Desen ve Kompozisyon özellikleri by canan demirer

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ BİLİM DALI

İSTANBUL TOPKAPI SARAYI’NDA BULUNAN KAFTAN KUMAŞLARINDAKİ MOTİF, DESEN VE KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan Deniz AKKAYA

ANKARA – 2007

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ BİLİM DALI

İSTANBUL TOPKAPI SARAYI’NDA BULUNAN KAFTAN KUMAŞLARINDAKİ MOTİF, DESEN VE KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan Deniz AKKAYA

Danışman Prof. Tevhide ÖZBAĞI

ANKARA – 2007

JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAY SAYFASI

ÖNSÖZ “İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftan Kumaşlarındaki Motif, Desen ve Kompozisyon Özellikleri” adlı bu araştırmada konu hakkında bir bütünlük sağlanarak derli toplu bir eser oluşturulması amaçlanmıştır. Yerinde yapılan görsel araştırmalar, arşiv belgeleri ve tarihi kayıtlar Geleneksel Türk El Sanatları bütünlüğü içinde incelenmiştir. Bu araştırmanın önemli ve farklı özelliği ise Restitüsyon çalışmalarının yapılması ve belgelenmesidir. Çalışma esnasında İstanbul Topkapı Sarayı müzesinde yaptığımız araştırmalar yetersiz kalmıştır. Çünkü Bütün kıyafetler tasnif edilmemiş olup, halen depolarda muhafaza edilmektedir. Bürokratik engeller, araştırma izinlerinin gecikmeli çıkışı diğer olumsuz etmenler olarak karşımıza çıkmıştır. Her şeye rağmen kaftanların kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özelliklerine dair Restitüsyon çalışmalarına en doyurucu kaynak olması düşüncesiyle hazırlanan bu çalışmada, beni yönlendiren ve bu çalışmada büyük pay sahibi ve gerektiğinde bir arkadaş gerektiğinde bir yol gösterici olan, bilimsel yeteneklerim konusunda kendime güven duymamı sağlayan, akademik yaşantımda hep örnek alacağım değerli hocam Sayın Prof. Tevhide ÖZBAĞI’na teşekkürlerimi sunarım. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Müzeler Genel Müdürlüğü çalışanlarına, İstanbul’ da benden manevi desteğini esirgemeyen değerli arkadaşım İdil ÇETİNTAŞ’a ve ailesine, benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen, sabır ve hoşgörü gösteren sevgili aileme şükran hislerimi dile getirerek, teşekkürlerimi sunarım.

Deniz AKKAYA Ankara-2007

ÖZET İSTANBUL TOPKAPI SARAYINDA BULUNAN KAFTAN KUMAŞLARINDAKİ MOTİF, DESEN VE KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ Akkaya, Deniz Yüksek Lisans Tezi , Geleneksel Türk El Sanatları Eğitimi Bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Tevhide ÖZBAĞI Aralık – 2007 Araştırmada, İstanbul Topkapı Sarayı’nda bulunan kaftanların kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özelliklerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın

evrenini,

İstanbul

Topkapı

Sarayında

bulunan

kaftanlar

oluşturmaktadır. Araştırmada evrenin tümüne ulaşılmış, 50 adet kaftan örneklem olarak seçilmiştir. Kaftan kumaşlarındaki motiflerin çizilmemiş olması problem olarak ele alınmış. Kaftanların hangi padişahlara ait olduğu, dönemleri, motif özellikleri, kaftan kumaşlarında kullanılan renkler, kaftanlarda kullanılan kumaşlar, astarlar ve bunların yüzyıllara göre dağılımları bulgular ve yorumlar kısmında ele alınmıştır. Araştırmada en fazla I. Ahmet’e ait kaftan yer almakta, bunlardan 17. yy.’a ait olanlar çoğunluktadır. Kaftan kumaşlarında; bitkisel, hayvansal, geometrik, sembolik motifler ile, doğadan stilize edilen motifler ve yabancı etkilerden gelen motifler kullanılmıştır. Desen büyüklükleri dikkat çekmektedir. Kaftan kumaşlarında; en fazla şaşırtmalı kompozisyon düzeni görülmektedir. Kumaşların zemininde en fazla krem, güvez, desenlerinde ise mavi renk görülmektedir. Araştırma kapsamına giren kaftan kumaşlarında yer alan motifler incelenmiş, kompozisyon özellikleri, ölçülerine uygun biçimde genel ve detay çizimleri yapılmıştır.

iii

ABSTRACT THE FEATURES OF MOTIF, PATTERN AND COMPOSITION IN THE CAFTAN FABRICS BEING PRESENT AT THE TOPKAPI PALACE IN ISTANBUL Akkaya, Deniz Postgraduate Thesis, Discipline of Traditional Turkish Handicrafts Education Thesis Consultant: Prof. Tevhide ÖZBAĞI December – 2007 In the research work, the evaluation of the features of motif, pattern and composition in the caftan fabrics being present at the Topkapı Palace in Istanbul is targeted. The universe of the research is formed by the caftans being present at the Topkapı Palace in Istanbul. The whole of the universe is reached and 50 caftans are selected as sampling. The motifs in the caftan fabrics haven’t been drawn so this case is discussed as a problem. The sultans to whom the caftans belong, caftans’ periods, motif features, the colors used in the caftan fabrics, the fabrics used in the caftans, linings and their distribution according to the centuries are mentioned in the part of findings and interpretations. The caftan belonging to 1st Ahmet takes place largely in the research work; most of them belong to 17th Century. In the caftan fabrics, the botanical, animal, geometrical, symbolical motifs and the motifs stylized from the nature and the motifs coming from the foreign effects are used. The sizes of the design attract attention. In the caftan fabrics, confusing composition lay-out is seen largely. The cream is seen mostly at the ground of the fabrics and the color of blue is also seen in the designs of the fabrics. The motifs taking place in the caftan fabrics, which are in the scope of the research, are examined. Their general and detailed drawings are made in conformity with the composition features and sizes.

İÇİNDEKİLER JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAY SAYFASI ........................................................................ i ÖNSÖZ ........................................................................................................................ ii ÖZET ..........................................................................................................................iii ABSTRACT................................................................................................................ iv İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ v TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................. x FOTOĞRAF LİSTESİ ................................................................................................ xi ÇİZİMLER LİSTESİ ................................................................................................. xv BÖLÜM I ..................................................................................................................... 1 1.GİRİŞ .................................................................................................................... 1 1.1. Problem ......................................................................................................... 1 1.2. Amaç ............................................................................................................. 2 1.3. Önem ............................................................................................................. 2 1.4. Sınırlılıklar .................................................................................................... 3 1.5. Tanımlar ........................................................................................................ 3 1.6. Kısaltmalar .................................................................................................... 7 BÖLÜM II.................................................................................................................... 8 2.YÖNTEM............................................................................................................... 8 2.1. Araştırmanın Modeli ..................................................................................... 8 2.2. Evren ve Örneklem ....................................................................................... 8 2.2.1. Evren ...................................................................................................... 8 2.2.2. Örneklem................................................................................................ 8 2.3. Verilerin Toplanması .................................................................................... 9 2.4. Verilerin Analizi ......................................................................................... 10 BÖLÜM III ................................................................................................................ 12 3. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR................................................................................ 12

3.1. Osmanlı İmparatorluğu Hakkında Genel Bilgiler ....................................... 12 3.2. Osmanlı İmparatorluğu Giyim Özellikleri .................................................. 12 3.3. Osmanlı İmparatorluğu Giysi Çeşitleri ....................................................... 20 3.3.1. Kavuk ................................................................................................... 21 3.3.2. İç Elbisesi (İçlik) .................................................................................. 22 3.3.3. Gömlek................................................................................................. 22 3.3.4. Şalvar ................................................................................................... 23 3.3.5. Entari .................................................................................................... 23 3.3.6. Kemer................................................................................................... 24 3.3.7. Kaftan................................................................................................... 26 3.3.7.1. İçe Giyilen Kaftanlar...................................................................... 31 3.3.7.2. Dışa Giyilen Kaftanlar ( Merasim Kaftanı ) .................................. 31 3.2.7.3. Zırhlı Kaftanlar............................................................................... 32 3.3.8. Kolluk – Dizlik..................................................................................... 33 3.3.9. Çizme ................................................................................................... 34 3.4. Kaftanlarda Kullanılan Kumaşlar Hakkında Genel Bilgiler ....................... 34 3.4.1. Pamuklu Kumaşlar ............................................................................... 36 3.4.1.1. Boğası............................................................................................. 36 3.4.1.2. Kirpas ............................................................................................. 36 3.4.1.3. Alaca .............................................................................................. 36 3.4.1.4. Bez ................................................................................................. 37 3.4.1.5. Mendil ............................................................................................ 37 3.4.1.6. Beledi ............................................................................................. 37 3.4.1.7. Yemeni ........................................................................................... 37 3.4.1.8. Tülbent ........................................................................................... 37 3.4.1.9. Basma............................................................................................. 38 3.4.1.10. Çit................................................................................................. 38 3.4.1.11. Yazma .......................................................................................... 38 3.4.2. Yünlü Kumaşlar ................................................................................... 38 3.4.2.1. Çuha ............................................................................................... 38 3.4.2.2. Aba ................................................................................................. 39 3.4.2.3. Keçe ............................................................................................... 39 vi

3.4.2.4. Sof .................................................................................................. 39 3.4.2.5. Şal................................................................................................... 39 3.4.3. İpekli Kumaşlar.................................................................................... 40 3.4.3.1. Kadife............................................................................................. 40 3.4.3.2. Kemha ............................................................................................ 40 3.4.3.3. Kutnu.............................................................................................. 41 3.4.3.4. Seraser ............................................................................................ 41 3.4.3.5. Atlas ............................................................................................... 42 3.4.3.6. Canfes............................................................................................. 43 3.4.3.7. Çitari............................................................................................... 43 3.4.3.8. Diba ................................................................................................ 44 3.4.3.9. Selimiye ......................................................................................... 44 3.4.3.11. Serenk........................................................................................... 46 3.4.3.12. Abani ( Ağbani,Ağabani ) ............................................................ 46 3.4.3.13. Şîb ................................................................................................ 46 3.4.3.14. Hare .............................................................................................. 47 3.4.3.15. Gezi .............................................................................................. 47 3.4.3.16. Sevaî ( Savai ) .............................................................................. 47 3.4.3.17. Hataî ............................................................................................. 47 3.4.3.18. Tafta ve Valeler............................................................................ 48 3.5. Kaftan Kumaşlarında Görülen Renk ve Motif Özellikleri......................... 48 3.5.1. Bitkisel Motifler ................................................................................... 49 3.5.1.1. Çiçekler .......................................................................................... 50 3.5.1.1.1. Hatai ( Hatayi )....................................................................... 50 3.5.1.1.2. Penç ........................................................................................ 52 3.5.1.1.3. Gonca ..................................................................................... 53 3.5.1.1.4. Lale......................................................................................... 54 3.5.1.1.5. Gül.......................................................................................... 55 3.5.1.1.6. Karanfil .................................................................................. 57 3.5.1.1.7. Sümbül ................................................................................... 58 3.5.1.1.8. Süsen ( İris ) ........................................................................... 58 3.5.1.1.9. Zambak................................................................................... 58 vii

3.5.1.1.10. Kokulu Menekşe .................................................................. 59 3.5.1.1.11. Manisa Lalesi ....................................................................... 59 3.5.1.1.12. Nergis Çiçeği ( Narcissus ) .................................................. 59 3.5.1.1.13. Ayn-i Sefa ............................................................................ 60 3.5.1.2. Yapaklar ......................................................................................... 61 3.5.1.3. Ağaçlar ........................................................................................... 63 3.5.1.3.1. Servi Ağacı............................................................................. 64 3.5.1.3.2. Hayat Ağacı............................................................................ 65 3.5.1.3.3. Palmiye Veya Hurma Ağacı.................................................. 65 3.5.1.3.4. Çam Ağacı ( Kozalak Motifi ) ............................................... 66 3.5.1.3.5. Çiçek Açmış Ağaçlar ............................................................. 66 3.5.1.4. Yemiş ve Meyveler ........................................................................ 67 3.5.1.4.1. Nar.......................................................................................... 67 3.5.1.4.2. Elma ....................................................................................... 67 3.5.2. Hayvansal Motif................................................................................... 68 3.5.2.1. Kuş ve Geyik.................................................................................. 68 3.5.2.2. Rumi............................................................................................... 71 3.5.3. Geometrik Motif Ve Sembolik Motifler .............................................. 78 3.5.3.1. Çintemani ....................................................................................... 78 3.5.3.2. Mühr - ü Süleyman ....................................................................... 79 3.5.4. Doğadan Stilize Edilen Motifler .......................................................... 82 3.5.4.1. Bulut............................................................................................... 82 3.5.4.2. Güneş, Ay ve Yıldızlar................................................................... 84 3.5.5. Yabancı Etkilerle Gelen Motifler......................................................... 86 3.5.5.1. Taç Motifi ...................................................................................... 86 3.5.6. Yazılı Bezemeler.................................................................................. 87 3.6. Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri .......................... 90 3.6.1. Dikey Çizgi Düzen............................................................................... 90 3.6.2. Dolaşmalı Düzen.................................................................................. 91 3.6.3. Şaşırtmalı Düzen ( Oval Madalyon ) ................................................... 94 3.6.4. Yatay Düzen......................................................................................... 97 3.6.5. Üst Üste Sıralı Düzen........................................................................... 98 viii

3.6.6. Şeritli Düzen ........................................................................................ 99 3.6.7.Serbest Düzen ....................................................................................... 99 3.7. Literatür Özetleri....................................................................................... 100 BÖLÜM IV .............................................................................................................. 102 4. BULGULAR VE YORUM .............................................................................. 102 4.1. Araştırma Bulguları................................................................................... 102 4.2. Araştırma Yorumları ................................................................................. 262 BÖLÜM V ............................................................................................................... 281 5. SONUÇ VE ÖNERİLER.................................................................................. 281 5.1. SONUÇLAR ............................................................................................. 281 5.2. ÖNERİLER ............................................................................................... 284 KAYNAKÇA........................................................................................................... 285 KİTAPLAR .............................................................................................................. 285 EKLER..................................................................................................................... 294 Ek 1 Minyatürlerde Görülen Kaftan Kumaşlarının İncelenmesi ......................... 294 Ek 2 Bilgi Formu.................................................................................................. 306 Ek 3 Kültür ve Turizm Bakanlığı T.S.M. Çalışma İzni Yazısı ............................ 307 Ek 4 Kaftan Kumaşları Desen Çizimleri Noter Onay Belgesi............................. 308

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 Kaftanların Ait Olduğu Padişahların Dağılımı ........................................... 262 Tablo 2 Yüzyıllara Göre Kaftan Kullanımı Dağılımı .............................................. 264 Tablo 3 Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı ................................... 265 Tablo 4 Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı ................................... 266 Tablo 5 Yüzyıllara Göre Desenlerin Büyüklükleri Dağılımı................................... 268 Tablo 6 Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri Dağılımı............. 269 Tablo 7 Kaftan Kumaşlarında Görülen Renklerin Dağılımı .................................... 271 Tablo 8 Kaftan Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı....................................... 272 Tablo 9 Kaftanın Kenar Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı......................... 274 Tablo 10 Kaftan Motiflerinde Görülen Renklerin Dağılımı .................................... 276 Tablo 11 Kaftan Kumaşlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı......................... 278 Tablo 12 Kaftan Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı ........................... 279 Tablo 13 Kaftanların Kenar Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı ......... 280

FOTOĞRAF LİSTESİ Fotoğraf No : 1 Kanuni’nin Cenazesinin Topkapı Sarayı’na Getirilmesi................. 14 Fotoğraf No : 2 II. Beyazıt’ın Tahta Çıkışı ............................................................... 15 Fotoğraf No : 3 Süleymanname’den Arifi’nin Kanuni’nin Cülusu Minyatürü......... 16 Fotoğraf No : 4 Sultan Reşat’ın Kılıç Kuşanması..................................................... 16 Fotoğraf No : 5 TSM. H.889 Sultan Murat’ın Cuma Namazına Gidişi.................... 17 Fotoğraf No : 6 Kanuni Huzurunda Ders Alan Enderun Öğrencileri ...................... 18 Fotoğraf No : 7 Levni’den Şehzadelerin Sünnet Hazırlığı........................................ 19 Fotoğraf No : 8 Şehzade’nin Sünnet Düğününde Dilek Havuzuna Para Serpilişi.... 19 Fotoğraf No : 9 Babürname’den Savaş Kıyafetlerini Gösteren Minyatürler ............ 20 Fotoğraf No : 10 Fatih’in Gül Koklayan Minyatürü ................................................ 21 Fotoğraf No : 11 T.S.M. 2/204 Kavuk ..................................................................... 22 Fotoğraf No : 12 Sultan Abdülaziz’e Ait İçlik (Gömlek ve Don)............................. 22 Fotoğraf No : 13 T.S.M. 13/1404 Tılsımlı Gömlek .................................................. 23 Fotoğraf No : 14 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait Kemha Şalvar................................ 23 Fotoğraf No : 15 T.S.M. 13 / 584 III. Mustafa’nın Kızı Fatma Sultan’ın Entarisi .. 24 Fotoğraf No : 16 Kumaş Kemer................................................................................ 24 Fotoğraf No : 17 Frankfurt Museum 14/23, Murassa Kemer Tokası ....................... 25 Fotoğraf No : 18 T.S.M. Gümüş Kemer .................................................................. 25 Fotoğraf No : 19 İstanbul Askeri Müzesinde Bulunan Deri Kütüklük ve Kemer ... 25 Fotoğraf No : 20 Üzeri İşlemeli Kalın Bayan Kemeri ............................................. 26 Fotoğraf No : 21 Kapaniçe ....................................................................................... 28 Fotoğraf No : 22 Surnameden Bölük Ağalarına Hil’at Giydirilmesi ....................... 29 Fotoğraf No : 23 T.S.M. Çintemani Motifli İç Kaftanı............................................. 31 Fotoğraf No : 24 I. Süleyman’ın Oğlu Şehzade Mehmet’in Tören Kaftanı.............. 32 Fotoğraf No : 25 Sadrazam Mahmut Paşa’nın Dışı Kumaşla Kaplı Zırh Gömlek ... 33 Fotoğraf No : 26 T.S.M. 13/896 Kolluk ................................................................... 33 Fotoğraf No : 27 TSM. Çizme ................................................................................. 34 Fotoğraf No : 28 Badisches Landes Museum D208 Çizme...................................... 34 Fotoğraf No : 29 T.S.M. 13/1747 Kuş Motifli Kemha Kumaş Parçası .................... 69 Fotoğraf No : 30 T.S.M. 13/1746 Geyik Motifli Kemha Kumaş.............................. 69

Fotoğraf No : 31 Tavus Kuşu Seraser Kaftan Ayrıntısı............................................ 70 Fotoğraf No : 32 Kraliyet Müzesi Sanduka Örtüsü .................................................. 87 Fotoğraf No : 33 İslamiyet Müzesi ve Mescid-i Aksa Kütüphanesi Kabe Örtüsü.. 88 Fotoğraf No : 34 T.S.M. 13 / 1184 Tılsımlı Gömlek ................................................ 89 Fotoğraf No : 35 Hilal ve Güneşli Al Sancak .......................................................... 89 Fotoğraf No : 36 Barbaros Hayrettin Paşa’nın Sancağı ............................................ 90 Fotoğraf No : 37 Düz Çizgili Düzende Kumaş Örneği Detayı ................................. 91 Fotoğraf No : 38 Dolaşmalı Düzende Kumaş Örneği............................................... 92 Fotoğraf No : 39 T.S.M. 13/1453 Dolaşmalı Düzende Çatma Kumaş ................... 93 Fotoğraf No : 40 Kunstgewere Museum 01.69 Kumaş Parçası .............................. 94 Fotoğraf No : 41 Şaşırtmalı Düzen Kumaş Örneği

............................................ 95

Fotoğraf No : 42 Şaşırtmalı Düzen Kumaş Parçası Örneği ...................................... 96 Fotoğraf No : 43 II.Osman’a Ait Kaftan Ayrıntısı.................................................... 97 Fotoğraf No : 44 T.S.M. 13/1960 Üst üste Sıralı Düzen de Kumaş Ayrıntısı .......... 98 Fotoğraf No : 45 V& A 773 – 1884 Kemha Çocuk Kaftanından Ayrıntı ............... 98 Fotoğraf No : 46 T.S.M. 13/ 1446 Kumaş Ayrıntısı ................................................ 99 Fotoğraf No : 47 Mesée de la Mode et du Textile 697 (Orijinal Desen Yapısı) ...... 99 Fotoğraf No : 48 T.S.M. 13/6 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ............................. 102 Fotoğraf No : 49 T.S.M. 13/ 8 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ........................... 105 Fotoğraf No : 50 T.S.M. 13/ 9 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ............................ 108 Fotoğraf No : 51 T.S.M. 13/ 21 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı .......................... 111 Fotoğraf No : 52 T.S.M. 13/ 35 II. Beyazıt’ın Kaftanı .......................................... 114 Fotoğraf No : 53 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı .......................................... 117 Fotoğraf No : 54 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı .......................................... 117 Fotoğraf No : 55 T.S.M. 13/ 38 II. Beyazıt’ın Kaftanı .......................................... 124 Fotoğraf No : 56 T.S.M. 13/ 41 I. Selim’in Kaftanı ............................................... 127 Fotoğraf No : 57 T.S.M. 13/ 42 I. Selim’in Kaftanı ............................................... 130 Fotoğraf No : 58 T.S.M. 13/ 46 I. Selim’in Kaftanı ............................................... 133 Fotoğraf No : 59 T.S.M. 13/ 58 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı ................... 136 Fotoğraf No : 60 T.S.M. 13/176 II.Selim’in Kaftanı .............................................. 139 Fotoğraf No : 61 T.S.M. 13/177 II.Selim’in Kaftanı .............................................. 142 Fotoğraf No : 62 T.S.M. 13/195 III.Murat’ın Kaftanı ............................................ 145 xii

Fotoğraf No : 63 T.S.M. 13/216 III. Murat’ın Kaftanı ........................................... 148 Fotoğraf No : 64 T.S.M. 13/221 III. Murat’ın Kaftanı ........................................... 151 Fotoğraf No : 65 T.S.M. 13/227 III. Mehmet’in Kaftanı........................................ 154 Fotoğraf No : 66 T.S.M. 13/264 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 157 Fotoğraf No : 67 T.S.M. 13/265 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 160 Fotoğraf No : 68 T.S.M. 13/266 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 163 Fotoğraf No : 69 T.S.M. 13/267 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 166 Fotoğraf No : 70 T.S.M. 13/268 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 169 Fotoğraf No : 71 T.S.M. 13/277 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 172 Fotoğraf No : 72 T.S.M. 13/357 II. Osman’ın Kaftanı ........................................... 175 Fotoğraf No : 73 T.S.M. 13/360 II. Osman’ın Kaftanı ........................................... 178 Fotoğraf No : 74 T.S.M. 13/365 II. Osman’ın Kaftanı ........................................... 181 Fotoğraf No : 75 T.S.M. 13/367 II. Osman’ın Kaftanı ........................................... 184 Fotoğraf No : 76 T.S.M. 13/408 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 187 Fotoğraf No : 77 T.S.M. 13/413 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 190 Fotoğraf No : 78 T.S.M. 13/470 IV. Murat’ın Kaftanı .......................................... 193 Fotoğraf No : 79 T.S.M. 13 / 486 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................. 197 Fotoğraf No : 80 T.S.M. 13 / 489 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................. 200 Fotoğraf No : 81 T.S.M. 13 / 500 IV. Murat’ın Kaftanı ......................................... 203 Fotoğraf No : 82 T.S.M. 13 / 514 II. Süleyman’ın Kaftanı .................................... 206 Fotoğraf No : 83 T.S.M. 13 / 522 II. Ahmet’in Kaftanı.......................................... 209 Fotoğraf No : 84 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı ..................................... 212 Fotoğraf No : 85 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı ........................................ 217 Fotoğraf No : 86 T.S.M. 13 / 558 I. Mahmut’un Kaftanı ....................................... 221 Fotoğraf No : 87 T.S.M. 13 / 584 III. Osman’ın Kaftanı........................................ 224 Fotoğraf No : 88 T.S.M. 13 / 584 IV. Mustafa’nın Kaftanı.................................... 227 Fotoğraf No : 89 T.S.M. 13 / 834 III. Mehmet’in Kaftanı...................................... 230 Fotoğraf No : 90 T.S.M. 13 / 835 III. Mehmet’in Kaftanı...................................... 233 Fotoğraf No : 91 T.S.M. 13 / 837 I. Ahmet’in Kaftanı ........................................... 236 Fotoğraf No : 92 T.S.M. 13 / 838 IV. Murat’ın Kaftanı ......................................... 239 Fotoğraf No : 93 T.S.M. 13 / 839 IV. Murat’ın Kaftanı ......................................... 243 Fotoğraf No : 94 T.S.M. 13 / 840 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı ................. 246 xiii

Fotoğraf No : 95 T.S.M. 13 / 867 Osman Bey’in Kaftanı ...................................... 250 Fotoğraf No : 96 T.S.M. 13 / 932 I.Ahmet’in Kaftanı ............................................ 253 Fotoğraf No : 97 T.S.M. 13 / 966 I.Ahmet’in Kaftanı ............................................ 256 Fotoğraf No : 98 T.S.M. 13 / 967 I.Ahmet’in Kaftanı ............................................ 259 Fotoğraf No : 99 II. Selim’in Okçuluk Antrenmanı Minyatürü............................. 294 Fotoğraf No : 100 Şehzade Selim Elinde Şarap Kadehi Minyatürü ...................... 295 Fotoğraf No : 101 Çelebi Sultan Mehmet Minyatürü ............................................ 296 Fotoğraf No : 102 Yavuz Sultan Selim’in Ok Atışı................................................ 297 Fotoğraf No : 103 II. Osman Tahtta........................................................................ 298 Fotoğraf No : 104 II. Süleyman Tahtta ................................................................... 299 Fotoğraf No : 105 II. Osman At Üzerinde .............................................................. 300 Fotoğraf No : 106 Kanuni’nin Erdel Prensini Huzuruna Kabul Etmesi ................. 301 Fotoğraf No : 107 Barbaros, Kanuni’nin Huzurunda.............................................. 302 Fotoğraf No : 108 Kanuni Sultan Süleyman, Şehzadeleriyle Saray Bahçesinde.... 303 Fotoğraf No : 109 Seferden Dönen III. Mehmet’in İstanbul’da Karşılanması ....... 304 Fotoğraf No : 110 Şehzade Mehmet’in İbrahim Paşa Sarayına Gelişi ................... 305

xiv

ÇİZİMLER LİSTESİ Çizim No : 1 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait Şalvarın Deseni ................................... 23 Çizim No : 2 T.S.M. 13 / 584 III.Mustafa’nın Kızı Fatma Sultan’a Ait Entari ..... 24 Çizim No : 3 T.S.M. Çintemani Motifli İç Kaftanı Deseni .................................... 31 Çizim No : 4 T.S.M.13/896 Kolluk Deseni ............................................................. 33 Çizim No : 5 Hatai Çiçeği......................................................................................... 50 Çizim No : 6 Kesesi Rumi Bezeli Hatayi Çiçeği ...................................................... 51 Çizim No : 7 Hatayi Çiçeğinin Çizimi...................................................................... 51 Çizim No : 8 Hatai Çiçeğinin Taç Yapraklarının Çok Çeşitli Şekildeki Çizimi ...... 51 Çizim No : 9 Hatai Çiçeği......................................................................................... 52 Çizim No : 10 Penç Motifinin Çizimi ....................................................................... 53 Çizim No : 11 Çark-ı Felek Motifi ........................................................................... 53 Çizim No : 12 Gonca Motifi Çeşitleri....................................................................... 54 Çizim No : 13 Gonca Motifinin Çizimi ................................................................... 54 Çizim No : 14 Lale Motifinin Çizimi........................................................................ 55 Çizim No : 15 Lale Motifi Çeşitleri .......................................................................... 55 Çizim No : 16 Gül Motifinin Tepeden Görünümü .................................................. 56 Çizim No : 17 Gül Motifinin Profilden Çizimi......................................................... 56 Çizim No : 18 Gül Goncası....................................................................................... 57 Çizim No : 19 Karanfil Motifinin Çizimi ................................................................. 57 Çizim No : 20 Sümbül Motifi ................................................................................... 58 Çizim No : 21 Süsen Motifi ...................................................................................... 58 Çizim No : 22 Zambak Motifi................................................................................... 59 Çizim No : 23 Kokulu Menekşe Motifi .................................................................... 59 Çizim No : 24 Manisa Lalesi Motifi ......................................................................... 59 Çizim No : 25 Nergis Çiçeği Motifi.......................................................................... 60 Çizim No : 26 Ayn – i Sefa Motifi............................................................................ 60 Çizim No : 27 Sırtlı Saz Yaprak ............................................................................... 62 Çizim No : 28 Damarlı Saz Yaprak ......................................................................... 62 Çizim No : 29 Parçalı Saz Yapraklar ........................................................................ 62 Çizim No : 30 Yapraklarda Damar Çeşitleri............................................................. 62

Çizim No : 31 Yaprak Çizimi ................................................................................... 63 Çizim No : 32 Yaprak Çizimi ................................................................................... 63 Çizim No : 33 Selvi Ağacı ....................................................................................... 64 Çizim No : 34 Hayat Ağacı....................................................................................... 65 Çizim No : 35 Palmiye Ağacı Çeşitleri..................................................................... 66 Çizim No : 36 Kozalak Motifi Çeşitleri.................................................................... 66 Çizim No : 37 XVI.yy. Kemhasından, Nar Motifi Çizimi........................................ 67 Çizim No : 38 Elma motifi........................................................................................ 68 Çizim No : 39 T.S.M. 13/1747 Kuş Motifli Kumaş Parçası Desen Çizimi .............. 69 Çizim No : 40 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Kuş Motifleri ...... 69 Çizim No : 41 T.S.M. 13/1746 Geyik Motifli Kumaş Parçası Desen Çizimi........... 69 Çizim No : 42 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Geyik Motifleri . 69 Çizim No : 43 Tavus Kuşu Motifi Çizimi ................................................................ 70 Çizim No : 44 Düz Rumi ......................................................................................... 73 Çizim No : 45 Tek Kanatlı Rumi .............................................................................. 73 Çizim No : 46 Çift Kanatlı Rumi .............................................................................. 74 Çizim No : 47 Üç Kanatlı Rumi................................................................................ 74 Çizim No : 48 Simetrik Kanatlı (Sencide) Rumi ...................................................... 74 Çizim No : 49 Ortabağ Çeşitleri ............................................................................... 75 Çizim No : 50 Tepelikler .......................................................................................... 75 Çizim No : 51 Dilimli Rumiler ................................................................................ 76 Çizim No : 52 Sarılma Rumiler ................................................................................ 76 Çizim No : 53 Hurdelenmiş Rumi ............................................................................ 77 Çizim No : 54 Serbest Motiflerle Bezeli Rumiler.................................................... 77 Çizim No : 55 Ayırma Rumiler................................................................................. 77 Çizim No : 56 Ayırma Rumilerin Oluşturabileceği Kapalı Formlar ....................... 77 Çizim No : 57 Çintemani’nin Üç Farklı Çizimi........................................................ 79 Çizim No : 58 Mühr- ü Süleyman............................................................................. 80 Çizim No : 59 Yığma Bulut ...................................................................................... 82 Çizim No : 60 “ S ”Şeklinde Stilize Bulut ................................................................ 83 Çizim No : 61 Ayırma Bulutun Kompozisyonda Kullanımı .................................... 83 Çizim No : 62 Ortabağ ve Tepelik Bulutlar .............................................................. 84 xvi

Çizim No : 63 Benaki Müzesi XVI.yy. Kumaşından Motifler ................................. 84 Çizim No : 64 Çatma’dan Ay Motifi ....................................................................... 85 Çizim No : 65 Yıldız Motifi Çeşitleri ....................................................................... 85 Çizim No : 66 Yıldız Motifi Çizimi.......................................................................... 86 Çizim No : 67 Çatma’dan Taç Motifi ....................................................................... 86 Çizim No : 68 Düz Çizgili Düzen Şeması ............................................................... 91 Çizim No : 69 Dolaşmalı Düzen Şeması ................................................................. 92 Çizim No : 70 Dolaşmalı Düzen Dikey Çizgi ve Formlar Kullanarak Çizimi ....... 92 Çizim No : 71 Dolaşmalı Düzen Kompozisyon Şeması .......................................... 93 Çizim No : 72 Dolaşmalı Düzende Kompozisyonun Çizimi ................................... 93 Çizim No : 73 Şaşırtmalı Düzen Şeması.................................................................. 94 Çizim No : 74 Şaşırtmalı Düzen Kompozisyonun Çizimi ....................................... 95 Çizim No : 75 Şaşırtmalı Düzen (Birbirine Bağlı Şemse Şeması)............................ 95 Çizim No : 76 Şaşırtmalı Düzende (Birbirine Bağlı Şemse) Kumaş Deseni Çizimi 95 Çizim No : 77 Şaşırtmalı Düzen ( Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması ) ................. 96 Çizim No : 78 Şaşırtmalı Düzen(Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması)Desen Çizimi 96 Çizim No : 79 Yatay Düzen Şeması ......................................................................... 97 Çizim No : 80 II. Osman’a Ait Kaftanın Yatay Yüzey Kompozisyon Şeması......... 97 Çizim No : 81 Üst üste Sıralı Düzen Şeması ............................................................ 98 Çizim No : 82 Üst Üste Sıralı Düzende Yerleştirilmiş Kompozisyonun Çizimi ..... 98 Çizim No : 83 Üst üste Sıralı Düzen Şeması ............................................................ 99 Çizim No : 84 T.S.M. 13/6 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ................................ 104 Çizim No : 85 T.S.M. 13/ 8 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ................................ 107 Çizim No : 86 T.S.M. 13/ 9 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ................................ 110 Çizim No : 87 T.S.M. 13/ 21 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı .............................. 113 Çizim No : 88 T.S.M. 13/ 35 II. Beyazıt’ın Kaftanı .............................................. 116 Çizim No : 89 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Önden Görünüş) ................. 119 Çizim No : 90 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay) ................................. 120 Çizim No : 91 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay) ................................. 121 Çizim No : 92 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay) ................................. 122 Çizim No : 93 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay) ................................. 123 Çizim No : 94 T.S.M. 13/ 38 II. Beyazıt’ın Kaftanı .............................................. 126 xvii

Çizim No : 95 T.S.M. 13/ 41 I. Selim Kaftanı ........................................................ 129 Çizim No : 96 T.S.M. 13/ 41 I. Selim’in Kaftanı ................................................... 132 Çizim No : 97 T.S.M. 13/ 46 I. Selim’in Kaftanı ................................................... 135 Çizim No : 98 T.S.M. 13/ 58 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı ........................ 138 Çizim No : 99 T.S.M. 13/176 II. Selim’in Kaftanı ................................................. 141 Çizim No : 100 T.S.M. 13/177 II. Selim’in Kaftanı ............................................... 144 Çizim No : 101 T.S.M. 13/195 III. Murat’ın Kaftanı ............................................. 147 Çizim No : 102 T.S.M. 13/216 III. Murat’ın Kaftanı ............................................. 150 Çizim No : 103 T.S.M. 13/221 III. Murat’ın Kaftanı ............................................. 153 Çizim No : 104 T.S.M. 13/227 III. Mehmet’in Kaftanı.......................................... 156 Çizim No : 105 T.S.M. 13/264 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................... 159 Çizim No : 106 T.S.M. 13/265 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................... 162 Çizim No : 107 T.S.M. 13/266 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................... 165 Çizim No : 108 T.S.M. 13/267 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................... 168 Çizim No : 109 T.S.M. 13/268 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................... 171 Çizim No : 110 T.S.M. 13/277 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................... 174 Çizim No : 111 T.S.M. 13/357 II. Osman’ın Kaftanı ............................................. 177 Çizim No : 112 T.S.M. 13/360 II. Osman’ın Kaftanı ............................................. 180 Çizim No : 113 T.S.M. 13/365 II. Osman’ın Kaftanı ............................................. 183 Çizim No : 114 T.S.M. 13/367 II. Osman’ın Kaftanı ............................................. 186 Çizim No : 115 T.S.M. 13/408 IV. Murat’ın Kaftanı ............................................. 189 Çizim No : 116 T.S.M. 13/413 IV. Murat’ın Kaftanı ............................................ 192 Çizim No : 117 T.S.M. 13/470 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 195 Çizim No : 118 T.S.M. 13/470 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 196 Çizim No : 119 T.S.M. 13 / 486 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................... 199 Çizim No : 120 T.S.M. 13 / 489 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................... 202 Çizim No : 121 T.S.M. 13 / 500 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 205 Çizim No : 122 T.S.M. 13 / 514 II. Süleyman’ın Kaftanı ...................................... 208 Çizim No : 123 T.S.M. 13 / 522 II. Ahmet’in Kaftanı............................................ 211 Çizim No : 124 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı ....................................... 214 Çizim No : 125 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı ....................................... 215 Çizim No : 126 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı ....................................... 216 xviii

Çizim No : 127 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı .......................................... 219 Çizim No : 128 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı .......................................... 220 Çizim No : 129 T.S.M. 13 / 558 I. Mahmut’un Kaftanı ......................................... 223 Çizim No : 130 T.S.M. 13 / 584 III. Osman’ın Kaftanı.......................................... 226 Çizim No : 131 T.S.M. 13 / 584 IV. Mustafa’nın Kaftanı...................................... 229 Çizim No : 132 T.S.M. 13 / 834 III. Mehmet’in Kaftanı........................................ 232 Çizim No : 133 T.S.M. 13 / 835 III. Mehmet’in Kaftanı........................................ 235 Çizim No : 134 T.S.M. 13 / 837 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 238 Çizim No : 135 T.S.M. 13 / 838 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 241 Çizim No : 136 T.S.M. 13 / 838 IV. Murat’ın Kaftanı .......................................... 242 Çizim No : 137 T.S.M. 13 / 839 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 245 Çizim No : 138 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı......................................... 248 Çizim No : 139 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı......................................... 249 Çizim No : 140 T.S.M. 13 / 867 Osman Bey’in Kaftanı ....................................... 252 Çizim No : 141 T.S.M. 13 / 932 I.Ahmet’in Kaftanı .............................................. 255 Çizim No : 142 T.S.M. 13 / 966 I.Ahmet’in Kaftanı .............................................. 258 Çizim No : 143 T.S.M. 13 / 967 I.Ahmet’in Kaftanı .............................................. 261

xix

BÖLÜM I 1. GİRİŞ Bağımsız el sanatlarımızdan olan dokumacılık kültürü, Türklerin dünya sanatına en önemli katkılarından biridir. Osmanlı dokuma kültürü, giyim kültürü ile birleşmiş ve güzel eserler ortaya çıkmıştır. Orta Asya’nın kuzeyinde yaşamış Türklerin, göçebe atalarına kadar uzanmakta olan dokumacılık ve giyim kültürüne sahip olduğu bilinmektedir. İki bin yıllık süreçte, yaşadıkları coğrafyanın ve yaşam koşullarının sürekli değişmesi ile karşılaştıkları kültürlerden de etkilenerek dokumayı, sanatsal ve teknik açıdan geliştirmişlerdir. Sarayın ve halkın ihtiyaçlarını karşılamak üzere üretilen çeşitli dokumalar, yüzyıllar boyunca süsleme kompozisyonları ve motifleri açısından değişik özellikler taşımıştır. Bilhassa saray ve çevresi için dokunan kumaşlarda teknik ve kompozisyon çok daha güçlü ve etkileyici bir biçimde kendini göstermektedir. Osmanlı giyim kuşamı, altı yüzyıl boyunca, benzer kıyafetlerden oluşmuştur. Osmanlı giyimi biçimsel olarak aynı ilkeler doğrultusunda kalmış, sadece detaylar değişmiştir. Osmanlı giyiminde genelde kaftan, entari, hırka ve şalvar çok kullanılmıştır. Bu kıyafetlerden en belirleyicisi de “ kaftanlar ”dır. Kaftan; bir saray giysisidir. İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi’nde padişahlara ait olan giysi koleksiyonu içinde pek çok kaftan bulunmaktadır. Bu kaftanların çoğu saklama koşullarından veya zamana karşı dirençli olmadıklarından günümüze kadar ulaşamamıştır. Kaftanlar statü belirleyen giysilerdir. “Onur” giysisi olarak adlandırılan bu kaftanlar padişahlar tarafından giyildiği gibi sarayda bulunan üst düzey kişiler tarafından da giyilmektedir. Değerli kumaşları, aksesuarları ve kumaş desenleri ile kaftanlar sembol oluşturmaktadır. Ayrıca kaftanlar, görkemli görünüşleriyle padişahların güç ve saygınlık simgesi olarak ta kabul edilmiştir.

