurit duke mos u dalluar në fasadë (skica 12 dhe 14), në disa të tjera është e dukshme (skica 13 dhe 15).

113

4.3.d. Rekomandime (çatia ose mbloja) • Nuk rekomandohet të ndërtohen çati me soletë betoni, • Nuk rekomandohet të ndërtohet çati me tjegulla, • Nuk rekomandohet të ndërtohet çati me teneqe, por edhe në rast se është e pamundur për shkak të kostove dhe mirëmbajtjes gjatë dimrit, duhet të jetë më ngjyrë gri (jo të kuqe apo ngjyra të tjera të ndezura me dritë dhe shkëlqim), • Nuk rekomandohen format jotradicionale të çative dhe me kënd të ulët apo më të lartë se tipologjia përkatëse (Shiko viz. tek. Nr.1), • Nuk rekomandohet ndërtimi i nënçatisë me 2 kate ose më shumë, • Nuk rekomandohet mbulesa e çatisë me eternit, pasi është material i dëmshëm për shëndetin, • Nuk rekomandohet lyerja e çative (dërrasave) me ngjyra, por të lihet druri në ngjyrën e vet, • Nuk rekomandohet ndërtimi i tarracave, apo çative të sheshta (përjashtim: nëse ato nuk mund të shihen nga hapësira publike e rrugëve dhe bëhen pjesërisht për ambientet ndihmëse), • Nuk rekomandohet që pajisjet teknike për ndërtim të integruara në ndërtesë, të jenë të dukshme.

114

4.3.e. Rekomandime (nënçatia) • Nuk rekomandohet të ketë numër të madh baxhash në planin e çatisë.

Ato duhen kompozuar në raport të drejtë më çatinë, • Nuk rekomandohen forma të baxhave me hark ose jashtë proporcioneve, • Nuk rekomandohet që numri i baxhove të jetë më i madh se numri i dritareve në fasadë (për kat), • Nuk rekomandohet që baxhat të ndërtohen në planet e prera anësore të çatisë, por përgjithësisht në dy planet e mëdha, • Nuk rekomandohet që instalimet teknike të jenë të dukshme në nënçati, qoftë nga jashtë apo nga brenda.

115

70° / 275% (Pjerrësia më e madhe për çatitë me furde druri)

Tymnari i oxhakut

Kulmi diagonal i mlojës (çatisë), në thyerjen e balleve.

LEGJENDA PËR KËNDET E PJERRËSIVE 1. Flete eterniti e valëzuar 3. Fletë metalike të rrafshta - pjerrësia më e vogël për tegel me dy palosje - pjerrësia më e madhe për tegel me një palosje 4. Tjegulla vendi 5. Tjegulla Marsejeze 6. Rasa guri 7. Furde druri

Dërrasat e para të mlojës (çatisë), (furdet e vogla)

55-56° / 148.5% (Pjerrësia më e zakonshme për çatitë e tipit M4 me furde druri)

Lidhëza (brez)

45° / 100% (Pjerrësia më e vogël për çatitë me furde druri)

7

30° / 58% (Pjerrësia më e madhe për çatitë me rasa guri)

5 2 1

3

6 4

27° / 51% (Pjerrësia më e zakonshme për çatitë me rasa guri) 25° / 46.6% (Pjerrësia më e vogël për çatitë me rasa guri) 23° / 43% (Pjerrësia më e madhe për çatitë me tjegulla vendi) 18° / 33% (Pjerrësia më e vogël për çatitë me tjegulla vendi)

10° / 18% 10°

Pjerrësitë e çative sipas mbulimit janë marë nga libri “Elemente të ndërtesës dhe teknologjia e tyre -2”, Shtëpia botuese e librit shkollor, Tiranë 1966.

Dërrasat e mlojës (çatisë), furdet

e kulmit DaljaDalja e kulmit

Vizatim teknik 1 Aksonometria e çatisë

Mbivendosja e lugjeve të kulmit Mbivendosja e lugjeve të kulmit

i kulmeve LuguLugu i kulmeve e kulmit DaljaDalja e kulmit Mbivendosja Mbivendosja e e dërrasave të mlojës dërrasave të mlojës (çatisë), furdeve (çatisë), furdeve

Gërshënëzat (mahide) Gërshënëzat (mahide)

Muratura e oxhakut Muratura e oxhakut

Vendosja Vendosja e dërrases e dërrases së vogël së vogël në në mesin e fugës mesin e fugës së furdeve së furdeve Streha e mlojës (çatisë) Streha e mlojës (çatisë)

Kokat e trarëve të mlojës (çatisë) Kokat e trarëve të mlojës (çatisë)

Baksi Baksi qe qe kokat lidh lidh kokat e e gersheneve gersheneve (mahive) (mahive) Baksi (listela) Baksi (listela)

e trarëve FutjaFutja e trarëve të të çatisë në muraturë çatisë në muraturë

Fig. 52 Kolaj, Theth, 2017

118

4.4. Kreveti, çardakët, shkallaret Kreveti (Fig. 52, Skica 17/c) është një element arkitektonik prej druri, i vendosur në fasadë, që shërbente për hyrjen kryesore në banesë, kur në katin përdhe strehoheshin kafshët. Vendosej kryesisht në fasadën ballore, por edhe në ato anësore dhe kishte kryesisht funksion hyrës në banesë, por edhe funksion depozitues për ushqimet duke i ruajtur ato. Kreveti është tipar karakteristik që e bën të veçantë tipologjinë e banesës në zonën e Thethit. Sikurse u shkrua ne “Historikun e kullës” krevetet kanë nisur të ndërtohen rreth 1850-s, bashkë me kullën15) . Nga koha kur u përfshi në ndërtim, mbetet një element otoman, formë e evoluar e shkallareve e më pas çardakut. Çardaku (Skica 17/b, Skica 19) është element mjaft i rrallë, që në Theth ka mbijetuar vetëm në rastin e Kullës së Lulash Keçit. Ai shërben kafaz shkalle dhe si hyrje dhe për në banesë, por edhe si dhe vend vrojtimi për mbrotje. Në këtë rast çardaku është si kthinë gjysmë e mbyllur, me mblojë që vjen si pjesë e vazhdueshme e kullës. Në njërën anë është çarraniku, një raft druri i inkastruar në mur, që shërben për ruajtjen e ushqimeve (Skica 16, fq. 120). Në të tre faqet e murit të çardakut ka frëngji të vogla. Prej tyre, sikurse dhe prej hapësirës dë dritës, lugina hapet me një pamje mjaft piktoreske.

Shkallaret (Skica 17/a, Skica 18) janë forma më e thjeshtë e ndërtuar prej guri ose prej druri. Shkallët të çojnë në një sheshpushim që ndalet para derës kryesore që të fut në kullë, për në katin e banimit. Në disa ndërtime gjenden edhe sot, por në raste mjaft të rralla. Modelet vijnë nga studimi i viteve ’70-të, si psh te kulla e Pal Çunit16).

119

Skica 16 Pamje e brendshme e รงardakut me รงarranik

4.4.a. Tipologjitë Ky element arkitektonik në fasadë klasifikohet në tre tipologji kryesore: kreveti, çardaku dhe shkallaret. Vetë kreveti për nga pozicioni në fasadë, ndahet në: a) krevet ballor (Fig. 53), b) krevet anësor majtas (Skica 20), c) krevet anësor djathtas, d) krevet anësor majtas dhe djathtas (Shih Tipologjitë te Shtojca 9.5.

Karta e krevetit). Lidhur me madhësinë e krevetit ato kanë forma të ndryshme në horizontalitet dhe vertikalitet: përgjatë gjithë fasadës ballore dhe i pjesshëm si ballkon; 1 katësh dhe 2 katësh.

Gjerësia e krevetit arrin 1-1,5m dhe përgjithësisht ndërtohet krejtësisht me dru, por ka raste kur shkallët e fillimit, të cilat ekspozohen ndaj rreshjeve, janë prej guri (Vizatimi teknik 2, fq. 126). I gjithë kreveti ose çardaku mbulohet me çati me dërrasa (furde), prandaj edhe pse është element arkitektonik i dalë me konsol të trarëve në fasadë, përsëri shihet si pjesë e integruar, pasi përfshihet nën mblojë (Vizatimi teknik 3, fq. 126-127). Shpesh trarët e krevetit ishin të dubluar, pasi duke qenë të ekspozuar ndaj rreshjeve, ato kalbeshin më shpejt dhe kjo krijonte lehtësi për t’i ndërruar pjesërisht, e jo tërë trarët e shtëpisë (Shih Lidhjet e drurit te Shtojca 9.5. Karta e krevetit).

Aksioni i Higjenizimit i 1967-s realizoi nxjerrjen e bagëtive nga shtëpia dhe kthimin e katit përdhes (burgut, nënahrit) në hapësirë të banueshme për familjarët. Kjo është koha kur stallat e bagëtive nisën të shfaqeshin si ndërtim më vete. Ky aksion çoi në uljen drastike të numrit të kreveteve, duke bërë të mundur hyrjen në kullë nga kati përdhe. Shërbimet personale (nevojtoret) u nxorën jashtë banesës, kjo edhe si mungesë e kanalizimeve të ujërave të zeza.

Tualetet ishin deri në 10m-12m largësi nga kulla.

121

Skica 17

a

b

c

Skica 18

Skica 19

4.4.b. Rekomandime • Nuk rekomandohet që të ngrihen ndërtesa të reja pa përfshirë krevet ose çardak (pavarësisht se forma shumë e vjetër), • Nuk rekomandohet të ndërtohet krevet me konstruksion hekuri ose dualumin, veçse druri e na raste më të rralla prej guri, • Nuk rekomandohet të hiqen krevetet në ndërtesat e vjetra ekzistuese, madje të restaurohen, • Nuk rekomandohet që kreveti (modeli i ballkoneve) të ndërtohen me beton, veçse me dru dhe pjesë alternuese në fillim me gurë, • Nuk rekomandohet që kreveti të ndërtohet në të katër anët e shtëpisë, • Nuk rekomandohet që kreveti të jetë më i gjerë se 1,5m, • Nuk rekomandohet që çardaku të jetë në faqen anësore, • Nuk rekomandohet që kreveti të mos jetë i mbuluar me çati, • Nuk rekomandohet që kreveti të jetë i shtrirë në 3 kate,

122

Skica 20

Skica 21

• Nuk rekomandohet që shkallaret të shtrihen përgjatë gjithë fasadës, • Nuk rekomandohet që shkallaret të jenë me 2 rampa për në hyrjen kryesore të shtëpisë, • Nuk rekomandohet që shkallaret të ndërtohen me konstruksion hekuri, veçse prej guri dhe druri, • Nuk rekomandohet lyerja e krevetit prej druri me ngjyra, lihet në ngjyrën e vet natyrale.

123

Fig. 53 Grunas, Theth, 2018

Vizatim teknik 3 Aksonometria e krevetit

Vizatim teknik 2 Prerje kreveti a-a

Fig. 54 Grunas, Theth, 2018

128

4.5. Dyert Dyert luajnë një rol të rëndësishëm në pamjen e jashtme dhe të brendshme të ndërtesave. Sipas funksionit, ato ndahen në dyer të jashtme dhe të brendshme.

Në thuajse të gjitha rastet, materiali përbërës është dru i marrë nga zona, e me pak raste vërehen ndërthurje me pjesë të vogla xhami.

Dyert e jashtme janë të përmasave relativisht të ulëta në lartësi, nisin nga 1,45 m deri në 2m. Ky nivel lartësie përshtatet më së miri me lartësinë e katit brenda ndërtesave të zonës (hapësirë drite 1,8-2,4m). Ai përshtatet edhe me funksionin e ambienteve, sepse mbi 95% e rasteve janë për banim, me kapacitetin e derës për kalimin e njerëzve (në shumë raste të gjësë së gjallë), si dhe në fund me trajtimin arkitektonik të fasadës. Gjerësitë e dyerve me një kanatë variojnë nga 0,55 m deri në 0,8m. Te ndërtimet e pas viteve ’60-të shfaqen dyert me dy kanata, gjerësia e të cilave shkonte nga 1,1m (njëra kanatë 0,8m e tjetra 0,3m) deri në 1,4m (0,7m secila kanatë). Të dyja kanatat mund të jenë të lëvizshme, ose njëra fikse e tjetra e lëvizshme.

Dyert mund të jenë me ose pa qemerë (portale). Te kullat që përgjithësisht u përkisnin familjeve më të pasura, qemerët ishin të punuar me gur dhe të gdhendur me simbole nga më të larmishmit. Përveçse te gurët kyç, gdhendjet në formë basorelievi mund të gjenden edhe te gurët anësorë të derës, të qosheve të shtëpisë, e në raste më të rralla edhe në mes të fasadës.

Në kullat e familjeve me nivel jetese nën mesatar, qemerët janë ndërtuar me dru. Në ndërtimet e 30 viteve të fundit të shekullit XX gjenden plot qemerë me derdhje betoni. Nuk mungojnë edhe ndërtesat e familjeve më të varfëra, dyert e të cilave janë pa qemerë, por mbështeten direkt në muret mbajtëse të shtëpisë.