1.1. Problem Kaftanlar hakkında değişik amaçlarla ve farklı biçimlerde yapılmış mevcut araştırmalar incelendiğinde, bu konudaki yayınların sınırlı olduğu ve konuya açıklık getirecek nitelikte olmadığı anlaşılmıştır. Bu nedenle birincil kaynak olan İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftan Kumaşlarındaki Motif, Desen ve Kompozisyon Özelliklerinin belirlenmesi problem olarak ele alınmıştır. 1.2. Amaç İstanbul Topkapı Sarayı giysi koleksiyonunda bulunan kaftan kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özelliklerinin desenlerinin çizimlerini yaparak, örneklerle ortaya koymak amaç edinilmiştir. 1.3. Önem Bu eserler yeni neslin, geçmişteki toplumların kültür ve sanatı hakkında bilgi sahibi olması açısından göz ardı edilemeyecek bir öneme sahiptir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, dokuma sanatı dünya standartlarında göz kamaştırıcı bir etkiye sahiptir. Saray atölyelerinde dokunan eşsiz dokuma kumaşlar malzeme, teknik, motif ve renk özellikleriyle geleneksel Türk

kültür, sanat ve

zevkini yansıtmış tekstil sektöründe geçmişle günümüz arasında köprü vazifesi görmüştür. Bu dönemde giyim önemli bir tasarım öğesi olarak kabul edilmiştir. Osmanlı sultanlarının giyim − kuşama verdiği önem, lüks kumaşlardan dikilmiş kaftanlarda kendini göstermektedir. Bu değerli ürünlerin incelenmesi ile tespit edilen kaftanların tanıtımının arşiv kayıtlarından yararlanılarak en kapsamlı bilgilerin verilmesi ile kaftan örneklerinden katalog oluşturulması açısından milli kültürümüze sahip çıkarak yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarabilmek için bu çalışmanın yapılması önem taşımaktadır. Ayrıca, bu araştırma günümüzde geleneksel sanatlarla uğraşan sanatkarlara ve araştırmacılara yardımcı olmak, geleneksel motiflerin kullanımı ile yeni tasarımlar elde edebilmek ve desenlerin bilinçli yorumlanması için de esin kaynağı olabilmesi açısından önemlidir.

1.4. Sınırlılıklar Araştırma, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde bulunan desenli 50 adet kaftan ile sınırlıdır. Bulunan kaftan kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özellikleri ile sınırlıdır. 1.5. Tanımlar Atkı

: Dokuma tezgahlarında mekikle enine atılan iplik, orgaç. ( Eren

ve Diğerleri, 1988, s.103 ).

Arşiv

: Tarihi tanıtmaya yarayan eski ferman, berat, mektup gibi yazılı

belgelerin saklandığı yer. Belli bir konu üzerine biriktirilmiş belgeler. ( Atay, 1997, s. 727 ).

Bezeme

: Süslemede bir şeyi tezyini şekillerle süsleyip güzelleştirmek.

( Atay, 1997, s. 727 ).

Bohça

: Kare biçiminde, dört ucu bir araya getirilerek bir eşyanın

sarıldığı bez. (Önder, 1998, s.37 ). Çözgü

: Dokumacılıkta atkıların geçirildiği uzunlamasına ipler, arış.

( Eren ve Diğerleri, 1988, s. 322 ).

Desen

: Dokumalar ile halı, kilim vs. gibi yaygıları süsleyen öğelerin

tümü. ( Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 66 ). Detay

: Bir bütünün en küçük parçaları, ayrıntı. ( Atay, 1997, s. 728 ).

Dokuma

: Yünden, ketenden, ipekten bükülen ipliklerin tezgahlarda

dokunarak bez veya kumaş haline getirilmesi. (Önder, 1998, s. 67 ).

Ferman

: Padişahın yazılı buyruğu. (Önder, 1998, s.81 ).

Geometrik

: Her nesnenin geometrik yolla anlatımıdır.

Gravür

: Tahta üzeri kabartılarak veya metal üzeri oyularak resim ve

desenlerin yapılması ile elde edilen baskı. (Önder, 1998, s.88 ). Güvez

: Mora çalan koyu kırmızı. ( Sözen ve Tanyeli, 1996, s.96 ) .

Hare

: Kumaş, kağıt, ahşap, demir gibi maddelerin üstüne süs olarak

verilen dalgalı çizgiler. (Önder, 1998, s.98 ). Hav

: Kadife, çuha, yün vs.nin yüzeyindeki ince tüy. ( Eren ve Diğerleri.

1986, s. 619 ) .

Hil’at

: Sultanlar tarafından vezirler ve başarılı devlet adamlarına

giydirilen bir çeşit kaftan. (Önder, 1998, s.108 ). İğ

: Yün ve pamuğu çevirip bükerek yapmaya yarayan 20 – 25 cm.

uzunluğunda, ortası şişkince ağaç ( şimşir ) çubuk. (Önder, 1998, s.112 ). İşleme

: Bir bez veya kumaş üzerine, iğneye geçirilmiş renkli iplik,

ibrişim ve sırmalarla düz yada kabartma süsleme sanatı. (Önder, 1998, s.116 ). Kadife

: Atkı ve çözgü ipliklerin halı gibi, yüzeyde hav bırakmasıyla

tezgahlarda dokunan kalın kumaş. (Önder, 1998, s.119 ). Kaftan

: Kadife ( çatma – kemha vs. ) gibi kalın kumaşlardan dikilen

uzun etek ve genellikle kısa kollu, önü yırtmaçlı, kaytanlarla tutturulan üst giyim. (Önder, 1998, s.119 ).

Kaytan

: Sağlam ipliklerden örülen bir çeşit kordon. (Önder, 1998, s.135 ).

Kazzaz Kılaptan

: İpekçi, ipeği işleyen kişi. : Pirinç kaytan gibi maddelerden çekilmiş altın yada gümüş

ile kaplanmış madeni iplik veya pamuk ipliğine madeni teller sarılarak yapılan sim. ( Büyük Sözlük, 1980, 1281 ).

Klasik

: Bir Çığırın en olgun çağında erişilmiş kural ve ölçülere uygun

sanat ve eser. ( Atay, 1997, s.730 ) . Kontur Kumaş

: Çevre çizgisi. Figürleri ya da motifleri çevreleyen çizgi. : Doğal yada yapma ipliklerin belli bir düzenle yan yana, dikey ve

yatay olarak birleştirilmesiyle elde edilen giyim döşemelik vb. işlerde kullanılan her türlü dokuma. ( Büyük Sözlük, 1980, 1281 ). Lonca

: Belli bir iş kolunda usta kalfa ve çıraklar içine alan dernek,

konfederasyon. ( Eren ve Diğerleri, 1988, s.996 ). Modern

: Çağdaş görünüşün yarattığı, geleneklere bağlı kalmayan yeni

bir düzendir. Motif

: Yan yana gelerek veya tekrarlanarak bir bezeme işini

meydana getiren ve kendi başlarına birer birlik olan unsurlardan her biri. ( Atay, 1997, s. 731 ).

Nakış

: Bir kumaş üzerine renkli iplikler, sim ve sırma kullanılarak el

veya makine ile yapılan işleme. (Önder, 1998, s.188 ). Natürel

: Doğaya özgü doğadaki gibi biçimlendirilmiş olan.

Peş

: Fars dilinde Piş. Bazı eteklerin yanlarına eklenen parçalara

verilen ad . ( Atay, 1997, s. 732 ) .

Raport

: Bir yüzeyi süsleyen motiflerin, belirli bir düzenlerde tekrar

eden birimine verilen ad. Restitüsyon : Sonradan değişikliğe uğramış, kısmen yıkılmış ya da yok olmuş öğelerin, yapıların veya yerleşmelerin ilk tasarımlarındaki ya da belirli bir tarihteki durumlarının, arşiv kayıtlarından, yapı üzerindeki izlerden, yapıya, yerleşmeye ait çizim fotoğraf gibi belgelerden yararlanılarak plan, kesit, görünüş ve aksonometrik

çizimlerle

maketle

anlatımına

restitüsyon

denir.

(http://www.restorasyon.org/pages/restitusyonprj.asp )

Sanat

: Halk arasında “sanat sözcüğü” insanların ihtiyaçlarını

karşılamak amacıyla yapılan veya öğretilen iş anlamında kullanılır. Zanaat, güzellik karşısında duyulan heyecan ve hayranlığı uyandırmak için insanın kullandığı yaratıcılık. ( Atay, 1997, s. 733 ) Sembol

: Bir şeyi tanıtan, temsil eden şekil, işaret. ( Atay, 1997, s. 733 ).

Sırma

: Haddeden geçirilmiş altın, gümüş ince teller. ( Önder, 1998,

Sim

: Tekstilde genellikle ipek veya pamuk ipliği üzerine ince yassı

s.230 )

madeni teller sarılarak yapılan iplik. ( Atay, 1997, s. 733 ). Şema

: Bir şeklin ana çizgilerini gösteren desen, bir tasarımın planı.

( Atay, 1997, s. 733 ) .

Tezyinat

: Osmanlılarda hem bezeme hem de süsleme kavramları

karşılığında kullanılan sözcük. ( Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 235 ) . Tıraz

: Giysilerin yaka, kol, etek ucu yada ön kenarlarına ipek

sırmalarla yapılan bezeme.

Üslup

: Bir eserin yada eserler grubunun bir dönemin, bir bölgenin, bir

çığır yada ekolün, bir sanatçının kişiliği, yani teknik, renk, kompozisyon, biçim ve anlatım bakımından özellikleri. ( Onuk ve diğerleri, 1986, s.263 ). 1.6. Kısaltmalar cm.

: Santimetre

Env. No

: Envanter Numarası

: Frekans

M.Ö.

: Milattan Önce

M.S.

: Milattan Sonra

T.S.M.

: İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi

vb.

: Ve bunun gibi

vs.

: Vesaire

V& A

: Victoria and Albert Müzesi

yy.

: Yüzyıl

BÖLÜM II

2.YÖNTEM Araştırmanın bu bölümünde araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, verilerin toplanması ve analizine ilişkin bilgiler verilmiştir. 2.1. Araştırmanın Modeli Bu araştırma, tarama modelinin kullanıldığı tarihsel ve betimsel bir araştırmadır. Araştırmanın amacı, İstanbul Topkapı Sarayında bulunan kaftanların incelenmesidir. Bu amaçla Türk dokuma sanatı ve Türk giyim tarihi hakkında genel bilgiler verildikten sonra “İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftanların Kumaşlarındaki Motif, Desen ve Kompozisyon Özellikleri” tespit edilmeye çalışılmıştır. 2.2. Evren ve Örneklem 2.2.1. Evren Bu araştırmanın evrenini İstanbul Topkapı Sarayında bulunan padişah kaftanları oluşturmaktadır. 2.2.2. Örneklem Araştırma evreni çok kapsamlı olduğundan evren içinden desenli 50 adet kaftan örneklem olarak seçilmiştir.

2.3. Verilerin Toplanması “İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftanların Kumaşlarındaki Motif, Desen ve Kompozisyon Özellikleri”ni incelemek amacıyla, eserlerle ilgili yazılı literatür çalışması yapılmıştır. 01.03.2007 – 01.04.2007 tarihleri arasında araştırmacı tarafından konuyla ilgili olarak Bilkent Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Merkez Kütüphanelerinde literatür taraması yapılmıştır. 01.04.2007 – 01.05.2007 tarihleri arasında araştırma kapsamına alınan kaftanlara katalog oluşturabilmek için araştırmacı tarafından bilgi formları geliştirilmiştir. Güvenilir ve geçerli bir bilgi toplama aracı geliştirebilmek için araştırmaya konu olacak kaftanların her birine uygulanacak olan gözlem fişi taslak olarak hazırlanmıştır. Literatür çalışmalarından ulaşılabilen 3 adet kaftan üzerinde uygulanan taslak bilgi formu, yapılan düzeltmelerle son şeklini almıştır. İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi’nde araştırma yapabilmek amacıyla gerekli yazı ve izinler için Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğüne başvurulmuştur. 05.07.2007 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğünden izin yazısı posta yolu ile araştırmacıya ulaşmıştır. 06.07.2007 tarihinde gerekli izin yazısı ile İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi yetkilileriyle görüşülmüş ve randevu talebinde bulunulmuştur. 22.10.2007 tarihinde İstanbul’a gidilerek Topkapı Sarayı yetkilileri nezaretinde kaftanların yerinde tespiti yapılmış, envanter defteri kayıtlarından Bilgi formlarına bilgiler aktarılmıştır. Fotoğraf çekimine izin verilmemiştir. Önerilen kaynaklardan çekimler yapılmıştır.

Araştırmanın örneklemini oluşturacak desenli kaftanlar seçildikten sonra bu kaftanların fotoğrafları, çizimleri ve çizimlerin ölçeklendirilmeleri yapılarak araştırmada materyal olarak kullanılmıştır. 26.02.2008

tarihinde

Türkiye

İş

Bankası

Kültür

Yayınları

Genel

Müdürlüğünden “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden 4 adet minyatürü kullanmak için izin istenmiş ve sözlü izin alınmıştır. 2.4. Verilerin Analizi Literatür taramasında Geleneksel Türk dokuma ve giyim sanatı hakkında elde edilen bilgiler belirli başlıklar altında toplanarak, araştırmanın kavramsal çerçevesi belirlenmiştir. Bu çalışma yapılırken, dış geçerlilik (Belgelerin kime ait olduğu, orijinalliği, yer ve zaman) ve iç geçerlilik (dikkat ve özenle saptanması) son derece önemli iki unsurdur. Bu iki önemli unsur dikkate alınarak hazırlanan bilgi formlarında 50 adet kaftanın kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özellikleri hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde yer alan kaftanların fotoğrafları önerilen kaynaklardan çekilmiştir. Fotoğraflar kaynaklardan çekildiği için çekimler elektronik ortamda düzeltilerek tanıtılmıştır. Gözlem fişlerinde 50 adet kaftan fotoğrafına ve 60 adet kaftan kumaşlarındaki desen çizimine de yer verilmiştir. Ölçeklendirmeler yapılırken formül geliştirilmiştir. Bu formülde önce kaftan üzerindeki motifin gerçek uzunluğu bulunmuş, daha sonra çizgi ölçek uzunluğu bulunmuştur. 1. Formül : x = (m * k) / r x : Kaftan üzerindeki motifin gerçek uzunluğu m : Fotoğraftaki motif uzunluğu

k : Kaftanın gerçek uzunluğu r : Fotoğraftaki kaftan uzunluğu 2. Formül : y = (l * ç) / x y : Çizgi ölçek uzunluğu l : Sabit ( 10 , 20, 30… cm ) ç : Çizim uzunluğu x : Kaftan üzerindeki motifin gerçek uzunluğu Araştırmada bazı kumaş, giyim eşyası fotoğraflarına, motif ve desen çizimlerine, tarihe ışık tutan yazılı belgelerden minyatürlere de yer verilmiştir. Ayrıca, araştırmaya konu olan kaftanlarla ilgili tablolar oluşturularak, frekans ve yüzdelik yorumlarına da yer verilmiştir.

BÖLÜM III 3. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 3.1. Osmanlı İmparatorluğu Hakkında Genel Bilgiler Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılış ve bölünüşünden sonra uç beylerinden Osman Gazi soyunun öncelikle Bizans topraklarına, sonra Anadolu bütünlüğünü sağlayacak biçimde doğuya yayılışından oluşan Türk–İslam İmparatorluğu (1299 1922) (Görsel,1987, s. 6797). Osmanlı İmparatorluğu’nda dönemler tarihi açıdan altıya ayrılır: •

Beylik Dönemi

(1299 öncesi)

•

Kuruluş Dönemi

(1299 – 1453)

•

Yükselme Dönemi

(1453 – 1579)

•

Duraklama Dönemi

(1579 – 1683)

•

Gerileme Dönemi

(1699 – 1908)

•

Dağılma Dönemi

(1908 – 1922)

3.2. Osmanlı İmparatorluğu Giyim Özellikleri Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda Fatih Dönemi’ne kadar Türk giyimine ait yeterli ve güvenilir bir bilgi bulunmamaktadır. Fatih döneminden sonraki Türk giyimi hakkındaki bilgiler ise yabancı gezgin ve ressamların eserleri ile Türk ressamlarının minyatürlerinden öğrenilmektedir. Hükümdarların ölümünden sonra giyimlerinin saklanması ile bu giysiler günümüze kadar ulaşılabilmiştir (Muratoğlu, 1994, s. 16).

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, giyim önemli bir tasarım öğesi olarak kabul edilmiştir. Hatta tekstil ve giyim, özellikle bu iletişim dili açısından üzerinde çok durulan

devlet

(Küçükerman, 2007).

düzeyinde

titizlikle

denetlenen

bir

konu

olmuştur

Giyim kuşamı oluşturan genel etkenlerin yanında kişinin özellikleri de kıyafeti oluşturan önemli unsurlardı. Kişinin ekonomik, kültürel, mesleki durumunun yanında; evli, bekar, nişanlı, dul, çocuklu oluşu gibi sosyal durumu ile giyim zamanının da kıyafetin oluşmasında önemli rolü vardı. Bayram, düğün, nişan, kına gibi günlerde Anadolu insanı “Adamlık” dediği en güzel giysilerini giyer. Ev içi kıyafetleri de ayrı özellikler taşırdı. Gündelik kıyafetler çok kullanımdan çabuk yıpranması sebebiyle günümüzde çok azına ulaşabilmiştir. Etnograflara göre Osmanlı coğrafyasındaki kıyafetleri görsel olarak 600 yıl öncesine dayanmaktadır (Günay, 2006).

Osmanlıda saray kıyafetleri ise; hanedan üyeleriyle, saray kölelerinin çoğunluğunun kadifeler ve değerli metal tellerle dokunmuş renkli kumaşlar, yani kemhalar giydikleri bilinmektedir. Padişahlar, halkın katıldığı büyük törenler için, altın ve gümüş ile dokunmuş, seraserler giymişlerdir. Bu kumaşlar rahatsız edecek derecede sert olduğundan daha az resmi durumlarda, sarayda yerini kemha, kadife veya düz kumaşlara bırakmış olması yüksek bir olasılıktır. Din adamları kesinlikle düz kumaş giyerlerdi; ulema, minyatürlerde de hiçbir zaman desenli kumaşlar içinde betimlenmemiştir. Törenlerde, izleyicileri Osmanlı İmparatorluğunun zenginliği ve kudreti karşısında etkilemek için canlı renklerle özenle desenlendirilmiş kumaşlar kullanılmıştır. Padişahın gündelik kıyafet donanımları ise çorapla başlar, iç donu,

zıbın,

gömlek, şalvar, iç kaftanı (entari) ve dış kaftanı ile tamamlanırdı. İç kaftanı üzerine şal veya Trablus kuşak sarılır ya da cevheri kemer (mücevherli kemer) takılırdı. Başa da devrin modası kalıpta “yüksek kavuk” giyilirdi. Törenlere ağdalı havayı veren belki de ağır ipekliden yapılma kol ve etekleri yerlere kadar uzanan kaftanlardı (İsmier, 1991, s. 21).

Osmanlı saray yaşamında iz bırakmış ve saltanat hayatında özel yeri olan çok sayıdaki törenlerden birkaç tanesinde kumaş ve giysilerin işlevleri :

Sultanın Tahta Çıkışı, Ölüm, Cenaze Ve Matem Osmanlı tahtının veliahtı için, kendi tahta çıkışı ve çoğunlukla babası olan selefinin cenazesiyle ilgili törenler iç içe girmiştir. Kumaşlar; ölümler de sultan ve ailesinin konumunu belirlemekte kullanılırdı. Genellikle, ölünün çoğu giysisi bohçalanır ve etiketlenerek depolanmaya hazırlanırdı (Atasoy, Denny vd., 2001, s.21). (Fotoğraf 1).

Fotoğraf No : 1 Kanuni’nin Cenazesinin Topkapı Sarayı’na Getirilmesi (Tanındı. 1996)

Ölen sultanların bazı kıyafetleri saklanarak, türbesine konulurdu. Padişahların seleflerinin cenazelerde ve kendi cülus törenlerinde giydikleri bütün giysilerin atlas yada sofadan yapıldığı; siyah, mor ve koyu mavi renkli sade giysileri cenazelerde giydikleri bilinmektedir (Atasoy, Denny vd., 2001, s. 22).(Fotoğraf 2).

Fotoğraf No : 2 II. Beyazıt’ın Tahta Çıkışı (Sözen, 1998)

XVIII. yy. da Avrupalı bir gezgin Mouradjea d’Ohsson, padişahın, selefi için üç gün süren resmi yas süresince, siyah yada kahverengi giysi giydiklerini ve başlıklarının sağ tarafına bir boy siyah tülbent sardıklarını yazılarında belirtmiştir (Atasoy, Denny vd. 2001, s.23)

Cülus Töreni Ender olarak yapılmış birkaç değişikliğe rağmen yüzyıllar boyunca aynı kalmış cülus törenleri çok etkileyici bir biçimde minyatürlerde sergilenmiştir. Bu minyatürlerde sultanların koyu mavi ve lacivert renkte elbiseler giydikleri bilinmektedir (Atasoy, Denny vd., 2001, s.23 – 24). Yazılı kaynaklarda giyilen kıyafetlerle ilgili verilen bilgiler sınırlıdır. Belgelerde, yeni hükümdarın kavuğunun bir sorguç ile süslenmiş olduğu, düz kumaşlı elbiseler giydiği tasvir edilmiştir. Sahip olunan diğer kaynaklarda ise Enderun da hakim olan koyu ve ciddi kıyafet usul ve nizamına karşılık, padişahın daha sonraki alay ve kabullerinde göz alıcı kıyafetler giydiği tasvir edilmektedir (Atasoy, Denny vd. 2001, s.24).(Fotoğraf 3).

Fotoğraf No : 3 Süleymanname’den Arifi’nin Kanuni’nin Cülusu Minyatürü (Tanındı. 1996)

Kılıç Kuşanma Cülus törenlerinden birkaç gün sonra yeni sultana saltanat kılıcı kuşatılırdı (Fotoğraf 4). Bu törenlerde kıyafet ve yer örtüleri olarak kullanılan kumaşlar çok

zengindir (Atasoy, Denny vd. 2001, s.24).

Fotoğraf No : 4 Sultan Reşat’ın Kılıç Kuşanması (http://www.hanedan.org)

1695 yılında, II. Mustafa’nın kılıç kuşanma töreni Fındıklı Mehmet Ağa’nın anılarında yer almaktadır. Bu anısında Sultan Mustafa’nın başına murassa sorguç taktığını ve giysisinin ise seraserli kapanice kürkten olduğunu belirtmiştir. Topkapı Sarayında ki koleksiyonda, III. Mustafa’nın kılıç alayında içi içe giydiği iki hareli krem rengi sof kaftanının eteğinde 1171 / 1757 tahta çıkış tarihi yazılıdır. Bu beyaz rengin kılıç kuşanma törenlerinde tercih edilmesinin sebebi bazı kaynaklarda Osmanlılar tarafından uğurlu bir renk tonu olarak kabul edildiği için, sultanların bu tür törenlerde en çok giymeyi tercih ettikleri kıyafet rengi olarak belirtilmiştir (Atasoy, Denny vd. 2001, s. 25). Alay Ve Kabulleri Osmanlı sultanlarının hayatlarında bir kere gerçekleşen törenler haricinde belirli aralıklarda yapılan törenler vardır. Bunlar : Cuma Selamlığı Sultanın, saltanatı boyunca her Cuma, öğle namazı için saray dışında bir camiye gitmesi ve Cuma selamlığına çıkması adettir.

Böylece halka sağlığının yerinde

olduğunu göstererek, görkemini ve gücünü sergilerdi (Atasoy,Denny vd.,2001,s.25). (Fotoğraf 5).

Fotoğraf No : 5 TSM. H.889 Sultan Murat’ın Cuma Namazına Gidişi (http://www.sevgi.us/hobi/27992 )

Yetişkinliğe Geçiş Törenleri Hanedanın eğitim yaşına gelen bütün erkek çocuklarının katıldığı en önemli törenlerden biridir ve öğretmenleriyle ders yaptıkları ilk günlerin kutlamasıdır (Atasoy, Denny vd. 2001, s.28). (Fotoğraf 6).

Fotoğraf No : 6 Kanuni Huzurunda İlmi Siyaset ve Hizmet Dersi Alan Enderun Öğrencileri (http://www.gezikitap.com/resimler/galeri/muk-7b.jpg)

Sultan II. Mustafa’nın oğlu, Şehzade Mahmud için 1702’de yapılmış Nusretname’de; Şeyhülislamdan şehzadenin lalasına kadar bütün katılanlar kaftan ve kürkler giymişlerdir. Şehzade Mahmud, murassa çaprastlı, pembe seraserden bir elbise giymiş, başına da etrafına zümrüt ve incilerle işlenmiş bir sarık sardığı mücevherli ve dilimli bir kavuk ile, per-i hüma , yani nadir tüyden yapılmış bir sorguç taktığı belirtilmiştir (Atasoy, Denny vd. 2001, 28). (Fotoğraf 7).

Fotoğraf No : 7 Levni’den Şehzadelerin Sünnet Hazırlığı (http://www.geocities.com)

Bir şehzadenin sünnet töreninde de kumaşlar, kıyafetler gösterişli olurdu. Bu törenlerde alan kumaşlarla kaplanırdı. Bu kumaşlar özel olarak dokunurdu. Törene katılanlar hil’atlar ve kumaş hediyelerle ödüllendirilirdi (Atasoy, Denny vd. 2001, s.28 29). ( Fotoğraf 8).

Fotoğraf No : 8 Levni’den Şehzade’nin Sünnet Düğününde Dilek Havuzuna Para Serpilişi (http://www.geocities.com)

Sultanın Savaş Kıyafeti Padişahların askeri giyim olarak kapaniçe adı verilen, kolsuz, içi kürklü ve tam yakalı bir giysi giydikleri, bu giysinin yanı sıra; Zırhlı kaftanlar, gömlekler ve şalvarlar giydikleri bilinmektedir (Atasoy, Denny vd. 2001, s.29). (Fotoğraf 9).

Fotoğraf No : 9 Babürname’den Sultanın Savaş Kıyafetlerini Gösteren Minyatürler (http://www.hackturk.us/genel-tarih/44073-baburnameden-savas-minyaturleri.html)

3.3. Osmanlı İmparatorluğu Giysi Çeşitleri Dönemlere ait minyatürler incelendiğinde hükümdarlara ait giysilerin ne kadar çok çeşitlilik gösterdiği bilinmektedir. Bu minyatürlerden Sinan Bey veya Ahmed Şiblizâde’nin (T.S.M. H. 2153, 10a) 1480 yıllarında yapmış olduğu gül koklayan Fatih Sultan Mehmed minyatürü erken Osmanlı dönemine ait bir minyatürdür. Bu minyatürde Fatih başına horasani başlık giymiştir. En üstü kısa kollu, önü açık, omuzları, yakası ve ön kenarları (ortası) kürk kaplı, mavi bir kaftan giymiş, bunun içine yine önü açık, soldan sağa doğru kapanan, ön kenarları, yakası ve kol ağızları turuncu pervazlarla çevrelenmiş, hardal renkli uzun kollu bir entari giymiştir. Beline beyaz ince bir kuşak bağlamıştır. Bir elinde gül diğer elinde ise hükümdarlık sembolü olan beyaz bir mendil tutmaktadır ( Fotoğraf 10 ).

Fotoğraf No : 10 Fatih’in Gül Koklayan Minyatürü ( Tanındı.1999 )

SEVİN(1990), Osmanlılarda hükümdara ait giysilerin çok çeşitli olduğunu belirtmiştir. Kaftan, yelek, iç elbisesi (içlik), gömlek ile şalvar’ın bedene giyildiğini, bele işli kuşaklar veya murassa kemerler takıldığını, değerli taşlarla süslü kavukların başa, uzun ve deri çizmelerin ise ayağa giyildiğini belirtmiştir. Baştan ayağa kadar giyilen hükümdar kıyafetleri; 3.3.1. Kavuk Başa giyilen ve yukarıya doğru daralan keçe başlıktır. Çevresine sarık sarılır. Biçimine, rengine, giyenlerin sosyal durumuna göre adları vardır. Hükümdarların giydiği kavuklara “horasani”, vezirlerin giydiği yüksek kavuklara “kallavi”, divan üyeleri ve bilginlerin giydiği kavuğa “mücevveze” denir (Önder, 1998, s.134). (Fotoğraf 11).

Fotoğraf No : 11 T.S.M. 2/204, Kavuk (İrepoğlu, 2000, s.86 - 89)

3.3.2. İç Elbisesi (İçlik) İçlik kelimesi, Türklerin çok eski bir giyim tabiridir. Geneli ifade eder. İç entarisinin esas elemanları, gömlek ve dondan ibarettir.Ayrıca gece giyilen yatak kıyafetleri de iç entarisi tabiri içine girer (Fotoğraf 12).

Fotoğraf No : 12 Sultan Abdülaziz’e Ait İçlik (Gömlek ve Don) (Kılıç, 2007)

3.3.3. Gömlek İç giysilerinin vazgeçilmez elemanıdır. Birçok çeşidi vardır; ancak bunlar içinde şüphesiz en güzel örnekler yazılı (dualı) gömleklerdir. Bunlara aynı zamanda “tılsımlı gömlek” de denir. Genellikle savaşlarda zırh altına giyilen ya da bazı hastalara şifa bulması için giydirilen, kısa kollu, önü yırtmaçlı, yakasız gömleklerdir. Beyaz bezden dokunmuş, üzerine Kur’an ayetleri, cefr ve vekfler (tılsım işaretleri) yazılmıştır (Önder, 1998, s. 251). (Fotoğraf 13).

Fotoğraf No : 13 T.S.M. 13/1404 Tılsımlı Gömlek (Ertuğ, 1996)

3.3.4. Şalvar Genellikle bol ağlı, uçkurla bele bağlanan üst don. Şalvar, çok eskiden beri İslam ülkelerinde kadın ve erkekler tarafından giyilmiş, çeşitli biçimlerde dikilmiştir ( Önder, 1998 , s. 238 ).( Fotoğraf 14 ). ( Çizim 1 ).

Fotoğraf No : 14 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait Kemha Şalvar (Gürsoy, 1988)

Çizim No : 1 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait Şalvarın Deseni ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi, 1983)

3.3.5. Entari Çamaşır üzerine giyilen, geniş kollu ve önü yırtmaçlı elbisedir. Kadın ve erkekler tarafından gece giyilen entarilere ise gecelik denir (Önder, 1998, s. 74).(Fotoğraf 15). (Çizim 2).

Çizim No : 2 T.S.M. 13 / 584 III.Mustafa’nın Kızı Fatma Sultan’ın Entari Deseni (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Fotoğraf No : 15 T.S.M. 13 / 584 III. Mustafa’nın Kızı Fatma Sultan’ın Entarisi

3.3.6. Kemer Kumaş, deri ve metalden yapılan, bele dolanan kuşaktır. Osmanlı devrinde her sınıftan insanın kullandığı kemerler, yapıldığı malzemelere göre genel olarak üç bölüme ayrılır. Bunlar ; Örgü veya kumaş kemerler Bu kemerler, yün, pamuk ipliği veya ipekten elle örülür.Kalın kumaştan yapılanlarına “kuşak” denir (Önder, 1998, s. 137 – 138). (Fotoğraf 16)

Fotoğraf No : 16 Kumaş Kemer (Rogers ve Namikawa, 2000)

Madeni Kemerler Altın, gümüş, pirinç, bakır gibi levha haline getirilmiş madenlerden, bir bütün veya parça parça yapılarak birbirine bağlantılı yapılan kemerler (Fotoğraf 17,Fotoğraf 18).

Fotoğraf No : 17 Frankfurt Museum für Kunsthandwerk, 14/23, Murassa Kemer Tokası (İrepoğlu,2000, s.86 - 89)

Fotoğraf No : 18 T.S.M. Gümüş Kemer (http://www.e-turchia.com/Calendario_2004.htm)

Meşin Kemerler Çeşitli hayvan derilerinden yapılan kemerler, dağlama işçiliğiyle süslendiği gibi, değerli taşlarla da süslenir ( Fotoğraf 19, Fotoğraf 20 ).

Fotoğraf No : 19 İstanbul Askeri Müzesinde Bulunan Deri Kütüklük ve Kemeri (Özdemir, 2007)

Fotoğraf No : 20 20.yy. Üzeri İşlemeli Kalın Bayan Kemeri (Sakaoğlu ve Akbayar, 2002)

3.3.7. Kaftan Kaftan, kapatan olarak adlandırılır, yani kapanma ile ilişkilidir (Arseven, 1983). Çeşitli türleri olan kaftanın; günün önem ve niteliğine göre seçildiği tespitler arasındadır. Dede Korkut’ ta mutlu bir günde giyilen kırmızı kaftanın yanı sıra; gelinin güveye hediye ettiği ergenlik kırmızı kaftandan bahsedilir. Kaftan ile cübbe, Türklerin Müslüman olmasıyla birbirlerine karıştırılır. Ahmet Vefık Paşa'ya göre kaftanlar bir tür astarsız cübbe iken; Bahaeddin Ögel ise; astarlı kaftanlara daha çok kapama denildiğini ve bunların içine pamuk doldurulduğunu belirtir. Kaftanlar cins ve türlerine göre isimler; renkleri, şeritleri ve düğmelerine göre ise dereceler alırdı (Çırakman, 2006)

Divanü Lugat-it-Türk’te, kaftan için kaftanı omzuna aldı, kaftanı kurladı yani ona kuşak yaptı ve bağladı, bir başka ifade de kaftanı kurşadı yani kuşakla bağladı şeklindedir” (Kaşgarlı Mahmut, 1985). Bu sözlük kaftan sözcüğünün Türkçe olduğunu düşündürmektedir.

Genel

olarak

giysiyi

karşılayan

sözcük

ise

“don”dur.