129

Fig. 55

Fig. 56

Fig. 57

Fig. 58

Në secilin rast, dyert kryesore të kullës kanë pragje prej guri, i cili bën shkëputjen nga niveli i jashtëm i terrenit.

Ndërkaq, elementë si: mentesha, brava, gozhdat apo shuli janë prej hekuri të punuar te kovaçi, por nuk mungojnë edhe shulat e drunjtë, një dërrasë lisi 4x6 cm që futet rreth 60cm në brendësi të murit mbajtës të ndërtesës..

4.5.a. Llojet e qemerëve (portaleve) Portal guri me hark prej gjashtë gurësh dhe jo me reliev (Fig. 55) Portal guri me hark monolit dhe relieve [simbolika pagane ose religjioze, (Fig. 58)] Portal guri me arkitra plan monolit dhe dhe qoshe anësore (Fig. 57, 61) Portal guri me arkitra të sheshtë monolit pa qoshe anësore (Fig. 59) Portal druri me arkitra druri (Fig. 54, 56) Portali dhe arkitrau prej betoni (Fig. 60, 62).

130

Fig. 59

Fig. 60

Fig. 61

4.5.b. Rekomandime • Nuk rekomandohet heqja ose dëmtimi i qemerëve (portaleve) të dyerve me gdhendje simbolesh, • Nuk rekomandohet të ndërtohen dyer pa portale, direkt në muraturë, • Nuk rekomandohet përdorimi i dyerve metalike apo industriale, si: duaralumi, plastike apo hekuri. Dyert e drurit janë rreptësisht të rekomandueshme e në ndonjë rast të kombinuara me pjesë të vogla xhami, • Nuk rekomandohet që ngjyra e dyerve të mos jetë në përputhje me ngjyrat e tokës, jo me shkëlqim apo shumë dritë, • Nuk rekomandohet që dera kryesore e ndërtesës të jetë më e lartë se 2m dhe më e ulët se 1,6m, • Nuk rekomandohet të ketë dyer me rrëshqitje, ose me palosje, përveçse me një kanatë ose dy kanata (shpeshherë njëra fikse dhe më e vogël e tjetra e lëvizshme).

• Nuk rekomandohet hapja e shumë dyerve në fasadë (një derë për çdo dhomë).

131

Fig. 62

Fig. 63 Ndërlysë, Theth, 2018

132

4.6. Dritaret dhe frëngjitë Dritarja është një element kryesor i ndërtesës, pasi lidh ambientin e brendshëm me natyrën, ndriçon hapësirën brenda dhe luan një rol të rëndësishëm në ruajtjen e kushteve higjeno-sanitare të sot. Sipas Edith Durham, dritaret e shtëpive prej guri të luginës ishin mjaft të vogla dhe pranonin një minimum të dritës dhe ajrit17). Në kohën e Mbretërisë (vitet ’30-të të shek. XX), marrëdhënia ligjore u forcua dhe kjo solli raporte më të ekuilibruara mes njerëzve, ku nevoja për mbrotje u reduktua disi.

Kjo çoi në mbylljen e frengjive dhe zëvendësimin e tyre me dritare paksa më të mëdha. Higjenizimi i fundviteve ‘60 e theksoi këtë ndryshim, duke çuar në hapjen e dritareve të reja, më të shpeshta dhe në shumë raste lyerjen e tyre me gëlqere, si shprehje e pastërtisë.

Disa faktorë të rëndësishëm që ndikojnë në madhësinë e dritares janë ngrohja e ambientit, ajrimi, orientimi i vetë ndërtesës, ngjyra e ambientit, si dhe kostoja. Një faktor kryesor mbetet ndriçimi, sepse praktika ka përcaktuar normativa të raportit mes sipërfaqes së dritares dhe asaj të dyshemesë, të cilat sillen rreth 1/5:1/8.

Megjithatë të ndërtoje dritare me kanata prej xhami kishte kosto; sa më të mëdha të ishin ato, aq më e vështirë ishte ngrohja e ambientit.

Frëngjitë janë të çara, si dritare të vogla dhe të ngushta në muret e kullave dhe shërbenin për të qëlluar me armë. Ato rrinin të hapura e nuk kishin kanatë. Përmasat e tyre variojnë nga 7cm x 15cm deri në 10cm x 25cm.

Dritaret e vogla në mur kanë formë katrore, drejtkëndore ose edhe me arkitra monolit gjysëmrrethor. Përmasat e tyre sillen rreth 20cm x 30cm, apo edhe 40cm x 50cm.

Kuadri i tyre është përgjithësisht prej guri, prej druri dhe rreth viteve ‘70-të të shekullit XX nisin të ndërtohen me beton të derdhur në strukturë. Dritaret janë përgjithësisht 133

Fig. 64

Fig. 65

Fig. 66

në formë drejtëkëndëshe ku raporti 0,9 > a/b > 0,5 dhe përmasat variojnë a (20cm – 40cm) dhe b (20cm – 50cm – 60cm).

Kur janë shumë të vogla, dritaret kanë vetëm një kanatë druri, kurse ato më të mëdhatë kanë dy kanata që hapen nga brenda, me hapje të drejtë. Lartësia maksimale e pragut të dritares nga dyshemeja përcaktohet nga lartësia e dritës në dhomë, megjithatë ajo nuk është më pak se 70cm. Lartësia e dhomës dyshemetavan arrin 2,1 m – 2,4 m në katet me tavan të varur, ndërsa katet nënçati janë më të larta dhe përgjithësisht pa tavan, por drejt e në çati. Në këtë nënkat dritaret hapen ose në faqet anësore të muraturës së gurit dhe janë më të vogla se ato të kateve më poshtë, ose në janë ndërtuar në formën e baxhave në planet e çatisë.

4.6.a. Llojet e dritareve Frëngjitë këndore, në plan dhe e çarë në mur (Fig. 69, Skica 16) Dritare me kornizë guri monolit katror (Fig. 68) Dritare me kornizë guri monolit drejtkëndor (Fig. 65) Dritare me arkitra monolit gjysëmrrethor. (Fig. 64, 66) Dritare me kornizë druri (Fig. 63, 64, 67) Dritare me kornizë betoni të derdhur (Fig. 70) 134

Fig. 67

Fig. 68

Fig. 69

Fig. 70

4.6.b. Rekomandime • Nuk rekomandohen format jotradicionale të dritareve, si: rrethore, drejtkëndëshe të shtrira, trekëndëshe, me cepa etj, • Nuk rekomandohen dritare që humbin raportin e dhënë a/b, • Nuk rekomandohen të mbyllen apo hiqen frëngjitë e vjetra në shtëpitë ekzistuese, • Nuk rekomandohen hapje të mëdha xhami që zëvendësojnë dritaret, • Nuk rekomandohet përdorimi i dritareve plastike ose duralumini, përveç drurit (ose duralumini me dru me dopio xham), • Nuk rekomandohet përdorimi i dritareve me palosje, veçse me hapje dy apo një kanatë, • Nuk rekomandohet përdorimi i grilave me forma “persiane”, duralumini, me rrëshqitje e rrotullim, veçse kapakët e punuar me dru.

135

Fig. 71 Grunas, Theth, 2018

4.7. Rrethimet, gardhet, muret, tarracat, tokat e bukës Përveç kullave, peizazhi kulturor i Thethit përfshin edhe oborret, tokat e bukës, rrethimet, udhët e shtigjet, sepse sikurse thuhet në Kanunin e Lekë Dukagjinit18) “Plangu i shpis kà oborr e kopshtë, kà vêshtë e arë, kà livadh e xâna, kà udhë e shteg, kà kufij si në mal, si në vrrî, si në fushë”.

Ansamblet arkitektonike, tokat e bukës, kopështet, vathat, stanet, varrezat rrethohen e ndahen nga njëri-tjetri përmes gardhesh, muresh me gurë të thatë, të ndërtuara nga vetë banorët me materiale natyrore të zonës, shpeshherë edhe të ricikluara. E gjithë kjo larmi teknikash dhe materialesh për ndërtimin e formave të ndryshme të rrethimeve duhet ruajtur dhe mirëmbajtur, duke mos lejuar zëvendësimin me materiale jonatyrore, apo edhe zhdukjen e tyre të plotë.

4.7.a. Gardhet Gardhet janë tipar mjaft i veçantë i vendbanimit të Thethit, pasi krijojnë kufinjtë dhe mund të konsiderohen njëkohësisht edhe ndarës edhe bashkues të 137

Fig. 72

Fig. 73

parcelave, oborreve, kullave (Fig. 71). Lartësia e gardheve shkon nga 1m - 1,7m dhe gjërësia varion nga 5cm deri në 1m-1,2m, varësisht prej materialeve. Psh: gardh me hunj (Fig. 74, Skica 24), me dërrasa të prera më sëpatë (Skica 23), me gurë të thatë, me shkurre, me thupra (Skica 25), i alternuar me gurë të thatë dhe shkurre përsipër, ose gardh me gurë të thatë e degë pemësh sipër (Fig. 72, Skica 22).

Pavarësisht nga materialet dhe përmasat, gardhet nuk e pengojnë fushëpamjen, përkundrazi ato krijojnë një transparencë e komunikim. Ato ndërtohen të dendur e përsipër me ferra, vetëm që të pengojnë gjënë e gjallë të depërtojë në tokat e bukës, pasi prishin kulturat bujqësore, ndërsa për njerëzit ndërtohen kapërcejt (Fig. 75).

Gardhet ndërtohen me materiale natyrale të zonës, madje në shumë raste ka riciklim materiali. Shqetësim ngelet së fundmi përdorimi i materialeve industriale, i betonit dhe hekurit të rrahur. Të gjitha këto ndërhyrje duhet të shmangen pasi dëmtojnë karakterin e peisazhit kulturor.

4.7.b. Muri me gurë të thatë Muri i thatë i gurit është një mur i ndërtuar pa llaç: harmonia dhe qëndrueshmëria 138

Fig. 74

Fig. 75

e ndërtimit sigurohen nga pesha, forma, inercia, dhe sidomos pozicioni i çdo guri në raport me tjetrin.

Ndërtimi i gurit të thatë është një teknikë pothuajse ekskluzivisht rurale, më shpesh në mjedisin malor, aty ku guri gëlqeror është i bollshëm. Muret e gurit të thatë ndahen në dy lloje, sipas funksionit që kryejnë: për rrethimin e kopshteve dhe tokave të bukës, si dhe për mure mbajtëse në formën e tarracave.

Ky lloj ndërtimi lejon ngritjen e mureve të trasha, nga 80-120cm, që lart bëhen më të hollë, aq sa raporti gjerësi/lartësi shkon deri në 1:3. Gurët vendosen sistematikisht pingul në rrjedhën e murit (gjatësinë e tij). Përgjithësisht mure të tilla ndërtohen me dy breza ballorë dhe një të brendshëm mbushës me fragmente më të vogla. Kjo teknikë e ndërtimit të mureve të thata nuk përdoret për mure më të larta se 1,5-3m, e rrallëherë edhe 4 m, por kjo e zgjeron jashtëzakonisht shumë murin në bazën e tij, e sigurisht që kërkon mjeshtri të përsosur.

4.7.c. Tarracat Tarracimet janë një tjetër element karakteristik i zonës, pasi që lagjet shtrihen 139

Skica 23

85

Skica 22

013

125 50 në terren të pjerrët dhe duhet që parcelat të përforcohen për t’i mbrojtur 190 nga m 2 365 rrëshqitjeja dhe erozioni. Kjo mbrojtje sigurohet duke ndërtuar mure guri të thatë, pa lidhje llaçi dhe që më pas lidhen vetiu nga bimësia. Herë-herë, tarracimet shërbejnë edhe si kufinj ndarës të parcelave të familjeve të ndryshme, sidomos si në rastin e lagjes Ulaj, por edhe në Gjelaj, Grunas etj (Fig. 73, 76). Sot, këto dorëpunime po humbin pak e nga pak, sepse kërkojnë mjeshtri dhe mund.

4.7.d. Tokat e bukës Përgjithësisht tokat e bukës ndodhen krejt pranë shtëpisë, në anë ose rreth saj dhe punohen nga vetë familjarët. Thethi shquhet për klimë të ftohtë dhe të lagësht, prandaj edhe kulturat bujqësore janë specifike, si psh: misri, patatja, fasulja, lakrat, qepët, të cilat bëhen me disa muaj vonesë në raport me zonat e tjera. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për pemët frutore si mani, kumbulla, arra e lajthi, thanat, dëllinja, rrushi etj.

Megjithatë, tokat e bukës janë shpesh djerrë, sepse prej më shumë se dy dekadash nuk funksionojnë më vadat kryesore të ujit dhe nuk ka mundësi ujitjeje gjatë verës së nxehtë.

140

m

Skica 24

Skica 25

4.7.e. Rekomandime • Nuk rekomandohen gardhe me beton, me hekur të rrahur, me muraturë tulle ose blloqe betoni. Duhet rigorozisht të respektohet përdorimi i materialeve e traditave vendase me dru, hunj, thupra, mure të thata guri e shkurre, • Nuk rekomandohen rrethimet me tela, me rrjeta apo kollona betoni, • Nuk rekomandohen gardhe të larta mbi 1,5 – 2m, në mënyrë që të lejojnë pamjen nga jashtë në oborr, • Nuk rekomandohen tarracime me mure betoni, por vetëm me gurë të lidhur me llaç, e sidomos me mure guri të thatë, • Nuk rekomandohet hapja e tokave të bukës duke prerë pyjet, • Nuk rekomandohet lënia djerrë e tokave të bukës, sepse përveç përfitimeve nga prodhimet, ato mund të shërbejnë si atraksion për disa vizitorë që dëshirojnë ta punojnë vetë tokën, • Nuk rekomandohet që tokat e bukës të punohen me teknologji të avancuara, por duhet ruajtur mënyra tradicionale aty ku është e mundur.

141

Fig. 76 Theth, 2016

Fig. 77 Ndërlysë, Theth, 2017

144

4.8. Udhët e shtigjet, urat dhe sinjalistika 4.8.a. Udhët Thethi është një vendbanim mjaft i shtrirë në një distancë rreth 7km që nënkupton se ndërtesat ndodhen mjaft larg njëra-tjetrës në distanca që shkojnë deri në 2-3,5 orë ecje në këmbë. Komunikimi mes tyre bëhet përmes udhëve (rrugëve), të cilat janë arteriet kryesore që përshkojnë zonën. Udhët e Thethit dallohen për hijezimin e bollshëm falë aheve, lisave dhe pishave të gjata anash tyre. Në përgjithësi janë të ngushta, njëkalimshme (3,5 – 4m) dhe me xhepa për ndërrimin e mjeteve që lëvizin në kahe të kundërta. Megjithatë, disa prej tyre janë mjaftueshëm të gjëra për kalimin e mjeteve motorrike (të tonazheve të rënda, furgona, 4x4, vetura, motorra etj), si dhe atyre jomotorrike (njeriu dhe gjëja e gjallë). Ato janë krejtësisht të paasfaltuara dhe për shkak të borës dhe ngricave së përvitshme kërkojnë mirëmbajtje, sapo vjen pranvera (Fig. 82).

Sigurisht që këto udhë janë hapur pas 1936, vit kur kur u ndërtua rruga që lidhte Shkodrën me Thethin, aksi i vetëm që mundësoi ardhjen e mjeteve motorrike në këtë zonë. Megjithatë, shtrirjen më të madhe ky rrjet rrugor e mori gjatë fundit të viteve ‘70 e deri në fillim të viteve ‘90, kohë kur Ndërmarrja e Shfrytëzimit të Pyjeve hapte rrugë të reja pë transportimin e lëndëve drusore që priteshin në pyjet e Thethit19).

Përpara hapjes së rrugës automobolistike, sikurse shumë aspekte të jetës, edhe përmasat e udhëve janë rregulluar me të ashtuquajturin “Ligj të Maleve Shqiptare”, në të cilin thuhej: “Udha e lagjeve të katundit do tjét e gjânë tetë pllâmbë, kater pllâmbë niani, kater tjetri”20). Përkthyer në përmasa, udha e kohës para mbërritjes 145

Fig. 78

Fig. 79

së makinës në Dukagjin, pra edhe në Theth, ishte rreth 1.6-1.8m e gjërë.

Nga ana tjetër, akse dytësore në zonë janë ato që lidhin qendrën e vendbanimit me lagjet Okol, Ulaj, Kolaj, nga qendra në Ndërlysaj, nga qendra në Nikgjonaj, Gjeçaj, Gjelaj (Fig. 77). Përveç këtyre, edhe brenda lagjeve janë hapur udhë të reja, kryesisht për transportin e materialeve për rikonstruksionin ose ndërtimin e kullave të reja nga banorët vendas.

4.8.b. Shtigjet Shtigjet janë udhëkalimet më të vjetra në zonë, të ngushta, të fshehura e labirinthe që shërbejnë për kalimin e mjeteve jo motorrike (njeriut dhe gjëja e gjallë). Përveç kafshëve të transportit, nëpër këto shtigje kalonin edhe tufat e bagëtive që dilnin pas dimrit të gjatë për verim në stane.

Për nga rëndësia dhe funksioni, shtigjet janë të dy llojeve: a) brenda vendbanimit, që shërbejnë për të komunikuar vetë banorët mes lagjeve dhe kullave, si dhe b) jashtë vendbanimit, që shërbejnë për komunikim mes vendbanimeve të tjera të Shalës e Dukagjinit, por edhe me Kelmendin, Pejën, Valbonën, Nikaj-Mërturin e më gjërë (Fig. 78). Shtigjet që dikur përdoreshin masivisht nga banorët vendas, 146

Fig. 80

Fig. 81

sot ka një fluks mjaft të madh frekuentimi nga vizitorët, prandaj quhen shtigje për ecje në mal.

Gjerësia e shtigjeve është tejet e larmishme. Ajo varion nga 50cm deri në 6090cm e madje edhe në 120-180cm në vende më të hapëta, livadhe etj.

Sikurse udhët, edhe shtigjet janë tepër të rëndësishme saqë u është kushtuar një vëmendje e veçantë në Kanun , i cili përcakton jo pak rregulla për administrimin e shtigjeve, përfshi edhe kushtin e domosdoshëm, që për çdo shteg të ri të hapur, duhet patjetër miratimi i të gjithë fshatitK). Shtigjet e ngushta hapen edhe mes parcelave, të cilat kufizohen me gardhe e që lejojnë kalimin e njerëzve, por jo të bagëtive. Pikërisht për të blokuar lëvizjen e gjësë së gjallë shërbejnë kapërcejtë.

4.8.c. Urat Meqenëse Thethi shtrihet në luginë, përgjatë lumit Theth lind nevoja e kalimit nga njëri breg në tjetrin. Kjo realizohet përmes urave, të cilat vendasit i ndërtojnë me lëndë druri të zonës. Në dukje modeste, në të vërtetë urat janë mjaft solide dhe rezistente në peshën që mbartin. Megjithatë, ato kërkojnë rindërtim në thuajse çdo pranverë,, sepse gjatë dimrit stuhitë e rrëmbyeshme dhe erërat e forta, i 147

dëmtojnë seriozisht.

Urat janë të përmasave të ndryshme, qoftë në gjerësi apo në gjatësi, e kjo varet prej terrenit. Ato variojnë nga 70-80cm deri në 3,5-4m.

Pavarësisht se mbizotërojnë urat e drurit (Fig. 78, 80, 81), në zonë ka ura me materiale të ndryshme, si betoni (2-3 të tilla në pikat nyje të lidhjes së udhëve) në Stakaj dhe në Ndërlysë) dhe hekuri (në Grunas).

4.8.d. Sinjalistika Sinjalistika është dy llojesh: vertikale përmes tabelave orientuese dhe informuese, si dhe horizontale përmes shënjimit në pika referimi të terrenit.

Në Shqipëri deri më tani mungon një standard tabelash orientuese për zonat malore dhe kjo ka sjellë një kaos të vërtetë në mënyrën e dizenjimit, paraqitjes, materialit, përmasave, si dhe të vendosjes së tyre.

Deri në fillim të viteve ‘90 të shekullit XX, kur në Theth jetonin vetëm banorët vendas dhe efektivët ushtarakë e policorë të zonës, orientimi për ta ishte lehtësisht i perceptueshëm. Mirëpo me shtimin e numrit të vizitorëve, nevoja e shenjimit të shtigjeve për ecje në mal, e dëftimit të atraksioneve natyrore e kulturore, e vendndodhjes së bujtinave dhe në përgjithësi e orientimit u bë e madhe.

Në zonë janë vendosur tabela druri, që janë mjaft interesante e të këndshme në zgjidhjen grafike të formës së gjethes, si dhe të basorelievit për toponimet (Fig. 79). Mirëpo krahas tyre janë vendosur tabela vertiakel prej llamarine, druri, plastike, duralumini dhe mushamaje ngjitëse me ngjyra, madhësi, forma e informacione të ndryshme, të cilat në vend që të shërbejnë për informim e orientim, kryejnë efektin e kundërt.

148

4.8.e. Rekomandime • Nuk rekomandohet që shtigjet të jenë shumë të gjera, pra ato variojnë 0,6 – 0,9 – 1,2 – 1,5m, • Nuk rekomandohet absolutisht që shtigjet të shtrohen me asfalt, ato mundësisht përshtaten në forma të terrenit, si: përrenj, kanalet mes dy tokave të bukës, etj, • Nuk rekomandohet që shtigjet të lihen pa u pastruar nga bimësia, • Nuk rekomandohet që shtigjet të bllokohen qoftë edhe për bagëtitë e të mos vihen kapërcejt për kalimin e njerëzve, • Nuk rekomandohet që shtigjet dhe udhët të lihen pa sinjalistikë horizontale ose vertikale, • Nuk rekomandohet që shtigjet të mos jenë të sistemuara anash, qoftë më gurë të thatë, gardhe apo tarracime, shkurre etj, • Nuk rekomandohet që shtigjet e reja të hapen në vende ku nuk ka hijëzim (aty ku është e mundur), • Nuk rekomandohet që udhët të jenë të shtruara me asfalt, por me çakëll, pasi depërtojnë ujërat që shkrijnë nga bora, • Nuk rekomandohet që udhët të jenë më të ngushta se 3 – 3,5m me qëllim që të mundësojë kalimin e makinave, • Nuk rekomandohet ndërtimi i urave me beton masiv ose me hekur, por me trarë druri, • Nuk rekomandohet braktisja e urave, por mirëmbajtja e tyre çdo pranverë pasi dëmtorhen nga shirat e ujërat e rrëmbyeshëm në lum, • Nuk rekomandohet ndërtimi i urave pa parmakë druri anash, kjo për arsye të sigurisë, • Nuk rekomandohet vendosja e tabelave reklamuese në vende të çfarëdoshme, pa marrë leje dhe planvendosje me shkrim nga Bashkia, • Nuk rekomandohet të vendosen tabela sinjalistike prej hekuri, duaralumini, të madhësive e ngjyrave të çfarëdoshme.

149

Fig. 82 Nikgjonaj, Theth, 2018

Fig. 83 Gjeรงaj, Theth, 2017

152

4.9. Mullinjtë dhe vadat e ujit 4.9.a. Mullinjtë Ushqimi bazë - drithërat kultivoheshin në zonë nga vetë banorët. Që nga thekra dhe tërshëra e së fundmi misri, të gjithë bluheshin në mullinjtë me ujë.

Mullinjtë me ujë përdorin energjinë e ujit (hidroenergjinë). Për nga orientimi i helikës (rrotës), mullinjtë e tillë klasifikohen në dy tipe: a) horizontalë dhe b) vertikalë.

Mullinjtë e Thethit janë të tipit horizontalë, me një gur dhe i përkasin traditës më të hershme të ndërtimit të tyre me fillesa në Antikitetin e Vonë dhe Mesjetën e Hershme. Mullinjtë ekzistues të Thethit mendohet se janë rindërtime të mullinjve të shekujve XIX-XX-të, të cilët gjithashtu janë ndërtuar e rindërtuar përgjatë shekujve. Edhe pse në periudhën e Revolucionit Industrial, në botë lulëzuan mullinjtë vertikalë, në këtë zonë edhe sot vazhdon të ruhet tipologjia e këtyre mullinjve primitivë, të cilët janë më primitivë dhe dallohen për efiçencë të ulët në përdorimin e energjisë së ujit.

Në të kaluarën jo fort të largët, për shkak të shtrirjes dhe distancave ndërmjet lagjeve, secila prej tyre kishte së paku një mulli. Megjithatë, harta topografike e Thethit e vitit 1986, e përgatitur nga shërbimet përkatëse shtetërore, dokumenton vetëm 2 mullinj (në Kolaj dhe në Ndërlysaj), ndërsa sipas banorëve deri para viteve ‘90-të kanë ekzistuar 12 të tillë. Të njëjtën shifër, duke iu referuar rregjistrimeve të banorëve më 2005, jep edhe një grup autorësh21), por grupi i punës i këtij “Udhëzuesi...” ka arritur të dokumentojë vetëm 9 të tillë, me këtë shpërndarje (shih Harta Nr. 3):

153

Fig. 84

Fig. 85

1 në Okol (Fig. 86) 1 në Nikgjonaj 1 në Gjelaj 1 në Gjeçaj (Fig. 83,)

1 në Kolaj 1 në Nënrreth 1 në Grunas (Fig. 85) 2 në Ndërlysë (Fig. 87, 88)

Prej këtyre 9 mullinjve, vetëm 2 janë në gjendje pune, në Gjeçaj dhe në Ndërlysë.

Ky i fundit është rikonstruktuar në vitin 2008 me mbështetjen e USAID. Banorët flasin gjithashtu për ekzistencën deri pas viteve ‘90 të një mulliri tjetër në Ndrejaj, mirëpo në vendin e identifikuar nuk gjenden më gjurmë të ndërtesës.