Osmanlıca’da da yerini alan bu sözcük “bir donluk kumaş” gibi kullanımlarla karşımıza çıkmaktadır. Bahaeddin Ögel (1985), Türk Kültür Tarihine Giriş’te kaftana ilişkin şunları söyler: “Kaftan sözünün aslının Farsça olduğu söylenir. Fakat Ahmet Vefik Paşa’ya göre Farsça haftan sözünün aslı, Türkçe kaftandan gelmiştir.... Kaftan, İran’da giyilen bir nevi, pamuklu bir savaş elbisesi idi. İçine ham ipek de konurdu. Asım Efendi’ye göre bu giyim, Türkistan’da kalmaki ve Anadolu’da çukal denilen zırhın karşılığıdır. Kaftan, Çağatay lehçesinde kaptan şeklinde söylenir. Herhalde Ahmet Vefik Paşa buna bakarak yukarıdaki hükmü vermişti. Orta Asya lehçelerinde ise bu 64 söz pek görülmez. Daha çok Anadolu, Kırım ve Karaim Türklerinde yaygındır. Bu söz, Memluk Türk lehçesinde de kaptan şeklinde görülür.... Kaşgarlı

Mahmud’un kaftandan söz açması da üzerinde durulacak mühim bir noktadır” (Görünür ve Ögel, 2006, s.63 ).

Osmanlılarda 1828’deki giyim düzenlemelerine değin, özellikle erkek üstlüğü olarak en yaygın kullanımı olan giysilerdendi. Kaftanlar Osmanlı erkeğinin toplum içindeki konumunu belli etme özelliğine sahipti (Toktaş. 2006). Kaftanlar; Kadife, çatma, kemha gibi kalın kumaşlardan dikilen, uzun etekli, genellikle önü yırtmaçlı ve kaytanlarla tutturulan üst giyim çeşididir. İran ve Arap ülkelerinde de kullanılan kaftan, Osmanlı sarayı ve çevresinin başta gelen giyimidir (Önder, 1998, s. 119).

Kaftan, askeri teşkilata da girmiş, yeniçeriler, entarilerinin üstüne giydikleri kaftanlarının uçlarını, dolaşmasınlar diye bellerine sokmuşlardır. Bu nedenle yeniçeri kaftanlarına “dolama” adı verilmiştir. Kaftan, Osmanlı kıyafetleri içinde, çok önem verilen ve itibar gören bir giysidir. Kaftan denince ilk akla gelen giysiler, padişah kaftanları ve saray mensuplarına ait olanlardır. Ekseriyetle padişahlar tarafından giyilen bu elbisenin muhtelif isimleri vardır. Bunların tibyanı nafi denilen ve harpte zırhların üstüne giyilen içi pamukla doldurulmuş kalınca nevileri olduğu gibi giyenlerin derecelerine göre hasülhas, kuşluk, ala, bala, elvan gibi isimler alanları da vardır. Kaftan padişahlar tarafından giyildiği gibi, vezirler, sadrazamlar ve diğer bazı yüksek saray ricali tarafından da giyilirdi (Gönül, 1975). İlk zamanlar sade olan Padişah giysileri sonraları daha da mükemmelleşmiştir. Kaftanlara kürkler ilave edilmiş; bu kürkler; samur, kâkum, foyum, (hermin) denilen cinslerden oluşmuştur. Kapaniçe adını alan bu kaftanların içi kürklü, dışı seraser, atlas ve gezi gibi en nefis kumaşlarla kaplı uzun kollu (yen), önden açık, kıymetli taşlarla süslü düğmeli ve yanları yırtmaçlı bir giysidir. Hükümdarın şahsına mahsus kapaniçenin fevkalade iltifat olmak üzere Kırım Hanlarına ve Bendegâna hediye edildiği bilinmektedir (Altay, 1979). (Fotoğraf 21).

Fotoğraf No : 21 Kapaniçe (Altay. 1979)

Arapça onur giysisi anlamına gelen “hilat” (Atasoy vd., 2001), Osmanlılar tarafından kaftan anlamında kullanılmış, onurlandırılan kişilere bu isim ile hediye edilmiştir. “Hil’at (kaftan): Üste giyilecek şey”, üstlük anlamına gelen bu sözcüğün

Türkçesi kaftandır. Padişahın başta sadrazam olmak üzere devlet görevlilerine, bunların da daha alt kademede bulunanlara rütbe aldıkları, bir işe atandıklarında ya da yaptıkları işin beğenildiğini göstermek için giydirdikleri değerli kumaştan ya da kürkten yapılmış giysidir (Fotoğraf 22). Hil’atlar değerine göre derecelenir ve başka başka adlar alırdı. Çok değerli hil’at anlamına hil’at-i fahire sözü çok kullanılır” (Özön ve Özön, 2004).

Fotoğraf No : 22 Surnameden Bölük Ağalarına Hil’at Giydirilmesi (Sözen. Güner.1988)

“Hil’atlar Osmanlı saray hayatının vazgeçilmez parçasıydı....bir şehzadenin ya da elçinin ziyareti, bir askeri seferin başlangıcı, veya saltanat ailesindeki bir kutlama için....dini bayramların bir parçası olarak sunulurlardı.... genel memnuniyeti

göstermek....bir hizmeti ödüllendirmek, yeni atamayı bildirmek ve yıllık maaşın bir bölümü olabilirlerdi. Bazı belgelerden bu giysilerin amaçsal farklılıklarını belirleyen isimleri olduğunu öğreniyoruz. Örneğin inam, hediye ve ödül için, alınan hediyeye karşılık anlamında; tasadduk, dini bağış anlamında; iydane ise büyük dini kutlamalarda verilen hediye anlamındaydı....Hil’atlar genellikle verilen kişinin konumuna ya da iletilmek istenilen onurun derecesine göre renk ve kalite de dokunurdu (Atasoy, Denny vd. 2001). Osmanlı Devleti’nde kaftanlar padişahın gücünü ve ihtişamın gösteren en önemli unsurlardan biri olmuş, devlete önemli hizmeti geçenlere kaftan hediye etmek gelenek haline gelmiştir (Önder.1995). Armağan edilecek kaftanın rengi, biçimi şeritleri, düğmeleri ve içine kaplanan kürkün çeşidi verilen kişilerin ya da kişinin rütbesine ve gördüğü hizmete göre değişmiş, bunlar bayramlarda sadrazamın huzurunda Kaftancıbaşı tarafından dağıtılmıştır. Ağır kıymetli kumaşlardan kesilmiş kaftanların göğüs kısımları, altın telli şeritlerle, kordonlarla süslenmiş, elmas ve altın düğmelerle bezenmiştir (Koçu. 1967). Padişahlar, değerli metal tellerle dokutturdukları kumaştan yapılmış, her biri 2 ila 5 kilo arasında değişen kaftanları, harpte ise 15 kiloluk zırhları yiğitçe taşırlardı. Padişah giysileri özel hazırlanmış bohçalar içine konur ya seferliler koğuşundaki duvar dolaplarında yada sandal ağacından yapılmış sandıklarda saklanırdı. (Sandal ağacı sandığı güve türü zararlılara göz açtırmayan bir koku salar).Kaftanlar her kullanımdan sonra yıkanıp bohçalanırdı. Padişahın giyimiyle, sarayın Enderun teşkilatından olan seferliler ilgilenirdi (Salman, 1999, s. 49 ). 17.yy. kadın ve erkek giysilerinde büyük bir benzerlik olduğu görülmektedir (Altınay ve Yüceer, 1992).

Kaftanlar sultanların ayrıcalığını hissettirir nitelikte giysiler olup, özellikle tören kaftanlarının kesimleri normalden uzun ve iridir. Bedende kesim düzdür ancak giysiyi genişletmek amacıyla yanlarda “peş” denilen parçalar kullanılmıştır. Kol boyları uzun geniş ya da dar kesimi düşük takma özelliğindedir ve kol üstü düzdür.

Önde şeritli ilik – düğme ya da birit ilik – düğmeli kapama görülmektedir. İçte pamuklu ya da ipek atlas, canfes gibi dokumalardan astarlama yapıldığı, astar süslemelerinde harç, aplike ya da geniş pervaz kullanıldığı görülmüştür. Erkek ve kadın kaftanları arasındaki fark çok azdır. Erkek kaftanlarında geniş, kadın kaftanlarında ise göğüs kısmı bedene oturtulan bir kesim uygulanmıştır. Kaftanlar; giyildiği yer ve zamana göre üçe ayrılır. Bunlar ;

3.3.7.1. İçe Giyilen Kaftanlar (Fotoğraf 23) (Çizim 3)

Fotoğraf No : 23 T.S.M. Çintemani Motifli İç Kaftanı (Sözen, Güner.1988)

Çizim No : 3 T.S.M. Çintemani Motifli İç Kaftanı Deseni (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.3.7.2. Dışa Giyilen Kaftanlar ( Merasim Kaftanı ) Dışa giyilen türlerine merasim kaftanları denilmiştir. Bunlar altın ve gümüş teller ile dokunmuş kumaşlar, çatma veya seraserden yapılmıştır. Bunlar diğer kaftanlara benzemekle birlikte sadece kolu üzerinden omuzdan aşağıya doğru kaftanın boyu kadar (yen) denilen bir kol bulunmaktadır. Yen’in görünüşünü görkemli yapmak ve Osmanlı İmparatorluğu merasim usulüne göre bayramlarda ve cüluslarda öpülmek gibi tarihi bir görevi vardı. Tanzimat’tan sonra bu usul kalkmış ve taht saçağı öpülmeye başlanmıştır (Altay. 1979 ; Altınay ve Yüceer. 1992). ( Fotoğraf 24).

Fotoğraf No : 24 I. Süleyman’ın Oğlu Şehzade Mehmet’in Tören Kaftanı (Altay.1979)

3.2.7.3. Zırhlı Kaftanlar Zırhlı kaftanlardan; Dırî postin adı verilen kısa kaftan, hafif zincirden zırhın üzerine ipek dokuma kaplanarak yapıldığı bilinmektedir. T.S.M. de bulunan örnekler içinde Fatih Sultan Mehmet’e ait sarı atlas astarlı güvezi atlastan yapılmış bir Dırî postin vardır. Zırhlı gömleklerde giyilmiştir. Bu gömlekler; baştan geçirilerek giyilmek üzere yapılmış, kolsuz ve yuvarlak yakalı, parlak sarı atlas içinde olağanüstü incelikte zincirlerle yapılmıştır. Bazılarında zincirin altında ve üstünde koyu güvezi bir kadife kullanılmış ve yaldızlı plakalarla bezenmiştir. T.S.M. de ki örneklerden III. Ahmet tarafından giyilmiş açık ten rengi zincirli ipek gömleğin, yonca yaprakları ve rumiye benzer formda plakalarla süslü olduğu bilinmektedir.

Zincirli gömlek ve kaftanlar benzer desenli şalvarlarla giyilmekteydi. Bu tür giysilerin desenleri, padişah halk önüne at üzerinde çıktığında, çarpıcı bir etki yaratacak şekilde tasarlanmıştır. ( Fotoğraf 25 )

Fotoğraf No : 25 Sadrazam Mahmut Paşa’nın Dışı Kumaş Kaplı Zırh Kaftanı (http://www.tsk.mil.tr)

3.3.8. Kolluk – Dizlik Süs ya da korunmak amacıyla giyilen, asıl giysiye ilave olarak kullanılan giysilerdir. (Fotoğraf 26) (Çizim 4)

Fotoğraf No : 26 T.S.M. 13/896 Kolluk

Çizim No : 4 T.S.M.13/896 Kolluk Deseni (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.3.9. Çizme Koncu dize kadar veya dizden yukarı çıkan deri ayakkabıdır. Tarih boyunca erkek ve kadınların giydiği çizme, Osmanlı devrinde dışı ve koncu nakışlarla süslü olarak ayrılmış ve bir sanat haline gelmiştir ( Önder, 1998, 58 ). ( Fotoğraf 27, Fotoğraf 28 )

Fotoğraf No : 27 TSM. Çizme (http://www.bitliskulturturizm.gov.tr)

Fotoğraf No : 28 Badisches Landes Museum, D208 Çizme Karlsruhe (Zähringer Stiftung) (http://www.tuerkenbeute.de/)

3.4. Kaftanlarda Kullanılan Kumaşlar Hakkında Genel Bilgiler Türk kumaşlarının ulaştığı düzeyde, dokuma esnafının sıkı denetim ve örgütlenme içinde bulunmasının büyük payı vardır (Sözen, 1983, s.307). Türk kumaş tekniği, ev dokumaları (kadınların evlerde dokudukları, ipek, keten, yün vs.), çarşı dokumaları (dokumayı meslek edinenlerce dükkânlarda), saray kumaşları (saray için özel dokunanlar), taklit Türk kumaşları ( Fransız, İtalyan, Ruslarca taklit edilerek dokunanlar ) olmak üzere dört gruba ayrılarak gelişim göstermişlerdir (Akdeniz.2007). Eskiden halkın giyim biçiminden, yaşayışından tamamen farklı durumda olan padişah, hanedan ile Saray mensuplarının elbiseleri için özel olarak dokutturulan kumaşlara “Saray Kumaşları” denir. Yalnız sarayın gereksinimini karşılamak için bu tezgahlar çalışır ve başka iş görmezlerdi. Saraya ait kumaşlar gerek süsleri gerekse kullanılan malzemenin zenginliği ile diğerlerinden üstün olurdu. Padişah ile Saraylı tüm giysilerinin belli kurallara bağlı kalması nedeniyle, özellikle Padişahın günlük

kıyafetlerinde, tören elbiselerinde kumaş cinsine ve desenlerine büyük titizlik gösterilmesi, saray tezgahlarının gelişmesinde büyük rol oynamıştır (Altay, 1979, s.3). Osmanlılarda kumaş sanatı, saray sanatı olarak devlet hazinesine büyük gelir ve kâr sağladığı için gelişmesini devlet kontrolü altında sürdürmüştür. Kumaşlarda kullanılan ipek, altın ve gümüş tellerin miktarı ve dokumanın işlemleri kontrol altında yürütülmüştür. Başkent Bursa, sadece ticaret değil, imparatorluğun ipek üretim merkezi olmuştur (Yetkin, 1993, s. 332). Bursa da bulunan dokumacılık sanatı Osmanlılar devrinde XV. ve XVII.yy. içinde en yüksek seviyeye ulaşmıştır. İpek üretimiyle birlikte kumaşları süslemek amacıyla yapılan işlemlerde kullanılan oya, püskül, saçak, şerit, ipek kaytan gibi gereçler de Bursa da imal edilmiştir (Sürür,1972, s. 28-30).

Eski kumaşlara ülke, şahıs, malzeme ve tekniklerine göre adlar verilmiştir. Bunlar; •

Kumaşın dokunduğu ülkeye göre ; Halep kumaşı, Bursa kumaşı, Şam kumaşı, Musul kumaşı gibi…

•

Kumaşın adıyla dokunduğu yerin beraber kullanılmasına göre ; Bursa Kadifesi, Üsküdar Çatması, Ankara Sofu, Bilecik Çatması gibi…

•

Dokunduğu yerin değilde kullanılan yerin adını taşımasına göre ; Trablus kuşağı, Sevaillerden Konya örneği gibi…

•

Şahıs adı verilen kumaşlar yada usta adı ile anılan kumaşlar ; Hasan Bey Keyfiyesi yada Selimiye, Mecidiye, Ahmediye gibi padişah adlarına göre isimlendirilmişlerdir.

•

Teknik adı ile anılanlar hepsinden daha fazladır. Bunlar; Tafta, Atlas, Kadife, Kutnu gibi…

•

Malzemeye göre ; Kutnu telli, Taraklı atlas, Telli Hatai

•

Renklerin sayısına göre ; Serenk, Hafrenk

•

Kumaşın desenine göre ; Benekli, deve tabanı, Çınarlı Hatai gibi.(Özer.1952, s.291)

Tezcan’a göre; Osmanlı döneminde yünlü, pamuklu ve ipekli kumaşlar dokunmuştur. Bunlar; 3.4.1. Pamuklu Kumaşlar Osmanlı kaynaklarında pamuk, “Penbe” olarak geçer. Pamuklu dokumalar içinde en çok adı geçenler; boğası, kirpas, alaca, bez, mendil, beledî, yemeni, tülbent, basma, çit, yazmadır. 3.4.1.1. Boğası Boğası, en basit en basit dokuma tekniği olan “bez ayak”la dokunmuş bir cins pamuklu kumaştır. Bugünkü Amerikan bezine benzeyen ve kaput bezini andıran kumaş çeşidi olup, eskiden kaftanlara astar olarak konurdu. Hala Isparta ve Denizli’ de dokunmaktadır (Arseven, 1986, s. 274). 3.4.1.2. Kirpas Boğasıya nazaran daha kaba dokunmuş bir kumaştır. Bugünkü branda bezleri ayarında olup; daha çok ordu ihtiyacında ve Otağ – ı hümayun denilen sultan çadırlarının yapımında, ağır kapı perdelerinde (cami, türbe gibi) kullanılmıştır (Tezcan, 1993, s. 21).

3.4.1.3. Alaca Çeşitli renk pamuk ipliklerle el tezgahlarında dokunan bir kumaş türü. Selçuklulardan beri Anadolu’nun çeşitli yörelerinde dokunduğu bilinmektedir. Alacadan kadın ve erkek giyimleri (hırka, mintan, şalvar, entari vs.) dikilmektedir. Pamuk – ipek karışımı alacalara Halep veya Şam alacası denir. Anadolu’da; Bursa, Erzincan, Denizli, Balıkesir, Konya (Hadim), Gaziantep (Kilis) alacaları

çok

tanınmıştır. Alacaların Beşparmak, Yollu, Çizgil, Çubuklu gibi çeşitleri vardır (Önder, 1998, s 11 - 12).

3.4.1.4. Bez Pamuk veya ketenden yapılmış dokuma. Pek çok çeşidi olur ve onlardan çamaşır, elbise, çarşaf, kese, havlu, torba ve örtü gibi eşyalar yapılırdı. Cinslerine göre yerli bez, amerikan bezi, trabzon bezi gibi çeşitleri vardır. Sade, düz renkli olanlara akbez ve renkli çiçekli olanlara alaca bez denir (Arseven, 1986, s. 217). 3.4.1.5. Mendil Bugün

Kastamonu

çevresinde

hala

mendil

denilen

kumaşlar

dokunmaktadır. Bunlar kırmızı,mavi renklerde, pamuk ipliği ile dokunmuş kareli kumaşlardır (Tezcan, 1993, s. 23). 3.4.1.6. Beledi Bezayağı örgüsüyle dokunmuş, çift katlı, pamuklu kumaş. Beledi kumaşlarda desenler genellikle geometriktir. Motifler iki katın kesişmesiyle oluşturulmuştur ve bu kesişmeler katları birbirine bağlar. Katların biri genellikle beyaz yada krem rengi, diğeri koyu mavi, yeşil, kırmızı yada sarıdır. Bir yüzde zemin beyaz, motifler renkli; diğer yüzde zemin renkli motifler beyazdır. Her iki yüzü de kullanılabilir. Günlük yaşamda perde, sedir örtüsü, yorgan, minder, yastık yüzü yapımında kullanılmıştır (Larousse, 1986, s. 1481). 3.4.1.7. Yemeni Anadolu’da kadınların başlarına bağladıkları çiçek desenli tülbent. Eskiden Yemen’de yapıldığı için “Yemeni” adını almıştır. Desenleri yazmaya benzer biçimde ağaç kalıplarla basılmıştır. Genellikle kenarları çiçek oyaları ile süslenir (Önder, 1998, s. 267).

3.4.1.8. Tülbent Aslı dülbend ve gönül bağlayan manasında dilbend’ den gelir. İnce pamuk ipliğinden dokunmuş, gayet yumuşak, beyaz ve ince bezdir. Başörtüsü, yemeni, yazma, sarık yapımında kullanılırdı (Arseven, 1986, s. 2748).

3.4.1.9. Basma Üzerine renkli çiçek veya desen basılmış kumaş türüdür. 3.4.1.10. Çit Pamuk ipliğiyle bezayağı örgüde dokunmuş ve üzeri baskı tekniği ile desenlendirilmiş baskılı dokuma türüdür (Larousse,1986, s. 2748). 3.4.1.11. Yazma Pamuklu bezler üzerine elle yapılan vaya ahşap kalıplarla basılan renkli süsleme. Bez üzerine elle çizilen desenlerin fırça ile renklendirilmesine “kalem işi yazma” denir. Bu tür yazmalar daha çok Kandilli ve Üsküdar’da yapılmıştır (Önder, 1998, s.226).

3.4.2. Yünlü Kumaşlar Yünlü dokumaların başında Osmanlıların “çuka” dedikleri çuhalarla sof ve şallar gelir. 3.4.2.1. Çuha Çözgü ve atkısı yün yapağından iğrilmiş iplikten, havlı düz renkte ve sade, tok kumaş (Altay, 1979, s. 11). Önceleri İran, Türkistan ve Mısır’da dokunurken, daha sonra Avrupa tezgahlarında da dokunmaya başlamıştır. Osmanlılar devrinde Bursa, İstanbul, Edirne, Selanik ve Şam’da

çuha dokuyan atölyeler açılmış, şehirlerde çuha

tezgahları kurulmuştur. Dokunuşlarına göre, çuhanın yedi enzadeliğine “yağmurluk”, altı enzadeliğine “mirîahurî”, dört enzadeliğine “cakşır” denmiştir (Önder, 1998, s. 59 – 60).

XV. yy. ortalarından itibaren en iyi cinsin Selanik fethedilinceye kadar Eğin’de dokunduğu ve bunlardan padişah ve şehzadeler giyim eşyası yapıldığı II. Mehmed’ e ait dört kaftan ve muhtelif kaftanlardan öğrenilmektedir (Altay,1979,s.11). 3.4.2.2. Aba Yünden dövülerek yapılan ince keçeye benzer, kalın ve kaba kumaş. Bunlara şayak da denir. Cübbe, hırka potur, terlik yapımında kullanılır. Soğuğu geçirmez; iklimi sert dağlık bölgelerde giyildiği gibi, bazı tarikat dervişleri tarafından da kullanılmıştır (Önder, 1998, s. 7). 3.4.2.3. Keçe Yün ve tiftiğin dövülmesi ve sıkıştırılması ile yapılan kaba kumaş (Önder, 1998, s. 135).

XVII. yy. da

Selanik, Muğla, Edirne ve Rodos keçelerinin adı geçer.

Keçenin kalınına kebe adı verilir (Tezcan, 1993, s. 25). Yeniçerilerin başlarına giydikleri, arkaya devrik üsküfleri keçeden dikilmiş, ayrıca yeniçeriler kaba keçelere kılıç vurarak savaş talimleri yapmıştır (Önder, 1998, s. 136).

3.4.2.4. Sof Tiftik yapağından ince bükülmüş iplikle dokunan düz kumaşa Ham veya Som sof denir. Eni bir arşındır. Dokunan kumaş yıkanıp kurulandıktan sonra kullanılır. Kumaştaki parlaklık fırınlama ile elde edilir. Beyaz, siyah,al renkleri çok aranan ve kullanılan cinslerdir, diğer renkleri de vardır (Altay, 1979, s. 16). Softan; erkek ve kadın elbiseleri (kaftan, şalvar, cepken, entari) bel kuşakları, perdeler, yatak örtüleri, döşemeler, seccadeler yapılmıştır (Önder, 1998, s. 233).

3.4.2.5. Şal Atkısı ve çözgüsü yünden, kendine has desen gösteren bir kumaş cinsidir.

Şal dokunduğu bütün ülkelerde kendine has desenleriyle kimliğini korumuştur. Özellikle badem şeklindeki karakteristik motifi, pamuk, keten, ipekliler üzerinde de kullanılmış ve “şal deseni” olarak tanımlanmıştır (Tezcan, 1993, s.25). Şalın, kaftanlardan kavuk sargısına, kuşağa, seccadeden yatak örtüsü, perde, bohça, yorgan yapımına kadar çok yaygın bir kullanım alanı vardır. 3.4.3. İpekli Kumaşlar 16.yy. dan itibaren bilinen belli başlı ipekli dokuma çeşitleri; tafta ve valeler, atlas ve kutnu, kadifeler, kemhalar, seraserler vs. olmak üzere gruplandırılabilir. 3.4.3.1. Kadife Çözgüsü ve atkısı ipekten olan havlı kumaş. Atkısında klaptan bulunanına telli kadife denilir. Kadifenin havı, esas çözgülerin arasında olan fazla çözgülerden yapılır. Bunlar kumaşın yüzüne atkının bulunduğu yerlere yerleştirilen teller vasıtasıyla çekilip çıkarılır, sonra düzlenir. Türk kumaşları arasında kadifeye 15.yy ortalarından evvel rastlanmaz. Esasen bu zamana kadar dışarıdan ithal edilen ipekle çalışmakta iyidir. 3.4.3.2. Kemha Kemhanın çözgüsü ve atkısı ipek, deseni yapan takviye atkısında ayrıca gümüş veya altın alaşımı, telle çok sık dokunmuş ipekli bir kumaştır. Kemhanın deseni çözgü yüzlü saten üzerine ipek ve klaptan takviyesiyle dokunur ve çok kompleks bir teknik gösterir. Kalın ve sık dokunmuş olması, üst kaftan yapımına çok elverişlidir (Gürsu, 1998). Kemha, renk ve desen zenginliği altın ve gümüş klaptanla dokunuşundan dolayı değerli bir kaftanlık kumaştır. Kemha tezgahlarının erken tarihlerde, Bursa ve Amasya’ da olduğu bilinmektedir. Daha sonraları İstanbul’da saray tezgahlarında da dokunmuştur. Saraya ait bir dokuma atölyesi planında kadife ve kemha bölümleri

bulunmaktadır (Tezcan, 1993, s.33). 15. yy. sonu ve 16.yy. başlarında, muhtelif adlar altında 8 cins kemha’nın memleketimizde dokundukları tespit edilmiştir. Dokuma özelliklerine göre ; Yek – renk kemha, Peşurî kemha, Müzehhep kemha, Dolabî (tolabî) kemha, Tabi kemha, Güvez Bursa kemhası, Kırmızı Amasya kemhası (Altay, 1979, s.14).

3.4.3.3. Kutnu Çözgüsü ipek, atkısı pamuk ve ipek karışık atılmış, kalın, çoğunlukla yollu, eni dar bir kumaştır (Tezcan, 1993, s. 29). Parlak kumaşların en eski örnekleri kutnularda görülür. Çok defa yol yol renkli çizgilerle yapılan bu kumaşların çözgü telleri pamuk ve ipek olarak atılır, dokunduğu zaman renkli çizgiler atlas dokuması gibi parlak görünür. Bu kumaşların atkı telleri çok defa pamuk olarak atılmıştır. Özellikle erkek giysileri ve kaftanları yapmak için kullanılmıştır (Dalsar, 1960, s. 42). Kutnu kumaşlar zamanla ipekten parlak, pamuktan mat çizgiler şeklinde çubuklu olarak dokunmuştur. İpek çizgileri çoğunlukla sarıdır. Zaman zaman renkli olarak ta dokunmuştur (Gürsu, 1988, s. 27). 3.4.3.4. Seraser Altın alaşımlı, gümüş telli kumaş Türk kumaşı (Önder, 1998, s. 229). Baştan başa anlamına gelen seraserin çözgüsü ipek, atkısı gümüş veya altın teldir (Yetkin, 1993, s.332). Bununla beraber altın veya gümüş tellerin yanı sıra inci ile yapılan

işlemelerle zenginleştirilmiştir (Uğurlu, 1988, s.5). Deseni bir eni kaplayacak; kumaşın altın ve gümüş tellerini gösterecek şekildedir (Yetkin, 1993, s.332). Osmanlı sarayında üst kaftanı olarak en fazla kullanılan kumaştır (Tezcan, 1993, s. S.156). Sade fakat çok görkemli desenleri vardır. Konturları açık yeşil ve turuncu renkle belirtilmiştir. Padişah tarafından devlet için hizmet görenlere, yabancı hükümdarlara ve elçilerine seraserden yapılmış kaftanlar hediye edilmiştir (Yetkin, 1993, s.332 - 333).

En iyi cinsinin İstanbul’da Saraya bağlı tezgâhlarda “Serasercibaşı”nın nezaretinde dokunduğu ve adına da İstanbul Seraseri denildiği bilinmektedir. Seraser’in bu düz cinslerinden başka çiçekli olanları da vardır. Bunlara çiçekli seraser veya Kârhane-i Hassa defterindeki kayda göre Seraser-i müzehhep (Öz , 1946. s. 44) adı verilmiştir.

Düz seraser ile Müzehhep (Çiçekli) olanları arasında dokumada farklar bulunmaktadır. Düz seraserlerde atkı olarak kullanılan altın alışımlı gümüş veya doğrudan doğruya gümüş tel olduğu halde Müzehhep’lerde (Çiçekli) zemin yine telden atkılarla yapılmış fakat çiçeklerin dokunmasında tel yerine klaptan kullanılmıştır. Seraser dokuyan tezgahlar daimi kontrol altında bulundurulur, kalp işlenmemesine dikkat olunur, çok revaçta bir kumaş olduğundan zamanla artan tezgahlar tahdid edilir ve kumaşlara Miri damga vurulurdu. (Bu husustaki emirler Fermanlar Merhum Ahmet Refik tarafından 10,11 ve 12. hicri asırlarda İstanbul hayatı adlı eserde neşredilmiştir).Bu fermanlardan anlaşıldığına göre,iktisadi sebeplerle 17. yy.dan itibaren Seraserlerin kalitesi alınmak istenilen önleyici tedbirlere rağmen, bozulmaya başlamış,hatta IV. Murad zamanında altın ve gümüş telli kumaşların dokunması yasak edilmiştir ( Altay, 1979, s.14). 3.4.3.5. Atlas İnce ipekten sık dokunmuş düz renkte sert ve parlak bir kumaştır. Umumiyetle kırmızı renkte dokunurdu. Padişahlara yapılan kaftanlarda en çok kırmızı, mavi, yeşil renklileri tercih edilmiştir. Atlas tel adedine ve dokunuşuna göre kıymetlenen bir kumaştır (Altay, 1979, s.12). Atkısı ve çözgüsü ipekten olan atlas, erkek kıyafetlerinde İslam fıkhına göre haram olduğu için pamukla karıştırılarak kullanılmıştır. Atlaslar dokuma tekniğine göre; çözgü yüzlü, atkı yüzlü, çift yüzlü, donuk (atkı ve çözgüsü çapraz), yanar döner (atkı ve çözgü farklı renkte) atlaslar olmak üzere çeşitli gruplara ayrılır. 1640 tarihli

narh defterinde kırmızı atlasların diğerlerinden daha pahalı olduğu yazılıdır. Bunun sebebi talebin fazlalığından kaynaklanırdı. Ayrıca kumaşta sırma ve sim işlemeler, desen dokumalarda fiyatı artırıyor (Erdem, 1992, s. 80 – 81). Atlastan kaftan, şalvar, cepken gibi kadın ve erkek elbiseleri dikildiği gibi, yorgan, perde, bohça ve döşemelerde kullanılır. XVI. yy. da İstanbul’da atlas ticareti yaygınlaşmış, Osmanlı sarayında hediyelik eşyalar arasında yer almıştır. Atlas, sancak ve bayraklarda, padişah fermanları ve cüz keselerinde, kitap kılıflarında da kullanılmıştır (Önder, 1998, s. 7). 3.4.3.6. Canfes Düz renkli, ince, ipek Türk kumaşı. Tek kat çözgü ve kat atkılı, aralıklı olarak münavebe ile örgü gibi dokunmuştur. Atkıları seyrek atıldığı gibi, aynı renkteki çözgüleri kumaşa değişik bir güzellik katar. Canfeslerin yanardöner ve kumrugöğsü adında iki ayrı çeşit vardır (Önder, 1998, s. 43). Atkı ipekleri taftaya göre kalın ve seyrektir. Ancak bazen çözgü ve atkılarında farklı renkler kullanılarak yanar döner bir renk elde edilir. Yeşil, sarı, mor, al renkleri çok kullanılmıştır. Canfes, daha çok ağır ipekli kaftanlara astar olarak kullanılmıştır. Ayrıca yazlık ferace, şalvar, içi pamukla kapitone edilerek kışlık kaftan yapımında, mintan, takke, çorap, bohça, yatak örtüsü yapımında da kullanılmıştır (Tezcan, 1993, s. 29) .

3.4.3.7. Çitari Üç Pamuk, bir ipek iplikle dokunan Türk kumaşı. Sitarî de denir (Önder, 1998, s. 43). Kutnu ile yollu olması bakımından benzer.Ancak kutnuda düz yollar atlas

yüzlü; yollardan bazıları çiçek desenlidir. Çitaride yollar bez yüzlü ve genellikle çift renklidir. Altı parmak denilen kumaş da bez ayağı dokumalı, yollu, yollar çitariye nazaran daha fazla renkli ve canlıdır (Tezcan, 1993, s. 29). Çitariden, çakşır, işlik, entari, önlük,şalvar,cepken gibi giyim eşyaları dikilmiştir (Önder, 1998, s. 43).

3.4.3.8. Diba Gümüş ve altın sırma tellerle dokunan kumaş (Önder, 1998, s.43). İpekli ve renkli kumaş çeşidi. Bir tür kalın Canfes’e verilen addır. Altın, gümüş karışık dokunmuş, çiçekli, ipekli kumaşlara da Diba – yı münakkaş denirdi. Acem dibası, Frengi ağır telli ve nakışlı mor diba, Venedik heft renk turfanda nakışlı diba çeşitleri, ala ve edna gibi farklı kalitede olanları vardı. “ Diba – yı Münakkaş tarzı kıymetli metaller ve ipekle, çiçekli veya süslü motiflerle dokunmuş kumaşlara sündüz, İstufa, Avrupa dillerinde ise Brokart adı verilir (Pakalın, 1993, s. 449). Diba; atlas ile kemha arasında, zemini atlas dokuma, telli ve desenli bir cins kumaştır. Ancak zaman zaman

dokumasında kullanılan altın veya gümüş telin

miktarı değişmekte ve bol kullanıldığında “ağır” desensiz dokunduğunda “sade” kelimesiyle ifade edilmektedir. İstanbul’un telli dibası, Bursa’nın ağır dibası üzerine sırma nakışlısı, turuncu Bursa dibası, petek işi turuncu İstanbul dibası gibi yerlileri olduğu gibi doğu ve batıdan gelen dibalar vardır. Heft (yedi) renk Acem dibası, Frengi ağır telli ve nakışlı (desenli) dibası, Venediğin heft renk turfanda nakışlı dibası, Venediğin sair heft renk sade dibası, Nemçe (Avusturya) dibası, Ceneviz Lepe dibası gibi. Dibanın kullanım alanı çok geniştir. Giyim – kumaş olarak; kaftan, şalvar, arakıye (takke) yapımında, mefruşat olarak; sedir örtüsü, yastık, perde, yorgan yüzü, yapımında ve yapuk (eyer örtüsü) yapımında kullanıldığı tespit edilmiştir (Tezcan, 1993, s. 29).

3.4.3.9. Selimiye Çözgü ve atkısı ipekten, genellikle boyuna yollu, yolların içi çiçek suyu desenli bir ipeklidir.Yolları ayıran küçük kutulu ince şeritler, bu kumaşın ayırt edici özelliğidir. Osmanlı kumaşlarında desen atkıdan verilirken, Selimiye kumaşlarındaki ince şeritlerin çözgüden desenlendirilmesi Batıdan gelme bir teknik özellik gibi görülür (Tezcan, 1993, s. 35).

On sekizinci yüzyıldan sonra dokunmaya başlayan ve Üsküdar’da Ayazma Camii civarındaki tezgâhlarda imâl edilen bu kumaşa Selimiye adı verilmesi her halde III.Selim devrinde o semte Selimiye kışlası yapıldıktan sonra olmalıdır. Bu cins kumaştan elimizdeki en eski parça I. Mahmut'a ait bir kaftandır. Daha evveline ait giyim eşyası tespit edilemediğinden bu padişah zamanında dokunmaya başlandığına hüküm olunabilir (Altay, 1979, s. 18). 3.4.3.10. Çatma Dokunuşu itibariyle kadifenin bir cinsi olan ve Fransızların «Velours â Double Hauteur» dedikleri çatmanın kadifeden farkı, zemine nisbetle çiçeklerinin veya süslemesinin havının daha yüksek oluşundadır. Eski kayıtlarda âlâ, evsad, ednâ cinsleri ile Kadife-i çatma diye yazılıdır. 886 - 891 (1481 -1486) seneleri arasında sancağa çıkanlar şehzadelere verilen eşya arasında (Topkapı Sarayı Arşivi No. D: 10017) «Mirahûrî kaftan Bursa'nın Çatma kadifesindedir ki altunludur.» kaydı mühimdir. Çünkü, bu zamana kadar gerek Hazine Defterlerinde gerekse vesikalarda Mirahûrî kaftanların hemen hemen Yezd (İran) ve Frenk (Avrupa) Kemha ve Kadifelerinden yapılmış olduğu görüldüğünden bu devirden itibaren Bursa çatmasının da artık yabancı kumaşlarla boy ölçüşecek seviyeye eriştiğine delildir. On sekizinci yüzyıl sonlarına doğru döşemelik çatmalar Üsküdar’da da dokunmaya başlamış, bunların bilhassa yastıklıkları meşhur olmuştur (Altay, 1979, s. 11).

Çatma Kumaşlar hem iç pazarda hem de dış pazarda çok ilgi görmüştür. Avrupa’ya giden elçiler, yabancı devlet başkanlarına çatma kumaşlarda hediye etmişlerdir (Tezcan, 1989, s. 30). Çatma kumaşlardan ; Kaftan, cepken, minder, yastık yüzü, perde, döşemelik olarak kullanılmıştır (Önder, 1998, s.51).

3.4.3.11. Serenk Kemha tekniğinde, fakat dokumasında altın veya gümüş teli bulunmayan bir kumaştır. Bunun yerine kullanılan parlak, sarı renk ipekle altınlı kumaş izlenimi yaratılmak istenmiştir (Tezcan, 1993, s. 33). Sarı ipek; Osmanlı imparatorluğu’nun ekonomik durumunun bozulduğu sıralarda altın veya gümüş tel israfını engellemek amacıyla kullanılmıştır (Tezcan, 1993, s. 156). Zemini güvez renk ve kendinden desenli olup üç renkli dokunmuştur. Çiçeklerindeki verevine çizgiler kumaşa işlenmiş hissini vermektedir. Çiçeklerindeki verevine çizgiler kumaşa işlenmiş hissini vermektedir. Çiçekli olanına, Serenk, beneklisine Şahbenek, düz olanına ise Sade Serenk denilir (Altay, 1979, s. 16). 3.4.3.12. Abani ( Ağbani,Ağabani ) Çözgüsü ipek, atkısı pamuktan bez ayağı dokumalı bir kumaştır. Zemini beyaz, dalları safran renginde desenleriyle karakteristiktir. Sarık, yorgan yüzü, bohça, kadın elbisesi yapımında kullanılırdı (Tezcan, 1989, 33) .

Osmanlılarda halk, ûlema sınıfından ayrılmak için, feslerin üzerine, abani sarık sarmışlardır (Önder, 1998, s. 7). 3.4.3.13. Şîb İpekli olup tel ile dokunması zenginleştirilmiş bir kumaştır (Tezcan, 1989, s. 33).

Bursa, İstanbul el tezgahlarında dokunmuştur. Şîbten giyim eşyası, bohça, yastık örtüsü vb. yapılmıştır (Önder, 1998, s. 241).

3.4.3.14. Hare Çözgüsü ipek, atkısı ipek ve iplik karışığı olup; sık dokunmuş, görünüşü kendinden dalgalı bir kumaştır. Hareler, kumaş dokunduktan sonra iki kızgın silindir arasında kumaş ezmek ve sürtmek suretiyle elde edilir. Venedik mevçli, nakışlı hare, Frengi sade hare gibi yabancı cinslerinin yanında Bursa ve İstanbul harelerinin de adı geçmektedir. Bursa’nın telli iki yüzlü haresi ile telli, pullu,sade ve renkli cinsleri geçmektedir (Kütükoğlu, 1983, s. 115). 3.4.3.15. Gezi Çözgüsü ipek, atkısı ipek ve iplik karışığı sık dokunmuş hareli kumaş. Çözgüye nazaran atkı birkaç kat ipek ve iplikle karışık ve bir arada dokunduğundan atkılar ince çözgüler arasında kalın olarak fark edilmektedir. Kumaşın hâresi, dokunduktan sonra, iki kızgın (Eski tâbirle mengene) silindir arasında ezmek ve sürtmek suretiyle elde edilir. On altıncı yüzyıldan itibaren görülen Gezi’den Padişahlara dış kaftanları yapılmıştır ( Altay, 1979, s. 12). 3.4.3.16. Sevaî ( Savai ) İpek ve kılaptanla dokunmuş bir kumaş cinsidir (Özbel, 1945). Osmanlı devrinde Bursa ve Üsküdar’da dokunan ipekli bir kumaş çeşit.İpek ve pamuk karışımı dokumaya altın, gümüş teller de eklenir ve bu çeşit kumaşa “telli sevai” denir. Entari, kuşak, cepken, şalvar gibi giyimlerde, çubuklu desenli, altın ve gümüş telli sevailer kullanılmıştır (Önder, 1998, s. 229). 3.4.3.17. Hataî İpek ve klaptanla dokunmuş sert bir nevi kumaş. Çözgüsü ham ipekten olup kumaşa istenilen sertlik bununla verilmiştir. Atkısı ise bükümlü iki ipek teli ve bir klaptanlıdır. 16. yy. 2. yarısından sonra rastlanan bu kumaştan umumiyetle Padişahlara dış kaftanı yapılmıştır.

3.4.3.18. Tafta ve Valeler Çözgü tellerinin azlığına göre ayrı bir kısımda toplanan taftalar, daha hafif ipekli kumaşlardır. Sert dokunuşlu olan taftalar, kadın elbiseleri yapmak, sedirleri örtmek, perde ve çadırlar yapmak için kullanılmıştır. Özellikle Osmanlı donanmasının gereksinimi için Bursa’dan çok defa tafta siparişi verilmiştir (Dalsar, 1960, s. 232).

15. yy. dan 18. yy. a kadar dokunan taftaların isimleri; yekta tafta, çifte tafta, hareli tafta, Bursa taftası, bürüncük taftası, miski tafta, üsbürük tafta, serh tafta, sipez tafta, şam taftası, Halep taftası. Valeler; tafta ayarında olan ipekli kumaşlardır. Tafta kumaşlar dokunduktan sonra pişirilmezler. İpekli kumaşların dokunduktan sonra pişirilmiş olanlarına “vale” demek mümkündür. Valeler genişlikleri ve çözgü teli sayısı olarak benzerler. Bazı vale cinsleri ; Bursa valesi (Güvezi Kaftanlık), Bursa valesi (Al Kaftanlık), sade vale, sarı ve yeşil vale, muğrak vale, telli vale (Dalsar, 1960, s. 55 – 57). 3.5. Kaftan Kumaşlarında Görülen Renk ve Motif Özellikleri Türk kumaşları, kadifeleri incelenince; renk ahenginin hayret edilecek kadar güzel olduğu görülür. Bilhassa XVI.-XVII. yy.ların Türk kumaşlarındaki renk varyasyon ve nüanslarını, diğer milletlerin kumaşlarında görmek imkânsızdır (Altay, 1979, s. 18). Kumaşlarda motif olarak nakkaşhanenin hazırladığı örnekler kullanılmıştır. Bu motifler genellikle diğer sanat ürünleri (kitap, çini, ahşap, maden, vs.) ile ortak karakter taşırlar. Buna rağmen kumaşın malzeme olarak özelliği ve elbise olduktan sonra vücuttaki görüntüsü düşünülerek daha serbest motif düzenlemeleri tercih edilmiştir. (Toktaş, 2006 ) Türk kumaş desenleri XIV. yy. da oldukça büyük motifli az fakat çok canlı renklerdir. İri kozalak, çınar yaprağı, nar motifleri bu yüzyılın karakteristik özelliğini taşır.

XV. yy.da desenler bir yüzyıl öncesine nazaran daha küçük fakat kullanılan renk adedi daha fazladır (Altay, 1979). Genelde, ince rumi kıvrımları arasında yer alan hatayiler kullanılmıştır (Tezcan, 1997). XVI. yy. Türk kumaş sanatının en ileri gittiği devirdir. Bu devirde lâle, karanfil, bulut ve benek motifi en güzel örneklerini vermiştir. XVI. yy.ın 2. yarısında karanfil pek çok kullanılmış ve stilize birer yelpaze şeklini almıştır, buna Yelpazeli Karanfil denir. XVII. yy.da dokunan kumaşlarımızda lâle deseninin daha az ve şeklinin biraz değişmiş olduğunu, buna karşın karanfil deseninin çoğalmış olduğunu görürüz. Bu devirde madalyonlu motiflere de oldukça fazla tesadüf edilmektedir. Madalyonlar gayri muntazam koyu kırmızı, renkleri biraz daha açık ve kumaşların zemin renkleri daha parlaktır. XVIII. yy.ın 2. yarısından XIX. yy.ın sonuna değin küçük ve yollu kumaşlar görülür. Yollu kumaşların en güzel örneklerini Selimiye’de dokunan Selimiye kumaşlarında buluyoruz (Altay, 1979, s. 18 – 19). Türk süsleme sanatlarında kullanılan motifler belirli bir üslup ve sistem içerisinde düzenlenmiştir. Türk motifleri geleneksel el sanatlarının çoğunda, uygulanacağı yere ve tekniğe göre şekil almış ve bazı sanatlarla özdeşleşen motif grupları ortaya çıkmıştır. Bu sebeple motiflerin sınıflandırılması araştırmacıların uğraştıkları sanat dalına göre çeşitlilik göstermektedir. 3.5.1. Bitkisel Motifler Doğudaki bitkilerin soyutlanarak veya bütünsel şekliyle natürel ya da stilize şeklinde kullanılmasıyla ortaya çıkan süslemelerdir.

3.5.1.1. Çiçekler 3.5.1.1.1. Hatai ( Hatayi ) Stilize motifler grubunda yer alan hatayi motifinin kaynağı Orta Asya’ya dayanır. Adını Çin Türkistan’ından, Hatay’ dan almıştır. Timurlular döneminde Herat’ ta kurulan sanat atölyelerinde rastladığımız eşsiz eserlerin atölyelerin kaynaklarında da Çin Türkistan’ ı önemli rol oynamıştır. O dönemlerde hem hattat hem de müzehhep olan Baysungur Mirza, Gıyaseddin isminde bir sanatkarı, yeni motifler bulup mevzuları zenginleştirmek üzere Çin Türkistan’ına gönderir. Oradan getirilen bu motife “ hatayi ” ismi verilmiştir (Birol, Derman, 1991, s. 65). Başta tezhip sanatı olmak üzere, çini, maden, taş, oymacılık, sedefçilik, halı, kumaş gibi dönemin çağdaş tüm bezeme sanatlarında bu motiflere oldukça sık rastlamaktayız ( Bakır, 1999, s.189). Hatayi çiçeği; bir çiçeğin dikine kesidi alınarak elde edilmiştir. Hatayi çiçeğinde, tohumları taşıyan kese bir başka deyişle meşime, sapın ve yaprakların birleştiği küçük bir başlangıç noktası, çanak ve taç yapraklar ana bölümleri oluşturur. Kompozisyon içinde hatayiye bağlanan bir de sap kısmı bulunur ( Bakır, 1999, s.189).(Çizim 5)

Çizim No : 5 Hatai Çiçeği (Bakır. 1999)

Tohum kesesindeki tohumların yerine, rumi gibi tamamen değişik üslupta motiflerle bezenmiş alanlarda konulabilmektedir.(Çizim 6)

Çizim No : 6 Kesesi Rumi Bezeli Hatayi Çiçeği (Bakır.1999)

Hatai motifinin çizimini, Sitare Turan Bakır (1999) şu şekilde anlatmıştır. Motifin dış sınırlarını oluşturan daire veya ovalin sınırları hafifçe belirlenir. Aynı dairenin içine çoğunlukla alt ortaya doğru çiçeğin tohumlarının yer aldığı kese yerleştirilir. (Çizim 7)

Çizim No : 7 Hatayi Çiçeğinin Çizimi ( Bakır.1999)

Çiçeğin taç ve çanak yaprakları önceden belirtildiği gibi daire içine yerleştirilir. Yaprakların düz, dilimli, dişli ve içe kıvrık çok çeşitleri vardır. Son olarak da motifi süsleyici işlevi de olan tohumlar, kesenin içine oturtulur. (Çizim 8)

Çizim No : 8 Hatai Çiçeğinin Taç Yapraklarının Çok Çeşitli Şekildeki Çizimi ( Bakır.1999 )

Tam anlamıyla açmamış bazı hatayi örneklerini çanaklarından ötürü goncalarla

karıştırmak

mümkündür.

ayrım

yapılırken,

çiçeklerin

kompozisyonlarındaki ebatların göz önüne alınması yanlış bir yorumun yapılmasını önleyecektir.(Çizim 9)

Çizim No : 9 Hatai Çiçeği (Bakır.1999)

3.5.1.1.2. Penç Hatayi üslubundaki hatayi çiçeği kadar önemli bir yeri vardır. Penç kelimesi Farsça’da beş anlamına gelir. M. Z. Pakalın, penç sözcüğünün bir tezhip deyimi olduğunu, “ Penç berk ”in ise beş yapraklı şekillere verilen ad olduğunu belirtmiştir ( Pakalın, 1946, s. 769 ).

Celal E. Arseven penç motifinin, beş yapraklı, gül veya gülçe olarak da isimlendirildiğini belirtir. Ayrıca bu motifin yaprak sayısına göre, se berk (üçlü yaprak), cihan berk (dörtlü yaprak), şeş berk (altılı yaprak ) gibi çeşitleri olduğundan söz etmektedir ( Arseven, 1952, s. 70. Arseven, 1950, s. 216 ).

Hatayi çiçeğinde olduğu gibi, penç motiflerinin çizimi de bir yöntem dahilindedir. Öncelikle motifin sınırlarını belirlemede yardımcı olacak daire çizilmiştir. Merkezde çiçeğin sapa bağlandığı nokta yer alır. Kullanılacak pencin detayına göre daireler içe doğru çoğaltılarak çiçeğin katmeri belirlenmiştir. Daha sonraki işlem pencin kaç yapraklı çizilmesi isteniyorsa çiçeğin katlarının ona göre eşit parçalara ayrılarak belirlenmesidir. Son olarak ta eşit parçalara ayrılan dairelerin

içi, hatayi çiçeğinde olduğu gibi dilimli, dişli, içe kıvrık taç yapraklarla bezenir (Bakır,1999, s.191). ( Çizim 10 )

Çizim No : 10 Penç Motifinin Çizimi ( Bakır.1999 )

Penç motiflerinin çiziliş şeklinden ötürü “ Çark-ı felek ” adıyla bilinen bir grup penç bulunmaktadır. Bunlar, taç yaprakların daire yönünde dönerek birbirini izlemesinde dolayı bu ismi almışlardır ( Birol ve Derman, 1991, s 48). ( Çizim 11 )

Çizim No : 11 Çark-ı Felek Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.3. Gonca Hatayi çiçeği ve pençlerle birlikte hatayi üslubunda yer alan daha çok kompozisyonda yardımcı motif rolünü üstlenen bir süsleme öğesidir. “ Goncagül ” diye de adlandırılır. Gonca, hatayi çiçeğinin açmamış halidir. Çanak kısmı, tohumların yer aldığı kese, taç ve çanak yapraklardan oluşur. Kesenin içerisindeki tohumların bazen bir kısmı gözükür bazen de hiç gözükmez. Tüm detaylarıyla çizilmiş bir tohum kesesi

bize bu çiçeğin artık bir hatayi çiçeği olduğu ipucunu verecektir. Bu ayrım yapılırken, çiçeklerin kompozisyondaki ebatlarının göz önüne alınması, yanlış bir yorumun yapılmasını önleyecektir ( Bakır, 1999, s.193). ( Çizim 12 )

Çizim No : 12 Gonca Motifi Çeşitleri (Bakır 1999)

Önce motifin dış sınırlarını oluşturan oval form hafifçe belirlenir. Motifin çanak kısmı çizildikten sonra eğer varsa tohum kesesi çizilerek, üstteki taç ve çanak yapraklar oluşturulur. Goncanın sapı aynı hatayi çiçeğinde olduğu gibi, ulama çanak kısmına bitişiktir. (Çizim 13)

Çizim No : 13 Gonca Motifinin Çizimi (Bakır.1999)

3.5.1.1.4. Lale 16. yüzyıldan önce Türk kültürüne girmiş, Anadolu’da Selçuklu döneminden itibaren bahçe çiçeği olarak sevilerek yetiştirilmiştir. Bu çiçeği 1550’lerde batı dünyasına tanıtan Osmanlılardır (Demiriz, 1998, s. 180 – 181). 18. yüzyılda III. Sultan Ahmet zamanına rastlayan döneme “Lale Devri” denmesi de Osmanlı döneminde laleye olan sonsuz ilginin ve sevginin bu dönemde de artarak sürdüğünü göstermektedir.

Lale kelimesinin, eski Türkçe yazıldığında “Allah” kelimesiyle aynı harfleri bünyesinde taşıdığı bilinir ( Arseven, 1950, s.1219 ). 16. yüzyılda lale motifi oval bir form içerir. Diğer motiflerde olduğu gibi genellikle dipte bir çanak yer alır. En basit şekliyle oval formun dış sınırları belirlendikten sonra lalenin çanak kısmı ve yaprakları bu ovalin içine yerleştirilmiş olmalıdır. Taç yapraklar genellikle üç uzun yaprak halindedir. ( Çizim 14 )

Çizim No : 14 Lale Motifinin Çizimi ( Bakır.1999 )

Bazı örneklerde ortadaki bölüm tepede ikiye veya üçe ayrılabilir.(Çizim15)

Çizim No : 15 Lale Motifi Çeşitleri ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.5. Gül Natüralist

üslupta

kullanılan

Motiflerin

önemlilerindendir.

Müslümanlıkta gül, Hz. Muhammed’in sembolü olarak kabul edilir. Osmanlı dönemi Divan Edebiyatı’nda da gülün yeri ve önemi büyüktür.

Güller profilden ve tepeden görünümlerine göre yarı stilize bir anlayışla çizilmiş örneklerdir. Profilden çizilmiş güller daha çok, açmış ve yaprakları aşağı dökülmüş şekildedir. (Çizim 16)

Çizim No : 16 Gül Motifinin Tepeden Görünümü (Bakır.1999)

Açmış ve profilden görünümü verilen güllerin çiziminde önce çanak belirlenmiş olmalıdır.Çanağın üzerine elipse benzer bir form oluşturulur. Böylece gülün istenilen büyüklüğü ve sınırları elde edilmiş olur. Daha sonra kaç kat isteniyorsa gülün katmerleri enine çizgilerle hafifçe tespit edildikten sonra yaprakları yerleştirilir. ( Çizim 19 )

Çizim No : 17 Gül Motifinin Profilden Çizimi ( Bakır.1999 )

Gül motifi diğer motiflerle aynı dalın üzerinde yer almaz. Ancak diğer motiflerle aynı kompozisyon içinde, zeminden yükselerek diğer çiçeklerle birlikte demetler oluşturulabilir.

Gül goncası kumaş desenlerinde sıklıkla görülmekte olan bir motiftir. (Çizim18)

Çizim No : 18 Gül Goncası ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.6. Karanfil Lale ve gülden sonra bolca kullanılan bir motiftir. Tek başına olduğu gibi lale ve karanfilin birlikte tasarlandığı düzenlemelere de sık rastlanır. Motifin çizimimde çiçeğin çanağı belirlendikten sonra yaprakların oturtulacağı bölüm, bir yelpazeyi andırır şekilde, yarım daireye yakın bir formda, çanağın üzerine oturtulmuş olmalıdır. Bu yelpaze ortasındaki yapraklar daha iri, yanlara gittikçe küçülecek şekilde simetrik olarak parçalara bölünür. Parçalama işlemi genellikle ortaya bir tane yaprak gelecek şekilde düşünülmüştür. Dolayısıyla yaprak sayısı üç, beş, yedi gibi tek sayılardan oluşur. (Çizim 19)

Çizim No : 19 Karanfil Motifinin Çizimi (Bakır.1999)

3.5.1.1.7. Sümbül Doğadaki

görünümüne

çok

yakın

tasarlanmıştır.

Yapılan

ufak

değişikliklerle çok çeşitli örnekte sümbül motifi çizilmiştir. (Çizim 20)

Çizim No : 20 Sümbül Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.8. Süsen ( İris ) 16.yüzyıl sonundan itibaren kumaş desenlerinde rastlanan bir motiftir.(Çizim 21)

Çizim No : 21 Süsen Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.9. Zambak Natüralist üslupta diğer çiçeklerle birlikte kullanılmaktadır. Genellikle tek sap üzerinde tek bir çiçek olarak yer alır. Bu motif, yine aynı üslupta kullanılan sümbül motifleriyle karıştırılabilir. Sümbül motifi tek sap üzerinde birden fazla çiçeğiyle çizilmektedir. (Çizim 22)

Çizim No : 22 Zambak Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.10. Kokulu Menekşe Lale, karanfil, gül, sümbül gibi çiçeklerle birlikte kullanılan narin bir çiçektir. Çiçeğin yaprakları küçük kalpler şeklindedir ve genellikle çiçeğe tek taraftan bitişik yapraklarıyla çizilir. (Çizim 23)

Çizim No : 23 Kokulu Menekşe Motifi (Bakır.1999)

3.5.1.1.11. Manisa Lalesi Çinilerdeki laleye benzeyen küçük çiçeklerdir. Bunlar bazı yayınlarda çiğdem olarak da adlandırılmışlardır. ( Çizim 24 )

Çizim No : 24 Manisa Lalesi Motifi ( Bakır. 1999 )

3.5.1.1.12. Nergis Çiçeği ( Narcissus ) Doğadaki

gerçeğine

yakın

stilize

edilen

nergis

çiçeğini

tanımak

mümkündür. Bir sap üzerinde bir veya birden fazla çiçek grupları halinde bulunur.

Çiçekçilikle ilgili 18. ve 19. yüzyıl kaynaklarında sarılarına zeren veya zerrin, beyazlarına sim, katmerlilerine ise katmer sim veya zerrin denmektedir (Demiriz. 1998). ( Çizim 25 )

Çizim No : 25 Nergis Çiçeği Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.13. Ayn-i Sefa Halk arasında yaygın olarak nergis olarak bilinmektedir. Oysaki nergis, yukarıda sözünü ettiğimiz farklı bir çiçeğin adıdır. Eski yayınlarda ayn-i sefa olarak geçen bu çiçek koyun gözü olarak da tanımlanmıştır (Demiriz. 1986).Tek bir sapın üzerinde tek çiçek olarak yer alan bu çiçeğin sapının üzerinde kendine has küçük yaprakları bulunur. (Çizim 26)

Çizim No : 26 Ayn – i Sefa Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.2. Yapaklar En düz ve sade şekliyle yapraklar dıştan bir çizgiyle sınırlanarak çizilmiştir. Ortada bir damar kısmı bulunur. Yaprağın iri çizilmesi gerektiğinde detaylar eklenmiş ve değişik tarzda yaprakların stilizasyonları yapılmıştır. Yaprakların en gelişmiş zarif örnekleri 15 ve 16. yüzyılda nakkaş başı Şah Kulu tarafından geliştirilen “ saz yolu ” üslubunda görülür. Bu dönemde düz ve sade yaprakların dışında sık dişli, saçaklı bir görünüme sahip, oldukça kıvrak yapraklarla karşılaşmaktayız. İleriki dönemlerde de bolca örneklerini gördüğümüz bu yapraklara “ saz yapraklar ” denilmektedir. Fakat sözü geçen yaprakları, 16. yüzyılın ikinci yarısına tarihle tarihlenen hatayi üslubunda, sade ve ferah bir kompozisyon anlayışı içinde verilmiştir (Bakır, 1999, s.194). Saz üslubu bazı kemha kumaşların bezemesinde de yer almıştır. Motiflerin kılaptanlarla ince ince işlendiği bu kumaşların en görkemli örnekleri, Topkapı sarayı Müzesinde korunan biri kısa kollu, diğer uzun kollu iki Sultan kaftanı için hazırlanmıştır. Ayrıca, Sarayın kumaş bölümünde korunan bir kolluk da, üslubun izlendiği ender bir örnektir (Mahir, 2007). Saz üslubu tanımlaması, 16. yüzyıl Osmanlı sanatına damgasını vurmuş, çeşitli sanat kollarına uygulanmış bir bezeme üslubunu açıklayan bir terim olarak,1983 yılından beri yapılan araştırmalarla Sanat Tarihi terminolojisine yerleşmiş bulunmaktadır. Bu üslubu yaratan saray nakkaşların resimleri, ana motifler olarak kıvrık hançeri yaprakları, hatayi adı altında toplanan farklı stilize bitkileri ve tomurcukları işlemiştir. Adı geçen motifler arasına ise, periler, ejder, chi-lin (ejderatı), simurg (Zümrüdüanka kuşu) gibi mitolojik, efsanevi yaratıklar ile, arslan, panter, fil gibi orman hayvanları, sülün gibi orman kuşları yerleştirmiştir (Mahir 1987:123-140).

Saz yapraklarını iki kısım altında incelemek mümkündür. Bunlardan biri “sırtlı saz yapraklar “ (Yaprağın kenarı boydan boya içe kıvrılmıştır) (Çizim 27), bir diğeri ise “damarlı saz yaprak “ diye adlandırabileceğimiz yapraklardır. (Çizim 38)

Çizim No : 27 Sırtlı Saz Yaprak ( Bakır.1999 )

Çizim No : 28 Damarlı Saz Yaprak ( Bakır.1999 )

Bunların ortak özelliği, oldukça detaylı olarak işlenmiş dişli ve kıvrak yapraklar olmalarıdır. Saz yaprakların dilimli olanları da

vardır. Ayrıca iki

çeşidinde uçlarından içe ve dışa doğru katlanarak çizildiği de olur. Bazı yaprakların irileşen dişleri ana yapraktan ayrılarak, parçalı saz yapraklarını oluşturur. (Çizim 29)

Çizim No : 29 Parçalı Saz Yapraklar ( Bakır. 1999 )

Sırtlı saz yapraklar içe kıvrık olduklarından çoğu örnekte yaprakların damarları çizilmez. Oysa ki damarlı saz yaprakların adından da anlaşıldığı gibi, tümünde damar kısmı yer alır. Bu damarlar dümdüz çizgi şeklinde ve dişli olabileceği gibi çok çeşitli şekillerde bezenmiş olarak da karşımıza çıkabilirler. (Çizim30)

Çizim No : 30 Yapraklarda Damar Çeşitleri ( Bakır.1999 )

Yaprak formunun çizimine bir sapa bağlanan en dış sınırın hafif bir çizgiyle başlanmıştır. Formun yaprak büyüse bile değişmediğini görmekteyiz. ( Çizim 31 )

Çizim No : 31 Yaprak Çizimi (Bakır.1999)

Detaylı ve iri bir yaprak çizilecekse hafifçe ve büyük çizilen yaprak formun içine damar kısmı yerleştirilir. Önceden belirlenen sınıra, yaprağın altından başlayarak, ne kadar sıklıkta diş veya dilim koyulacak ise oturtulur. Altta küçük olan dişler, yukarıya doğru yaprağın formu doğrultusunda irileşir, uç noktada ise yine küçülerek son bulur. Son olarak da, yaprağın ortası sade veya çok çeşitli damarlarla bezelidir.Bazen de hiç damar kullanılmadan direk olarak motiflerle süslenir. Yalnızca iri yapraklar, detaylı ve dişli olur. Küçük yapraklarda kompozisyonun akışı içinde gerek görülürse detaylanabilir. (Çizim 32)

Çizim No : 32 Yaprak Çizimi (Bakır.1999)

3.5.1.3. Ağaçlar Yapraklarda ve çiçeklerde olduğu gibi pek çok çeşitleri olan ağaç örneklerine rastlanmaktadır.

3.5.1.3.1. Servi Ağacı Servi ağacı; gerek uzun ömürlülüğü, gerekse sağlam bir gövdeye sahip olması nedeniyle birçok toplumca kutsallaştırılmıştır.

Çeşitli toplumların mitolojilerinde sözü geçen ağaç kimi zaman yaşamı, kimi zaman da evreni betimlemek için kullanılır. Birbiriyle ilişkisizmiş gibi görünen birçok toplumun ortak paydasıdır ağaç motifi. Fransa’da meşe, Almanya’da ıhlamur, İskandinavya’da dişbudak, Lübnan’da sedir, Hindistan’da banyan, Sibirya’da kayın, Türk kültüründe ise servi ağacının özel bir yeri vardır.(http://www.thy.com/trTR/skylife/archive/tr/2001_10/konu1.htm).

Sanatın yanında ilahiyatta, edebiyat ve tıpta da önemli bir yer tutmaktadır. Bazı eski inanışlara göre ağaç kutsaldır. Müslümanlıkta da servi, sürekli yeşil ve rüzgara karşı dirençli oluşuyla değer kazanmıştır. Sürekli yeşillik onda ruh ve manayı

canlandırır.

Direnci

ise

İslam’da

önemli

olan

sabır

olgusunu

çağrıştırmaktadır. Bazı tarikatlarda servinin, Allah’ın ilk harfi olan elife benzetildiği bilinir ( Çulpan, 1961 ).

Bu ağaç edebiyatta ve sanatta estetik açıdan bir güzellik örneği olarak yer almıştır. Servi ağacı, minyatür, tezhip, kumaş,taş, maden işçiliğinde ve çini desenlerinde yaygın bir kullanıma sahiptir. (Çizim 33)

Çizim No : 33 Selvi Ağacı ( Azade ve Keskiner.1978 )

3.5.1.3.2. Hayat Ağacı Hayat ağacı motifi, sonsuzluğun sembolüdür. Bu motif, ölümsüzlüğü araştırmanın ve ölümden sonra yaşam olduğu umudunun bir nişanıdır. (http://www.mnghalicilik.com/hayat.php?lang=tr)

Hayat Ağacı

(Çizim34),

insanlık tarihinin çeşitli dönemlerinde en fazla

kullanılan simgesel temadır. Çünkü ağaçlar kökleri ile yeraltında, gövdesi ile yeryüzünde ve ışığa yönelen yaprakları ile gökyüzündedir, yani evrenin üç katını birleştirir. Büyümek için güneşe ihtiyaç duyan ağaçların sürekli gökyüzüne doğru olan yükselişleri de mistik bir anlam taşır. Yaşamı en iyi simgeleyen de ağaçlardır. İlkbaharda çiçek açmaları, meyve vermeleri doğumu, sonbahardaki yaprak dökümü ise yaşamın sona erişini çağrıştırır. Aynı zamanda bu durum evrenin ve yaşamın

kesintisiz

devamlılığını

akla

getirir.(http://www.thy.com/tr-

TR/skylife/archive/tr/2001_10/konu1.htm)

Çizim No : 34 Hayat Ağacı (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.1.3.3. Palmiye Veya Hurma Ağacı Türklerin batıya göçleri sonucunda tanıdıkları bir ağaçtır. Arap kültürü ve İslam inancı ile bağlantılı olarak genellikle hayat ağacı palmiye yapraklı bitki türünde gösterilir. Hurma ağacı ile özdeşleştirilen, palmiye testere dişi yapraklarıyla sembolik anlamı yanında bitkisel süs unsuru olarak ta kullanılmıştır. ( Çizim 35)

Çizim No : 35 Palmiye Ağacı Çeşitleri (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.1.3.4. Çam Ağacı ( Kozalak Motifi ) Kozalak Motifi çam ağacı ile bağlantılı olarak erkeklik organını ve gücünü temsil eder (Ersoy, 2000, s. 380). (Çizim 36)

Çizim No : 36 Kozalak Motifi Çeşitleri (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.1.3.5. Çiçek Açmış Ağaçlar Bahar açmış meyve ağacı veya kompozisyondaki durumuna göre bahar dalları diye de adlandırılan baharlar, değişik meyve ağaçlarının yarı stilize tasvirleridir. Ancak bunların çiçeklerinden bir erik, elma, badem veya şeftali ağacı olduğunu anlamak güçtür. Bir bahar ağacı çizmek için, ağacın önce, gövdesi belirlenmelidir. Gövdeden yayılan dallar üzerine bezenen alanı kaplayacak şekilde, stilize bahar çiçekleri yerleştirilmiştir. Çiçeklerin goncaları ve yaprakları aralara dengeli şekilde dağıtılmıştır.

Bu kompozisyonlarda, ağaç gövdesi çizilmeden, sadece yaprak kökten çıkan bahar dalı çizimlere de rastlamak mümkündür.

3.5.1.4. Yemiş ve Meyveler Diğer bitki motiflerinde olduğu gibi bu grupta çok zengindir. 18.yy. kadar nispeten seyrek, daha sonraları yaygın şekillerde kullanılmışlardır. 3.5.1.4.1. Nar Türk süsleme sanatları içerisinde çok kullanılan bir motiftir. En güzel örnekleri kumaşlar da görülür. 16.yy.ın ikinci yarısından sonra daha natüralist bir tarzda dokuma eserlerinde yer almıştır.

Nar motifi genelde çiçeklerle birlikte

kullanılmıştır. Nar motifi (Çizim 37), doğu kökenlidir. Nar gibi çok çekirdekli meyveler İslam dininde daima bolluk, bereket ve döl bereketi sembolüdür. Nar, unvanın nesilden nesile devam etmesini sembolize eder. Ayrıca narın cennet meyvesi olduğuna da inanılmaktadır.

Çizim No : 37 XVI.yy. Kemhasından Nar Motifi Çizimi ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

3.5.1.4.2. Elma Natüralist üslupta ağaç düzeninde düzenlenmiştir. (Çizim 38)

Çizim No : 38 Elma motifi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.2. Hayvansal Motif Doğada bulunan hayvanların birebir resmedilmesi veya bu hayvanların hayal mahsulü, efsanevi hayvan resimlerinin oluşturulmasına denir.

Hayvansal motifler; at, geyik, tavşan, arslan, ejder, simurg, geyik v.b. gibi gerek doğudan alımıyla birebir resmedilmiş gerekse üsluplaştırılmış hayvan resimleridir.

3.5.2.1. Kuş ve Geyik Geleneksel kültürümüz içinde folklorik zenginliğe sahip olduğu bilinen kuş motifleri hakkında Ersoy (2000), Kuşlar uçuşları nedeniyle yerle gök arasında ilişkileri, Taoizm felsefesinde hafifliği ve yerçekiminden etkilenmeme özellikleri nedeniyle, ölümsüzlerin, genel olarak manevi hayatın, meleklerin ve varoluşun üst katını, kademesini simgelemişlerdir.

Kuş ve geyik formları günümüze gelen iki örnekle karşımıza çıkmaktadır. Gürsu (1988) bu iki kumaş parçasıyla ilgili; 15x15cm. boyunda olan küçük ebatlı kemha parçalarının , çok ender rastlanan hayvan figürlü kumaş örnekleri olduğunu belirtmiştir. Bu kumaş parçalarından 17.yy.a ait T.S.M. arşivinde dilimli oval form içinde, simetrik yapıda düzenlenmiş çiçekli kompozisyon içinde yer alan kuş motifi (Fotoğraf 29), (Çizim 39), (Çizim 40) ve diğerinde hançer yaprağı üzerinde hatayi ve

çeşitli çiçekler arasında geyik (Fotoğraf 30), (Çizim 41), (Çizim 42) motifi kullanıldığı bilinmektedir.

Fotoğraf No : 29 T.S.M. 13/1747 Kuş Motifli Kemha Kumaş Parçası (Gürsu, 1988)

Çizim No : 39 T.S.M. 13/1747 Kuş Motifli Kumaş Desen Çizimi (Gürsu, 1988)

Çizim No : 40 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Kuş Motifleri ( Birol ve Derman.1995 )

Fotoğraf No : 30 T.S.M. 13/1746 Geyik Motifli Kemha Kumaş (Gürsu, 1988)

Çizim No : 41 T.S.M. 13/1746 Geyik Motifli Kumaş Desen Çizimi(Gürsu, 1988)

Çizim No : 42 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Geyik Motifleri ( Birol ve Derman.1995 )

Osmanlı süsleme sanatında figürlere çok az rastlanır, ancak XVI. yy.a kadar etkili olan hayvan motifleri, XVII.yy.dan itibaren nebati motiflerle uyum içinde kullanılmıştır.

Tavus Kuşu Motifi; XVI. yy. ikinci yarınsından sonra, tavus kuşu motifi diğer motiflerle birlikte kumaşları süslemiştir. Birleşik oval madalyon içinde olduğu gibi natüralist çiçeklerle birlikte kullanılmıştır. (Fotoğraf 31)( Çizim 43)

Fotoğraf No : 31 Tavus Kuşu Seraser Kaftan Ayrıntısı (Washington Tekstil Müzesi)

Çizim No : 43 Tavus Kuşu Motifi Çizimi ( Araştırmacı tarafından çizilmiştir)

Osmanlılar döneminde T.S.M. arşivinde bulunan terzi defterinde şehzadeler ait kaftanlarda, tavus kuşu bezemeli kumaşlardan elbise yapıldığına dair belgelere rastlanmıştır. Bunlar “kemha, banaksi, tavus” kaydı ile belirtilmiştir. Fakat günümüze küçük bir kumaş parçası gelmiştir.

Tavus kuşu motifine en güzel ve en ünlü örnek üç Amerikan Müzesine dağılan seraser kaftanın parçalarında bulunmaktadır. Gümüş zemin üzerine alaşımlı altın tel ile kumaşın enini kaplayacak şekilde dokunmuş üçlü tavus kuşu kuyruğu motifi alt alta tekrar edilmiştir.

3.5.2.2. Rumi Rumi motifi başlangıcından günümüze kadar, taş, çini, ahşap, kumaş ve kitap sanatları gibi, bütün süsleme alanlarının vazgeçilmez bir öğesi olmuş, özellikle Anadolu Selçukluları tarafından geliştirilerek, bu dönemden itibaren bolca kullanılmaları nedeniyle de, Anadolu anlamına gelen “rumi” deyimini almıştır.

motife

aynı

amaçla,

“Selçuki”

adı

verilmektedir

(Keskiner, 2007).

Rumi motifinin kaynağı konusunda sanat tarihçilerimizin yaygın olan, iki ayrı görüşü mevcuttur.

Bunlardan biri, motifin hayvan figürlerinden türediğidir. C. E. Arseven kitabında, örneklerle bu motiflerin nasıl değişime uğradığını etraflıca tartışmıştır (Arseven, 1952, s. 51 – 55 ). Diğer taraftan C. Keskiner kazı ve araştırmalarda ele geçen

hayvan figürlü eserlerden günümüze gelen hayvan figürlü eserlerden günümüze gelen en erken rumi örneğinin Uygur Türklerine ait IX. ve X. yüzyıllarda yapılmış olan bezeklik fresklerinde bir su canavarının kanadında yer aldığı düşüncesindedir ve görülen şeklin daha sonraki yüzyıllarda sık rastlayacağımız rumi formunun klasikleşmiş örneği olabileceğini savunur ( Keskiner, 1991, s. 5 ).