Nga pikëpamja arkitekturore, mullinjtë janë ndërtesa të vogla, njëkatëshe, me mblojë prej dërrase. Interieri përbëhet nga një ambient i vetëm, në qendër të të cilit është mekanizmi i bluarjes, i përbërë nga guri i poshtëm dhe ai i sipërm, koshi, imshta, si dhe doreza (leva) që vë në punë helikën (Fig. 85) që ndodhet e montuar nën dysheme (Shih Prerje a-a te Shtojca 9.6. Karta e mullinjve). Helika fiksohet në bucelë (Fig. 86), e cila punohet me dru bungu dhe reziston rreth 30 vjet. Drithi hidhet në një kosh që ngrihet rreth 1m mbi gurin e mullirit dhe përmes lugut (Fig. 84) bie njëtrajtshëm mbi gur, i cili e bluan. Sipas banorëve kapaciteti i tyre maksimal shkon maksimumi 300 kg drith në ditë, por të dhënat për mullinj të ngjashëm nëpër Ballkan flasin për 3-fishin e këtij kapaciteti22).

154

Fig. 86

Fig. 87

Mulliri, vada e ujit që e furnizon atë, si dhe shtigjet që të çojnë drejt tij kanë qenë tepër të rëndësishme për banorët e Thethit, sikurse për të gjithë malësorët e Dukagjinit. Veprimtaria, funksionimi si dhe marrëdhëniet në lidhje me këtë aktivitet janë rregulluar edhe me Kanunin e Lekë Dukagjinit. Kështu, në Librin e Pestë të Kanunit, në Kapitullin Puna, Nenet 69, 70 dhe 71 i kushtohen pikërisht mullijve dhe kanaleve ujitëse (vadave), të cilat shërbejnë për ujitjen e tokave bujqësore, si dhe për nevojat tjera të njerëzve dhe blegtorisë.

Duke i paraprirë rasteve të ndërtimit të një shtëpie të re në afërsi të vijës së mullirit, Kanuni shkruan: “Per nji shpî s’lëhet mu thà nji katund” dhe “E mira e perbashkêt i paravêhet dâmit të veçanët”.23)

Pozicionimi Në raport me pozicionimin ndaj vijës (rrjedhës) së ujit, mullinjtë mund të ndahen në dy tipologji të tjera (Shih, Vendndodhja te Shtojca 9.6. Karta e mullinjve): a) Në mullinjtë e ndërtuar në shpate ose rrëza malesh, një digë e vogël ndryshon drejtimin e rrjedhës natyrale të ujit duke e orientuar atë drejt lugut të mullirit. b) Në mullinjtë e ndërtuar në zona fushore, vija e ujit orientohet drejt mullirit duke u ngritur gradualisht derisa përfundon me një digë të ndërtuar me gurë dhe prej aty në lugun e mullirit.

155

Skica 26

Sistemet e energjisë së ujit Tre funksionet e një sistemi të furnizimit me ujë janë: a) të sjellë sasi të mëdha të ujit në helikë; b) të marrë energjinë nga uji nëpërmjet rrotullimit të helikës; dhe c) ta largojë ujin duke e kthyer atë, pas përdorimit, në rrjedhën e tij nën mulli (Skica 26).

4.9.b. Vadat e ujit Vendimtar për sasinë rekord të rreshjeve prej gati 3.000 mm/vit, si dhe për 130-160 ditët me dëborë, trashësia e të cilave, e mbledhur nga era në zona të caktuara shkon deri në 4-5m - është padyshim fakti se Thethi gjendet në zemër të Alpeve Shqiptare. Falë pozicionit të vendbanimit të shtrirë në luginën me dhjetëra përrej në të dy anët e lumit, Thethi është mjaft i pasur në burime ujore. Prurjet mesatare vjetore të Lumit të Thethit arrijnë 1000-1300l/sek dhe i gjithë ai rrjet ujor ia ka lehtësuar jetën banorëve.

Mirëpo pavarësisht pranisë së gjithë këtyre burimeve që mundësojnë furnizimin me ujë të pijshëm përmes ujësjellësit, uji për vaditjen e tokave në Theth mbetet problem që prej më shumë se një dekade. Mosfunksionimi prej mëse 10 vitesh i dy vadave kryesore (kanaleve vaditëse) të fshatit është shkaku kryesor i lënies së tokave djerrë. Prej këtyre vadave, uji merrej në sasi më të vogla nëpërmjet kanaleve më të vogla që zgjaten drejt parcelave të tokave të bukës në secilën shtëpi.

Vadat e ujit konsiderohen si e mirë publike në Kanun, ku shkruhet se vijat e ujit, qofshin për ujitje apo për mullinjtë, janë për të mirën e përbashkët24).

157

Fig. 88 Ndërlysë, Theth, 2018

158

159

4.9.c. Rekomandime • Nuk rekomandohet që mullinjtë të lëvizen nga konteksti dhe të ndërtohen në një vend tjetër, qofte brenda vendbanimit, e më keq akoma - jashtë tij, • Nuk rekomandohet që mullinjtë të përvetësohen nga individë, familje apo fis, sepse pavarësisht se janë ndërtuar prej një individi, familjeje apo fisi, ata janë konsideruar përherë një e mirë publike, • Nuk rekomandohet që mullinjtë të mos përfshihen në udhëtimet turistike në zonë (secili mulli duhet të ketë një tabelë informative), • Nuk rekomandohet që mullinjtë të braktisen, por të ketë një fond mirëmbajtjeje nga Bashkia Shkodër ose Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare (DRKK) Shkodër që të restaurohen çdo vit, • Nuk rekomandohet që mullinjtë të mbulohen me llamarina ose eternit, • Nuk rekomandohet që muret e mullinjve të ndërtohen me materiale të tjera, përveçse me gurë, • Nuk rekomandohet që vadat e ujit të braktisen, por të mirëmbahen nga Bashkia me qëllim që të sigurojnë ujitjen për të gjitha tokat e bukës që rrinë djerrë, • Nuk rekomandohen shpimet e pastudiuara vend e pa vend dhe përdorimi i pompave nëpër përrenj, pasi uji është një e mirë publike.

160

Shënime: 1) Intervista me banorët vendas, Ulaj, 2017 2) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984 3) Po aty 4) Intervista me banorët e zonës, Stakaj, 2017 5) Intervista me banorët e zonës, Stakaj, 2018 6) Nga ekspeditat në terren rezulton se me planimetri me formë “L” është rindërtuar vetëm një kullë dhe ajo ndodhet në Ndrejaj 7) “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Franz Baron Nopsca, 1925 8) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984 9) Intervista me banorët e zonë, Okol, 2018 10) Intervista me banorë e zonës, Ndrejaj, 2018 11) Intervisat me banorët e zonës, Ndërlysë, 2017 12) Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1981 161

13) Thomo P., Muka A., Zarshati F., Martini Gj., Vendbanime dhe banesa popullore Shqiptare 1, Tiranë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2004 14) Intervistë me banorët e zonës, Ulaj, 2018. Po ashtu, shih Fig. 48 në fq. 110 15) “Albanien: Bauten. Trachten und Geräte Nordalbaniens”, Franz Baron Nopsca, 1925 16) Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Skeda nr. 144, Planimetri e banesës së Pal Çunit, Rilevoi: B. Basha, Pa datë 17) “High Albania and its cosums in 1908”, Edith Durham, 1910 18) Shjefën Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 1933 19) Intervistë me banorët e zonës, Gjeçaj 2018 20) Shjefën Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 1933 21) Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., Light and Shadow -Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania” 2013 22) “Leverdia e mullinjve me ujë”, Gazeta Telegrafi.com, 2014 (https://telegrafi.com/leverdia-emullinjve-me-uje/) 23) Shjefën Gjeçovi, “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, 1933 23) Po aty Muka A. “Pyetësor - Arkitektura Popullore, Çatitë dhe tradita e ndërtimit të tyre” Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore, Sektori i Kulturës Materiale - Tiranë 1983 Thomo P., Muka A., Zarshati F., Martini GJ. “Vendbanime dhe banesa fshatare - 1” Akademia e Shkencave të Shqiperisë, Instituti i Kulturës Popullore - Botimet Toena, Tiranë 2004 Papanikolla I., Nishani P., Cacani Gj. , Cocoli S., Kabili M. “Elementet e ndërteses dhe teknologjia e tyre - 2” Shtëpia Botuese e Librit Shkollor - Tiranë 1991 Grup autorësh “Punime Karpentierie” Për Shkollën e Ulët të Ndërtimit, Ministria e Arsimit, Tiranë 1973 Material arkivor - Arkiva Tekniko-Shkencore e Institutit të Monumenteve të Kulturës – Tiranë.

Material arkivor - Arkiva e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit (ish- Instituti i Kulturës Popullore) - Tiranë.

Fig. 89 Ndrejaj, Theth, 2017

164

5. Mjeshtrat dhe punimet e dorës Mjeshtrit, zanatçinjtë dhe punëtorët që angazhohen në mirëmbatjtje, restaurim, rehabilitim apo dhe ndërtime në zonat me prani të arkitekturës tradicionale, janë të një rëndësie thelbësore (Fig. 89). Aftësitë e tyre, në një kohë globalizmi, janë gjithnjë në kërcënim për t’u zhdukur prandaj njohja dhe mbrojtja e tyre është po kaq me rëndësi sa monumentet e kulturës. Kur flitet për mirëmbajtje të monumenteve dhe të vlerave natyrore, nuk mundet të shkëputësh prej këtij procesi dhe bartësit e traditave dhe të dijebërjes e ushtrimit të këtyre mjeshtrive në dru, gurë, suva, lyerje etj.

Për këtë arsye, “Udhëzuesi mbi Trashëgiminë Ndërtimore në Theth” përmban aspekte që orientojnë përdoruesit e tij për njohjen dhe kategorizimin e mjeshtërve që do të ndërhyjnë direkt e fizikisht në realizimin e rekomandimeve të dhëna në “Udhëzues...”

“Udhëzuesi...” përmban rekomandime mbi mënyrën se si kualifikohen kandidatët për licensimin sipas kategorive përkatëse. Për çdo kategori, jepet një përshkrim i punës dhe i përmbajtjes së saj. Këto licensa jepen prej autoriteteve administruese të ambientit të ndërtuar dhe atij natyror në zonën e përcaktuar në “Udhëzues...”, dhe janë zyrtare në momentin e adaptimit të këtij dokumenti prej administratës me vendime përkatëse.

165

5.1. Strukturat bazë ndërtimore Punimet prekin dy kategori të mbrojtura në zone: Ambientin e ndërtuar (AND) dhe Ambientin Natyror (ANT), shënimi në krah sipas shkurtores, tregon se rekomandimet vlejnë për çertifikim në kategoritë përkatëse ose në të dyja.

5.1.a. Punimet e drurit 1. Punime karpentierie AND (Fig. 90) 2. Punime marangozerie AND 3. Punime gdhendje AND dhe ANT (Fig. 91) 4. Punime gardhesh dhe punime të tjera në (peizazh) AND dhe ANT

5.1.b. Punimet e gurit 1. Murator për ndërtime në teknikë të thatë dhe të njomë 2. Gdhendje guri për elemente artiketektonike dhe dekorative (Fig. 92) 3. Mure në teknikën e thatë, me një dhe dy faqe 4. Murator konstruksionesh të veçanta (Ura, Mulli, etj.)

5. Punues kalldrëmi

5.1.c. Punimet e suvasë 1. Suvatim në konstruksion guri 2. Suvatim në konstruksion druri (mure me thupra dhe çatma) 3. Fugatime muri 166

5.2. Kriteret e kualifikimit 5.2.a. Karpentierët: Kategoria I Përshkrimi i punës: Ndërtimi i çative me një e shumë kullime; mbulimi me furde e tjegulla, vendosje e shtresave mbrojtëse nga lagështia në çati, vendosje e shtresave termo dhe zë-izoluese.

Njohuritë: Të njohë llojet e drurëve kryesorë që përdoren në ndërtim; njohuri mbi llojet e konstruksioneve të çative e mbulesave; mbi llojet e dyshemeve dhe konstruksioneve të tyre; veshjet e tavaneve me dërrasë e thupra; njohuri mbi dyer-dritaret, mure druri dhe përdorim i drurit në muraturë, urat e thjeshta të drunjta, kolonat e trarët, të njohë ndërtimin e skelave dhe të elementëve të tjerë të sistemimit të kantierit; të njohë rregullat e sigurimit teknik dhe organizimit të një kantieri pune. Të njohë skicat e thjeshta teknike të një projekti apo udhëzuesi.

Shembuj: Kryerja e punimeve në karpentieri me vështirësi mesatare.

Kategoria II Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të thjeshta të karpentierisë si dhe pregatitja e konstruksioneve të thjeshta prej druri.

Njohuritë: Mbi llojet kryesore të drurit që përdoret në ndërtim; llojet e çative me mahi, lëndë të rrumbullakët ose të latuar; mbi ndërtimin e dyer-dritareve; mbi pregatitjen e kasave të dyerve me binarë sharre; ndërtimin e disa lloje skelash të thjeshta; të njohë rregullat e sigurimit teknik.

Shembuj: Ndërtim skele me kambaleca; ndërtim skele të dyfishta; ndërtim dyshemeje me dërrasa të puqura; vendosja e kolonave në muret e çatmasë; veshje muresh me dërrasa dhe thupra; ndërtim skeleti me binarë; ndërtim 167

Fig. 90

vegla pune tradicionale (malla, govatë llaçi ej.); ndërtim i dyshemeve të thjeshta; latim i ashpër i lëndës së drurit dhe vendosja e trarëve në dysheme dhe tavane; mbërthimi i listelave në tavan dhe çati sipas shabllonit.