1998 yılında yapılan bir doktora tezinde de, rumi motifinin kökenini teşkil eden ana tiplerin, çok eski tarihlere dayandığı, bu motifin Asya ve yakın çevresine yaklaştıkça fantastik yaratıklarla yoğun bağlantı içinde olduğunun gözlendiğini, çeşitli aşamalardan geçen motiflerin zaman içinde İslam sanatında şekillendiği vurgulanmaktadır. Ruminin erken örneklerinin de aslında Uygur’a değil Hunlar’a kadar uzandığı belirtilmiştir ( Aksu, 1998, s. 29/ 169 ).

Rumi motifinin bitkisel kökenli olduğu görüşünü savunanlar ise bu motifin Mısır ve daha sonra Yunan Sanatlarında süsleme unsuru olarak kullanılan palmet motifinden türediğini ileri sürmüşlerdir. Bu teoriye göre yarım palmet motifinin değişimiyle rumi motifi oluşmuştur (Demiriz, 1979, s. 27).

Rumi üslubu ve motifleri; Selçukluların Anadolu’ya gelişiyle Doğu Roma İmparatorluğunun hakimiyetindeki Anadolu toprakları “ Diyar-ı Rum “ adı altında anılmış, Selçuklulara ise “Rum Selçukileri “ denilmiştir. Selçuklularda gelişen bu süsleme tarzı da “Rumi” adını almıştır ( Arseven, 1952, s. 1714- 1715 ).

Rumi’ler çizim özelliklerine göre, sade, piçide, hurde, kanatlı gibi değişik isimler alırlar.

Kompozisyonlardaki işlevlerine göre de, tepelik, ortabağ veya kapalı form olarak şekillendirilir. Bu motifin çizimleri yüzyıllar boyu daima belirli kurallar içinde yapılmıştır. Selçuklu döneminde konup, Osmanlılarda geliştirilerek en üstün seviyesine ulaşan bu kuralların bugün değiştirilmesine çalışıldığında veya bu kurallara

dikkat

edilmediğinde,

bütün

estetik

değerlerinin

kaybolduğu

görülmektedir. • Simetrik düzenlemeler dışında, genellikle, kavisli ve helezonik hatlar üzerinde ve aynı yöne olmak üzere yerleştirilir. • Başka tür motiflerin de kullanıldığı kompozisyonlarda daima kendi hatlarında devam ederek diğerlerininkine karışmaz. (Esasen kademeli bir düzenleme özelliğine sahip olan süsleme sanatlarımızın bütün çizimlerinde bu kural her tür motif için geçerlidir.) • Kesişen hatlarda, rumi’ler daima ince olan çizginin üzerinde kalacak şekilde yerleştirilir. • Motiflerin düzenlenmesinde, aralarında belirli oranda bir mesafenin bırakılmasına dikkat edilir.

• Nadir olarak düz hatlar üzerinde görülürse de, ana yapılarında bir fark yoktur. • Birden fazla rumi çeşidine yer verilen kompozisyonlarda, her biri ayrı tür motif gibi yorumlanarak, birbirlerinin hatlarına karışmadığı görülmektedir. (Keskiner,13 Ağustos 2007 )

Rumi motifi; formuna göre incelediğimizde, “Düz rumi” (Çizim 44) ve “Kanatlı rumi” olmak üzere belli başlı iki ana motif olarak karşımıza çıkmaktadır. Düz rumiler en basit formlardır. Bunlarında kendi içinde farklı çizimleri mevcuttur. Düz rumilerin en bol kullanımına, Selçuklu döneminde Anadolu’ da rastlarız. Selçuklularda daha iri ve kaba olan bu rumiler, Osmanlı döneminde daha da gelişerek zarifleşmiştir.

Çizim No : 44 Düz Rumi (Bakır.1999)

Kanatlı rumiler düz rumilerin geliştirilmesiyle oluşturulmuştur. Bir düz ruminin karın kısmına, içe veya dışa gelecek şekilde yerleştirilen diğer düz rumi, “ Tek kanatlı ” rumi (Çizim 45) formunu oluşturur. Bu rumiler kanatlı sayesinde, kompozisyon içinde saplarla bir başka motife kolayca bağlanabilirler. Kanatlı rumilerin oluşumuyla rumi motifleri zenginleşmiş ve kompozisyonda yeni olanaklar sağlamıştır.

Çizim No : 45 Tek Kanatlı Rumi (Bakır.1999)

Kanatlı rumilerin bilinen diğer çeşitleri tek kanatlı ruminin kanatlarının çoğaltılmasıyla geliştirilmiştir. “ Çift kanatlı ” (Çizim 46) ve “ Üç kanatlı ” (Çizim 47) rumiler bolca kullanılan örnekler arasındadır.

Çizim No : 46 Çift Kanatlı Rumi (Bakır.1999)

Çizim No : 47 Üç Kanatlı Rumi (Bakır.1999)

Tek kanatlı rumilerin kanadının simetriğine rastlayacak şekilde, diğer bir kanat oturtulduğunda ise “ Simetrik kanatlı Rumiler ” (Çizim 48) oluşur. (Düz rumilerde değindiğimiz gibi, bu rumilere sencide rumiler de denmektedir. Sencide, tartılmış, ölçülü anlamına gelir.) Kanatların çoğaltılmasıyla iki ve üç kanatlı rumilerden de simetrik kanatlı rumiler elde edilebilir.

Çizim No : 48 Simetrik Kanatlı (Sencide) Rumi (Bakır.1999)

Ortabağ motifi; rumi kompozisyonların vazgeçilmez elemanıdır ve sanat tarihçilerimiz tarafından agraf veya bağlaç form olarak da ifade edilmektedir (Arseven, 1950, s. 1541). Adından da anlaşıldığı gibi, ortabağ, çoğunlukla rumi sapların bağlantı

noktalarında kullanılmıştır. Ayrıca kompozisyonun başlangıç bölümlerinde yer alabilirler. Hatayi üslubunda da, çiçeklerin başlangıcında görülen ortabağların bir kök görevi de üstlenebilirler.

Ortabağ

motiflerine

sapların

her

yönden

rahatça

girip

çıkabilmesi

kompozisyonda kolaylıklar getirmiştir. En sade çizilmiş şekliyle hilali andıran ortabağlar, kompozisyondaki konumlarına göre iri, çiziliş şekillerine göre, parçalı ve dilimli formlar olarak, çok çeşitli şekillerde karşımıza çıkar. (Çizim 49)

Çizim No : 49 Ortabağ Çeşitleri ( Bakır.1999)

Tepelik motifi; rumi kompozisyonunun diğer önemli bir elemanıdır. Çoğu sanat tarihçileri tarafından palmet motifi diye de adlandırılmaktadır. Palmet bir sapın iki tarafına simetrik yerleştirilen, uçları kıvrık, uzunca yapraklardan oluşan bezeme öğesidir (Arseven. 1950. s. 1588). Daha öncede sözünü ettiğimiz gibi, yarım palmet motifinin değişimiyle rumilerin oluştuğu düşüncesi benimsenmiştir. Bu sınıflandırma, ruminin kaynağını bitkisel kökene bağlayan sanat tarihçileri tarafından desteklenmektedir. Rumi üslubunda tepelik motifi,ortabağ ve rumi motifi kadar gereklidir. Kompozisyon içinde tepelik motifi, rumi saplarının birleştiği noktalarda yer alır. Bağlayıcı ve yön belirleyici işlevleri dışında, rumi sapların kesişme ve birleşme yerlerine konularak, gereksiz uzayan sapların çirkin gözükmesini engellemiş olurlar. Rumi üslubunun diğer motiflerinde olduğu gibi, tepelik motifleri de, detaylarına, büyüklüklerine ve çiziliş şekillerine göre çok çeşitli şekillerde karşımıza çıkarlar. (Çizim 50)

Çizim No : 50 Tepelikler (Bakır. 1999)

Rumi üslubu içinde yer alan ana motiflere (rumi, ortabağ, tepelik) sadık kalınarak, motiflerin iç ve dış bezemeleri çeşitli şekillerde çizilerek, kompozisyon içinde değişik türde rumiler elde edilmiştir. Dolayısıyla çizilişlerine göre kompozisyon içinde elde edilen belli başlı üç değişik şekilde rumi bezemeden söz etmek mümkündür. Çizilişlerine göre Rumileri incelediğimizde; Bunlardan birincisi, “ Dilimli Rumiler”dir. (Çizim 51)Farsça’ da dendan, diş anlamına geldiğinden “Dendanlı rumiler ” olarak da adlandırılan bu gruptaki rumi motiflerinin sınırlarına sadık kalınarak, motifler dilimlenmiştir.

Çizim No : 51 Dilimli Rumiler (Bakır. 1999)

İkinci grup ise, “Sarılma rumiler” dir. Bunlara “Piçide Rumiler” de denilmektedir. İnce uzun düz ve kanatlı rumilerin etrafına sarılan, dilimli veya düz sınırları küçük rumi formlardan oluşurlar. (Çizim 52)

Çizim No : 52 Sarılma Rumiler (Bakır.1999)

Üçüncü grup ise, “ İçi bezemeli rumiler ” adı altında toplanmaktadır. Bu örneklerde, rumi üslubunda motiflerin formları korunmuş ve iç kısımları

süslenmiştir. Süslemeler “ Hurdelenmiş rumiler ” (Çizim 53) ve “ Serbest motiflerle bezeli rumiler” (Çizim 54) olmak üzere iki ana grupta incelenmiştir.

Çizim No : 53 Hurdelenmiş Rumi (Bakır. 1999)

Çizim No : 54 Serbest Motiflerle Bezeli Rumiler (Bakır. 1999)

Formlarına ve çiziliş şekillerine göre sınıflandırdığımız rumi üslubu motifleri kompozisyondaki işlevlerine göre incelediğimizde, “Ayırma rumi” ve “Sınırları süsleyen Rumiler” olarak ikiye ayırmak gerekir. Rumi motifinin kollarının, iki yana uzayarak, paftalar oluşturacak şekilde yanlara birleşmesiyle oluşan motife “Ayırma rumi” denir. ( Çizim 55, Çizim 56 )

Çizim No : 55 Ayırma Rumiler ( Bakır. 1999 )

Çizim No : 56 Ayırma Rumilerin Oluşturabileceği Kapalı Formlar ( Bakır. 1999 )

“ Sınırları süsleyen rumiler ” grubunda, kompozisyon içinde değişik alanların sadece sınırlarında yer alarak, dekoratif amaçlı, desen kurgusunda belli kurallara bağlı kalmadan kullanılan rumilerdir.

3.5.3. Geometrik Motif Ve Sembolik Motifler Boyuna ve enine çizgilerle bu çizgilerin dik ve keskin hatlarla birleşmesinden oluşan üçgen, kare, dikdörtgen, altıgen, sekizgen veya çok köşeli geometrik şekillerle eğri, kıvrık, çizgiler ve dairelerin meydana getirdiği motiflerdir.

Geometrik motifler; yıldız, baklava, halat motifi, zencirek, motifi ve girift geçme motifler v.s. olarak Türk el sanatlarında görülmektedir.

Geometrik desenler kare, dikdörtgen , daire ve poligon, baklava ve yıldızlar gibi bir çok yalın formların birleşmesinden oluşmakta ve anlam olarak evrenin sonsuzluğunu simgelemektedir. Genellikle sınırları katı çevrelerle belirlenmeyen yerlerde uygulanmadığından başlangıç ve bitiş noktası gösterilemez. Geometrik motiflerin bazen rumi ve bitkisel motiflerle birlikte kullanıldığı da görülmektedir. Ancak bu tarzda yapılmış kompozisyonlardaki hakimiyet, her zaman meydana getiren geometrik formlarda kalmaktadır ( Akar ve Keskiner, 1978, s. 168 ).

Sembolik motifler; sözlük anlamı ile bir fikrin veya bir mesajın şekil ile ifadesidir. Kahramanlık, esenlik, neşe, üzüntü, gibi ruhsal durumların yanı sıra şimşek, fırtına gibi doğa olaylarının anlatımı olarak işlenen, sembolik motifler, zaferi, iktidarı da temsil eder.

Sembolik motiflere örnek olarak; yaşamı simgeleyen hayat ağacı, matemi temsil eden selvi ağacı, temizlik ve bereketi temsil eden ibrik ve buna benzer birçok motifin sembolleştirildiğini görebiliriz.

3.5.3.1. Çintemani Üç yuvarlak ve yanında dalgalanan iki çizgiden oluşur. Budanın sembolü olarak bilinir. Sözü geçen üç yuvarlak, Budanın üç ruhani özelliğini yansıtır ( Pakalın,

1971, s. 374 ). Ayrıca Timur sikkelerinde rastlanan bu motife “Timur Damgası” da

denir ( Süslü, 1976, s. 242 ). Aynı motif, pars beneği olarak da adlandırılır.

Dalgalanan iki çizgi, birçok yayında farklı isimlerle karşımıza çıkmaktadır.Bu motifi şimşek, kaplan postu, kaplan çizgisi, dudak ve bulut olarak nitelendirilenlerde olmuştur.

Orta Asya kökenli çintemâni motifi, 15. yüzyıldan itibaren Osmanlı sanatında sık uygulanarak, kumaş, çini, ve halı sanatında yaygın bir kullanıma ulaşmıştır ( Birol ve Derman, 1991, s. 16 ).

Padişahlar, kudretin sembolü, üç yuvarlaktan oluşan “çintemani” motifli kaftanları , genelde savaş meydanında düşmanı etkilemek için giymişlerdir ( Akay., 2005 ).

Osmanlı sarayının sevilen çintamâni motifi, özelliklede padişah kaftanlarında bolca kullanılmıştır. Nakkaşlar, kuvvetin sembolü ve sanatın gücü olarak kabul edilen bu motifi, değişik düzenlemeler içinde uygulanmıştır. (Çizim 57)

Çizim No : 57 Çintemani’nin Üç Farklı Çizimi (Keskiner. 1995)

3.5.3.2. Mühr - ü Süleyman Mühr-ü Süleyman’ın üzerindeki altı kollu yıldız motifinin daha tunç devrinden itibaren Ortadoğu coğrafyasında sıklıkla kullanıldığı arkeolojik kalıntılardan

bilinmektedir. Keza Roma, İbrani, Asur, Bizans gibi eski medeniyetlerden kalan eserler üzerinde de göze çarpmaktadır. Eski Türklerin kullandığı on iki hayvanlı takvimde de bu yıldızı görürüz. Mitolojik zamanlardan itibaren bereket ve güç sembolü sayıldığı, pagan toplumlarda da kutsal kabul edildiği bilinmektedir. Ona her devirde atfedilen anlam da bu yüzden değişip durmuştur. Altı yön, matematikte ilk mükemmel sayı, dünyanın altı günde yaratılışı, bereket ve bolluğun özü vs. bunlardan. Şer güçlerden korunmak için tılsım oluşu ise pek yaygın.

Hıristiyan ve Yahudiler arasında mühr-i Süleyman’a “Davud Yıldızı” denilmektedir. Onlar altıgen mührün üzerindeki yıldızın her bir köşesinde sıra ile İbrahim, İshak, Yakup, Musa, Harun ve Davud isimlerinin yazılı olduğuna inanırlar. Bugünkü İsrail devletinin bayrağı üzerinde de hexagram bulunmasının sebebi budur. Mühr-i Süleyman’ın önemi Yahudilerce bir amblem olarak kullanılmaya başladıktan sonra artmıştır. Mührün, İlahî himayeyi sembolize ettiğine inanan Yahudiler sonraki dönemlerde bu şekli sancak ve flamalara, muskalara nakşetmişler, büyücülük tılsımı olarak sıklıkla kullanmaya başlamışlar, zamanla ona kudsiyet atfedilmiş ve özellikle dinî ikbal uğrunda kullanmışlardır.

Orhan Şaik Gökyay, Süleyman Peygamber’in bu mühürle türlü yaratıkları buyruğu altına aldığını ifade etmiştir. ( Çizim 58 )

Çizim No : 58 Mühr- ü Süleyman (http://www.zenyolu.net)

Mühr-ü Süleyman, İslam tezyini sanatlarının metal, ahşap, mimari, dokuma gibi pek çok dalında da nakış amaçlı kullanılmıştır. Birinin tepesi diğerinin tabanına geçirilmiş iki eşkenar üçgenin figüratif birleşimindeki kontrast, özellikle yapı süslemelerinin göbek motifi olarak çok cazip görülmüştür. Mühr-ü Süleyman’ın bulunduğu yere şeytanın giremediğine dair halk inancından dolayı da taş, ağaç, cam, kağıt vb. satıhlarda merkezî motif niyetine kullanılmıştır. Yine bu inanıştan dolayı cami, tekke vb. mekanların kubbe veya tavan nakışlarında yahut medhal sövelerinde mühr-i Süleyman desenleri bulunur. Anadolu Selçukluları, Artukoğulları ve İlhanlıların eserlerinde bilhassa kubbelerin kilit taşlarında sık rastlanır. Osmanlılarda ise başta hamam kubbe delikleri olmak üzere mezar taşları, cami tezyinatları, anıtlar ve kemer kilit taşlarıyla çini, seramik gibi mimariyi ilgilendiren hususlarda şeytanı uzaklaştırma amacıyla; mutfak eşyalarında, çeşmelerde, sebillerde zehirlenmeye karşı tılsım niyetine; serpuş, tolga vb. başlıklarda güç sembolü olarak; giyim eşyaları ve takılarda hırz ve vefk olsun diye kullanılmıştır. Nitekim Barbaros Hayreddin Paşa’nın, rüzgara hükmedebilmek maksadıyla sancağına mühr-i Süleyman motifi nakşettirmesi bu geleneğin bir neticesidir. Aynı motif Ön Türk devletlerinin sancaklarında da kullanılmıştır. Ön Türk Tarihinde iç içe geçmiş iki üçgenden oluşan bu altıgen yıldızın “Yaratan ve yaratılanı” ifade ettiği belirtilmektedir. Ön Türk boylarında bu yıldız “Temur Kazık” yani Kuzey yıldızını simgelemektedir. Daha sonra bu yıldızın adı, bazı Türk boylarınca “Çolpan Yıldızı” olarak adlandırılmıştır. Çolpan Yıldızı, tüm Türk boylarınca, Yaradan Tanrı'nın bir lütfu ve kendilerinin yıl göstericisi olarak kabul edilmiş ve “Temuk Kazık” yani kırmızı renkli sabit yıldız olarak isimlendirmiştir. (http://www.zenyolu.net/?mod=ottoman)

Mühr - ü Süleyman simgesini Burhan Oğuz; iki ayrı yönü ile ele alır. Bunlardan biri iki üçgeni bütünü ile incelemek, diğeri sadece üçgenleri temel öğe olarak kabul etmektir. İki üçgeni bir bütün olarak kabul ettiğimizde reisi aşağı bakan üçgen, kadının, doğumun simgesidir. Buna karşılık reisi yukarı bakan üçgen de erkeklik uzvunun Phallus’un simgesi olmuştur. Çin’de bunlar sırasıyla yin (dişil prensip) ve yang (eril prensip) olarak görülmüşlerdir ki böylece yerle gökün izdivacını temsil etmektedir. Mühr - ü Süleyman simgesi unsurlarına ayırarak yani

biri yukarı,diğeri aşağı bakan üçgenleri teker teker ele alarak incelediğimizde, bu simge “nazar” kuramı ile bağdaştırılabilir.

3.5.4. Doğadan Stilize Edilen Motifler Hayvan ve bitki motiflerinin yanı sıra doğada var olan bir çok kavram süslememizde kullanılmıştır.

3.5.4.1. Bulut Bulut motifinin kaynağı, Çin sanatına dayandırılır. Bu nedenledir ki bu motife “Çin Bulutu” da denmektedir. Efsanevi bir hayvan olan ejdere, Çin sanatında oldukça sık rastlanmaktadır. Çin inanışlarına göre ejder, bir güç sembolüdür. Göklerin koruyucusu ve tek hakimidir. Arseven, bulut motifini ejderin kıvrak formuna benzetmektedir (Arseven,1952,s. 7). Bazı sanat tarihçileri de bulut motiflerini ejderin ağzından çıkan ateşe ve ya buhara dayandırmaktadır (Mahir,1990, s.8).

Bulut motifi; “Yığma bulut” ve “Stilize bulut” olarak iki başlıkta incelenmektedir.

Yığma

bulut

motifleri,

bulut

kıvrımlarının

üst

üste

getirilerek

kümeleştirilmesinden oluşur. Genellikle minyatürlerde gökyüzündeki bulutu yansıtan, bazen de kompozisyon içinde, örneğin hatayi üslubu kompozisyonlarda boşluk doldurmak veya motiflere başlangıç noktası yaratmak amacıyla kullanılan motiflerdir. ( Çizim 59 )

Çizim No : 59 Yığma Bulut (Bakır. 1999)

Stilize bulut, gökyüzündeki bulut

motiflerinden tamamıyla farklılaşarak

üsluplaşan bir motiftir ve “ S ” şeklinde bulut motifi ve Ayırma bulut olarak kompozisyon içinde iki değişik şekilde kullanılmıştır. Bir yılan gibi kıvrılarak, yalnız veya diğer motiflerin arsında, serbest bir kompozisyon anlayışıyla kullanılan motifler “ S ” şeklinde bulut motifleri denir. (Çizim 60)

Çizim No : 60 “ S ”Şeklinde Stilize Bulut(Bakır.1999)

“ S ” şeklindeki bulut motifi diğer bulut formlara da temel teşkil eder. Diğer motiflerde de olduğu gibi, bu motifin de çizimine sınırı belirlenerek başlanır. İki uçtaki iki çizgi farklı noktalarda kesişmek üzere birleştirilir ( Birol ve Derman, 1991, s. 154 ). Kesişen noktalara ortabağ motifleri yerleştirilir. Daha sonra gerek görülen

yerler süslenerek “ S ” şeklindeki bulut form tamamlanmıştır. Rumi üslubunda olduğu gibi, bulut motifinin kollarıyla da “ Ayırma bulut “ formlar oluşmuştur. Ayrılan kollarla oluşan bulutlar ikili ve üçlü dilimle şeklinde karşımıza çıkmıştır. ( Çizim 61 )

Çizim No : 61 Ayırma Bulutun Kompozisyonda Kullanımı (Bakır.1999)

Ortabağ

tepelik

motifi;

rumi

üslubunun

olduğu

gibi,

bulut

kompozisyonunun da vazgeçilmez elemanıdır. (Çizim 62)

Çizim No : 62 Ortabağ ve Tepelik Bulutlar (Bakır.1999)

Ortabağ, bulut formların uzayan kollarının kesiştiği noktalara veya desenin çıkış noktalarına yerleştirilir. En basit şekliyle hilali andıran ve kıvrımlarla süslü ortabağdan genellikle çıkış yapılır. Bir kapalı formun orta bölümüne yerleştirilen ortabağdan iki sap yukarıya, iki sap da aşağıya çıkarılabilir.

3.5.4.2. Güneş, Ay ve Yıldızlar Güneş, Ay ve Yıldız motifi; hava, gök ve kutsallık ile ilgilidir.

Güneş motifi benek motifinin yuvarlak madalyon şeklidir. Fakat içinde güneş ışınlarını andıran süsleme bulunması bunların sembolik anlamda, güneşten esinlenmiş olabileceğini düşündürmektedir. Özellikle çatma süsleme de kullanılan bir motiftir (Gürsu, 1988, s. 163). (Çizim 63).

Çizim No : 63 XVI.yy. kumaşından motifler, Benaki Müzesi ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

Ay motifi Türk Sanatında 14.yy.dan itibaren sancak, bayrak ve cami alemlerinde kullanılmaya başlamıştır. Sonraları Türklerle ilgili bir sembol haline gelmiştir ( Gürsu, 1988, s. 95 ). ( Çizim 64 ).

Çizim No : 64 Çatma’dan ay Motifi ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

Yıldız motifi dekoratif niteliğinden dolayı çok eskiden beri kullanılan bir motiftir. Çinilerde beş kol bölgeyi temsil etmektedir. Bayraklardaki yıldızlarda beş kol olduğu görülmektedir. Çok dekoratif oluşundan kumaşlarda tek başına olduğu gibi ara motif olarak ve diğer motiflerle beraber kompleks bir kompozisyon şeması içinde yer almaktadır. Her ikisi bir arada kumaşları süsledikleri gibi bitkisel motiflerle beraber çok ilginç ve orijinal kompozisyonlar içinde yer almıştır ( Gürsu, 1988, s.163 ). ( Çizim65 ).

Çizim No : 65 Yıldız Motifi Çeşitleri (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Yıldız motifinin çiziminde belli bir sistematiğe de uyulmuştur. ( Çizim 66 )

Çizim No : 66 Yıldız Motifi Çizimi (Azade ve Keskiner.1978 )

3.5.5. Yabancı Etkilerle Gelen Motifler 3.5.5.1. Taç Motifi 16.yy. başından itibaren saray kumaşlarında kullanılmıştır. Taç motifi İtalyan kumaşlarının etkisi ile Türk kumaşlarında görülmeye başlandığı düşünülmüştür. Fakat taç motifinin doğudan mı, yoksa batıdan mı olduğu hakkında kesin yargı belirtilmemektedir. Nereden geldiği netlik kazanmayan bu motif nakkaşların değişik yorumlarıyla Türk süslemesinde uygulanmıştır. Taç motifi özellikle birleşik oval desen gösteren çatmalarda bantların birleştiği yerlerde çok kullanılmıştır. Taç motifi kumaşların Osmanlı kumaş sanatının uluslararası niteliği içinde, dış piyasaya hakim olma arzusundan, batı zevkine itaf etmek nedeniyle kaynaklandığı arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır ( Denny, 1981, s. 140 ). (Çizim 67 )

Çizim No : 67 Çatma’dan taç motifi (Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

3.5.6. Yazılı Bezemeler Genellikle eski harfler bazı hallerde süsleme elemanı olarak kullanılmıştır. Yazılar hattat tarafından yapılmaktadır. Hattatlar bu işleri büyük titizlikle yaparken değiştirmelerle çok zaman harcamışlardır. Çünkü hattatlar mesleki gururlarını her şeyin üstünde tutarak mesleki ahlakları doğrultusunda mükemmel ürünler oluşturmuşlardır (Kuşoğlu.1984). Güzel yazı yazma becerisi, yüzyıllardır insanların ilgisini çekmiştir. Ancak yazının belgesel niteliğinin dışında bir sanat dalı olarak asıl gelişimi, yazıyı adeta soyut resim anlayışıyla kullanan ve eşsiz eser veren İslam sanatıyla olmuştur. Zaman içinde gelişip, çeşitli türlerinin kullanılarak zenginleştiği hat sanatı, kumaş sanatında üç büyük gruba ayılabilir. Dini amaçla dokunmuş kumaşların başında Ka’be ve sanduka örtüleri (Fotoğraf 32) gelmektedir. Kisve – i şerif denilen Ka’benin dışını örten ve her yıl hac mevsiminde değiştirilen bu örtü, siyah renk ve kalın ipekten, kendinden yazı zigzag desenlidir. Zigzag hatlar ve aralarında yer alan yazılar ile çiçek, kandil gibi desenler damask dokuma tarzındadır. Aynı desenin kırmızı, yeşil ipek zemin üzerine krem renkle uygulanmış örnekleri de çok yaygındır (Tezcan, 1993). (Fotoğraf 33)

Fotoğraf No : 32 Sanduka Örtüsü Osmanlı, 17.yy. Kraliyet Müzesi, İskoçya Ulusal Müzeleri Edinburgh,İskoçya (Al – jubeh, 2007)

Fotoğraf No : 33 Kabe Örtüsü Osmanlı, 19.yy. İslamiyet Müzesi ve Mescid-i Aksa Kütüphanesi, Kudüs (Al – jubeh, 2007)

Tılsımlı gömlekler de yazılı bezemeler grubunda girmektedir. Tılsımlı gömleklerin giyen kişileri, düşmanlarından gelecek tehlikeye, çeşitli kötülüklere, hastalıklara karşı korunacağı inancıyla üzerine birtakım dualar yazılarak, tılsımlı motifler ve ayetlerin bulunduğu bilinmektedir.

Tılsımlı gömlekler konusunda araştırma yapan Gökyay’ ın eserinde (1997); “ Bu gömleklerin nasıl yapıldığı konusunda pek az bilgim vardır… Görüp incelediğim gömleklerin bir gecede yapılmadığı, böyle bir gömleğin yapılmasının bir gecede değil, yıllarca sürdüğü Cem Sultan’ın gömleği üzerindeki tarihte açıkça görülmektedir. Bu gömleğin başlanıp bitirilmesi dört yıl sürmüştür. Gömleklerin yapıldığı kumaşlar genel olarak beyaz pamuklu bezdendir. Aralarında krem rengi ipekten, pembe canfesten olanları da vardır. Gömleklerin üzerindeki şekiller, küçük kareler, büyük kareler, daire, yarım daire, dikdörtgen, yamuk kare, yamuk büyük kare, üçgen, elips ve benzerleri gibi geometride gördüklerimizdir. Bunların bir bölümü, gömleğin üzerinde yer alan sureleri, ayetleri, Allah’ın isim ve sıfatlarını, melek, peygamber,cin adları, yabancı tanrı adları, duaları, birer simge gibi alınan tek tek yazılmış harfleri, esrarlı işleri, sayıları ayırmak içindir. Bir bölüğü de, bu gömleklerin başka bir gücü olan vefkler, cerfler ve tılsımlar içindir. Nitekim gömleklerde gördüğümüz Mühr – i Süleyman bir tılsımdır. Pek seyrek olmakla birlikte, başka motiflere de rastlıyoruz. Vazodan çıkan çiçek, selvi ve

benzerleri gibi… Gömleklerin üzerinde, Selçukluların kullandığı bir bezeme tarzı olan Rumi denilen bezemelerle, Çin ve Hatay süsleme yolu olan ve Hatayi denilen bezekler de görülmektedir.” ( Fotoğraf 34 )

Fotoğraf No : 34 T.S.M. 13 / 1184 Tılsımlı Gömlek ( Ertuğ, 1996 )

Sancaklarda yazılı bezemeler grubunun son öğesidir. Sancaklar rengi genellikle kırmızıdır. Bundan sonra yeşil gelmektedir. Fakat çabuk solduğundan kullanılmaması için emir verilmiştir. Az sayıda beyaz ( Fotoğraf 35 ) ve sarı olanları da vardır. Üzerinde Allah, Muhammet, Cihan yarı, Güzin isimleri innafe tahnaleke ayeti ve benzeri yazılar bulunmaktadır. Bundan başka sancaklarda; ay, yıldız, güneş ve bazen Mühr – ü Süleyman şekilleri de bulunmaktadır. Çoğunun arasında bir de zülfikar resmi vardır. Bilindiği üzere bu kılıç Hazret – i Ali’ye itaf edilmektedir. (Fotoğraf 36)

Fotoğraf No : 35 Hilal ve Güneşli Al Sancak (http://www.halukakcam.com/Bayraklar/Bayrak3.htm)

Fotoğraf No : 36 Barbaros Hayrettin Paşa’nın Sancağı(http://www.zenyolu.net/?mod=ottoman)

3.6. Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri Kompozisyon, bir yüzey üzerine arzu edilen şekilleri, dengeli ve göze hoş görülecek bir tarzda yerleştirmeye denir. Doğada görülen her şeyin bir dengesi olduğu gibi, kompozisyonda da en dikkat edilecek nokta dengenin sağlanmasıdır. Ayrımlar ne kadar dengeli ve estetik olursa yerleşim o derece güzel ve başarılı olur. Osmanlı kumaş süsleme pek çok sanatkar kendine özgü oranlar içinde çok çeşitli ve güzel derlemeler meydana getirmişlerdir. Türk kumaşlarında kullanılan kompozisyon özelliklerinin; daha kolay incelenmesi ve algılanması bakımından şu şekilde de sınıflandırabiliriz. 3.6.1. Dikey Çizgi Düzen Uğurlu (1986), Çizgiyi ve çizginin kullanımını; “Noktanın hareketi ile oluşan biçim yahut iki düzlemin kesişmesiyle oluşan sınır gibi kesindir. Doğru, eğik, kırık, zik zak, yatay, dikey ince, kalın, devamlı, kesikli, karışık, aralıklı, paralel yahut

kesişen gibi çeşitli durum ve nitelikte çizgiler, bir yanda matematik yasalarına konu olurken öte yanda sanat eserlerinde, sanat dilince kullanılmaktadır. Dokusal yüzeyde çizginin kullanımı, dokumanın teknik oluşumu ile birlikte düşünülebilir. Çözgü ve atkı ipliklerini, paralel çizgiler sistemi olarak düşünürsek, dokusal yüzeyin adeta bu ipliklerin yan yana sıralanmasıyla oluştuğu görülür. Farklı malzeme, farklı örgü kenetlenmesi yahut farklı sıklık ve renk öğelerinin kullanımı, çubuklu (yollu, parmaklı çizgili) dokumaların, yüzey süs temelini oluşturmuştur. Daha sonra çeşitli durum ve nitelikteki çizgilerin, dokuma olanakları ve estetik uyarlamalarla, dokusal yüzeylerde kullanımı, gölgeli ve ekose gibi süsleme biçimlerini zenginleştirmiştir.” şeklinde açıklamıştır. (Fotoğraf 37) (Çizim 68)

Çizim No : 68 Düz Çizgili Düzen Şeması (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Fotoğraf No : 37 Düz Çizgili Düzende Kumaş Örneği Detayı

3.6.2. Dolaşmalı Düzen Dolaşmalı dallar bağımsız asimetrik desenlerin dayanağıdır. Çiçek yada yaprak gibi ikincil motiflerin dallara yerleşimi, çok sayıda farklı etki yaratır. Bu motifler, bir dalın üzerine de yerleştirilebildikleri gibi, yanlarında yada çapraz olarak üstlerinde de olabilirler. Bazı nadir durumlarda, iki dalın birbirine sarıldığı görülür. Dolaşmalı düzen, seraser ve kadifelerde nadiren görülür (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan.2001). (Fotoğraf 38, Çizim 69, Çizim 70) (Fotoğraf 39, Çizim 71, Çizim 72)

Çizim No : 69 Dolaşmalı Düzen Şeması (Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan.2001)

Fotoğraf No : 38 Dolaşmalı Düzende Kumaş Örneği (Akay. 2005)

Çizim No : 70 Dolaşmalı Düzendeki Kompozisyon Dikey Çizgi Formlar Kullanarak Çizimi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Çizim No : 71 Dolaşmalı Düzen Kompozisyon Dikey Çizgi Formlar Kullanarak Kompozisyon Şemasının Oluşturulması (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Çizim No : 72 Dolaşmalı Düzende Kompozisyonun Çizimi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Fotoğraf No : 39 T.S.M. 13/1453 Dolaşmalı Düzende Çatma Kumaş, ( Gürsu, 1988 )

3.6.3. Şaşırtmalı Düzen ( Oval Madalyon ) Nevber Gürsu (1988) bu sistemle ilgili; 16.yy. ortalarından itibaren bütün süsüleme sanatlarında üslup çeşitliliği ve zenginliği görülür. Bunlardan en tanınmış ve Türk kumaşlarına has özellik göstereni Şaşırtmalı düzen de ki kompozisyonlardır. Şaşırtmalı düzen de, saray nakkaşlarının çizdiği

dönemin zengin süsleme

kompozisyonları ile süslenmiş ve 16.yy. ortasından 17.yy. ortasına kadar en verimli çağını yaşamıştır. Şaşırtmalı Düzen (Oval madalyon) ilk defa 1560 tarihli Rüstem Paşa Camii çinilerinde görüldüğü, 16.yy. sonunda Takkeci İbrahim Ağa Camii ve 17.yy. başlarında Sultanahmet Camii oval madalyon desenli çiniler ile süslenmiştir. Desen, şaşırtmalı düzenin tekrarlanmasından dolayı geniş satıh isteyen bir süsleme tarzıdır. Onun için çini panolar, kalem işleri, işlemelerde olduğu gibi kumaş desenlerinde de çok uygun bir ortam bulmuştur. Kemha ve Çatmalarda kendi teknik özellikleri içinde çok çeşitli şekillerde kullanılmıştır. Osmanlı ipeklerinde görülen ve en kolay ayırt edilebilen düzen, şemse gibi bir ana motifin, şaşırtmalı ( Fotoğraf 40, Çizim 73, Çizim 74 ) sıralarda yerleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Bu desenler her zaman simetrik ve genellikle ana motifler bir şemsenin içinde çevrelenmiştir.