Kategoria III Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve në karpentier me vështirësi mesatare.

Njohuritë: Mbi llojet kryesore të drurit që përdoret në ndërtim; njohuri mbi llojet e konstruksioneve të çative dhe mbulesave; mbi llojet e dyshemeve dhe konstruksioneve të tyre; njohuri mbi dyer-dritaret, skeletet e ndërtimit, kolonat e trarët; të njohë rregullat e sigurimit teknik; të organizojë punën e skuadrës, të vendit të punës; të njohë skicat e thjeshta të projektit.

Shembuj: Ndërtimi i çative me një edhe më shumë kullime; mbulimi me furde i çative të ndërtesave, të koshereve të drithit dhe mabienteve ndihmëse; ndërtim skele tavani, skele fasadash, skelë druri për mure; ndërtim tavani me dërrasa; ndërtim portash e shkallësh; pregatitje e kallëpeve për ndërtim qemerësh, dyersh e dritaresh, për themelet për mure të drejtë; çmontimi i kallëpeve.

Kategoria IV Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të karpentierisë me shkallë të lartë

Fig. 91

Fig. 92

vështirësie.

Njohuritë: Mbi mënyrat e dimensionimit dhe të pregatitjes së konstruksioneve të vështira prej druri; njohjen dhe zbatimin e skicave të projetit; njohuri për ndërtimin e skelave për fasada dhe skelave të varura; ndërtimin e skelave të drunjta me trarë, skelave me kapriata dhe në formë harku; të dijë organizimin e brigadës, të punës së brigadës; njohjen e të gjitha llojeve të lidhjeve prej druri; njohuri të plota për konstruksionet tradicionale të çative dhe të dyshemeve e mureve çatma; të njohë rregullat e sigurimit teknik për brigadën.

Shembuj: Ndërtim konstruksioni me dru; ndërtim skele të dyfishta; pregatitje dhe montime kolonash të çatmave; ndërtimi i baxhave të dritës, ndërtim i shkallëve të ndërkateve dhe çatisë.

Kategoria V Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të karpentierisë me shkallë shumë të lartë vështirësie.

Njohuritë: Njohjen dhe zbërthimin e projekteve në lidhje me karpentierinë; njohuri mbi llojet e konstruksioneve prej druri; të dijë të zbatojë çdo lloj kostruksioni druri; të përgatisë shabllonet; të dijë të organizojë brigadën dhe punën e karpentierisë; të njohë rregullat e sigurimit teknik për vete dhe kategoritë më të ulëta.

169

Shembuj: Ndërtim dyshemesh prej druri me traret mbeshtës; ndërtimin e mureve çatma; ndërtim krevetesh dhe çardakësh; përgatitje dhe vendosje e kallëpëve për ndërtim qemeri, ndërtimi i strukturave mbajtëse dhe shkarkuese në ndërtime tradicionale të dëmtuara.

5.2.b. Muratorët Kategoria I Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve ndihmëse në ndërtimin e muraturës prej guri, si pregatitja e vendit të punës, pregatitja e llaçit, hedhja e llaçit në mur, vendosja e materialeve e mjeteve në vendin e punës; të dijë të bëjë mure të thjeshtë nën drejtimin e mjeshtrit.

Njohuritë: Të njohë llojet e veglave të punës të muratorit; të materialeve kryesore për ndërtimin e mureve; zbatimin e formës më të thjeshtë të ndërtimit të murit; Përgatitjen e llaçit të gëlqeres, materialet e tjera dhe radhën e përgatitjes së tyre.

Shembuj: Hedhja e llaçit në mur dhe shtrimi me misri; pregatitja me dorë dhe makineri e llaçeve të gëlqeres, vendosja e spangos të drejtimit të murit.

Kategoria II Përshkrimi i punës: Kryerja e punimeve të ndërtimit, si ndërtimi i themeleve dhe mureve me gurë pa qoshet; gdhëndje e lehtë e gurëve gjatë vendosjes së tyre në mure.

Njohuritë: Mbi vetitë e materialeve që përdoren në ndërtimin e mureve, llaçeve si dhe materialeve që përdoren për hidroizolimin e themeleve; shtrimin e llaçit në themele dhe vendosjen e copave të çakëllit dhe ngjeshjen e tyre me shtresa të barabarta; mënyrat e ndërtimit të themeleve me gur të thatë ose me llaç, duke i vendosur gurët në shtresa të rregullta; njohjen e formave të gdhendjes së ashpëer 170

të gurit me cekan dhe daltë; njohuri mbi përdorimin e nivelit,mbi fugat; Organizimin e vendit të punës së muratorit dhe rregullat e sigurimit teknik në punë.

Shembuj: Pregatitja e llaçeve të gëlqeres sipas përpjestimit të dhënë; ndërtimi i themeleve me gurë dhe llaç, duke ndërtuar dhe qoshet nën drejtimin e mjeshtrit; gdhendja e ashpër e gurit; shuarja e gëlqeres; marrja e drejtimit me nivel; vendosja e dyerve dhe dritareve.

Kategoria III Përshkrimi i punës: Ndërtimi i mureve të rrafshtë dhe me vështirësi mesatare; vendosja në vepër e elementëve dhe detajeve të gatshme.

Njohuritë: Mënyrat e ndërtimit të mureve të rrafshëta dhe me shkallë vështirësie të ndryshme. Mënyrat e ndërtimit të murit dhe lidhjet me qoshet; rregullat në lidhjet e mureve me gurë; njohuri të plota mbi përpjestimin e llaçeve të gëlqeres që përdoren për ndërtimin e mureve prej guri; ndërtimin e oxhaqeve prej guri; njohjen e rregullave të punimit me shabllon; ndërtimin e harqeve; njohjen e rregullave të meremetimit të sipërfaqeve të mureve duke bërë zëvendësimin e pjesëve të dëmtuara; mbi organizimin e vendit të punës, mbi metodat e ndërtimit të mureve, njohjen e rregullave të sigurimit teknik.

Shembuj: Ndërtimi i mureve të rrafshtë prej guri dhe me shkalle të ndryshme vështirësie; ndërtimi i harqeve,fugave; vendosja e arkitrarëve të gatshëm mbi dyer e dritare; hidroizolim i oxhakut prej guri.

Kategoria IV Përshkrimi i punës: Ndërtimi i mureve të të gjitha llojeve.

Njohuritë: Mbi teknologjinë e plotë të ndërtimit të mureve, strukturën e muraturës me gurë për themelet; njohuri të plota për pjesët përbërëse të godinës; njohjen e skicave dhe projekteve të muraturës; njohjen e standarteve shtetërore të 171

materialeve të mureve dhe kushteve teknike; njohuri mbi organizimin dhe drejtimin e punës në objekt, mbi normat e punës të muraturës, mbi vendet e depozitimit të materialeve; vendosjen e mekanizmave të ngritjes; njohjen e materialeve refraktare dhe përdorimin e tyre; njohjen e rregullave të sigurimit teknik për skuadrën.

Shembuj: Ndërtimi i mureve me gurë të gdhendur në lartësi; ndërtimi i mureve me kundërforcime, ndërtimi i oxhaqeve, ndërtimi i qemerëve, vendosja dhe fiksimi i konstruksioneve të gatshme; të njohë rregullat e sigurimit teknik në punë.

Kategoria V Përshkrimi i punës: Ndërtimi i mureve me shkallë vështirësie të lartë.

Njohuritë: Njohuri teknike mbi llojet e ndryshme të mureve dhe teknologjinë e punës; njohuri të plota mbi pjesët e ndryshme të godinës e konstruksioneve; njohjen e skicave dhe projekteve të zbatimit dhe nxjerrjen e skicave të thjeshta nga projekti i zbatimit; njohjen e standarteve shtetërore të materialeve të ndërtimit; njohjen e kushteve tenike për punimet e muraturës; njohje e formës së organizmit dhe drejtimit të skuadrës; njohjen e materialeve refraktare; njohjen e rregullave të sigurimit teknik për skuadrën.

Shembuj: Ndërtim muri me gur pllakë, me gur të gdhendur; ndërtim mur guri për qemerë; ndërtim oxhaqesh pre guri; të njohë dhe të zbatojë projektet për pjesën e muraturës.

Shënime: 1) Kasoruho. R. “Kategorizimi i punëtorëve dhe i punëve në ndërtim” – Libri I, Tiranë 1971 2) Papanikolla I., Nishani P., Çaçani Gj., Çoçoli S., Kabili M. “Elemente të ndërtesës dhe teknologjia e tyre”, Tiranë 1966 3) Instituti i Monumenteve të Kulturës “Tradita ndërtimore në Shqipëri”, Tiranë 1981 4) Thomo P. “Vendbanime dhe banesa popullore Shqiptare” 1, Tiranë 2004 172

6. Fjalorth Bashtinë = arë ose pronë Baxha = dritare të hapura në çatitë e kullave Burg = kati përdhes i kullave, që përdorej për strehimin e bagëtive të imëta Carë = guri i vatrës Çetinë = një lloj pishe Drrasa = copat e mbulimit të çatisë Gallushter = shpella e vogël Gërla = gur i hangër Hija = kufiri Kapërcyell = kufini i udhës së verbët Koçeku = kosh i madh druri për mbajtjen e drithit të kafshëve a shpendëve Kotec = koshi i madh për drith Krevetiose/dhe çardaku = element arkitektonik në fasadën e kullave; shërben për të hyrë brenda në katin e parë të kullës, duke përdorur shkallaren e jashtme prej guri ose druri Kuirija = prona e përbashkët e katundit Kulla = banesë karakteristike prej guri, 2 – 3 kate, kati përdhes i së cilës përdorej për strehimin e gjësë së gjallë, ndërsa katet e sipërme shërbenin për familjarët Landtar = personi që banlandë në mal Ledina = tokë djerrë Ledh = muri Lerë = pus uji një rezervuar për me pi ujë Mbloja = çatia Mlleskë = shpi përdhese 175

Mrizi = vend me hije ku rri gjaja e gjallë në kohë t’zhegut Muranë = gurët përmbi vorr ose rrënojat Papërdhok = gur i vogël Pashtrak = vendi i përbashkët i kullotës brenda një bajraku Pendë = një ditar tokë Pishtar = ai që shkon me ba pishë në mal Plang = banesë ose shpi Plangsue = me zanë vend Plis = bucë bari Pojatë = kasolla e gjasë së gjallë Pregje = gurët në anë të derës Qela = banesa e famullitarit Qerme = hendek Rupa = tokë e djegur Steli = tbâna e qenit Sukë = kodrinë Shkallë = shkamb i grisët Shkamb = stol prej druri, në formë gjysmërrethore me tre këmbë Tagjina = pjesë pullazi Tbani = ndërtesë (e çfarëdolloji, sidomos stan, stallë etj) Torishte vatha verore për bagëtitë Truall = vendi që përfshin një shpi Vada = vijë uji për ujitjen arave Valanica = rrota që sjell uji për me shtyp shajakun Vathi = vendi i gjasë së gjallë Vrrija = vend klime të mesme Zabel = pylli Zorgji = majë mali

176

7. Referenca Administrata e Zonave të Mbrojtura Shkodër, 2017 Bushati S., Arritjet në turizmin malor në Shkoder dhe zhvillimi i tij në të ardhmen, Buletin Shkencor, vol. 2., Nr. 15, 2013 Dibra N., Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal të Alpeve Perëndimore, Tezë doktorature, Universiteti i Shkodrës, 2008 Durham E., Njëzet vjet ngatërresa ballkanike, përkth. Toto S., Tiranë, Argeta-LMG, 2001 Durham, E., Brenga e Ballkanase, Tiranë, ARGETA-LMG, 2000 Etnografia shqiptare, 1, Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Historisë, 1962 Euronatur & RiverWatch: Financing for hydropoëer in protected areas in Southeast Europe, bankëatch.org, 2015 Fjalor enciklopedik i viktimave të terrorit komunist, 1, 2, 3, 4, 5, 6, Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, 2014, 2015, 2016, 2017 Galaty M. L., Lafe O., Lee W. E., Tafilica Z., Light and Shadoë -Isolation and Interaction in the Shala Valley of Northern Albania, United States of America, Monumenta Archeologica 23, Cotsen Institure of Archeologigy press, 2013 Gashi Gj., Vatikani dhe Arbëria (1700-1922), Tiranë, Onufri, 1998 Grillo K., Alpnizmi ynë (1936-1992), Tiranë, 2009 Guraziu F., Leka A., Kamsi K., Aga Eqerem., Koridori Adriatik-Alpe, “Lugina e Zhvillimit”, Shkodër, Camaj-Pipa, 2006 Gjeçovi Sh., Kanuni i Lekë Dukagjinit, 1933 Gjeçovi Sh., Shtyllat e Kombit (publicistikë), përg. Brahaj J., Tiranë, Reklama, 1999 179

Gjeografia Fizike e Shqipërisë, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, vol.2, Tiranë, 1991 Gjeta Z., Dukagjini, Tiranë, Hokatari, 2008 Harapi Z., Etnografia e Dukagjinit, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, Arkivi i Etnografisë, nr. inv. 331/19, material i pabotuar.

Heinsheimer G., Hofmann E., Schatz H., Eine Bergfahrt in das nordalbanische Gebirge”, 1931 Hoxha B., Identification and collection of natural values along the paths in Albanian Alps, mjedisi. gov.al, 2017 Hylli i Dritës, Nr. 9, Shtator 1932 Instituti Monumenteve të Kulturës, Tradita ndërtimore në Shqipëri, Tiranë, 1981 Ippen Th., Shqipëria e Vjetër, përkth. Karaisaj Gj., Klosi A., Tiranë, K&B, 2002 Jubica I., Zoti nuk ka djalë, Tiranë, Skanderbeg, 2016 Kasoruho R., Kategorizimi i punëtorëve dhe i punëve në ndërtim –Libri I, Tiranë, 1971 Koch G., Albanien. Kunst und Kultur im Land der Skipetaren, Köln, DuMont Buchverlag, 1989 Lane R. Ë., Majat e Shalës, përkth. Spahiu A., Tiranë, ARGETA-LMG, 2004 Mezini L., Ndërtesat arsimore në Shqipëri: analizë e zhvillimeve historike e tipologjike, 2016 Mihaçeviç L., Nëpër Shqipëri (1883-1907), përkth. Filipaj A., Tiranë, Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2006 Ministria e Turizmit dhe Mjedisit: Databazë e burimeve turistike Qarku Shkodër, 2017 Nopça F. B., Udhëtime nëpër Ballkan, përkth. Angoni I., Tiranë, Plejad, 2007 Palnikaj M., “Pulti: viti 743-10 mars 2005”, 2017 Papanikolla I., Konstruksione Arkitektonike II, Tiranë, Kombinati Poligrafik, 1981 Papanikolla I., Konstruksione Arkitektonike, Tiranë, Kombinati Poligrafik, 1983 Papanikolla I., Nishani P., Çaçani Gj., Çoçoli S., Kabili M., Elementë të ndërtesës dhe teknologjia e tyre, Tiranë, 1966 Pasha M., Gjeografia Ushtarake, Tiranë, Instituti Gjeografik Ushtarak i Shqipërisë, 2006 Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare, Vendim i KM, Nr. 676, datë 20.12.2002 Plan Menaxhimi për Parkun Kombëtar Alpet e Shqipërisë, 2015 Plani kombëtar sektorial i turizmit për rajonin e Alpeve Shqiptare, 2017 Pulaha S., Defteri i regjistrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, Tiranë, Akademia e Republikës së Shqipërisë, Instituti i Historisë, 1974 Revista “Ylli”, Nr. 9, 1968 180

Santurini L., Prime ascensione compiute dalla spedizione Italiana nelle Alpi Albanesi - 1940, 1940 Seiti A., Haemus plus’ 2013/2, revistë online; ‘Dy figura mitike: Ora e malit dhe Zanat (Në këndvështrim etnomjekësor)’ Sokoli H., Gjurmime arkeologjike ne rajonin e Shkodrës, Gegnia, 2017 Shkodra në shekuj, Seminari i dytë ndërkombëtar, vol. 2, Shkodër, Muzeu Historik i Shkodrës, 1999 Shkodra në shekuj, Seminari i katërt ndërkombëtar, vol. 4, Shkodër, Muzeu Historik i Shkodrës, 2004 Shkodra në shekuj, Seminari i tretë ndërkombëtar, vol. 3, Shkodër, Muzeu Historik i Shkodrës, 2000 Shyti L., 100 vjet arsim dhe kulturё nё Dukagjin, 2017 Shyti L., Bime mjekësore te ngrënshme dhe ngjyrose te florës spontane te Thethit, Gazeta “Dukagjini”, 2008 Shyti L., Dukagjini ka vend për të gjithë, Shkodër, Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2005 Shyti L., Dukagjini- Rrugëtim në gjenezë, Shkodër, FIORENTINA, 2014 Tafilica z., Harta Arkeologjike e Pellgut të Shkodrës, Gegnia, 2017 Talani R., Kraja Xh., Razëm-Bogë-Theth, veçori fiziko-gjeografike, hartografike dhe turistike : studim monografik, Shkodër, Camaj-Pipa, 2000 Tirta M., Mitologjia ndër shqiptarë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore Dega e Etnologjisë, Tiranë, Mësonjëtorja, 2004 Torresi F., Manuale del Recupero dei centri strorici della provincia di Ascoli Piceno, 2004 Tourist Guidebook Of Albania, Albtourist, 1969 Thomo P., Banesa fshatare e Shqipërisë Veriore, Tiranë, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, 1984 Thomo P., Muka A., Zarshati F., Martini Gj., Vendbanime dhe banesa popullore Shqiptare 1, Tiranë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2004 Udhërrëfyesi i Thethit, GIZ Shqipëri, 2016 Valentini G., Ligji i maleve shqiptare, përkth. Baxhaku D., Tiranë, Plejad, 2007 Valentini G., Vepra 1 (Publicistikë, studime dhe tekste), përg. Kristafi K., Kulla N., Thomollari D., Tiranë, Plejad, 2005

181

8. Tregues 8.1. Banorët e intervistuar Bardeli, Agetina, pronare bujtine Bari, Zef, mësues Bleni, Ndue, pensionist Çardaku, Age, fermere Dardha, Gjeto, shërbim transporti Dierri, Gjovalin, pronar bujtine Gurra, Ndue, pronar bujtine Gerla, Gjergj, pronar bujtine Gerla, Lekë, mjeshtër Gjeçaj, Ndoc, pronar bujtine Gjeloshi, Mark, pensionist Gjetja, Zef, agronom Harusha, Pllumb, pronar bujtine Harusha, Prekë, pronar bujtine Koçeku, Sokol, pronar bujtine Kometa, Mirash, pronar bujtine Kola, Shuk, pronar bujtine Lamthi, Prekë, pronar bujtine 185

Ndoj, Marash, pronar bujtine Pisha, Ndoc, pronar bujtine Pisha, Prenda, fermere Polia, Leonard, rangers AdZM Shkodër Polia, Paulin, pronar bujtine Rupa, Mark, inxhinier pyjesh Rupa, Pal, mësues në pension Rupa, Pashka, pronare bujtine Rupa, Roza, guidë turistike Suka, Gjergj, pronar bujtine Shpella, Petrit, pronar bujtine Shpella, Leze, fermere Shkafja, Martin, mjeshtër Tërthorja, Dritan, pronar bujtine Tërthorja, Fran, pronar bujtine Tërthorja, Prekë, pronar bujtine Zorgji, Lin, pronar bujtine Zorgji, Shpresa, pronare restoranti

186

8.2. Treguesi i fotografive Fig. 1, Lugina e Thethit, 2017. Burimi: Google Earth. Fq. 10 Fig. 2, Lokthi, Theth, 2017. Autor: Irhan Jubica. Fq. 40 Fig. 3, Përhapja e banesave në Theth, 1952. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Autor: Selim Islami. Fq. 44 Fig. 4, Përhapja e banesave në Theth, 2007. Burimi: Internet. Fq. 46 Fig. 5, Përhapja e banesave në Theth, 2018. Autor: Kreshnik Merxhani. Fq. 48 Fig. 6, Kulla me krevet në lagjen Ulaj, Theth, 1921. Burimi: Internet. Fq. 52 Fig. 7, Votra e zjarrit pa oxhak, Dukagjin, 1937. Burimi: Internet. Autor: Dedë Jakova. Fq. 54 Fig. 8, Kulla e Dedë Ndout, Stakaj, Theth, 1952. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Autor: Selim Islami. Fq. 58 Fig. 9, Ansambël arkitektonik në Sukaj, Grunas, Theth, 2017. Autor: Irhan Jubica, Fq. 62 Fig. 10, Tbani i bagëtive (stalla) në një ansambël arkitetktonik në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 66 Fig. 11, Koshi i drithit (koçeku) i ansambli arkitetktonik në Ndërlysë, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 66 Fig. 12, Qoshja e ndenjes për familjen në një ansambël arkitetktonik në Nikgjonaj, Theth, 2018.

Autor: GO2. Fq. 67 Fig. 13, Vathë bagëtish në një ansambël arkitetktonik në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 67 Fig. 14, Mullarët e sanës pranë një kulle në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 68 Fig. 15, Tualetet (nevojtoret) në distancë prej 10-12 metrash nga një kullë në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 68 Fig. 16, Kulla e Lulash Keçit në Ulaj, Thetht, 1952. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Fq. 70 Fig. 17, Kulla e Ndue Mark Kolës në Gjeçaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 72 Fig. 18, Kulla e Zef Koçekut në Kolaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 73 Fig. 19, Ndërtesë tradicionale në Okol, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 74 Fig. 20, Ndërtesë tradicionale në Nikgjonaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 74 Fig. 21, Ndërtesë jotradicionale në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 75 Fig. 22, Ndërtesë jotradicionale në Okol, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 75 Fig. 23, Një ndërtesë e vjetër përballë një të reje në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 76 187

Fig. 24, Ndërtesë jotradicionale në Nikgjonaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 78 Fig. 25, Ndërtesë jotradicionale në Nikgjonaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 78 Fig. 26, Ndërtesë tradicionale në Kolaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Autor: Hartmut Mueller. Fq. 79 Fig. 27, Ndërtesë tradicionale në Theth , 2017. Burimi: GO2. Fq. 79 Fig. 28, Kullë e rikonstruktuar në Kolaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 80 Fig. 29, Kullë e rikonstruktuar në Okol, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 80 Fig. 30, Kullë e rikonstruktuar në Gjeçaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 81 Fig. 31, Kullë e rikonstruktuar në Gjelaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 81 Fig. 32, Kullë e rikonstruktuar në Ndërlysë, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 82 Fig. 33, Kullë e rikonstruktuar në Stakaj, Theth, 2015. Burimi: GIZ. Fq. 82 Fig. 34, Kullë e rikonstruktuar në Ndrejaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 83 Fig. 35, Kullë e rikonstruktuar në Stakaj, Theth, 2015. Burimi: GIZ. Fq. 83 Fig. 36, Kullë e braktisur gjysëm e shkatërruar në Okol, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 84 Fig. 37, Kullë e braktisur në gjendje funksionale në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 85 Fig. 38, Kullë e braktisur dhe e rrënuar në Ndrejaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 85 Fig. 39, Mulliri i braktisur i Grunasit me lugun (majtas) dhe muret me gurë të thatë (djathtas), Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 86 Fig. 40, Shkolla 9-vjeçare e Thethit, Stakaj, Theth, 2017. Burimi: Internet. Fq. 87 Fig. 41, Qendra e vizitorëve të Parkut Kombëtar Theth në Stakaj, Theth, 2017. Burimi: GO2. Fq. 87 Fig. 42, Priftërinj dhe banorë, dalë para Kishës së Shën Gjonit, Theth, 1921. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Fq. 88 Fig. 43, Ndërtesë tradicionale në Stajaj, Theth, 2018. Autor: Kreshnik Merxhani, Fq. 90 Fig. 44, Kullë në një ansambël arkitetktonik në Grunas, Theth, 2017. Autor: Hartmut Mueller, Fq. 102 Fig. 45, Muratura e fasadës së një kulle në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 106 Fig. 46, Çati me furde pishe në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 108 Fig. 47, Çati dyujëse në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 110 Fig. 48, Çati katërujëse dhe me kryqe në kulm, Theth, pa datë. Burimi: Internet. Fq. 110 Fig. 49, Çati piramidale në Gjeçaj, Theth Pa datë. Burimi: Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Fq. 110 Fig. 50, Çati me gjysëmkulm aerodinamike në Ndërlysë, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 110 Fig. 51, Çati konike në Ndrejaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 110 Fig. 52, Kullë me krevet ballor në Kolaj, Theth, 2017. Autor: Hartmut Mueller, Fq. 120 188

Fig. 53, Kullë me krevet ballor në Grunas, Theth, 2018. Autor: Irhan Jubica, Fq. 126 Fig. 54, Derë druri e një kulle në Grunas, Theth, 2018. Autore: Liridona Ura, Fq. 130 Fig. 55, Derë kulle në Stakaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 132 Fig. 56, Derë kulle, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 132 Fig. 57, Derë kulle në Gjeçaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 132 Fig. 58, Derë kulle në Okol, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 132 Fig. 59, Derë kulle në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 133 Fig. 60, Derë banese në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 133 Fig. 61, Derë e brendshme e një kulle me çardak në Ulaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 133 Fig. 62, Derë kulle në Nikgjonaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 133 Fig. 63, Dritar e një kulle të braktisur në Ndërlysë, Theth, 2018. Autor: Kreshnik Merxhani. Fq. 134 Fig. 64, Dritare katrore krahas një dritareje (të mbyllur) me hark në një kullë në Nikgjonaj, Theth, 2018. Burimi: GO2. Fq. 136 Fig. 65, Dritare e një kulle të braktisur në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 136 Fig. 66, Dritare me hark në një kullë të braktisur në Stakaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 136 Fig. 67, Dritare e një kulle në Kolaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 137 Fig. 68, Dritare e mbyllur e një kulle të braktisur në Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 137 Fig. 69, Frëngji kulle në Ulaj, Theth, 2015. Burimi: DRKK Shkodër. Fq. 137 Fig. 70, Dritare e një kulle në Kolaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 137 Fig. 71, Oborr me tarraca me gur të thatë dhe gardhe druri në një ansambël arkitektonik në Grunas, Theth, 2018. Autor: Irhan Jubica. Fq. 138 Fig. 72, Gardh me gurë të thatë e degë pemësh sipër në Ndërlysë, Theth, 2018. Burimi: GO2. Fq. 140 Fig. 73, Tarracime me gurë të thatë, pjesë e Vendbanimit Prehistorik të Grunasit, Theth, 2018.