Çizim No : 73 Şaşırtmalı Düzen Şeması (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Fotoğraf No : 40 Kunstgewere Museum 01.69 Kumaş Parçası, Berlin-Almanya (Akay,2005 )

Çizim No : 74 Şaşırtmalı Düzen İç İçe Yuvarlak Formlar Kullanılarak Çizimi ( Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir )

Ancak desenciler, bu şemseleri kendi içinde bölerek, ya da bezenmiş zeminlere yerleştirilerek yapılmıştır. (Fotoğraf 41, Çizim 75, Çizim 76)(Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan. 2001)

Çizim No : 75 Şaşırtmalı Düzen (Birbirine Bağlı Şemse Şeması) (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Fotoğraf No : 41 Şaşırtmalı Düzen (Birbirine Bağlı Şemse) Kumaş Örneği (Toktaş.2006)

Çizim No : 76 Şaşırtmalı Düzende (Birbirine Bağlı Şemse) Kumaş Deseni Çizimi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

16. yy.ın ikinci yarısından sonra kemha ve çatmalarda şaşırtmalı düzenin çeşitli türleri kendi teknik özellikleri içinde uygulanmıştır. Kemhada oval madalyonların içi, dönemin üslup birliğini yansıtacak şekilde natüralist çiçek ve diğer motiflerle süslü olduğu halde, çatmalarda diğer sanat dallarıyla herhangi bir üslup birliği göstermeyen kendine özgü bir bezeme sistemi göstermektedir. Bazı üsluplar kemhaya yada çatmaya aittir. Fakat birleşik oval üslup her kumaşın cinsine uygun olmaktadır. Madalyonlar enine ortada tam oval ve yanlarda yarımşar madalyon ve diğer sırada iki madalyon gelecek şekilde yer almaktadır. Aynı ana şema içinde sınırlı süsleme elemanları ile şaşırtıcı değişik kompozisyonlar yapılmıştır. Bunlara güzel bir örnekte çerçeveleri çift kullanarak yapılmış sayısız çeşitlerden biri olan şaşırtmalı düzende birbirine bağlı çift şemse düzenlemesidir.(Fotoğraf 42,Çizim 77,Çizim 78)

Çizim No : 77 Şaşırtmalı Düzen ( Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması ) (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Fotoğraf No : 42 Şaşırtmalı Düzen ( Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması )’de Bir Kumaş Parçası Museies Royorux Di’art et, Brüksel ( Akay, 2005 )

Çizim No : 78 Şaşırtmalı Düzen (Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması) Desen Çizimi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.6.4. Yatay Düzen Az kullanılmış olan bu düzen, ana motiflerin, şaşırtmalı olarak yerleştirildikleri yatay düzendir. Yana doğru uzanan ve motifi bazen çevreleyen kafesleri andıran dallardır. Bu motifler, birleştikleri noktalarda yer alan ve ters yönlere bakan ikincil motiflerle, birbirine bağlanabilirler. Bu düzen en çok kadife desencileri ve bazen de kemha desencileri tarafından kullanılmıştır. Şaşırtmalı sıralarda yerleştirilmiş şemse şemalarıyla karıştırılabilse de, çift şemseli düzenler dışında, şaşırtmalı düzende ana motif, hiçbir zaman bağlantılı noktalarına yerleştirilemez. ( Çizim 79, Çizim 80, Fotoğraf 43 )

Çizim No : 79 Yatay Düzen Şeması ( Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan.2001)

Fotoğraf No : 43 II.Osman’a Ait Kaftan Ayrıntısı

Çizim No : 80 II. Osman’a Ait Kaftanın Yatay Yüzey Kompozisyon Şeması (Çırakman, 01.03.2007)

3.6.5. Üst Üste Sıralı Düzen Yukarı doğru bir hareket veren şaşırtmalı düzenden çok daha durağan bir etki yaratan dördüncü tip düzende motifler, üst üste sıralı yerleştirilir. Seraserlerin çoğunda ( Çizim 81, Fotoğraf 44 ) , kemha türbe kumaşlarında ( Çizim 82, Fotoğraf 45 ) ve yıldız – baklava desenli kadifelerde ( Çizim 83, Fotoğraf 46 ) bu düzen hakimidir.

Çizim No : 81 Üst üste Sıralı Düzen Şeması (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Çizim No : 82 Üst Üste Sıralı Düzende Yerleştirilmiş Kompozisyonun Çizimi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Fotoğraf No : 44 T.S.M. Env. No. 13/1960 Üst üste Sıralı Düzen de Kumaşın Ayrıntısı (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Fotoğraf No : 45 V& A 773 – 1884 Kemha Çocuk Kaftanından Ayrıntı (Gürsu.1988)

Çizim No : 83 Üst üste Sıralı Düzen Şeması ( Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan.2001)

Fotoğraf No : 46 T.S.M. Env. No. 13/ 1446 Kumaş Ayrıntısı ( Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan. 2001)

3.6.6. Şeritli Düzen Günümüze gelmiş düzenler arasında en nadir olanı ise motiflerin şerit yada çizgiler halinde yerleştirilmiş olanıdır. ( Fotoğraf 46 )

Fotoğraf No : 47 Mesée de la Mode et du Textile Union Centrale des Arts Décoratifs 697, Paris (Orijinal Desen Yapısı) (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

3.6.7.Serbest Düzen Kumaş

yüzeyinin

tamamının

tek

kompozisyon

düzlemi

içinde

değerlendirilmesidir. Bu sistemde çok çeşitli motifler kullanılması dikkat çekici özelliklerinden biridir. Kumaş eninde veya boyunda tekrar eden motiflere rastlamak mümkün değildir. Bu sistemden günümüze iki adet kaftan dışında ulaşabilmiş bir örneğe rastlamak mümkün değildir.

100

3.7. Literatür Özetleri “İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftan Kumaşlarındaki Motif, Desen ve Kompozisyon Özellikleri” konulu yüksek lisans tezinde kişisel kaynak araştırması ve çeşitli kütüphanelerden (Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, Milli Kütüphane, Bilkent Kütüphanesi vs…) yerli ve yabacı literatür taramasına gidilmiştir. Ulaşılabilen kaynakların genel konu veya içeriğindeki konularla doğrudan ya da dolaylı olduğu tespit edilen kaynaklar yazarların soyadlarına göre alfabetik olarak aşağıda verilmiştir. ALTAY, F. (1979). “Topkapı Sarayı Müzesi: 3, Kaftanlar” adlı eserinde; Osmanlı sarayında padişah ve şehzadelerin giymiş olduğu kaftanlar hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca bu giysilerde kullanılan kumaşların örneklerine de değinilmiştir. ALTINAY, H., YÜCEER, H. (1992). “Moda ve Tarihi” adlı eserinde; modanın tanımı, modayı etkileyen faktörler ve giyim alanındaki gelişme ve değişmeler, örnekler ve resimlendirmelerle görsel anlamda etkili kılınarak açıklanmıştır. ASLANAPA, O. (2005). “Türk Sanatı” adlı eserinde; kumaş sanatı ve gelişimi hakkında bilgiler verilmiştir. ATASOY, N., DENNY. W. B., TEZCAN, H., MACKİE, L. W. (2001). “İpek” adlı eserinde; Osmanlı kumaşları hakkındaki yayınlar arasında, ana teknik ve süsleme şekillerini sınıflandıran ve tarihlenebilir eserlerin bir katalogunu sunan bir çalışmadır.

Yazarlar,

Topkapı

Sarayı

dünyanın

önemli

müzelerindeki

koleksiyonların yanı sıra, Rusya ve Orta Avrupa’daki kilise hazinelerine ait az tanınmış bir çok kumaşı yeniden keşfederek kaynak olarak kullanmışlardır. Osmanlı arşivlerinde yapılan yeni araştırmalar ise, ipek üretiminin yasalarıyla, Bursa ve İstanbul’un rakip ipek sanayilerine ışık tutmuştur. Osmanlılar tarafından en çok tercih edilen üç dokuma tekniği; seraser (Osmanlı kaynaklarındaki ifadesiyle altınım gümüşüm), kadife ve kemha (özel bir teknikle

101

dokunmuş

altınlı

kumaş),

renkli

resimlerle

örneklenirken,

dokumacıların

yaratıcılığını yansıtan ana tasarım grupları ise siyah beyaz resimlerle gösterilmiştir. BAKIR, S. T. (1999). “İznik Çinleri ve Gülbenkyan Koleksiyonu” adlı eserinde; Türk Çini Sanatı’nın en güzel tasarım örneklerinin verildiği 16. Yüzyılın ikinci yarısında üretilen İznik Çinileri ele alınmıştır. Söz konusu döneme ait çini parçalarının tek tek desenleri analiz edilmiş, şemaları çizilmiş ve sınıflandırması yapılmıştır. BİROL, İ., DERMAN, Ç. (1995). “Türk Tezyini Sanatında Motifler” adlı eserinde; Türk tezyini sanatlarında yer alan motifler kategorilere ayrılarak açıklanmıştır. Motiflerin çizim teknikleri uygulamalı olarak gösterilmiştir. Motiflerin oluşum biçimleri detaylarıyla anlatılmıştır. GÜRSU, N. (1988). “Türk Dokumacılık Sanatı”. Çağlar Boyu Desenler” adlı eserinde; XIII. yy. Selçuklu döneminden başlayarak XIX. yy. Osmanlı İmparatorluğu dönemi sonuna kadar Türk dokumacılık sanatı, Türk kumaşları ve bu kumaşlarda kullanılan desenler ile ilgili bilgiler kronolojik bir sistemle sunulmuştur. KOÇ, F. (1997). “Osmanlı İmparatorluk Dönemi Türk Çocuk Giysileri Üzerine Bir Araştırma” adlı eserinde; Osmanlılar da çocuklar tarafından kullanılmış olan giysiler çeşitli özellikleriyle incelenmiştir. ÖNDER, M .(1998). “Antika ve Eski Eserler Kılavuzu” adlı eserinde; geleneksel sanatları da içine alan antika ve eski eserlerle ilgili terimler ve bu terimlerin karşılığı olan açıklamalar resimli örneklerle tanıtılmıştır. Geleneksel sanatlarla uğraşan kişilere kaynaklık etmesi bakımından önemli bir eserdir. TANINDI, Z. (1996). “Türk Minyatür Sanatı” adlı eserinde; Türk minyatür sanatıyla ilgili bilgilerin yer aldığı ve resimlerle desteklenmiş bir bilimsel çalışmadır.

102

BÖLÜM IV

4. BULGULAR VE YORUM 4.1. Araştırma Bulguları

(Özel, 1999)

Örnek No

Fotoğraf No

: 48

Çizim No

: 84

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 6

Ait Olduğu Padişah

: Fatih Sultan Mehmet ( 1432 – 1481 )

Giysinin Boyu

: 1.06 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy.

103

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

: Taraklı atlas

Kenar Astarında

: Taraklı atlas

Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Güvez

Astarda

: Yeşil

Kenar Astarında

: Yeşil

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Krem

renkli

zemin

üzerinde

sembolik motiflerden oluşan çintemani ve doğadan stilize edilen motiflerden çin bulutu

motifleriyle süslemeler yer almaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk

prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.06 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kollu ve arka eteği 8 cm. daha uzundur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 10 adet düğme ve kordon iliği vardır. 11 adet sağda, 10 adet solda ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Astarının tüm çevresine pervaz geçirilmiştir. Etek ucunda kopuk bir parça vardır. Kaftanın muhtelif yerleri sökük ve yırtıktır. Düğme ve şeritler de, eksik ve söküktür.

104

Çizim No : 84 T.S.M. 13/6 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı

105

(Rogers, Namikawa, 2000)

Örnek No

Fotoğraf No

: 49

Çizim No

: 85

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 8

Ait Olduğu Padişah

: Fatih Sultan Mehmet ( 1432 – 1481 )

Giysinin Boyu

: 1.38 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy.

106

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

: Canfes

Kenar Astarında

: Taraklı Atlas

Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Sarı

Astarda

: Pembe

Kenar Astarında

: Sarı

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez

renk altın telli çatmadır.

Bitkisel motiflerden, lale, nar, Manisa lalesi, erik çiçeği, penç ve doğadan stilize edilen bulut motiflerinden oluşan kompozisyonda, dörtlü bulut motifleri arasında ortada erik çiçeği, onun etrafında altışar lale ve nar motifleri bulunmaktadır. Bulut formları penç motifleriyle birleştirilmiştir. Nar motiflerinden, Manisa laleleri çıkmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende ( birbirine bağlı şemse ) yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Şeritleri, lale ve yıldız motiflidir. Giysinin Biçim Özelliği

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.38 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 16 adet düğme ve kordon iliği vardır. 16 adet sağda, 17 adet solda ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Muhtelif yerleri söküktür.

107

Çizim No : 85 T.S.M. 13/ 8 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı

108

(Rogers,Namikawa, 2000)

Örnek No

Fotoğraf No

: 50

Çizim No

: 86

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 9

Ait Olduğu Padişah

: Fatih Sultan Mehmet ( 1432 – 1481 )

Giysinin Boyu

: 1.40 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy.

109

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Canfes

Kenar Astarında

: Taraklı atlas

Kullanılan Renkler Zeminde

: Altın klaptanlı

Desende

: Yeşil, pembe

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında

: Bordo

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemin üzerinde altın klaptanlı stilize büyük çam kozalağı motifleriyle süslemeler yer almaktadır. Şekillerin içinde yeşil ve pembe ipek ipliklerle hendesi küçük motifler mevcuttur. Büyük kozalak motifinin üstünde nergis çiçeği, altında taç motifiyle birbirine bağlıdır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.40 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapaması yırtmaçlı, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada 2 adet düğme ve kordon iliği vardır.

110

Çizim No : 86 T.S.M. 13/ 9 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı

111

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

Fotoğraf No

: 51

Çizim No

: 87

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 21

Ait Olduğu Padişah

: Fatih Sultan Mehmet ( 1432 – 1481 )

Giysinin Boyu

: 1.37 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy.

112

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Taraklı atlas

Kenar Astarında

: Taraklı atlasla

Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Kırmızı, mavi

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında

: Sarı

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Zemini

krem

rengindedir.

Ortalarında geniş ve kırmızı bir dalga şekli, konturlarında kırmızı ve lacivert çizgiler bulunan altın telle dokunmuş dört bulut motifi, büyük bir baklava meydana getirmektedir. Bunun ortasında yine altın telle işlenmiş iç içe iki Mühr – ü Süleyman altında süslü bir vazo içinden çıkan kokulu menekşe, karanfiller, üstünde iki gül arasında büyük bir lale ile bunun içinden çıkan gül ve gül goncaları bulunmaktadır. Mührün ortasında, en içte penç ve penç motifinin kenarlarında lale ve sümbüller sıralanmıştır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende (birbirine bağlı şemse) yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Şeritleri yıldız ve sümbül motiflidir. Giysinin Biçim Özelliği

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.37 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve

düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. Ön kapamada bele kadar 25 adet düğme ve kordon iliği vardır. 25 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Etrafı sarı taraklı atlaslarla çevrilidir. Ek yerlerinde renkli biye ve köşelerde marka bulunmaktadır. Arkası yırtık ve hasarlıdır. Sökükleri ve ezikleri vardır.

113

Çizim No : 87 T.S.M. 13/ 21 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı

114

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

Fotoğraf No

: 52

Çizim No

: 88

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 35

Ait Olduğu Padişah

: II. Beyazıt ( 1488 – 1512 )

Giysinin Boyu

: 1.39 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy. sonu 16.yy. başı

115

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Astar kullanılmamıştır, içi kürk kaplıdır.

Kenar Astarında

: Atlas

Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Sarı klaptanlı mavi,güvez, beyaz

Astarda

: Beyaz kürk

Kenar Astarında

: Filizi yeşil

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Güvez

renkli

zemin

üzerinde

kendinden hatayi, gonca ve penç çiçeği tezyinatlıdır. Her tarafı sarı klaptanla dokunmuş münhani dallar üzerinde damarlı büyük yapraklar bulunmaktadır. Bunların kenarları mavi tahrirli olup, içleri mavi, sarı, güvez, beyaz renklerde penç ve nar motiflidir. Damarları çiçek motiflidir. Aralarında küçük saz yaprakları ve bu yaprakların içinde gonca motifleri vardır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.39 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği vardır. 12 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi beyaz kürk, etekleri de filizi ipek astarla kaplıdır. Kürkün bazı yerleri noksandır. Kılaptanları erimiştir. Ezikleri vardır. Astarı yırtıktır.

116

Çizim No : 88 T.S.M. 13/ 35 II. Beyazıt’ın Kaftanı

117

Kaftanın Önden Görünümü (Altay,1979)

Kaftanın Arkadan Görünümü (Kocabıyık&Ertuğ, 1996)

Örnek No

Fotoğraf No

: 53 - 54

Çizim No

: 89 – 90 – 91 – 92 – 93

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 37

Ait Olduğu Padişah

: II. Beyazıt ( 1488 – 1512 )

Giysinin Boyu

: 1.48 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy. sonu 16.yy. başı

118

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Canfes

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Zeytin rengi

Desende

: Güvez, mavi, yeşil, beyaz, bej, krem, ipek ve sarı klaptan

Astarda

: Sarı

Kenar Astarında : Kırmızı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zeytin renkli zemin üzerinde çeşitli hatai, penç, gonca, karanfil, nergis, nar, damarlı saz yaprakları parçalı saz yaprakları ve tüyü andıran yapraklarla süslenen kumaşın en ilgi çekici özelliği tekrarı olmayan çiçek desenlerine sahip olmasıdır. Düz zemin üzerinde sonsuzluk prensibine uyarak, serbest yerleştirilmiş

kompozisyondan oluşmaktadır. Kaftanın ön tarafında,

köşelerde, aplike kareler üzerinde kufi yazı ile muhtemelen bir saray terzisine ait olan “Muhammed” ismi okunmaktadır. Büyük bir olasılıkla 1561’de öldürülen Şehzade Beyazid için yapıldığı tahmin edilmektedir. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.48 cm. boyundadır. Etek boyunda dekoratif kollukları ve cep yarıkları bulunmaktadır. Yaldızlı metal ipliklerin sarılmasıyla elde edilen ve kemha adı verilen kahverengi ipek kumaştan yapılmıştır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İç kısımdaki astar, üzerinde paralel çizgiler bulunan kırmızı ipekten dokunmuştur. Eteğin iç kısmında iki damga bulunmaktadır. Birçok yerleri sökülmüştür. Ezik, bereli ve soluktur.

119

Çizim No : 89 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Önden Görünüş)

120

Çizim No : 90 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay)

121

Çizim No : 91 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay)

122

Çizim No : 92 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay)

123

Çizim No : 93 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay)

124

(Rogers, Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

Fotoğraf No

: 55

Çizim No

: 94

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 38

Ait Olduğu Padişah

: II. Beyazıt ( 1488 – 1512 )

Giysinin Boyu

: 0.76 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy. sonu 16.yy. başı

125

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Serenk

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Mavi, sarı

Astarda

: Nohudi renk

Kenar Astarında : Yeşil Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 76 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, yırtmaçlıdır, kısa kollu ve arka eteği 10 cm. daha uzundur. Küçük ilik düğmelidir. Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renkli zemin üzerine mavi, sarı renklerle badem şeklinde iki yaprak arasında stilize lale ve kozalak motifleri vardır. Motiflerin içi küçük çiçek desenlidir. Ayrıca kendinden küçük çiçekler serpme olarak motif aralarında bulunmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.

126

Çizim No : 94 T.S.M. 13/ 38 II. Beyazıt’ın Kaftanı

127

(Rogers.Tezcan. Delibaş.1986)

Örnek No

Fotoğraf No

: 56

Çizim No

: 95

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 41

Ait Olduğu Padişah

: I. Selim ( 1470 – 1520 )

Giysinin Boyu

: 1.40 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

128

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Serenk

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes

Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Sarı ve mavi konturlu

Astarda

: Nohudi renk

Kenar Astarında : Fıstıki yeşil Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Güvez

renkli

zemin

üzerinde

sembolik motiflerden oluşan çintemani motifleriyle süslemeler yer almaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 140 cm. boyunda, önden açık, dik yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 15 adet düğme ve kordon iliği vardır. 15 adet sarı, kırmızı ve mavi renkli ipek şeritleri bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi pamuklu olup boyuna dikişlidir. Nohudi renk bez astarın etrafı, fıstıki yeşil canfesle çevrilmiştir. Kaftanda çok hafif ezikler vardır.

129

Çizim No : 95 T.S.M. 13/ 41 I. Selim’in Kaftanı

130

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

Fotoğraf No

: 57

Çizim No

: 96

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 42

Ait Olduğu Padişah

: I. Selim ( 1470 – 1520 )

Giysinin Boyu

: 1.42 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

131

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Serenk

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Bez Kullanılan Renkler Zeminde

: Siyaha yakın duman rengi

Desende

: Sarı ve çilek renkli

Astarda

: Kırmızı

Kenar Astarında : Kırmızı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Zemini

siyaha

yakın

duman

renginde, üzerinde sarı renkli rumi motiflerinin birleşmesiyle meydana gelen madalyonlar içinde üçlü benek motifi bulunmaktadır. Benekler ve rumilerin içleri çilek rengindedir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, yatay düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.42 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 15 adet düğme ve kordon iliği vardır. 15 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi pamuklu ve dikişlidir. Bezden olan astarının etrafı güvez renk ipekle çevrilmiştir. Muhtelif yerleri soluktur.

132

Çizim No : 96 T.S.M. 13/ 41 I. Selim’in Kaftanı

133

(Sözen,1998)

Örnek No

: 10

Fotoğraf No

: 58

Çizim No

: 97

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 46

Ait Olduğu Padişah

: I. Selim ( 1470 – 1520 )

Giysinin Boyu

: 1.38 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

134

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Serenk

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Yeşil, mavi, sarı

Astarda

: Nohudi renk

Kenar Astarında : Fıstık yeşili Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renklidir. Üzeri tamamen klaptanla rumi ve tepelik motifli olup bunların içleri güvez, yeşil mavi renkli hatayi, penç, gonca ve saz yaprağı motifleriyle süslemelidir. Kompozisyonun etrafı mavi tahrirlidir. Mavi, güvez renk ipek şeritleri vardır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şeritli düzende yerleştirilmiş

kompozisyondan

oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.38 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 15 adet düğme ve kordon iliği vardır. 15 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Nohudi bez astarın etrafına fıstıki yeşil canfesle pervaz geçirilmiştir. Astarında delinmeler vardır. Kaftanın üzerinde hafif ezikler vardır.

135

Çizim No : 97 T.S.M. 13/ 46 I. Selim’in Kaftanı

136

(Altay,1979)

Örnek No

: 11

Fotoğraf No

: 59

Çizim No

: 98

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 58

Ait Olduğu Padişah

: Kanuni Sultan Süleyman ( 1494 – 1566 )

Giysinin Boyu

: 1.43 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

137

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Selimiye

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Bez Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Kahverengi yollu, yeşil, mavi, çilek ve tarçıni

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renkli zemin üzerinde, ince kahverengi yolları vardır. Bu ince yollardan yeşil, mavi, çilek ve tarçıni renklerle lale ve karanfil ve bunlara bağlı yapraklar çıkmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dikey çizgi düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.43 cm. boyunda, önden açık, dik yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 28 adet düğme ve kordon iliği vardır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. Yarım bez astarlı olup, astarın tüm çevresine beyaz ipek astar pervaz geçirilmiştir. Boyuna yırtıkları olup, çok haraptır. Tamir edilmiştir.

138

Çizim No : 98 T.S.M. 13/ 58 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı

139

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 12

Fotoğraf No

: 60

Çizim No

: 99

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 176

Ait Olduğu Padişah

: II. Selim ( 1524 – 1574 )

Giysinin Boyu

: 1.46 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

140

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Yeşil

Desende

: Beyaz klaptan, sarı ve turuncu

Astarda

Kenar Astarında : Güvez Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Yeşil renkli zemin üzerinde, beyaz klaptanla dal, yaprak ve çiçek motiflidir. Bu dallardan elma şeklinde meyveler sarkmaktadır. Meyveler sarı ipek tahrirli olup bazı yaprak içleri turuncu ipekle süslüdür. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.46 cm. boyunda, önden açık, dik yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 24 adet düğme ve kordon iliği vardır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi astarsızdır ve etrafı güvez ipek kumaşla çevrilmiştir. Hafif ezik ve sökükleri vardır.

141

Çizim No : 99 T.S.M. 13/176 II. Selim’in Kaftanı

142

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 13

Fotoğraf No

: 61

Çizim No

: 100

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 177

Ait Olduğu Padişah

: II. Selim ( 1524 – 1574 )

Giysinin Boyu

: 1.35 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

143

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Seraser

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Taraklı atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Altın tel ve beyaz

Desende

: Beyaz

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Mavi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Sarı altın telli ve beyaz ipek dokumalı kaftanın üzerinde iç içe dört büyük daire motifi vardır. En içte bir penç motifi, onun etrafında geometrik şekiller, üçüncü kısımda rumi dal motifleri ve en dışta da daha büyük geometrik şekiller vardır ve doğadan stilize edilen güneş motifi tasvir edilmiştir. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.35 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve

düğmelidir. Ön

kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İçi beyaz bez astarlı ve etrafı mavi taraklı atlas kumaşla çevrilmiştir. Ezikleri vardır ve lekelidir.

144

Çizim No : 100 T.S.M. 13/177 II. Selim’in Kaftanı

145

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 14

Fotoğraf No

: 62

Çizim No

: 101

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 195

Ait Olduğu Padişah

: III. Murat ( 1546 – 1595 )

Giysinin Boyu

: 1.47 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

146

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Atlas

Desen

: Seraser

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Gül Kurusu

Desende

: Gümüş telli

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Sarı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Gül kurusu renkli zemin üzerine, seraser kumaştan iç içe ay ve lale motifleri işlenmiştir. İşleme tekniklerinden aplike iğnesi kullanılarak süslemeleri yapılmıştır. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

işleme

tekniklerinden

aplike

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.47 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve

düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. Ön kapamada bele kadar 18 adet düğme ve kordon iliği vardır. 17 adet sağda, 18 adet solda ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Astarının tüm çevresine pervaz geçirilmiştir. Bazı yerleri yırtık ve lekelidir. Düğme ve şeritler eksik ve söküktür.

147

Çizim No : 101 T.S.M. 13/195 III. Murat’ın Kaftanı

148

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

: 15

Fotoğraf No

: 63

Çizim No

: 102

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 216

Ait olduğu Padişah

: III. Murat ( 1546 – 1595 )

Giysinin Boyu

: 1.50 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

149

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

: Atlas

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Güvez

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Mavi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renginde klaptanla dokunmuştur. Üzerinde güvez kadifeden birbiri içinden çıkan büyük lale ve yaprak motifleri kullanılmıştır. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste dolaşmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.50 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi beyaz kenarları da mavi ipek astarla çevrilmiştir. Telleri erimiş olup, yırtık ve sökükleri vardır.

150

Çizim No : 102 T.S.M. 13/216 III. Murat’ın Kaftanı

151

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 16

Fotoğraf No

: 64

Çizim No

: 103

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 221

Ait Olduğu Padişah

: III. Murat ( 1546 – 1595 )

Giysinin Boyu

: 1.50 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

152

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Gezi

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Yeşil ve kahverengi

Astarda

: Nohudi

Kenar Astarında : Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerine yeşil ipekle büyük daireler içinde karanfil, tavus kuşu tüyü, yaprak, “S” şeklinde stilize bulut motifi ile en içten kahverengi klaptanla ay ve yıldız motifi bulunmaktadır. Dairelerin alt ve üst başlarında birer karanfil motifi bulunmaktadır. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşan,

şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş

kompozisyondur. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.50 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi nohudi renk bezle çevrilmiştir. Kaftan bazı yerleri soluk ve lekelidir. Hafif ezikleri vardır.

153

Çizim No : 103 T.S.M. 13/221 III. Murat’ın Kaftanı

154

(Gürsu, 1988)

Örnek No

: 17

Fotoğraf No

: 65

Çizim No

: 104

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 227

Ait Olduğu Padişah

: III. Mehmet ( 1566 – 1603 )

Giysinin Boyu

: 1.48 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

155

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Sarı klaptan

Astarda

Kenar Astarında : Mavi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renkli zemin üzerinde büyük ay motifi, ay motifinin içinde rumiler ve çiçek, ayın kenarlarını yıldız ve nar motiflerinden oluşan süslemeler elde edilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. T.S.M. bir grup çatma kaftan Türk – İtalyan işbirliğiyle yapılmıştır. Bu kaftanlar uluslar arası motiflerle bezenmiştir. Türk ay ve yıldız’ı İtalyan taç motifleriyle beraber kullanılmıştır. Bu kaftanda İtalyan kadife tekniği özelliği göstermektedir. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.48 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve

düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. İçi astarsızdır. Kenarları mavi canfesle çevrilmiştir. Yanlarda simetrik peşleri vardır.

156

Çizim No : 104 T.S.M.13/227 III. Mehmet’in Kaftanı

157

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

: 18

Fotoğraf No

: 66

Çizim No

: 105

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi ( I. Sultan Ahmet türbesinden,

Süleymaniye Müzesine oradan da T.S.M. gelmiştir. ) Envanter No

: 13 / 264

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 1.32 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

158

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Kullanılan Renkler Zeminde

: Nohudi

Desende

: Bal rengi

Astarda

: Nohudi

Kenar Astarında : Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini gümüş telli olup üzerinde bal rengi kadifeden şemseler içinde aynı renkte Mühr – ü Süleyman ile bunun etrafında karanfil ve sümbül motifleri bulunmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.32cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 16 adet düğme ve kordon iliği vardır. 18 ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Şeritleri bal rengi kadifedendir. Muhtelif yerleri söküktür ve düğmelerinde eksik vardır.

159

Çizim No : 105 T.S.M. 13/264 I. Ahmet’in Kaftanı

160

(Çırakman, 2006)

Örnek No

: 19

Fotoğraf No

: 67

Çizim No

: 106

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi ( I. Sultan Ahmet türbesinden,

Süleymaniye Müzesine oradan da T.S.M. gelmiştir. ) Envanter No

: 13 / 265

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 1.10 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

161

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Seraser

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Bez Kullanılan Renkler Zeminde

: Gümüş

Desende

: Turuncu, yeşil ve sarı

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Nohudi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Gümüşi renk zemin üzerinde, kumaşın genelinde desen; ay motifinin alt alta ve yan yana gelmesinden oluşturulmuştur. İlk sırada motif sola eğimli iken, ikinci sırada sağa eğimli olarak tasarlanmıştır. Desen tekrarı (raport) bu İki sıranın dönüşümü ile elde edilmiştir. Ay motifinin içinden çıkan yeşil dalın üzerinde, turuncu çiçek motifi bulunmaktadır. Dalların alt alta dizilişlerinde, yukarıdan aşağıya "S" kıvrım kompozisyonu oluşturmaktadır. Ay motiflerinin iç kısmında kontur rengi değiştirilerek, yeşil renk ile bir başka ay şekli oluşturulmuş ve içi dokulandırılmıştır. (Bu seraserin tekrarlanan deseninde iki motif alışılmamış bir şekilde birleştirilmiştir. Osmanlı kumaşlarında sıkça kullanılan hilal, yonca çiçeklerinden oluşan bitkisel bir motif ve XVI. yy. Osmanlı “Çin” üslubunda bulut motifleriyle bölünmüştür. (Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan .2001) ). Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste sıralı ve

dolaşmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.10 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İçi beyaz, kenarları nohudi bez astar kumaşla çevrilmiştir. Ezik ve sökükleri olup, lekelidir.

162

Çizim No : 106 T.S.M. 13/265 I. Ahmet’in Kaftanı

163

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

: 20

Fotoğraf No

: 68

Çizim No

: 107

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 266

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 0.88 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

164

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Canfes

Kenar Astarında : Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Krem ve altın klaptan

Astarda

: Yeşil

Kenar Astarında : Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renklidir. Üzerinde sarı tahrirli ve krem zeminli şemseler içinde sarı klaptanlı ve güvez tezyinatlı selvi ağacı motifleri vardır. Selvi ağacının etrafı aynı renklerde benekli karanfil ve lale motiflidir. Selvi ağacının çevresindeki şemselerin üzeri nar çiçeği ve kozalak desenli olup bir ucunda tepelik diğer ucunda lale motifi kullanılmıştır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş

kompozisyondan

oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 0.88 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar

12 adet düğme ve

kordon iliği vardır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.

Kenarları yeşil ipek astarlıdır. Lekeli ve eziktir.

165

Çizim No : 107 T.S. M . 13/266 I. Ahmet’in Kaftanı

166

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

: 21

Fotoğraf No

: 69

Çizim No

: 108

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 267

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 0.75 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

167

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Canfes

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Mavi, beyaz, kırmızı, siyah

Astarda

: Kırmızı

Kenar Astarında : Yeşil Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renkli olup, üzerinde siyah tahrirli ve sarı klaptanlı helezoni yollarla bunlardan çıkan büyük hançer yaprakları bulunmaktadır. Saz yapraklarının içlerinde hatayi ve penç motifleri bulunmaktadır. Mavi, beyaz, kırmızı, siyah tahrirli ve mavi çiçeklidir. Aralarında aynı renklerde hatayi ve saz yaprakları dolaşmaktadır. Hatayilerin bazılarında lale motifi görülmektedir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 0,75 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği vardır. 12 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.Kırmızı astarın etrafına yeşil ipekle pervaz geçirilmiştir. Önü lekeli ve soluk renktedir. Yırtıkları vardır.

168

Çizim No : 108 T.S.M. 13/267 I. Ahmet’in Kaftanı

169

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

: 22

Fotoğraf No

: 70

Çizim No

: 109

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 268

Ait Olduğu Kişi

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 1.71 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

170

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Mavi, beyaz, yeşil

Astarda

: Nohudi

Kenar Astarında : Fıstıki yeşil Şeritlerinde

: Güvez ve sarı

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez zemin üzerinde birbirine bağlı şemseler bulunmaktadır. Şemselerin araları sarı klaptanla ve üzeri kırmızı ve mavi penç ve hatayi tezyinlidir. Şemsenin içinde bağımsız bir şemse daha bulunmaktadır. İki şemse arasında beyaz lale ve yeşil yaprak motifleri bulunmaktadır. Küçük şemsenin zemini sarı klaptanlı ve içi kırmız lale, gül, karanfil ve yeşil yapraklarla motiflendirilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende ( birbirine bağlı şemse ) yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 0,71 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar

9 adet düğme ve

kordon iliği vardır. 9 adet ipek şerit

bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.Nohudi renk astarın etrafına fıstıki yeşil canfesle pervaz geçirilmiştir. Önü lekeli ve soluk renktedir.

171

Çizim No : 109 T.S.M. 13/268 I. Ahmet’in Kaftanı

172

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No

: 23

Fotoğraf No

: 71

Çizim No

: 110

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 277

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 0.66 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

173

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Yeşil, mavi , sarı, siyah

Astarda

: Yeşil

Kenar Astarında : Nohudi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Kaftanın zemini güvez rengi olup, sarı klaptanlı uzun yaprakların oluşturduğu madalyonların içinde iri nar motifleri bulunmaktadır. Kumaşın enine bir tanesi sığacak şekilde de yerleştirilmiştir. Nar motiflerin üzerinde yeşil ikişer daldan çıkan güvez ve mavi renklerde; karanfil, lale, gül goncası, bahar dalı ve sümbül çiçekleri bulunmaktadır. Büyük motifler rûmî şekilli yapraklardan meydana gelmiş şekillerle birleşmekte olup; hepsi siyah konturludur. Aralarında dolgu motifi olarak üç benek kullanılmıştır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de (birbirine bağlı çift şemse) yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 0.66 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu yırtmaçlı, kısa kollu ve arka eteği daha uzundur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 6 adet düğme ve kordon iliği vardır. 6 adet ipek şerit bulunmaktadır. Astarının tüm çevresine pervaz geçirilmiştir. Hafif ezikleri vardır.

174

Çizim No : 110 T.S.M. 13/277 I. Ahmet’in Kaftanı

175

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 24

Fotoğraf No

: 72

Çizim No

: 111

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 357

Ait Olduğu Padişah

: II. Osman ( 1604 – 1622 )

Giysinin Boyu

: 1.54 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

176

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Gezi

Astarda

: Canfes

Kenar Astarında : Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Nohudi ve siyah

Astarda

: Nohudi

Kenar Astarında : Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerine nohudi renkte ipekle en içte yıldız, üstünde büyük daire, onun üzerinde ise nar, karanfil çiçeği ve ayn – i sefa çiçeği ile çerçevelenmiştir. Bu çiçekler vazo içinden çıkmaktadır. Kaftanın ön, arka ve kollarında desen görülmektedir. Şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş bir kompozisyon sistemi kullanılmıştır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.54 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi nohudi renk bezle çevrilmiştir. Kaftan yer yer soluk ve lekelidir. Hafif ezikleri vardır.

177

Çizim No : 111 T.S.M. 13/357 II. Osman’ın Kaftanı

178

(Altay, 1979)

Örnek No

: 25

Fotoğraf No

: 73

Çizim No

: 112

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 360

Ait Olduğu Padişah

: II. Osman ( 1604 – 1622 )

Giysinin Boyu

: 1.32 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

179

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Seraser

Astarda

: Atlas

Kenar Astarında : Taraklı atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Mavi, altın ve gümüş

Astarda

: Yeşil

Kenar Astarında : Güvez Şeritlerinde

: Gümüş

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renkli telli kumaştan olup, mavi kadife ile rûmîyi andıran kıvrık dallar yüzeyi kaplamaktadır. Böylece sistematik bir zemin deseni oluşturulmuştur. Bu kıvrım dallarla, altın ve gümüş kırma telle dokunmuş rûmî ve hatayi motifleri kaynaştırılarak; geçme sistemi kullanılmış olup, desene hareketlilik kazandırılmıştır. Rûmîlerin oluşturduğu madalyona benzer desenin ortasında hatayi motifleri yerleştirilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, yatay düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.32 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 16 adet düğme ve kordon iliği vardır. 16 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Yeşil renk astarın etrafına güvez renk taraklı astarla pervaz geçirilmiştir. Telleri erimiş olup, şeritlerinde sökükler vardır.

180

Çizim No : 112 T.S.M. 13/360 II. Osman’ın Kaftanı

181

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 26

Fotoğraf No

: 74

Çizim No

: 113

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 365

Ait Olduğu Padişah

: II. Osman ( 1604 – 1622 )

Giysinin Boyu

: 1.40 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

182

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Seraser

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Yeşil, mavi, çilek, pembe,

Astarda

Kenar Astarında : Güvez Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renk ipek ve tel dokumalıdır. Üzerinde bir kökten çıkan badem şeklinde beş yaprak, bunların içinde ve dışında Manisa laleleri, zambak çiçekleri bulunmaktadır. Bu motifler yeşil, mavi, çilek, pembe renkli ipek iplikle dokunmuştur. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.40 cm. boyunda, önden açık, dik yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlı, kısa kolludur. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi yarım astarlıdır ve etrafı güvez ipek kumaşla çevrilmiştir. Hafif ezik ve sökükleri vardır. Lekelidir.