Autor: GO2. Fq. 140 Fig. 74, Gardh me hunj përreth mullirit në Kolaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 141 Fig. 75, Kapërcell me drunj në Ndrejaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 141 Fig. 76, Pamje ajrore e lumit, tarracimeve dhe banesave në Gjeçaj (majtas) dhe Gjelaj (djathtas), Theth, 2015. Burimi: Wander.al. Fq. 144 Fig. 77, Udhë e brendshme lagjeje në Ndërlysë, Theth, 2017. Autore: Sonila Hasaj, Fq. 146 Fig. 78, Urë druri në shtegun Theth-Curraj i Epërm (Sheu i Stakajve), Ulaj, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 148 Fig. 79, Tabela informative të vendosura në Stakaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 148 Fig. 80, Urë druri në shtegun Theth-Ndërlysë (Sheu i Dedules), Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 149 189

Fig. 81, Urë sezonale dërrase mbi shtratin e Lumit të Zi dhe lart, urë druri pranë Gërlave në Ndërlysë, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 149 Fig. 82, Udhë drejt Okolit, Nikgjonaj, Theth, 2018. Autore: Sonila Hasaj. Fq. 152 Fig. 83, Pamje e brendshme e mullurit të Gjeçajve, Gjeçaj, Theth, 2017. Autor: Irhan Jubica. Fq. 154 Fig. 84, Lugu i mullirit të Grunasit, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 156 Fig. 85, Helika e mullirit të Okolit, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 156 Fig. 86, Bucela e vjetër e mullirit të Ndërlysës, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 157 Fig. 87, Pamje e brendshme e mullirit të Ndërlysës, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 157 Fig. 88, Mark Gjeloshi, një nga tetë banorët që e kaluan dimrin e vitit 2017 në Ndërlysë, dalë para mullirit të lagjes, Theth, 2018. Autor: Irhan Jubica. Fq. 160 Fig. 89, Lekë Gërla, mjeshtri ndërtimit të çative, duke shpjeguar procesin e punës, Ndrejaj, Theth, 2017. Autore: Eltjana Shkreli. Fq. 166 Fig. 90, Mjeshtër gjatë punimeve për ndërtimin e një çatie në Ndrejaj, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 170 Fig. 91, Tavan druri i punuar me motive në një kullë në Ndërlysë, Theth, 2017. Autor: GO2. Fq. 170 Fig. 92, “Punue Kol Marku D. 11. 8. 1961” Nënshkrimi i një mjeshtri ndërtues në një kullë në Grunas, Theth, 2018. Autor: GO2. Fq. 171

8.3. Treguesi i hartave Harta 1, Parku Kombëtar Alpet Shqiptare, Parku Kombëtar i Thethit, Parqet Rajonale Shkrel dhe Nikaj-Mërtur, 2017. Punoi: GO2. Fq. 16 Harta 2, Thethi në Sistemin e koordinatave shtetërore, 1986.Burimi: Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë. Fq. 26-27 Harta 3, Hartë e detajuar e Thethit, 2018. Punoi: Liridona Ura. Fq. 28-29 Harta 4, Kufijtë e Qendrës Historike Theth dhe të Zonës së Mbrojtur Theth. Burimi: VKM nr. 733, date 8.12.2017. Përpunoi: Liridona Ura. Fq. 33 Harta 5. Kullat, tarracat dhe lagjet në Theth. Burimi “Light and Shadow” 2013. Autor: Jill Seagard, 2008. Përpunuan: Joana Markolaj dhe Liridona Ura. Fq. 36 190

8.4. Treguesi i skicave Skica 1, Ansmbël arkitektonik. Punoi: Fq. 62 Skica 2, Kullë me plan katror. Punoi: Fq. 90 Skica 3, Plani katror. Punoi: Fq. 91 Skica 4, Kullë me plan drejtkëndor. Punoi: Fq. 92 Skica 5, Plani drejtkëndor. Punoi: Fq. 93 Skica 6, Kullë me plan në formë T. Punoi: Fq. 94 Skica 7, Plani në formë T. Punoi: Fq. 95 Skica 8, Kullë me plan në formë L. Punoi: Fq. 96 Skica 9, Plani në formë L. Punoi: Fq. 97 Skica 10, Format e çatisë. Punoi: Fq. 109 Skica 11, Fazat e ndërtimit të strehës së çatisë. Punoi: Fq. 110-111 Skica 12, Oxhak i integruar në muraturën e gurit. Punoi: Fq. 112 Skica 13, Oxhak i dukshëm në fasadë . Punoi: Fq. 112 Skica 14, Oxhak Punoi: Fq. 113 Skica 15, Oxhak i dukshëm në fasadë. Punoi: Fq. 113 Skica 16, Pamje e brendshme e çardakut me çarranik. Punoi: Fq. 120 Skica 17, Tipologji: a) Shkallare, b) Çardak, c) Krevet. Punoi: Fq. 121 Skica 18, Pamje e shkallareve. Punoi: Fq. 122 Skica 19, Pamje e çardakut. Punoi: Fq. 122 Skica 20, Pamje e krevetit anësor. Punoi: Fq. 123 Skica 21, Pamje e krevetit ballor. Punoi: Fq. 123 Skica 22, Gardh me gurë të thatë e degë pemësh sipër. Punoi: Fq. 140 Skica 23, Gardh me dërrasa të prera me sëpatë. Punoi: Fq. 140 Skica 24, Gardh me hunj. Punoi: Fq. 141 Skica 25, Gardh me thupra. Punoi: Fq. 141 Skica 26, Mulli horizontal me ujë. Punoi: Fq. 156

191

8.5. Treguesi i vizatimeve teknike Vizatim teknik 1, Aksonometria e çatisÍ. Punoi: Eltjana Shkreli. Fq. 116-117 Vizatim teknik 2, Prerje kreveti a-a. Punoi: Liridona Ura. Fq. 126 Vizatim teknik 3, Aksonometria e krevetit. Punoi: Liridona Ura. Fq. 126-127

9. Shtojca 9.1. Karta e planimetrisë 9.2. Karta e muraturës 9.3. Karta e çatisë 1 9.4. Karta e çatisë 2 9.5. Karta e krevetit 9.6. Karta e mullinjve

195

1

2

3

HISTORIKU b

Në vitet ‘70 u dokumentuan shumë kulla në Theth, një prej tyre qe edhe shtëpia e Ded Ndout e cila u shpall Monument Kulture Kategoria I. Në atë oeriudhë kulla ka shërbyer si banesë për të dy vëllezërit, prandaj edhe dallohen 2 dyer kryesore dhe dy shkallë - tipologjia e banesës 2 familjare, e bashkangjitur.

19 70

HISTORIA KULLA E ded ndout

A

A

Në vitet ‘60, sistemi i kohës ishte kundra koncepteve feudale , prandaj këmbënguli të zhdukte cdo element identiteti për banorët e zonës dhe traditat e tyre. Me detyrim do ju ndërronin mbiemrat familjeve -Kulla e Ded Ndout, u quajt familja e Rupave.

20 06 a

a

Në vitet 2008 kulla ishte e dëmtuar, prandaj një grup studentësh të arkitekturës nga Bauhaus organizuan një punëtori që sugjeronin ta përshtasnin funksionin e kullës nga banim, në bujtinë për vizitorët.

Plani i katit të dytë

kulla e R U PAV E e braktisur

b

Prerja a-a

Prerja b-b

20 18

FUNKSIONET Para higjenizimit, kati përdhe shërbente për gjënë e gjallë dhe lidhja me katet sipër bëhej përmes një shkalle të brendshme të lëvizshme. Hyrja për në katin e parë kryhej përmes shkallareve .

Më vonë kati përdhe u funksionalizua për banim dhe shtëpia u nda për dy familje vllazni. Të tre katet shërbenin për banim, ku kati përdhe ishte për ndenje dhe odë zjarri, ndërsa kati i parë dhe i dytë për fjetje. Tualetet ishin jashtë për shkak të higjienës.

B

Nga fotot e z. Selim Islami, Kulla e Ded Ndout kishte dy oxhaqe, dmth çdo dhomë në çdo kat kishte vatër zjarri.

Kati i tretë ishte nënçati dhe shërbente për fjetje për miqtë.

1

2

Sot Kulla e Rupave nuk është më Monument Kulture, ka dalë nga lista. Ambientet e brendshme janë të dëmtuara, por fatmirësisht edhe portalet e dyerve, gurët e kornizës së dritareve, si dhe gurët me simbolika janë të ruajtura mirë.

Nga ekspedita e grupit mbi Udhëzuesin më 2017-2018, dëshmohet kulla e rrënuar por jo tërësisht. Catija ka rënë plotësisht, por fatmirësisht muret mbahen ende.

EMËRTIMI I OBJEKTIT

Kulla ndodhet pjesërisht në një trajtë ansambli arkitektonik, pasi aty nuk banojnë më familje. Natyrshëm kulla ka humbur funksionet e jetës së përditshme.

TIPOLOGJI

Kulla e Mark Rupës

Kullë

Kullë drejtkëndëshe

Financuar nga:

PUNOI Ril. Viz.

Grupi i punës GO2

Data:

25.08.2018

Adresa e ob.

Lagja Ndrejaj - Theth

Realizuar nga:

Shënim:

Sipas të zotit kulla është mbi 200 vjeçare. Në vitet ‘70 u shpall monument kulture. Sot është në gjendje të degraduar me mbulojë të rënë.

9.1. Karta e planimetrisë 3

B

1

2

3

Oxhaku

Muri me furgatë të thellë. Është një nga format më të zakonshme. Muret në fazën autentike nuk fugatoheshin por llaçi lidhës i murit, mbushte dhe fugat. Në disa raste fugat e thella janë pjesë e teknikës së murtures kurse ka raste kur dëmtimi i llaçit prej agjentëve atmosferik i ka krijuar fugat e thella. Këshillohet të mbushen me llaç por pa mbuluar konturet e gurëve.

Kasa druri e dritares

A

Gurë të qosheve (kandeve)

Patura guri

Brezi i çatisë

Gurë radhe, nivelues

Dalje e trarëve tëkrevetit.

Këto trare mbështeten kokë më kokë me trarët e ndërkatit dhe pasi përshkojnë muraturën shtrihen edhe 80-100cm në brendi.

Llaç çimento i papërshtashëm në mbushjen e fugaturave.

Basamak druri

Trarët e çatisë të inkastruar në mure.

Muret e gurit në faqen e brenshme të suvatuar dhe në faqen e jashtme të pasuvatuar.

Derë me kornizë e arkitra guri

Llaç me rërë dhe gëlqere. Është një nga tajtimet korrekte dhe të përshtatshme.

Përveç faktorit koloristik, llaçi i gëlqeres lejon që muratura të ketë frymëmarrje dhe të mos ndikojë lagështira e saj në strukturat e drurit si trarët e ndërkatit etj. Rasti konkret tregon një fugë kur llaçi I ka mbuluar buzët e konturit të gurëve.

Arkitra druri

Mure çatmeje me thupra dhe me suva.

Fugatura të mbushura me guriçka. Kjo është një formë e zakonshme pasi muratura e çrregullt shpesh i përdor gurët e vegjël për mbushjen e fugave qe lënë gurët e mëdhenj të muraturës.

A

Tra i ndërkatit që del deri në faqen e jashtme të muraturës.

Pamje e fasadës me të gjithë elementet përbërës.

gur të qosheve (kandeve)

B

llaç rëre gëlqere

gur lumi të papunuar

Pamje e fasadës me të gjithë elementet përbërës.

1

Pamje dritareje me arkitra, paturë, dhe basamak guri.

Siç u përmend, objektet i gjejmë 1, 2 dhe 3-katëshe me lartësi kati relativisht të ulët 220-250 cm. Gjerësia e mureve varion nga 70-80 cm për katin përdhe duke u ngushtuar në 50-60 cm kati i parë dhe deri në 50 cm në katin e sipërm mbi te cilin mbështetet çatia. Çatia mbeshtetet mbi muraturë me brez druri në dy faqe ku përfundon forma tre -këndore e saj dhe duke mos patur një kontur të mbyllur të brezit me përjashtim të formave kuadratike çatia e te cilave është në formë piramide.

2

B

EMËRTIMI I OBJEKTIT

Muraturat në ndërtimet në Theth. (pjesa e banesave)

TIPOLOGJI Muraturë Financuar nga:

PUNOI Ril. Viz.

Grupi i punës GO2

Data:

25.08.2018

Adresa e ob.

Theth

Realizuar nga:

Shënim: Të dhëna të përfituara nga ekspeditat në Korrik - Gusht 2018.

9.2. Karta e muraturës 3

2 Ky tip çatie gjendet sot te Kulla e Nikoll Koçekut, mullinjtë dhe ndërtimet e vogla ndihmëse. Ka dy faqe të murit që shkojnë deri në nivelin e kulmit të çatisë, i cili mbështetet në kreun e tyre. Sipas studiuesve është një nga format më të vjetra para se të hynin çatitë me pjerrësi të madhe në fillimin e shek. XX-të.

Sipas prof. P. Thomo kjo tipologji është një nga zgjidhjet më të vjetra dhe qe sot gjendet shumë pak. Edhe në vitet 60-të të shek.

XX-të kur nisi studimi i arkitekturës fshatare ishte e rrallë.

Tipologji me çati me pjerrësi të ulët e cila përmes një zgjatimi krijon një çardak. Këto banesa kanë qenë të zakonshme në Theth (sipas P. Thomos) dhe vendasit i quanin kulla me çardak.

Sot shembulli më i mirë dhe më i ruajtur është Kulla e Lulash Keçit (sot, Muzeu Etnografik – Dukagjin), i cili është Monument Kulture Kategoria I dhe është restauruar disa herë. Strehët e këtij tipi janë me dopio bishta.

M2

Tipologji me çati me pjerrësi të madhe, por që ka ende thjeshtësinë në elemente sikundër ato me pjerrësi të ulët duke i munguar thyerjet në ballë. E gjen në foto historike, si dhe konkretisht në terren si ndërtime të viteve ‘50-’60-të të shek. XXtë. Oxhaku vetë është zgjatim i muraturës anësore në fasadat anësore.

M3

Tipologjia më e përhapur sot në Theth, të cilën vendasit e quajnë çati me mblojë pak. Kjo solli edhe shkëputjen nga çatia e thjeshtë dyujëse duke futur një element të thyerjes së pjerrësisë në ballet e ngushta të ndërtesës, mbi të cilat vendoset dhe oxhaku.

M4

Është zhvillimi i një prej formave më të zakonshme sot të çatisë së tipit M4 por me një krevet në një prej anëve më të ngushta të ndërtesës. Kulmet anësore të çatisë zgjaten dhe pesha e çatisë shkarkon mbi kollonat dhe trarët konsol të krevetit.

Ky tip çatie është variacion i tipit M4, por me dy krevete në të dy anët e saj.

Lugu i kulmit Trau i kulmit

5

M1

A

M5

M6

16.0

2.0

16.0

2.0

10.5

13.5

15.0

Materiali - Konstruksioni është prej pishe të kuqe, i stazhionuar (8-12% lagështi) dhe i latuar me sëpatë.

35.0

24.0

50.0

Derasat e mlojes (Furdet)

Është variacion i tipit M4 por me zgjatim në pjesën ballore për te mbuluar krevetin. Zgjatimi i strehës varion me gjerësinë e krevetit i cili shkon nga 120cm - 160cm.

Furdet (banorët vendas i quajnë dërrasa) janë dërrasa pishe “shkëmbi” me dendësi fibrash të lartë, të stazhionuara (8-12% lagështi). Për krijimin e tyre merret zemra e trugut të pishës që quhet dhe “skuqi i pishës” si pjesa me më shumë rrëshirë dhe me fibra më të dendura.

M7

9

45

7

,3

26

23 Gershanet (Mahite)

Hollësia H2

6.0

A

Funksioni - Nënçatia ka shërbyer si ambient veror dhe vend magazinimi në pjesë të caktuara. Ambientet arriheshin përmes një shkalle më e pozicionuar në qendër e cila dilte në një korridor që ndante dy dhomat. Dhomat kishin ndriçim nga muret anësore ku ndodheshin dy dritare relativisht të vogla në krahët e oxhakut, i cili qëndronte në mesin e pjesës së murit.

M

6.0

Karakteristikat bazë janë se në të dy pjesët anësore të objektit, muri vijon të lartësohet afërsisht deri në 2,3-2,5m nga ku del dhe pjesa e oxhakut.

TIPI

55 .0

Tipi - Kjo çati klasifikohet e tipit M4 që përkon me formën më të thjeshtë atë të planit në formë “drejtkëndëshe” dhe më pas pa ndryshime në skemën konstruktive, zhvillohet në plane të formës “L”, “T” etj.

FORMA

6.2

Shënime Teknike:

PËRSHKRIM

7

ILUSTRIME

3

20 .0

1

55 .0

Oxhaku

Ky tip çatie i përshtatet planimetrisë në formë “T” dhe krijon nevojën e bashkimit të dy çative të ndërfutura me njëra-tjetrën në qendrën e volumit të çatisë së tipit M4.

Baski (Listela)

8

76 ,1

7

58,3

20 .0

6.2

M8

9

8

76 ,1

Është variacion i tipit M4 duke respektuar në plan formën drejtkëndëshe por me zgjatim në pjesën ballore për të mbuluar krevetin e zhvilluar në të gjithë gjatësinë e volumit.

M9

16.0

2.0

16.0

2.0

10.5

13.5

15.0

35.0

9

Pikore e dresave te mlojes (Furde e holle poshte furdeve te medha dhe mes tyre)

24.0

50.0

65

Brezat e çatisë mbi mure janë prej dru lisi të stazhonuar (8-12% lagështi).

76

,1

Ky tip është i përdorur në ndërtesat me planimetri në formë “L”.

448

25 8

9

M10

Hollësia H3

Nyjet dhe elementet karakteristik:

76

,1

Gërshëret

Konstruksioni mbajtës:

a. Kulmi

b. Streha

c. Oxhaku

d. Gërshërët

e. Brezat

f. Tavanet

76

200

,1

9

M11

49

19

9

M12

Mbulesa:

g. Dërrasat e mblojes (furdet)

10

15 7

15

B

21

,6

2

9

0

10

°

,1

,40

56

M13

15

15

20

17

Hollësia H1

Shtresa nën mbulesë:

i. Listelat (baskitë)

M14

200cm

62,2

Kisha e Thethit e ndërtuar në fundin e shek. XIX-të është një kombinim formash dhe elementesh arkitektonik të mbulesës duke paraqitur një nga çatitë më interesante, të veçanta në zonë. Këtu gjejmë formën e çatisë piramidale me dalje të një ballkonate me tre pjerrësi dhe të baxhave për ndriçim në faqen perëndimore. Një pjesë interesante është çatia konike, rast tepër i veçantë i përshtatur me planimetrinë në formë rrethore.

M15

100cm

37

50

62,1

480

37

50cm

654

10cm 10cm Shkalle metrike

1

0cm

50cm 100cm

Forma të thjeshta të mbulesave të koshit të drithit. Mbulimi është me dërrasa (furde) ndërsa struktura me listela druri 6x6cm apo 7x5cm. Të veçanta janë këndet me rrumbullakosje duke e ndjekur formën me furdet e gdhendura enkas për të marrë formën e caktuar.

Forma të thjeshta të mbulesave të koshit të drithit. Mbulimi është me dërrasa (furde), ndërsa struktura me listela druri 6x6cm apo 7x5cm.

0cm

M16

M17

EMËRTIMI I OBJEKTIT

TIPOLOGJI

Banesa e Martin Shkafjes

Mbulojë

M4

Financuar nga:

PUNOI Ril. Viz.

Grupi i punës GO2

Data:

25.08.2018

Adresa e ob.

Lagja Gjelaj - Theth

Realizuar nga:

Shënim: Sipas të zotit banesa është ndërtuar në vitet 1975.

9.3. Karta e çatisë 1 2

3

B

1

1

2

3

4

5

2

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

3

16

PËRCAKTIMI I LARTËSISË SË KULMIT TË ÇATISË NË TIPET M4-M10:

17

1265 35

60

1073

Nga përllogaritjet del se lartësia e kulmit të çatisë është e barabartë me bazën (b) e pjestuar me 1.3 që shprehet me formulën b / 1.3 = Hk ku Hk është lartësia e kulmit dhe baza (b) është bazamenti ku mbështetet çatia në drejtimin më të ngushtë të ndërtesës.

60 35

10

60

10

10

70

10

70

10

10

57

50

10

35

17,1

35

A

A

Shkalla

Goja e gërshënëzës Lidhëzi (brezi)

Strehë me bishta nga dalja e mahisë.

Trari i poshtëm i catisë bashkohet me mahinë përmes brezit.

10cm

Shkalle metrike

500cm

50cm

0cm

100cm

Strehë me bishta nga dalja e trarit te catise. Trari i poshtëm i çatisë bashkohet me mahinë përmes brezit. Në këto raste ka dhe strehë me tavan. Strehët dalin 35-40 cm nga muri.

B

EMËRTIMI I OBJEKTIT

Shkalle metrike

1

Shkalle metrike

10cm

0cm

10cm

500cm

50cm

0cm

TIPOLOGJI

Objekte tradicionale në Theth

Mbulojë Financuar nga:

PUNOI Ril. Viz.

Grupi i punës GO2

Data:

25.08.2018

Adresa e ob.

Theth - Dukagjin/ Shkodër

Realizuar nga:

Shënim: Këto tipologji përfshijnë vetëm fshatin Theth.

100cm

500cm

50cm 100cm

2

9.4. Karta e çatisë 2 3

B

2

3

Krevet ballor me shkallë

Krevet ballor i gjatësor

Krevet ballor i ngushtë

1

Krevet anësor në dy anët

Krevet anësor, majtas

Krevet ballor me shkallë 2k

Krevet ballor gjatësor i varur

A

Tërë kreveti, ose çardaku mbulohet me çati me dërrasa (furde), prandaj edhe pse është element arkitektonik i dalë me konsol të trarëve në fasadë, përsëri shihet si pjesë e integruar pasi përfshihet nën mblojë.

A

Lidhjet e drurit ne parvaz dhe me kollonat përgjatë krevetit.

Krevet me dopio trarë, për shkak të kalbjes nga shiu ato ndërrohen.

Çardak

“Kreveti” është një element arkitektonik prej druri, i vendosur në fasadë, që shërben për hyrjen kryesore në banesë kur në katin përdhe strehoheshin kafshët.

Vendosej kryesisht në fasadën ballore, por edhe në ato anësore. Krevetet kanë nisur të ndërtohen rreth 1850-s, bashkë me kullën (Nopsca, 1925). Nga koha kur u përfshi në ndërtim, mbetet një element otoman, formë e evoluar e shkallareve e më pas çardakut.

krevet çardak shkallare

B Shkallare

B

Gjerësia e krevetit arrin 1-1,5m dhe përgjithësisht ndërtohet me dru krejtësisht, por ka raste kur në shkallët e fillimit që ekspozohen ndaj ujërave të shiut, të jenë më gurë. Shpesh trarët e krevetit ishin të dupluar, pasi duke qenë të ekspozuar ndaj shiut ato kalbeshin më shpejt e kjo krijonte lehtësi për t’i ndërruar pjesërisht e jo tërë trarët e shtëpisë.

1

2

EMËRTIMI I OBJEKTIT

TIPOLOGJI

Planimetri dhe pamje kreveti

Krevet, çardak, shkallare Financuar nga:

PUNOI Ril. Viz.

Grupi i punës GO2

Data:

25.08.2018

Adresa e ob.

Theth - Dukagjin/Shkodër

Realizuar nga:

Shënim:

9.5. Karta e krevetit 3

2

a

a

Vendodhja Mullinjtë ndahen në dy tipologji sipas pozicionit të vendndodhjes me vadën e ujit: Planimetri

Diga e mullirit ndërpret rrjedhën e ujit dhe mban rrjedhën e ujit si forcë për rrotullimin e mullirit (fig 1) dhe mulliri ndodhet në fushë e vada e ujit është orientuar derisa përfundon me një digë të ndërtuar me gurë (fig 2).

mulliri i Kolajve

(B) Lugu i drithit

(A) Koshi

(C) Dorëza (Ç) Xânësi ose lopata

B

(D) Guri (i sipërm) (E) Guri (i poshtëm)

(G) Boshti

(Ë) Imshta ose arka

(H) Helika

mulliri i Okolit

A

mulliri i Ndërlysës

A

3

mulliri i Gjeçajve

1

Një mulli me ujë përdor hidroenergjinë dhe ato klasifikohen në dy lloje sipas orientimit të rrotave (horizontale ose vertikale). Mullinjtë e Thethit janë horizontal dhe i përkasin traditës më të hershme të ndërtimit të tyre me fillesa që në kohën e Antikitetit të Vonë e Mesjeta e Hershme. Mullinjtë ekzistues të Thethit mendohet se janë rindërtime të mullinjve të shekujve XIX-XX-të. Nga pikëpamja arkitekturore, mullijtë e Thethit janë ndërtesa të vogla, njëkatëshe, me mblojë prej dërrase. Sipas banorëve kapaciteti i tyre maksimal shkon maksimumi 300 kg drith në ditë.

B

(F) Bucela (prej dru arre, bugu - më i forti)

EMËRTIMI I OBJEKTIT

Prerja a-a 1

TIPOLOGJI

Planimetri mulliri

Mulli Financuar nga:

PUNOI Ril. Viz.

Grupi i punës GO2

Data:

25.08.2018

Adresa e ob.

Lagja Ndërlysaj - Theth

Realizuar nga:

Shënim: Ky mulli është restauruar nga USAID në vitin 2008 dhe është në gjendje pune.

2

3

9.6. Karta e mullinjve

S

Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth

GO2 Albania Eltjana Shkreli

2018

Udhëzues mbi trashëgiminë ndërtimore në Theth

2018