183

Çizim No : 113 T.S.M. 13/365 II. Osman’ın Kaftanı

184

(Ortaylı,Çakır, Erdoğdu, Çötelioğlu, Arça, 2006)

Örnek No

: 27

Fotoğraf No

: 75

Çizim No

: 114

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 367

Ait Olduğu Padişah

: II. Osman ( 1604 – 1622 )

Giysinin Boyu

: 1.43 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

185

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kadife

Astarda

: Taraklı atlas

Kenar Astarında : Taraklı atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Krem

Astarda

: Krem

Kenar Astarında : Güvez Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Krem

renk

zemin

üzerinde

birbirinden bağımsız şemseler içinde altta nar motifi ve üzerinde tam açmış bir karanfil vardır. Bu iki ana motiften nardan çıkan lale, karanfil, hatayi, damarlı yaprak ve zambak motifi karanfili çerçevelemektedir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 143 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu yırtmaçlı, yarık ilik ceplidir. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği vardır. 12 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Krem renk taraklı astarın etrafına güvez renk taraklı atlasla pervaz geçirilmiştir. Şeritleri gümüş sırmalıdır. Kopuk parçaları vardır. Güve yenikli ve lekelidir.

186

Çizim No : 114 T.S.M. 13/367 II. Osman’ın Kaftanı

187

(Atasoy, 1992)

Örnek No

: 28

Fotoğraf No

: 76

Çizim No

: 115

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 408

Ait Olduğu Padişah

: IV. Murat ( 1609 – 1640 )

Giysinin Boyu

: 1.53 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

188

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Beyaz ve mavi

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Kırmızı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renk zemin üzerine konturları mavi tahrirli içleri sarı klaptanla dokunmuş bulut ve üçlü benek motifi bulunmaktadır. Benek motiflerin ortaları ayrıca beyaz klaptanla gölgelendirilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 153 cm. boyunda, önden açık, büyük yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu yırtmaçlı, uzun kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi beyaz astarlı, yaka ve kenar pervazı kırmızı renktedir. Hafif sökük ve ezikleri vardır.

189

Çizim No : 115 T.S.M. 13/408 IV. Murat’ın Kaftanı

190

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 29

Fotoğraf No

: 77

Çizim No

: 116

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 413

Ait Olduğu Padişah

: IV. Murat ( 1609 – 1640 )

Giysinin Boyu

: 1.05cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

191

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Brokar

Astarda

Kenar Astarında : Taraklı canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Mavi

Astarda

Kenar Astarında : Nohudi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renklidir. Üzerinde gümüş telli klaptanla stilize çiçek ve dallarla tezyin edilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı birbirine bağlı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

işleme

tekniklerinden

aplike

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.05 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma birit ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi astarsız olup, kenarları nohudi çevrilidir.

canfesle

192

Çizim No : 116 T.S.M. 13/413 IV. Murat’ın Kaftanı

193

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 30

Fotoğraf No

: 78

Çizim No

: 117 – 118

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 470

Ait Olduğu Padişah

: IV. Murat ( 1609 – 1640 )

Giysinin Boyu

: 1.46 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

194

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Abani

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Kullanılan Renkler Zeminde

: Beyaz

Desende

: Yeşil, gümüş tel

Astarda

: Kahverengi

Kenar Astarında : Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Zemini

beyaz

ham

ipektendir.Üzerine açık yeşil ipek iplikle zambak, lale ve yaprak motifli dallardan madalyon içinde zambak, lale ve karanfilden meydana gelmiş yıldızların ortası kahverengi ipek ve gümüş tel tezyinatlıdır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği : Giysi ipek dokuma kumaşın üzerine işleme yapılarak, desenlendirilmiştir. 1.46 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı, önden açık yakasız uzun kollu ve önü düğmesizdir. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi kalın bez astarlıdır. Ezik ve lekelidir.

195

Çizim No : 117 T.S.M.13/470 IV. Murat’ın Kaftanı

196

Çizim No : 118 T.S.M. 13/470 IV. Murat’ın Kaftanı

197

(Pelletier,1999)

Örnek No

: 31

Fotoğraf No

: 79

Çizim No

: 119

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 486

Ait Olduğu Padişah

: Sultan İbrahim ( 1615 – 1648 )

Giysinin Boyu

: 1.66 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

198

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Atlas

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Güvez

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Güvez Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerinde güvez renk atlas ile üç ay (çintemani) ve bulut motifleri aplike edilmiştir. Düz zemin üzerine

sonsuzluk

prensibine

uyarak,

Şaşırtmalı

düzende

yerleştirilmiş

kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

işleme

tekniklerinden

aplike

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.66 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve uzun kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi yarıya kadar ince beyaz bez astarlıdır. Etrafı güvez renk canfesle çevrilmiştir. Düğmelerin tamamı, şeritleri noksandır. Lekeli ve söküklüdür.

199

Çizim No : 119 T.S.M. 13 / 486 Sultan İbrahim’in Kaftanı

200

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 32

Fotoğraf No

: 80

Çizim No

: 120

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 489

Ait Olduğu Padişah

: Sultan İbrahim ( 1615 – 1648 )

Giysinin Boyu

: 1.46 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

201

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kadife

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Krem

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında :Güvez Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk telli kumaştan zemin üzerinde aynı renk kadife ile iki

ayrı motifte şemseler yer almaktadır. Bu

şemselerden birinde bulut, benek motifi bulunmaktadır. Diğer şemsede karanfil, zambak ve nergis çiçeği bulunmaktadır. İki şemse arasında yine kadife ile vazo ve kökten çıkan

zambak, gül, nar, kokulu menekşe, sümbül ve yaprak motifli bir

kompozisyon oluşturulmuştur. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 146 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü sarı sırma ve mavi ipek şerit düğmelidir. Ön kapamada bele kadar 24 adet düğme ve kordon iliği vardır. 24 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi yarıya kadar astarlıdır. Etrafına güvez renk canfesle pervaz geçirilmiştir.

202

Çizim No : 120 T.S.M. 13 / 489 Sultan İbrahim’in Kaftanı

203

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 33

Fotoğraf No

: 81

Çizim No

: 121

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 500

Ait Olduğu Padişah

: IV. Murat ( 1609 – 1640 )

Giysinin Boyu

: 1.53 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

204

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Sarı

Desende

: Güvez

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Fıstık yeşili Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Sarı telli kumaşın üzeri güvez kadifeden nar, nar motifinin çevresinde karanfiller ve dolaşmalı dal tezyinatlıdır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.59 cm. boyunda, önden açık, büyük yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlı, uzun kolludur. İçi beyaz astarlı, yaka ve kenar pervazı taraklı yeşil canfestir.

205

Çizim No : 121 T.S.M. 13 / 500 IV. Murat’ın Kaftanı

206

( Pelletier,1999 )

Örnek No

: 34

Fotoğraf No

: 82

Çizim No

: 122

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 514

Ait Olduğu Padişah

: II. Süleyman ( 1642 – 1691 )

Giysinin Boyu

: 1.60 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

207

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Atlas

Motif

: Seraser

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Gümüş tel ve sarı sırma

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Krem Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renklidir. Üzerinde gümüş telli seraserden büyük ay ve laleler aplike edilmiş, motiflerin kenarları sarı kırma tel ile çevrilidir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

işleme

tekniklerinden

aplike

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.60 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma birit ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 22 adet düğme ve kordon iliği vardır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi yarıya kadar bez astarlı olup, kenarları krem canfesle çevrilidir.

208

Çizim No : 122 T.S.M. 13 / 514 II. Süleyman’ın Kaftanı

209

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 35

Fotoğraf No

: 83

Çizim No

: 123

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 522

Ait Olduğu Padişah

: II. Ahmet ( 1643 – 1695 )

Giysinin Boyu

: 1.32 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

210

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Atlas

Astarda

: Taraklı atlas

Kenar Astarında : Taraklı atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Nohudi

Astarda

: Yeşil

Kenar Astarında : Güvez Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Krem renk telli kumaştan zemin

üzerine koyu bej daireler içinde üç benek motiflidir.Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.32 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü şerit ve düğmelidir. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi yeşil taraklı atlas kaplı olup, kenarları güvez renk taraklı atlasla çevrilmiştir.

211

Çizim No : 123 T.S.M. 13 / 522 II. Ahmet’in Kaftanı

212

(Gürsu,1988)

Örnek No

: 36

Fotoğraf No

: 84

Çizim No

: 124 – 125 – 126

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 529

Ait Olduğu Padişah

: II. Mustafa ( 1664 – 1703 )

Giysinin Boyu

: 1.26 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

213

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Canfes

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Güvez, mavi, yeşil, sarı, lacivert, pembe, mor ve krem

Astarda

: Sarı

Kenar Astarında :Güvez Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renkli zemin üzerine uzun dal ve yapraklar arasına hatai, penç, nergis ve nar çiçeği motifleri, mavi, pembe, kırmızı, yeşil ipek ve altın tel gibi çok renkli olarak dokunmuştur. Bütün çiçek ve yaprak motifleri aynı renk ve desende olup, tekrar eden şekillere rastlamak mümkün değildir. Hançer gibi kıvrılan uzun yapraklar, büyük ve dolgun nar çiçekleri XVI. yy.daki

Osmanlı Hünkarlarının büyüklüğüne uygun bir ihtişam havası

yaratmaktadır. Düz zemin üzerinde sonsuzluk prensibine uyarak, serbest yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.26 cm. boyundadır. Önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü sırma ve ipek şerit düğmelidir. Ön kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği vardır. 12 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İçi sarı ipekli kumaş astarlıdır. Etrafı kırmızı atlasla çevrilmiştir. Eteğin iç kısmında iki damga bulunmaktadır.Bütün dikişleri sökülmüş ve ayrılmıştır. Hafif ezik ve yırtıkları vardır. Güve yenikleri de hayli fazladır.

214

Çizim No : 124 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı

215

Çizim No : 125 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı

216

Çizim No : 126 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı

217

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 37

Fotoğraf No

: 85

Çizim No

: 127 – 128

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 532

Ait Olduğu Padişah

: III. Ahmet ( 1673 – 1736 )

Giysinin Boyu

: 1.45 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 18.yy.

218

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Seraser

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Beyaz ve gümüş klaptanlı

Desende

: Altın tel ve turuncu

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında :Krem Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Beyaz klaptanlı gümüş zemin üzerine, altın tel ve turuncu ipek tahrirli hatayi, palmet ve hançer yaprağı motifleri vardır. Hançer yaprakları içinde çiçek motifleri vardır. Bağlantı yerinde erik çiçeği motifi vardır. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.45 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İçi beyaz bez astar kumaşla çevrilmiş, etrafı krem renk atlasla çevrilmiştir. Telleri erimiştir ve soluktur.

219

Çizim No : 127 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı

220

Çizim No : 128 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı

221

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 38

Fotoğraf No

: 86

Çizim No

: 129

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 558

Ait Olduğu Padişah

: I. Mahmut ( 1696 – 1754 )

Giysinin Boyu

: 1.65 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 18.yy.

222

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Atlas

Motif

: Atlas

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Krem

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Beyaz Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Kırmızı renkli zemin üzerinde, beyaz atlas ile üçgen motifleri aplike edilmiştir. Bu iki kumaş üzerinde de, içinde geometrik şekiller bulunan yuvarlak baskı motifler bulunmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, üst üste sıralı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

işleme

tekniklerinden

aplike

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.65 cm. boyunda, önden açık, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 20 adet düğme ve kordon iliği vardır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. Yarım bez astarlı olup, astarın tüm çevresine beyaz ipek astar pervaz geçirilmiştir. Lekeli, soluk ve sökükleri vardır.

223

Çizim No : 129 T.S.M. 13 / 558 I. Mahmut’un Kaftanı

224

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 39

Fotoğraf No

: 87

Çizim No

: 130

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 584

Ait Olduğu Padişah

: III. Osman ( 1699 – 1757 )

Giysinin Boyu

: 1.37 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 18.yy.

225

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Atlas

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Nohudi, krem, mavi

Astarda

: Vişne çürüğü

Kenar Astarında : Filizi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Zemini

güvez

renginde

olup

üzerinde sarı klaptanlı münhani büyük dallarla iri nar ve kozalak motifleri bulunmaktadır. Bunların üzeri mavi ve beyaz renklerde çiçek tezyinatlıdır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 137 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü sırma ve ipek şerit düğmelidir. Ön kapamada bele kadar düğmeleri vardır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi vişne çürüğü, kenarları da filizi ipek astarlıdır. Etek uçlarında iki damga vardır. Düğmelerinden biri noksan olup, iki şeridi eksik, telleri erimiştir.

226

Çizim No : 130 T.S.M. 13 / 584 III. Osman’ın Kaftanı

227

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 40

Fotoğraf No

: 88

Çizim No

: 131

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 631

Ait Olduğu Padişah

: IV. Mustafa ( 1779 – 1808 )

Giysinin Boyu

: 0.72 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 19.yy.

228

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Seraser

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Gümüş telli

Desende

: Yeşil ve kırmızı, altın telli klaptan

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Turuncu Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini gümüş telli seraserdendir. Üzeri kırmızı ve yeşil renkte gül ve yaprak dokumalıdır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 0,72 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve uzun kolludur. Önü ve kol kenarları birit düğmelidir. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi bez, kenarları da turuncu canfes astarlıdır. Birçok yerinde gümüş telleri dökülmüştür. Astarda ezikleri vardır. Lekelidir.

229

Çizim No : 131 T.S.M. 13 / 584 IV. Mustafa’nın Kaftanı

230

(Altay,1979)

Örnek No

: 41

Fotoğraf No

: 89

Çizim No

: 132

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 834

Ait Olduğu Padişah

: III. Mehmet ( 1566 – 1603 )

Giysinin Boyu

: 1.54 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

231

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

: Atlas

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Güvez

Astarda

: Sarı

Kenar Astarında : Mavi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renk telli kumaştandır. Üzerine güvez renkte saksıdan çıkan şemse içinde lale, nar, nergis çiçeği, zambak ve saz yaprağı motifleri kullanılmıştır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende tam raport şeklinde yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1. 54 cm. boyunda, önden açık, bağsız kruvaze tarzında dikilen giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve uzun kolludur. İçi sarı atlasla kaplıdır. Kenarları mavi atlasla çevrilidir. Telleri dökülmüştür.

232

Çizim No : 132 T.S.M. 13 / 834 III. Mehmet’in Kaftanı

233

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 42

Fotoğraf No

: 90

Çizim No

: 133

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 835

Ait Olduğu Padişah

: III. Mehmet ( 1566 – 1603 )

Giysinin Boyu

: 1.54 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

234

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Atlas

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Bal rengi, yeşil, siyah, altın klaptan

Astarda

: Kavun içi

Kenar Astarında : Kırmızı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : : Krem renkli zemin üzerinde bitkisel motiflerden oluşan süsen çiçeği, zambak, penç ve yaprak motifleri taç ile birleştirilerek süslemeler elde edilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.54 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve

düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. Ön kapamada bele kadar 24 adet düğme ve kordon iliği vardır. 24 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Kenarları kavuniçi renk astarla çevrilidir.

235

Çizim No : 133 T.S.M. 13 / 835 III. Mehmet’in Kaftanı

236

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 43

Fotoğraf No

: 91

Çizim No

: 134

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 837

Kime Ait Olduğu

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 1.50 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

237

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kadife

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Sarı

Astarda

: Açık pembe

Kenar Astarında : Yeşil Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez kadifenin üzeri iri şemse formları ve ortalarında hatayi ve bu şemselerden çıkan hatayilerle bezenmiştir. Şemseler birbirine taç motifiyle birleştirilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, yatay düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.50 cm. boyunda, önden açık, gömlek yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlı, uzun kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 26 adet düğme ve kordon iliği vardır. İçi yeşil bez astarlı, yakası yeşil ipek ve kenar pervazı pembe ipekli kumaşla çevrilidir.

238

Çizim No : 134 T.S.M. 13 / 837 I. Ahmet’in Kaftanı

239

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 44

Fotoğraf No

: 92

Çizim No

: 135 – 136

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 838

Ait Olduğu Padişah

: IV. Murat ( 1609 – 1640 )

Giysinin Boyu

: 1.34 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

240

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Brokar

Astarda

Kenar Astarında :Kullanılan Renkler Zeminde

: Sarı

Desende

: Kahverengi ve gümüş telli

Astarda

Kenar Astarında :Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renk telli kumaştandır. Üzeri sarı ve beyaz tel kabartmalı hatayilerle şemse oluşturulmuş ve içine kozalak motifi yerleştirilerek kompozisyon elde edilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine

uyarak,

yatay

düzen

şeklinde

Giysi

kumaş

yerleştirilmiş

kompozisyondan

oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.34 cm. boyunda, önden açık, bağsız kruvaze tarzında dikilen giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı ve kısa kolludur. Önü Birit düğmelidir. Yakayı kapatacak kadar 4 düğme ile tutturulmaktadır. İçi astarsızdır.

241

Çizim No : 135 T.S.M. 13 / 838 IV. Murat’ın Kaftanı

242

Çizim No : 136 T.S.M. 13 / 838 IV. Murat’ın Kaftanı

243

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 45

Fotoğraf No

: 93

Çizim No

: 137

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 839

Ait Olduğu Padişah

: IV. Murat ( 1609 – 1640 )

Giysinin Boyu

: 146.5 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

244

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: İpek

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Sarı

Astarda

: Lacivert

Kenar Astarında : Kırmızı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez kumaşın üzeri telli sarı şemselerin içinde hatayi motifleriyle desenlendirilmiştir.

Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 146.5 cm. boyunda, önden açık, büyük yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlı, uzun kolludur. İçi lacivert astarlı, yaka ve kenar pervazı taraklı kırmızı canfestir.

245

Çizim No : 137 T.S.M. 13 / 839 IV. Murat’ın Kaftanı

246

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 46

Fotoğraf No

: 94

Çizim No

: 138 – 139

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 840

Ait Olduğu Padişah

: Kanuni Sultan Süleyman ( 1494 – 1566 )

Giysinin Boyu

: 1.53 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

247

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Çatma

Astarda

: Atlas

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Güvez

Astarda

: Beyaz

Kenar Astarında : Sarı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem zemin üzerinde güvez renkte büyük lale, yaprak ve nar çiçeği desenlidir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.53 cm. boyunda, önden açık, ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın yaka çevresi, ön kapaması yırtmaçlı, yarık ilik cepli, uzun kolludur. İçi beyaz atlas kaplıdır. Kenarları sarı atlasla çevrilidir. Telleri birçok yerde eritilmiştir. Etek ucunda markası vardır ve lekelidir.

248

Çizim No : 138 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı

249

Çizim No : 139 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı

250

( Atasoy, Deny, Mackie, Tezcan, 2001 )

Örnek No

: 47

Fotoğraf No

: 95

Çizim No

: 140

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 867

Ait Olduğu Padişah

: Osman Bey

Giysinin Boyu

: 1.48 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15.yy.

251

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Abani

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Bez Kullanılan Renkler Zeminde

: Krem

Desende

: Tarçıni ve Yeşil

Astarda

: Açık kahverengi

Kenar Astarında : Koyu kahverengi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerine öne ve arkada tarçını renkte ikişer büyük kozalak motifi bulunmaktadır. Alttan çıkan dört yapraktan ikisi motifi çevirmekte içlerinde sümbüle benzer çiçekler bulunmaktadır. Kollarında da aynı motif bulunmaktadır. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşan, üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur. Diyarbekirli ve Aslanapa ( 1977 ), “Topkapı sarayında Osman Bey’e ( 1299 – 1326 ) ait diye saklanmış bohça içinde Denizli’nin ak alemli bezlerinden yapılmış olan dokuz kaftan bulunmuştur. Bunların zemini beyaz pamuk ipliğinden dokunmuş olup üzerinde koyu sarı renkte, yanlarında iki uzun yaprakla kavranmış iri bir nar motifi ve başka bir dolgu başlıca kompozisyonu oluşturmaktadır.” Açıklamasında bulunmuşlardır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. 1.48 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama ve bele kadar yırtmaçlıdır, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne sahiptir. Hafif ezikleri vardır.

252

Çizim No : 140 T.S.M. 13 / 867 Osman Bey’in Kaftanı

253

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No

: 48

Fotoğraf No

: 96

Çizim No

: 141

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 932

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 1.33 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

254

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Astar kullanılmamıştır, içi kürk kaplıdır.

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Mavi, yeşil, beyaz ve sarı

Astarda

: Açık kahve

Kenar Astarında : Filizi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renkli zemin üzerinde mavi beyzi madalyonlardan çıkan iri lale ve rumiler bulunan dallar çıkmaktadır. Bunların üzerinde ve aralarında sarı, beyaz, yeşil, ve güvez renkli kokulu menekşe, gül, penç ve nergis çiçeği motifi bulunmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de (birbirine bağlı) yerleştirilmiş

kompozisyondan

oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.33 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Önü mavi ve beyzi ipekli çapraz şerit ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi sincap kürkü kaplıdır.. Etek kenarı filizi atlas kaplıdır. Kürkleri yer yer dökülmüştür.

255

Çizim No : 141 T.S.M. 13 / 932 I.Ahmet’in Kaftanı

256

(Ortaylı, Çakır, Çötelioğlu, Arça, 2006)

Örnek No

: 49

Fotoğraf No

: 97

Çizim No

: 142

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 966

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 0.73 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

257

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Bez

Kenar Astarında : Canfes Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Siyah, mavi, sarı

Astarda

: Nohudi

Kenar Astarında : Mavi Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Zemini

güvez

renginde

olup

kendinden dal, yaprak, lale ve karanfil desenlidir. Üzerinde sarı klaptan, mavi ve siyah ipekle nar motifleri vardır. Bunların içlerinde güvez karanfil, yeşil yapraklar ve bu motiflerin arasında altışar yapraklı çiçekler bulunmaktadır.Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 0.73 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kollu ve arka eteği daha uzundur. . Önü sırma ilik ve

düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş

düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği vardır.12 adet ipek şerit bulunmaktadır. İçi nohudi bez astarlı, etrafı mavi ipekle çevrilmiştir. Tellerin bir kısmı erimiştir.

258

Çizim No : 142 T.S.M. 13 / 966 I.Ahmet’in Kaftanı

259

(Atasoy, Deny, Mackie, Tezcan, 2001)

Örnek No

: 50

Fotoğraf No

: 98

Çizim No

: 143

İnceleme Tarihi

: 22.10.2007

İlgili Koleksiyon

: Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No

: 13 / 967

Ait Olduğu Padişah

: I. Ahmet ( 1590 – 1617 )

Giysinin Boyu

: 0.70 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 17.yy.

260

Kullanılan Kumaş Kaftanda

: Kemha

Astarda

: Atlas

Kenar Astarında : Atlas Kullanılan Renkler Zeminde

: Güvez

Desende

: Krem, yeşil, siyah,mavi

Astarda

: Kırmızı

Kenar Astarında : Kırmızı Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renginde olup sarı klaptanlı beyzi madalyonların içlerinde, bitkisel bezemelerden bahar ağacı motifi bulunmaktadır. Siyah dallardan çıkan kenarları krem konturlu ve ipleri sarı klaptanlı, yeşil mavi yaprak ve çiçekler tezyin edilmiştir. Madalyonların etrafı siyah konturlu ve güvez desenlidir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı (birbirine bağlı şemse) düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Giysinin Biçim Özelliği :

Giysi

kumaş

dokuma

tekniği

kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 0.70 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka çevresi, ön kapama, yırtmaçlıdır, kısa kollu ve arka eteği daha uzundur. Önü ipek ilik ve

düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. Ön bedende düğmelerin bulunduğu hatta ipek şeritlerle süsleme yapılmıştır. (Koç, 1997, s. 82).Ön kapamada bele kadar 6 adet düğme ve kordon iliği vardır.6 adet ipek şerit bulunmaktadır. İçi kırmızı ipek astarlıdır. Tellerin çoğu erimiştir.

261

Çizim No : 143 T.S.M. 13 / 967 I.Ahmet’in Kaftanı

262

4.2. Araştırma Yorumları Tablo 1 Kaftanların Ait Olduğu Padişahların Dağılımı NİTELİKLER

Fatih Sultan Mehmet

II. Beyazıt

I. Selim

Kanuni Sultan Süleyman

II. Selim

III. Murat

III. Mehmet

I. Ahmet

II. Osman

IV. Murat

Sultan İbrahim

II. Ahmet

II. Mustafa

III. Ahmet

I. Mahmut

III. Osman

IV. Mustafa

Osman Bey

II. Süleyman

TOPLAM

100

Araştırmada, 10 adet, %20 oranında; I. Ahmet’e ait (örnek; 13/264, 13/265, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/837, 13/932, 13/966, 13/967), 6 adet, %12 oranında; IV. Murat’a ait (örnek; 13/408, 13/413, 13/470, 13/838), 4’er adet, %8 oranında; Fatih Sultan Mehmet (örnek; 13/6, 13/8, 13/9, 13/21) ile II. Osman’a ait (örnek; 13/357, 13/360, 13/365, 13/367), 3’er adet, % 6 oranında; II. Beyazıt (örnek; 13/35, 13/37, 13/38) ile I. Selim’e ait(13/41, 13/42, 13/46), 2’şer adet, %4

263

oranında; Kanuni Sultan Süleyman (örnek; 13/58, 13/840), II. Selim (örnek; 13/176, 13/ 177), Sultan İbrahim’e ait (örnek; 13/486, 13/489), 1’er adet, %2 oranında; II. Ahmet (örnek; 13/522), II. Mustafa (örnek; 13/529), III. Ahmet (örnek; 13/532),I. Mahmut (örnek; 13/558), III. Osman (örnek; 13/584), IV. Mustafa (örnek; 13/631), Osman Bey (örnek; 13/847), II. Süleyman’a ait (örnek; 13/514) kaftanlar bulunmaktadır.

264

Tablo 2 Yüzyıllara Göre Kaftan Kullanımı Dağılımı

NİTELİKLER

15. Yüzyıl

15. Yüzyıl Sonu – 16. Yüzyıl Başı

16. Yüzyıl

17. Yüzyıl

18. Yüzyıl

19. Yüzyıl

TOPLAM

100

Araştırmada, en fazla 25 adet, % 50 oranında 17. yy. ait (örnek; 13/264, 13/265, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/357, 13/360, 13/365, 13/367, 13/408, 13/413, 13/470, 13/486, 13/489, 13/500, 13/514, 13/522, 13/529, 13/837, 13/838, 13/839, 13/932, 13/966, 13/967) kaftanın bulunduğu, 16. yy. ait 13 adet, % 26 oranında (örnek; 13/41, 13/42, 13/46, 13/58, 13/176, 13/177, 13/195, 13/216, 13/221, 13/277, 13/834, 13/835, 13/840), 15. yy. ait 5 adet(örnek; 13/6, 13/8, 13/9, 13/21, 13/847), %10 oranında, 18. yy. (örnek; 13/532, 13/558, 13/584) ve 15. yüzyıl sonu – 16. yüzyıl başına ait 3’er adet, %6 oranında (örnek; 13/35, 13/37, 13/38), 19. yy. ait 1 adet, % 2 oranında (örnek; 13/631)kaftan bulunduğu tespit edilmiştir.

265

Tablo 3 Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı

NİTELİKLER

Bitkisel Motifler

Hayvansal Motifler

Geometrik Motifler

Sembolik Motifler

Doğadan Stilize Edilen Motifler

Yabancı Etkilerden Gelen Motifler

Araştırma kapsamına giren 50 adet kaftanda, çoğunlukla bitkisel motiflerin görüldüğü 43 adet, % 86 oranında (örnek; 13/8, 13/9, 13/21, 13/35, 13/37, 13/38, 13/46, 13/58, 13/176, 13/177, 13/195, 13/216, 13/221, 13/227, 13/264, 13/265, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/357, 13/360, 13/365, 13/367, 13/413, 13/470, 13/489, 13/500, 13/514, 13/529, 13/532, 13/584, 13/631, 13/834, 13/835, 13/837, 13/838, 13/839, 13/840, 13/847, 13/932, 13/966, 13/967), 13 adet, %26 oranında sembolik motifin (örnek; 13/6, 13/8, 13/21, 13/41, 13/42, 13/177, 13/195, 13/264, 13/ 408, 13/486, 13/489, 13/514, 13/522), 8 adet, %16 oranında doğadan stilize edilen motifin (örnek; 13/195, 13/221, 13/277, 13/264, 13/357, 13/408, 13/470, 13/486), 5 adet, %10 oranında hayvansal motifin (örnek; 13/42, 13/46, 13/177, 13/221, 13/360), 3 adet, % 6 oranında yabancı etkilerden gelen motifin (örnek; 13/9, 13/835, 13/837) ve en az 1 adet, % 2 oranında geometrik motifin (örnek; 13/558) görüldüğü ortaya çıkmaktadır.

266

Tablo 4 Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı NİTELİKLER Bitkisel Motifler • Çiçekler o Hatayi ( Hatai ) o Penç o Gonca o Lale o Gül o Karanfil o Sümbül o Süsen o Zambak o Kokulu Menekşe o Nergis Çiçeği o Manisa Lalesi o Ayn – i Sefa • Yaprak • Ağaçlar o Servi o Hayat o Palmiye ve Hurma o Çam ( Kozalak ) o Çiçek Açmış • Yemiş Ve Meyveler o Nar o Elma o Erik Hayvansal Motifler • Tavus Kuşu Tüyü • Rumi Geometrik ve Sembolik Motifler • Üçgen • Çintemani • Mühr - ü Süleyman Doğadan Stilize Edilen Motifler • Bulut • Güneş • Ay • Yıldız Yabancı Etkilerden Gelen Motifler • Taç

12 12 4 17 6 13 6 1 6 3 7 2 1 23

24 24 8 34 12 26 12 2 12 6 14 4 2 46

1 1 1 6 1

2 2 2 12 2

14 1 2

28 2 4

1 8

2 16

1 8 2

2 16 4

7 1 5 4

14 2 10 8

267

Araştırmada kapsamına giren 50 adet, kaftan kumaşlarında görülen motiflerin dağılımı incelendiğinde bitkisel motiflerin özellikle 17 adet, % 34 oranında lale (örnek; 13/8, 13/21, 13/38, 13/58, 13/195, 13/216, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/367, 13/470, 13/514, 13/834, 13/840, 13/932, 13/966 ), 14 adet, % 28 oranında nar ( örnek; 13/8, 13/37, 13/227, 13/266, 13/277, 13/357, 13/367, 13/489, 13/500, 13/529, 13/584, 13/834, 13/840, 13/966 ), 13 adet, %26 oranında karanfil ( örnek; 13/21, 13/37,13/58, 13/221, 13/264, 13/266, 13/268, 13/277, 13/357, 13/367, 13/470, 13/500, 13/966 ), 12 adet, % 24 oranında hatai ( örnek; 13/35, 13/37, 13/46, 13/267, 13/268, 13/360, 13/367, 13/529, 13/532,13/837, 13/838, 13/839 ) ve penç (örnek; 13/8, 13/21, 13/35, 13/37, 13/46, 13/177, 13/267, 13/268, 13/529, 13/532, 13/835, 13/932 ) motiflerinin yaygın şekilde kullanıldığı görülmektedir. 8’er adet, % 16 oranında hayvansal motiflerden rumi ( örnek; 13/42, 13/46, 13/177, 13/227, 13/264, 13/277, 13/360, 13/932 ), geometrik ve sembolik motiflerden çintemani (örnek; 13/6, 13/41, 13/42, 13/277, 13/408, 13/486, 13/489, 13/522) motifinin kullanıldığı, 7 adet, % 14 oranında doğadan stilize edilen motiflerden bulut (örnek; 13/6, 13/8, 13/21, 13/221, 13/408, 13/486, 13/489), yabancı etkilerden 3 adet, % 6 oranında taç (örnek; 13/9, 13/835, 13/837) motifi olduğu görülmektedir. Araştırma kapsamında, bitkisel motiflerin sıklıkla kumaşların desenlendirilmesin de kullanıldığı, diğer motiflerinde sınırlı oranda da olsa kullanıldığı sonucu ortaya çıkmaktadır.

268

Tablo 5 Yüzyıllara Göre Desenlerin Büyüklükleri Dağılımı NİTELİKLER

15. yy. da Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük TOPLAM

4 1 5

80 20 100

15.yy. sonu 16. yy. başında Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük TOPLAM

3 3

100 100

16. yy. da Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük TOPLAM

10 3 13

77 23 100

17. yy. da Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük TOPLAM

20 5 25

80 21 100

18. yy. da Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük TOPLAM

3 3

100 100

19. yy. da Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük TOPLAM

1 1

100 100

Araştırma kapsamına giren 50 adet kaftanın

dönemlere göre desenlerin

büyüklüklerine bakıldığında sıklıkla iri desenlerin görüldüğü anlaşılmaktadır. Bu sonuca göre, giysilerin dikkat çekici niteliğini vurgulamak için iri desenler kullanıldığı anlaşılmaktadır.

269

Tablo 6 Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri Dağılımı NİTELİKLER

Dikey Çizgi Düzen

Dolaşmalı Düzen

Şaşırtmalı Düzen

*Birbirine Bağlı Şemse

*Birbirine Bağlı Çift Şemse

Yatay Düzen

Üst Üste Sıralı Düzen

Şeritli Düzen

Serbest Düzen

TOPLAM

100

Kaftanların kumaşlarındaki kompozisyon düzenleri dağılımında, en çok kullanılan kompozisyonun sonsuzluk prensibinde 17 adet, % 34 oranındaki şaşırtmalı düzen (örnek; 13/6,13/9, 13/38, 13/221, 13/227, 13/264, 13/266, 13/357, 13/365, 13/367, 13/408, 13/470, 13/489, 13/522, 13/834, 13/835,13/840) ve şaşırtmalı düzenin alt basamaklarından 6 adet, % 12 oranında birbirine bağlı şemse (örnek; 13/8, 13/21, 13/268, 13/413, 13/839, 13/967), 2 adet, % 4 oranında birbirine bağlı çift şemse (örnek;13/277, 13/932) kompozisyonundan, toplam 25 adet, %50 oranında kaftanın şaşırtmalı düzen kompozisyondan oluştuğu sonucu ortaya çıkmıştır. Bu araştırmada en çok “Şaşırtmalı Düzen” kompozisyon tarzının tercih edildiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Şaşırtmalı kompozisyon düzeninin ardından 9 adet, % 18 oranında üst üste sıralı düzen (örnek; 13/41, 13/177, 13/195, 13/486, 13/514, 13/532, 13/558, 13/631, 13/847), 8 adet, % 16 oranında dolaşmalı düzen ( örnek; 13/35, 13/176, 13/216,

270

13/265, 13/267, 13/500, 13/584, 13/966), 4 adet, %8 oranında yatay düzen (örnek; 13/42, 13/360, 13/837, 13/838), 2 adet, % 4 oranında serbest düzen (örnek; 13/37, 13/529), 1’er adet, % 2 oranında dikey çizgi düzen (örnek; 13/58) ve şeritli düzen (örnek; 13/46) kompozisyonlarının araştırma kapsamında sınırlı oranda da olsa kullanıldığı görülmektedir.

271

Tablo 7 Kaftan Kumaşlarında Görülen Renklerin Dağılımı NİTELİKLER

Zemin •

Altın Telli Klaptan ve Beyaz

•

Gümüş Telli Klaptan ve Beyaz

•

Beyaz

•

Güvez

•

Gül Kurusu

•

Krem

•

Nohudi Renk

•

Sarı

•

Siyah

•

Yeşil

100

TOPLAM

Araştırma kapsamında kaftan kumaşlarının zemininde, 19 adet, % 38 oranında krem (örnek; 13/6, 13/21, 13/58, 13/216, 13/221, 13/227, 13/357, 13/360, 13/365, 13/367, 13/413, 13/486, 13/489, 13/522, 13/529, 13/834, 13/835, 13/840, 13/867), 18 adet, %36 oranında güvez (örnek; 13/8, 13/35, 13/38, 13/41, 13/46, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/408, 13/514, 13/558, 13/584, 13/837, 13/839, 13/932, 13/966, 13/967) rengin sıklıkla, 3 adet, % 6 oranında beyaz ve gümüş telli (örnek; 13/265, 13/532, 13/631), 2’şer adet , % 4 oranında altın telli ve beyaz (örnek; 13/9, 13/177), sarı (örnek; 13/500, 13/838), siyah (örnek; 13/37, 13/42), 1’er adet, %2 oranında beyaz (örnek; 13/470), gül kurusu (örnek;13/195), nohudi (örnek; 13/264), yeşil (örnek;13/176) renklerin nadirde olsa görüldüğü tespit edilmiştir.

272

Tablo 8 Kaftan Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı NİTELİKLER

Astarda •

Açık Kahverengi

•

Açık Pembe

•

Beyaz

•

Kahverengi

•

Krem

•

Kavun İçi Rengi

•

Kırmızı

•

Lacivert

•

Pembe

•

Nohudi Renk

•

Sarı

•

Vişne Çürüğü rengi

•

Yeşil

100

Astarsız TOPLAM

Araştırma kapsamında kaftan astarlarında görülen renklerin, 16 adet, % 32 oranında beyaz (örnek; 13/9, 13/21, 13/58, 13/177, 13/195, 13/216, 13/265, 13/408, 13/486, 13/489, 13/500, 13/514, 13/532, 13/558, 13/631, 13/840), 8 adet ve % 16 oranında nohudi (örnek; 13/38, 13/41, 13/46, 13/221, 13/264, 13/268, 13/357, 13/966), 5 adet, % 10 oranında yeşil (örnek; 13/6, 13/266, 13/277, 13/360, 13/522) rengin sıklıkla, 3’er adet, % 6 oranında sarı (örnek; 13/37, 13/529, 13/834), kırmızı (örnek; 13/42, 13/267, 13/967), 2 adet, % 4 oranında açık kahverengi (örnek; 13/847, 13/932), 1’er adet, %2 oranında açık pembe (örnek; 13/837), kahverengi (örnek;

273

13/470), krem (örnek; 13/367), kavun içi (örnek; 13/835), lacivert (örnek; 13/839), pembe (örnek; 13/8), vişne çürüğü ( örnek; 13/584) renklerinde nadirde olsa görüldüğü tespit edilmiştir. 6 adet, %12 oranında astarsız (örnek; 13/35, 13/176, 13/227, 13/365, 13/413, 13/838) kafan bulunmaktadır.

274

Tablo 9 Kaftanın Kenar Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı NİTELİKLER

Kenar Astarı •

Beyaz

•

Bordo

•

Filizi Yeşil

•

Fıstıki Yeşil

•

Güvez

•

Kırmızı

•

Krem

•

Koyu Kahverengi

•

Mavi

•

Nohudi Renk

•

Turuncu

•

Sarı

•

Yeşil

100

Kenar Astarsız TOPLAM

Araştırma kapsamında kaftan kenar astarlarında görülen renklerin, 8 adet, % 16 oranında güvez (örnek; 13/176, 13/360, 13/365, 13/367, 13/486, 13/489, 13/522, 13/529), 6 adet, % 12 oranında kırmızı (örnek; 13/37, 13/42, 13/408, 13/835, 13/839, 13/967),

5 adet, % 10 oranında mavi (örnek; 13/177, 13/216, 13/227,

13/834, 13/966), 4’er adet, % 8 oranında sarı (örnek; 13/8, 13/21, 13/195, 13/840), fıstıki yeşil (örnek;13/41, 13/46, 13/268, 13/500), yeşil (örnek; 13/6, 13/38, 13/267, 13/837), 3 adet, %6 oranında filizi yeşil (örnek; 13/35, 13/584, 13/932), 2 adet, %4 oranında krem (örnek; 13/514, 13/532), 1’er adet ve %2 oranında turuncu (örnek;

275

13/631), beyaz (örnek; 13/558), bordo (örnek; 13/9),

koyu kahverengi (örnek;

13/847)renklerinde nadirde olsa görüldüğü tespit edilmiştir. 7 adet, %14 oranında kenarları astarsız (örnek; 13/58, 13/221, 13/264, 13/266, 13/357, 13/470, 13/838) kafan bulunmaktadır.

276

Tablo 10 Kaftan Motiflerinde Görülen Renklerin Dağılımı NİTELİKLER

Motif •

Altın Rengi

•

Bal Rengi

•

Beyaz

•

Çilek Rengi

•

Gümüş Rengi

•

Güvez

•

Kahverengi

•

Kırmızı

•

Krem

•

Lacivert

•

Mavi

•

Mor

•

Nohudi Renk

•

Pembe

•

Sarı

•

Siyah

•

Tarçın Rengi

•

Turuncu

•

Yeşil Araştırmada yer alan 50 adet kaftandaki motiflerde görülen renkler, 19 adet ,

%38 oranında mavi (örnek; 13/21, 13/35, 13/37, 13/38, 13/41, 13/46, 13/58, 13/267, 13/268, 13/277, 13/360, 13/365, 13/408, 13/413, 13/529, 13/584, 13/932, 13/966, 13/967), 18 adet, % 36 oranında sarı ( 13/8, 13/35, 13/37, 13/38, 13/41, 13/42, 13/46, 13/176, 13/227, 13/265, 13/266, 13/277, 13/514, 13/529, 13/837,

277

13/839, 13/932, 13/966), 16 adet, %32 oranında yeşil (örnek; 13/9, 13/37, 13/46, 13/58, 13/221, 13/265, 13/268, 13/277, 13/365, 13/470, 13/529, 13/631, 13/835, 13/847, 13/932, 13/967), 9 adet, %18 oranında güvez (örnek; 13/6, 13/35, 13/37, 13/216, 13/486, 13/500, 13/529, 13/834, 13/840), 8’er adet, %16 oranında krem (örnek; 13/37, 13/266, 13/367, 13/489, 13/529, 13/558, 13/584, 13/967), beyaz (örnek; 13/35, 13/37, 13/176, 13/177, 13/267, 13/408, 13/529, 13/932), 7 adet, %14 oranında siyah (örnek; 13/267, 13/277, 13/357, 13/529, 13/835, 13/966, 13/967), 5 adet, %10 oranında gümüş rengi (örnek; 13/195, 13/360, 13/470, 13/514, 13/838), 4 adet, % 8 oranında kırmızı (örnek; 13/21, 13/42, 13/267, 13/631), 3’er adet, %6 oranında kahverengi (örnek; 13/58, 13/221, 13/838) , nohudi (örnek; 13/357, 13/522, 13/584), pembe (örnek; 13/9, 13/365, 13/ 837), çilek (örnek; 13/42, 13/58, 13/365), turuncu (örnek; 13/176, 13/265, 13/532), altın rengi (örnek; 13/360, 13/532, 13/631), 2’şer adet, %4 oranında bal (örnek; 13/264, 13/835), tarçın rengi (örnek; 13/58, 13/847), 1’er adet, %2 oranında mor (örnek; 13/529), lacivert (örnek; 13/529) renklerinin tercih edildiği görülmektedir.

278

Tablo 11 Kaftan Kumaşlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı

NİTELİKLER

Zemin •

Abani

•

Atlas

•

Brokar

•

Çatma

•

Gezi

•

Kadife

•

Kemha

•

Selimiye

•

Seraser

•

Serenk

100

TOPLAM

Araştırmada kaftanlık kumaşların ipekli kumaşlardan, 16 adet, %32 oranında Kemha (örnek; 13/9, 13/21, 13/35, 13/37, 13/176, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/408, 13/529, 13/584, 13/835, 13/932, 13/966, 13/967) kumaşın sıklıkla kullanıldığı, 8 adet, %16 oranında Çatma (örnek; 13/6, 13/8, 13/216, 13/227, 13/264, 13/500, 13/834, 13/46), 7 adet, %14 oranında Seraser (örnek; 13/177, 13/265, 13/360, 13/365, 13/532, 13/631, 13/839), 5 adet, %10 oranında Atlas (örnek; 13/195, 13/486, 13/514, 13/522, 13/558), 4 adet, %8 oranında Serenk (örnek; 13/38, 13/41, 13/42, 13/46), 3 adet, % 6 oranında Kadife (örnek; 13/367, 13/489, 13/837) , 2’şer adet, % 4 oranında abani (örnek; 13/470, 13/867), brokar (örnek; 13/413, 13/838), Gezi (örnek; 13/221, 13/357), 1 adet, % 2 oranında Selimiye (örnek; 13/58) kumaş kullanıldığı belirlenmiştir.

279

Tablo 12 Kaftan Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı

NİTELİKLER

Astar •

Atlas

•

Bez

•

Canfes

Kürk

Astarsız

TOPLAM

100

Araştırmada kaftanların içinin astarlanmasında, 25 adet, % 50 oranında pamuklu kumaşlardan Bez (örnek; 13/38, 13/41, 13/42, 13/46, 13/58, 13/195, 13/221, 13/264, 13/265, 13/268, 13/277, 13/365, 13/408, 13/470, 13/486, 13/489, 13/500, 13/514, 13/532, 13/558, 13/631, 13/837, 13/839, 13/867,13/966) ipekli kumaşlardan 11 adet, %22 oranında Atlas (örnek; 13/6, 13/21, 13716, 13/360, 13/367, 13/522, 13/584, 13/834, 13/835, 13/840, 13/967) 7 adet, %7 oranında Canfes (örnek; 13/8, 13/9, 13/37, 13/266, 13/267, 13/357, 13/529) kumaş kullanıldığı belirlenmiştir. 5 adet, %10 oranında astarsız (örnek; 13/176, 13/177, 13/227, 13/413, 13/838) kaftan, 2 adet ve % 4 oranında kürk kaplı (örnek; 13/35, 13/932) kaftan olduğu belirlenmiştir.

280

Tablo 13 Kaftanların Kenar Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı

NİTELİKLER

Kenar Astarı •

Atlas

•

Bez

•

Canfes

Kenar Astarsız

TOPLAM

100

Araştırmada kaftanların kenarlarının astarlanmasında, 20’şer adedinde, % 40 oranında ipekli kumaşlardan Atlas (örnek; 13/6, 13/8, 13/9, 13/21, 13/35, 13/37, 13/177, 13/216, 13/360, 13/367, 13/522, 13/529, 13/532, 13/584, 13/834, 13/835, 13/837, 13/840, 13/932, 13/967) ve Canfes (örnek; 13/38, 13/41, 13/46, 13/176, 13/195, 13/227, 13/267, 13/268, 13/277, 13/365, 13/408, 13/413, 13/486, 13/489, 13/500, 13/514, 13/558, 13/631, 13/839, 13/966) pamuklu kumaşlardan 4 adet, %8 oranında Bez (örnek; 13/42, 13/58, 13/265, 13/867) kumaş kullanıldığı belirlenmiştir. 6 adet, %12 oranında kenar astarı kullanılmayan (örnek; 13/221, 13/264, 13/266, 13/357, 13/470, 13/838) kaftan olduğu belirlenmiştir.

281

BÖLÜM V

5. SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. SONUÇLAR İstanbul Topkapı Sarayında bulunan kaftan kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özellikleri

ile ilgili araştırmada elde edilen verilerler tablolara

dökülerek incelenmiş, aşağıdaki sonuçlara varılmıştır. Araştırma kapsamına alınan kaftanların; 10 adet, %20 oranında; I. Ahmet’e ait, 6 adet, %12 oranında; IV. Murat’a ait, 4’er adet, %8 oranında; Fatih Sultan Mehmet ile II. Osman’a, 3’er adet, % 6 oranında; II. Beyazıt ile I. Selim’e ait, 2’şer adet, %4 oranında; Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, Sultan İbrahim’e ait, 1’er adet, %2 oranında; II. Ahmet, II. Mustafa, III. Ahmet, I. Mahmut, III. Osman, IV. Mustafa, Osman Bey, II. Süleyman’a ait toplam 50 adet kaftan incelenmiştir. Araştırma kapsamındaki kaftanlar; en fazla 10 adetle, %20 oranında I. Ahmet’e aittir. Kaftanlar;15. yy, 15. yy. sonu – 16. yy. başı, 16. yy. , 17. yy. , 18. yy, 19. yy.’ lar arasındadır. Araştırma kapsamına alınan en fazlası kaftan 17. yy.’a aittir. Kaftan kumaşlarında; bitkisel, hayvansal, geometrik, sembolik motifler ile, doğadan stilize edilen motifler ve yabancı etkilerden gelen motifler kullanılmıştır. 43 adedinde %86 oranında bitkisel motiflerin sıklıkla, 17 adedinde % 34 oranında lale, 14 adedinde % 28 oranında nar, 13 adedinde %26 oranında karanfil, 12 adedinde % 24 oranında ise hatai ve penç motifleri yaygın olarak kullanılmıştır. Araştırmada yer alan 50 adet kaftan kumaşlarında; desen büyüklükleri dönemlere göre incelendiğinde giysilerin dikkat çekici niteliğini vurgulamak için, sıklıkla iri desenlerin kullanılmıştır.

282

Kaftan kumaşlarında; 17 adet, % 34 oranındaki şaşırtmalı düzen ve şaşırtmalı düzenin alt basamaklarından 6 adet, % 12 oranında birbirine bağlı şemse, 2 adet, % 4 oranında birbirine bağlı çift şemse kompozisyonundan, toplam 25 adet, %50 oranında kaftanın şaşırtmalı düzen kompozisyondan oluştuğu görülmüştür. Şaşırtmalı kompozisyon düzeninin ardından 9 adet, % 18 oranında üst üste sıralı düzen, 8 adet, % 16 oranında dolaşmalı düzen, 4 adet, %8 oranında yatay düzen, 2 adet, % 4 oranında serbest düzen 1’er adet, % 2 oranında dikey çizgi düzen ve şeritli düzen kompozisyonlarının araştırma kapsamında sınırlı oranda da olsa kullanılmıştır. Kaftan kumaşlarında “Şaşırtmalı Düzen” kompozisyonu çoğunlukladır. Araştırma kapsamına alınan kaftan kumaşlarının 19 adedin zemininde, % 38 oranında krem rengi, 18 adet, %36 oranında güvez rengin sıklıkla, 3 adet, % 6 oranında beyaz ve gümüş telli, 2’şer adet, % 4 oranında altın telli, beyaz, sarı, siyah, 1’er adet, %2 oranında beyaz, gül kurusu, nohudi, yeşil renktedir. Kaftan astarlarında görülen renklerin, 16 adet, % 32 oranında beyaz, 8 adet, % 16 oranında nohudi, 5 adet, % 10 oranında yeşil rengin sıklıkla, 3’er adet, % 6 oranında sarı, kırmızı, 2 adet, % 4 oranında açık kahverengi, 1’er adet, %2 oranında açık pembe, kahverengi, krem, kavun içi, lacivert, pembe, vişne çürüğü renklerde kaftan astarlarında görülmüştür. Ayrıca, 6 adet, %12 oranında astarsız kafan da bulunmaktadır. Kaftan kenar astarlarında görülen renkler, 8 adet, % 16 oranında güvez, 6 adet, % 12 oranında kırmızı, 5 adet, % 10 oranında mavi, 4’er adet, % 8 oranında sarı, fıstıki yeşil, yeşil, 3 adet, %6 oranında filizi yeşil, 2 adet, %4 oranında krem, 1’er adet, %2 oranında turuncu, beyaz, bordo, koyu kahverengi renklerinde nadirde olsa görüldüğü tespit edilmiştir. Ayrıca; 7 adet, %14 oranında kenarları astarsız kaftan bulunmaktadır. 50 adet Kaftandaki motiflerde görülen renkler, 19 adet, %38 oranında mavi, 18 adet, % 36 oranında sarı, 16 adet, %32 oranında yeşil, 9 adet, %18 oranında güvez, 8’er adet, %16 oranında krem, beyaz, 7 adet, %14 oranında siyah, 5 adet, %10

283

oranında gümüş rengi, 4 adet, % 8 oranında

kırmızı, 3’er adet, %6 oranında

kahverengi, nohudi, pembe, çilek, altın rengi, 2’şer adet, %4 oranında bal, tarçın rengi, 1’er adet, %2 oranında mor, lacivert renklerinin tercih edildiği görülmüştür. Araştırmada kaftanlık kumaşların zeminde ipekli kumaşlardan, 16 adet, %32 oranında Kemha kumaşın sıklıkla kullanıldığı, 8 adet, %16 oranında Çatma, 7 adet, %14 oranında Seraser, 5 adet, %10 oranında Atlas, 4 adet, %8 oranında Serenk, 3 adet, % 6 oranında Kadife, 2’şer adet, % 4 oranında abani, brokar, Gezi, 1 adet, % 2 oranında Selimiye kumaş kullanıldığı belirlenmiştir. Kaftanların içinin astarlanmasında, 25 adet, % 50 oranında pamuklu kumaşlardan Bez ipekli kumaşlardan 11 adet, %22 oranında

Atlas 7 adet, %7

oranında Canfes kumaş kullanıldığı belirlenmiştir. 5 adet, %10 oranında astarsız kaftan, 2 adet, % 4 oranında kürk kaplı kaftan olduğu belirlenmiştir. Kaftanların kenarlarının astarlanmasında, 20’şer adedinde, % 40 oranında ipekli kumaşlardan Atlas ve Canfes, pamuklu kumaşlardan 4 adet, %8 oranında Bez kumaş kullanıldığı

belirlenmiştir. 6 adet, %12 oranında kaftanda

olmayan kaftan olduğu sonucu ortaya çıkmıştır.

kenar astarı

284

5.2. ÖNERİLER Araştırma kapsamda aşağıdaki önerilere yer verilmiştir.

Topkapı Sarayı gibi tarihi değerlere sahip olan kurumlardan araştırmacıların yararlanabilmesi için her türlü imkanlar sağlanmalıdır.

Yapılan bu tür araştırmaların kitlelere ulaşabilmesi için araştırmacıların konularını tanıtımına destek verilmelidir.

Yapılan araştırmada yer alan desenlerden, motiflerden katalog hazırlanmalı. Bu desen ve motiflerin farklı alanlarda kullanımı hususunda gerekli teşebbüsler yapılarak, teşvik edilmelidir.

İletişim araçlarından yararlanarak belgesel nitelikli programlar yapılmalı, dönemlerine göre tarihi özellikli giysiler doğal ortamı içerisinde ya da tanıtım maksatlı olarak tek tek bilgi verilmek kaydıyla gösterime sunulmalıdır.

Müzelerdeki tüm eserlerin tanıtılması için; depolarda bulunan ürünlerinde zaman zaman teşhir edilmesi sağlanmalıdır.

Bu eserlerin tanıtılması,

yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılabilmesi

bağlamında, araştırmacı ve tekstilcilere esin kaynağı olabilmesi düşüncesi ile, yeni tasarımlarla güncel hale getirilmelidir.

285

KAYNAKÇA Kitaplar AKAR, A., Keskiner, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen Ve Motif. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları:2 . ALTAY, F. (1979) . Topkapı Sarayı Müzesi: 3, Kaftanlar. İstanbul: Yapı Kredi Bankası Kültür ve Sanat Hizmetleri. ALTINAY, H., Yüceer, H.(1992). Moda Ve Tarihi. Ankara. ANONİM.(1980). Büyük Sözlük. İstanbul: Arkın Kitabevi. ANONİM.(1983) . Başlangıcından Bugüne:7 , On Bin Türk Motifi Ansiklopedisi. İstanbul : TES Yayınları. ANONİM.(1986). Büyük Larousse, Sözlük Ve Ansiklopedisi. İstanbul: Milliyet Yayınları. ANONİM.(1987). “Osmanlı İmparatorluğu”. Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi. ( 11. cilt ). İstanbul : Görsel Yayınları. ARSEVEN, C. E. (1983 - 1986). Sanat Ansiklopedisi. İstanbul : Milli Eğitim Basımevi. ASLANAPA, O. (1993). Türk Sanatı El Kitabı . İstanbul : İnkılap Kitabevi. ASLANAPA, O. (1995 – 2005). Türk Sanatı . İstanbul : Remzi Kitabevi ATAY, A. (1997). Örücülük. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

286

ATASOY, N., Denny. W. B., Mackie.L. W. ve Tezcan. H. (2001). İpek, Osmanlı Dokuma Sanatı . İstanbul : Türk Ekonomi Bankası Yayını. BAKIR, S. T. (1999) . İznik Çinleri ve Gülbenkyan Koleksiyonu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. BİROL, İ. , Derman,Ç. (1995). Türk Tezyini Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kubbealtı İktisadi İşletmesi. DALSAR, F. (1960). Bursa’da İpekçilik. İstanbul; Semet Matbaacılık. DİYARBEKİRLİ, N.,Aslanapa. O. (1977). Türk Tarihi. Ankara. II. Kitap. ERDEM, S. (1992). Atlas mad. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: C: 4, s.80 – 81. EREN, H., Gözaydın, N., Parlatır, İ., Tekin, T., Zülfikar, H. ( 1988). Türkçe Sözlük. Ankara : Türk Tarih Kurumu Basımevi. ERTUĞ, A.& KOCABIYIK,E. (1996). Silks for the Sultans: Ottoman Imperial Garments from Topkapı Palace. İtalya: Ertuğ & Kocabıyık. ERSOY, N. (2000). Semboller ve Yorumları . İstanbul : Zafer Matbaa. GÖKYAY, O.Ş.(1997).

Kim Etti Sana Bu Karı Teklif.

İstanbul: İletişim

Yayınları. GÜRSU, N. (1988) . “Türk Dokumacılık Sanatı”. Çağlar Boyu Desenler. İstanbul: Redhouse Yayınevi. KANGAL, S. (2000). Padişahın Portresi: Tesâvir – i Âli Osman. Çeviren: Jale ALGUADİŞ, Serpil BAĞCI, Sema BULUTSUZ, Zeynep RONA, Kemal Çetin

287

SARIKARTAL, Nuran YAVUZ, Fotoğraf: Hadiye CANGÖKÇE. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. KAŞGARLI, M. (1985). Divan Lugat-it-Türk. Çeviren: Atalay BESİM. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KOÇ, F. (1997). Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Türk Çocuk Giysileri Üzerine Bir Araştırma. Yayınlanmamış Doktora Tezi . Gazi Üniversitesi ,

Sosyal Bilimler

Enstitüsü . KOÇU, R. E. (1967) . Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü. İstanbul: Sümerbank Kültür Yayınlar. KÜTÜKOĞLU, M.S. ( 1983 ). Osmanlılarda Narlı Müessesesi ve 1640 Tarihli Narlı Defteri. İstanbul : Enderun Yayınevi. MURATOĞLU, Y. ( 1994 ). Türk Giyim Tarihi . Ankara: Bizim Büro Basımevi G.Ü.M.E.F. Yayını – 2 . ORTAYLI, İ. Çakır. N., Erdoğdu, A., Çötelioğlu., Alpaslan.A. S.( 2006 ). Sarayın Laleleri. İstanbul. Kültür Bakanlığı Yayınları. ÖGEL, B. ( 1991 ). Türk Kültür Tarihine Giriş. Ankara : Kültür Bakanlığı/638, Kültür Eserleri/46, C. 5. ÖNDER, M .( 1998 ). Antika ve Eski Eserler Kılavuzu . Ankara : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları . ÖZEL. M. ( 1999 ). Turkish Arts. İstanbul : Kültür Bakanlığı yayını. ÖZER, M.E. ( 1952 ). Türk Kumaş Adları. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. 291-340.

288

ÖZTUNA, Y. ( 1969 ). Türk Tarihinden Yapraklar . İstanbul: M.E.B. Basımevi. PAKALIN, M.Z. ( 1993 ). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 4. Baskı. İstanbul: M.E.B. Yayınları. ROGER, M.J. & NAMİKAWA, B. ( 1987 ). Topkapı Sarayı, Costumes Et Tissus Brodés. Paris : Les Editions Du Jaguar. ROGER, M. J., Tezcan, H., Delibaş, S.( 1986 ). The Topkapı Saray Museum, Costumes, Embroideries and Other Textiles. Almanya. SALMAN, F .( 1999 ) . Tarihi Türk Kumaş Sanatı . Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi . Atatürk Üniversitesi , Sosyal Bilimler Enstitüsü . SEVİN, N. (1990 ) . Onüç Asırlık Kıyafet Tarihine Bir Bakış . Ankara : Kültür Bakanlığı Yayınları. SÖZEN, M. (1983). Tarihsel Gelişimi İçin Türk Sanatı. İstanbul : Anadolu Bankası Kültür Yayınları. SÖZEN. M. (1992). Arts İn The Age Of Sinan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. SÖZEN, M., Tanyeli, U. ( 1996 ) Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi. TANINDI. Z. ( 1996 ). Türk Minyatür Sanatı . Ankara : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. TEZCAN. H. ( 1993 ). Atlaslar Atlası, Pamuklu, Yün ve İpek Kumaş Koleksiyonu. İstanbul: Yapı Kredi Koleksiyonları – 3 TÜRKOĞULU. S. ( 1994 ). Topkapı Sarayı . İstanbul.

289

Makaleler AKDENİZ, Z. (2008, Şubat, 19). Osmanlı Medeniyeti Ve TC. Giyimi Üzerine, <http://www.geocities.com/zelihaakdenizupto/makzel2.htm>adresinden 2007 Eylül 6 tarihinde alınmıştır. AL-JUBEH,N.(2007).İslamiyette Hac. Discover Islamic Art, s.195 – 202 <www.discoverislamicart.org/images//books/33/tr/24/sample.pdf> adresinden 2007 Eylül 6 tarihinde alınmıştır. ÇIRAKMAN, G. İ. (1997, Ağustos 2), XVII. Saray

Kaftanının

Desen

Yüzyıldan

Motif

Beş

Özellikleri,

Adet Osmanlı Arış

Dergisi

<http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/aris-2/gulayibrahimcirakman.htm>adresinden 2007 Ocak 1 tarihinde alınmıştır. DENNY, W. (1981). “Daiting Otoman Turkısh Works In The Saz Style”. Mugarnas. Yale University Pres. New Have. GÖNÜL, M.(1975). “Topkapı Sarayı Müzesinde Bulunan Padişah Elbiseleri”, Antropoloji, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Ve Coğrafya Fakültesi, 7, 267-295, Ankara. GÖRÜNÜR, L., Ögel, S. ( 2006 ). “Osmanlı Kaftanları ile Entarilerinin Farkları ve Kullanılışları”. İtü Dergisi. Sosyal Bilimler, C. 3, S. 1, s. 59-68. GÜNAY,

(2006,

Nisan

30),

“İmparatorluk

Elbiseleri”,

Netpano

<http://www.netpano.com/haber/673/%C4%B0mparatorluk/Elbiseleri>adresinden 2008 Şubat 27 tarihinde alınmıştır. IREPOĞLU, G. (2000). “Osmanlıda Mücevher Geleneği”. Antika Dergisi. S.17. s.86 – 89. <http://www.antikalar.com/v2/konu/konu0406.asp> 2008 Şubat 27 tarihinde alınmıştır.

290

İSMİER, L. (1991). “Has Solist Elbiseleri”, 8-14 Aralık. S.36, s.21. KESKİNER,

(2007).

Süsleme

Sanatlarımızda

“Rumi”,.

<http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/rumi1.asp> 2007 Ağustos 13 Tarihinde alınmıştır. KILIÇ, A. (2007 Şubat 17). <http://www.samanyoluhaber.com/haber-38108.html> 2008 Şubat 27 tarihinde alınmıştır. KÜÇÜKERMAN, Ö. (2007, Temmuz 1), Türk Giyim Tasarımının Tarihi Kaynakları, Antik Dekor, < http://www.antikalar.com/v2/konu/konu0404.asp > 2008 Şubat 27 tarihinde alınmıştır. MAHİR,B.(2007).

Osmanlı

Saz

Üslubu

Resimlerinde

Ejder

İkonografisi,

<http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/osmanlisaz.asp> 2008 Şubat 27 tarihinde alınmıştır. MAHİR,B.(2007). Saz yolu – Şah Kulu. <http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/sahkulu.asp> 2008, Şubat 27 tarihinde alınmıştır. ÖNEY,G., Erginsoy, Ü. ( 1992 ). “Kumaş Sanatı, Anadolu Selçuklu Mimarisi Süslemesi ve El Sanatları”. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ÖZBEL, K. ( 1945 ). “Eski Türk Kumaşları”, El Sanatları, Ankara : ( III: 21 ). ÖZDEMİR, M. (2007). “Tük Kültüründe Dericilik Sanatı”. Gazi Üniversitesi Endüstriyel

Sanatlar

Egitim

Fakültesi

Dergisi,

S:20,

s.66-82.

<www.esef.gazi.edu.tr/html/yayinlar/20_pdf/20_6.pdf> 2008, Şubat 27 tarihinde alınmıştır.

291

SÖNMEZ. Z. ( 1995 ). “Onsekizinci Yüzyılda Türk Kumaş Sanatında Gelişmeler ve Selimiye Kumaşları”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildirileri. Ankara: C.3, s. 235- 242. SÜRÜR. A. ( 1972 ) . “Bursa İşlemeleri” . Türkiyemiz. Yıl:2, S.6, s.28 – 31. Akbank Kültür Yayınları. TEZCAN.H. (1989 ) . “ XVI. yy. dan XX. yy. a Türk Kumaş Sanatı”. Türkiyemiz . S.58. s. 28-36. TEZCAN. H. ( 1995 ) . “Kumaş Sanatı”. Geleneksel Türk Sanatları . İstanbul : 153-168. Kültür Bakanlığı Yayınları. TOKTAŞ. P. ( 2006 ) . “Osmanlı Kumaş Sanatı”. Standart, Ekonomik ve Teknik Dergisi, Ankara: Ajans – Türk Basın ve Basım A.Ş. s. 88- 94. TOKTAŞ. P. ( 2006 ). “ Osmanlı Sultan Kaftanlarında Kürk” . Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi Dergisi 1 / 1 . Ankara. S. 194 – 201. UĞURLU.A. ( 1986 ). “Dokusal Yüzeylerde Motif Desen Biçimleri ” .Sanat Çevresi. 88, Şubat: 38-40 . UĞURLU. A. ( 1988 ). “Osmanlı Dönemi Dokuma Ürünlerinde Çeşit Zenginliği”. İlgi. 52, 2 – 7 YETKİN. Ş. ( 1993 ) . “Türk Kumaş Sanatı”. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 330 – 342.

292

Web Siteleri <http://www.restorasyon.org/pages/restitusyonprj.asp>(2008, Ocak 07)

<http://www.hanedan.org/c/resac.asp?img=/r/R1_817.jpg&baslik=Sultan%20Reşat`ı n%20kılıç%20kuşanması> ( 2007, Şubat 14 ) <http://www.sevgi.us/hobi/27992-turk-minyatur-sanati.html>(2008, Mart 07) <http://www.gezikitap.com/resimler/galeri/muk-7b.jpg> <http://www.geocities.com/surnamei_vehbi/images.html>( 2007, Kasım 10 ) <http://www.hackturk.us/genel-tarih/44073baburnamedensavasminyaturleri.html> (2008, Mart 07) <http://www.tsk.mil.tr/askerimuze/salon/savunma_silahlari_obje12.htm>(2008, Mart 07) <http://www.bitliskulturturizm.gov.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFA79D6 F5E6C1B43FFC19D2BE737C7E50A>(2008, Mart 07) <http://www.tuerkenbeute.de/sam/sam_all/D208_de.php>(2008, Mart 07) < http://www.thy.com/tr-TR/skylife/archive/tr/2001_10/konu1.htm> (2007 ,Temmuz 15) <http://www.mnghalicilik.com/hayat.php?lang=tr > (2007, Temmuz 15) <http://www.zenyolu.net/?mod=ottoman >(2007, Eylül 06) < http://www.halukakcam.com/Bayraklar/Bayrak3.htm> (2007, Eylül 29)

293

<http://www.hayirsizlarboard.com/futbol-basketbol-diger-spor-dallari/81788-atasporlarimiz.html>(2008, Mart 07) <http://www.osmanli700.gen.tr/tr_images/album/m030.jpg>(2008, Mart 07) < http://www.turkunderground.com/forum/minyaturler-t3608.html?t=3608>(2008, Mart 07) <http://ozadiyamanlilar.blogcu.com/4255201>(2008, Mart 07) <http://www.e-turchia.com/Calendario_2004.htm>(2008, Mart 07) Görüşme ARÇA, ALPASLAN, S. (Padişah Elbiseleri Bölümü Sorumlusu), (22. 10. 2007). “Araştırmaya Konu Olan Eserlerin Arşiv Kayıtlarına Ulaşma” konulu görüşme, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi.

294

EKLER Ek 1 Minyatürlerde Görülen Kaftan Kumaşlarının İncelenmesi

Fotoğraf No : 99 II. Selim’in Okçuluk Antrenmanı Minyatürü (http://www.eturchia.com/Calendario_2004.htm)

Örnek

Konusu

: Sultan Selim II (1512-1520) okçuluk antrenmanı minyatürü

Bulunduğu Yer : T.S.M. Env. No

: H. 2134 / 3

Ressam

: Nigari

Tarihi

: 1570

Kompozisyon

: II. Selim (1512-1520) okçuluk antrenmanı portresidir. Minyatür

1560 civarıdır ve ünlü çizer Nigarinin Minyatürüdür. Sultan, şaşırtmalı düzen ( birbirine bağlı çift şemse şeması ) kompozisyonunda, koyu mavi zemin üzerine sarı konturlu ve siyah konturlu şemseler içinde, lale, küçük kırmızı çiçekler ve çintemanilerden oluşan desenli bir kaftan giymektedir.

295

Fotoğraf No : 100 Şehzade Selim Elinde Şarap Kadehi Minyatürü (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek

Konusu

: Şehzade Selim elinde şarap kadehi minyatürü

Bulunduğu Yer : T.S.M. Ressam

: Nigari

Tarihi

: 1561 – 1562 civarı

Kompozisyon

: “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden; Şehzade

Selim elinde şarap kadehi portresidir. Minyatür 1561 – 1562 tarihleri civarındadır ve ünlü çizer Nigari’nin Minyatürüdür. Sultan, Şaşırtmalı Düzende ( Birbirine Bağlı Şemse ) kompozisyonunda, hardal renk zemin üzerine siyah konturlu ve rumilerle desenlendirilmiş ve içine de kırmızı zemin üzerine bulut motifleriyle düzenlenmiş bir kaftan giymektedir.

296

Fotoğraf No : 101 Çelebi Sultan Mehmet Minyatürü (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek

Konusu

: Çelebi Sultan Mehmet Minyatürü

Bulunduğu Yer : T.S.M. Ressam

: Anonim

Tarihi

: 1580 – 1595 arası

Kompozisyon

: “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden, Çelebi

Sultan Mehmet portresidir. Minyatür 1580 – 1595 tarihleri arasında yapılmıştır. Sultan, Şaşırtmalı Düzen ( Oval Madalyon ) kompozisyonunda, mavi zemin üzerine altın yaldızlı konturlu, şemselerin içinde lale ve karanfil çiçekleriyle desenlendirilmiş ve içine de yeşil zemin üzerine yaldızlı bulut motifleriyle düzenlenmiş kaftan giymektedir.

297

Fotoğraf No : 102 Yavuz Sultan Selim’in Ok Atışı (http://www.hayirsizlarboard.com/futbolbasketbol-diger-spor-dallari/81788-ata-sporlarimiz.html)

Örnek

Konusu

: Yavuz Sultan Selim’in Mermer Köşk’te aynaya ok atışı

Bulunduğu Yer : T.S.M. Ressam

: -

Tarihi

: 16.yy.

Kompozisyon

: Yavuz Sultan Selim’in mermer köşk’te aynaya ok atışı

portresidir. Minyatür 16.yy. da yapılmıştır. Sultan, üst üste sıralı düzen kompozisyonda şemalandırılmış,

kırmızı zemin üzerine altın yaldızlı konturlu,

çiçeklerle desenlendirilmiş ve içine de beyaz zemin üzerine yaldızlı bulut motifleriyle düzenlenmiş

bir kaftan giymektedir.

Sultanın Solunda bulunan

yardımcısının kaftanının zemini lacivert, üzeri yaldızla hatailerle süslenmiştir. Şaşırtmalı düzende ( Birbirine bağlı şemseler içinde) düzenlenmiş kompozisyondan oluşmuştur. Diğerlerinin kaftanlarının zemini kırmızı, mavi ve yeşil renklerdedir. Bulut motifleri ile desenlendirilmiştir.

298

Fotoğraf No : 103 II. Osman Tahtta (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek

Konusu

: II. Osman Tahtta

Bulunduğu Yer : İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Ressam

: Ahmed Nakşi

Tarihi

: 1620 civarı

Kompozisyon

: “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden; II. Osman

Tahtta portresidir. Minyatür 1620 civarına tarihlendirilmiştir. Sultan, Şaşırtmalı Düzende (Birbirine Bağlı Şemse) kompozisyonunda , Mavi zemin üzerine altın yaldızlı konturlu, madalyon çiçeklerle desenlendirilmiş

bir kaftan giymektedir.

Sultanın yanındaki yardımcıları çiçek desenli kırmızı ve yeşil zeminli kaftanlar giymektedirler.

299

Fotoğraf No : 104 II. Süleyman Tahtta (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek

Konusu

: IV. Murat Tahtta

Bulunduğu Yer : Paris, Bibliothéque Nationale, Cabinet des Estampes, Od. 6 Ressam

: Musavvir Hüseyin

Tarihi

: 1687 – 1688

Kompozisyon

: “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden; II.

Süleyman’ı Tahtta gösteren bir portredir. Minyatür 1687 – 1688’de yapılmıştır. Sultan ve yardımcıları, şaşırtmalı düzen kompozisyonda şemalandırılmış, zemin üzerine siyah ve yeşil renkle desenlendirilmiş bir kaftan giymektedirler.

Hardal

konturlu, hatailerle ve şemselerle

300

Fotoğraf No : 105 II. Osman At Üzerinde (http://www.osmanli700.gen.tr/tr_images/album/m030.jpg)

Örnek

Konusu

: II. Osman At Üzerinde

Bulunduğu Yer : T.S.M. Env. No

: H. 2169, y. 13a

Ressam

: Nakşi

Tarihi

: 1570

Kompozisyon

: II. Osman’ı At üzerinde gösteren bir portredir. Sultan, Şaşırtmalı

düzen kompozisyonda şemalandırılmış,

Krem zemin üzerine kahverengi şemseler,

bu şemselerin içinde kırmızı ve mavi renklerde rumi ve çiçeklerle desenlendirilmiş bir kaftan giymektedir.

301

Fotoğraf No : 106 Kanuni’nin Erdel Prensini Huzuruna Kabul Etmesi (http://www.turkunderground.com/forum/minyaturler-t3608.html?t=3608)

Örnek

Konusu

: Kanuni Sultan Süleyman’ın Erdel Prensini Huzuruna Kabul

Etmesi Bulunduğu Yer : T.S.M. Env. No

: H. 1359

Ressam

: Nakkaş Osman

Tarihi

: 1579

Kompozisyon

: Kanuni Sultan Süleyman’ın Erdel Prensini Huzuruna Kabul

Etmesini gösteren bir minyatürdür. Minyatür 1579’da Nakkaş Osman’ın önderliğinde 20 kişilik bir ekip tarafından yapılmıştır. Bu minyatürde giysilerde kırmızı renk hakimiyeti dikkat çekicidir. Kırmızı rengin yanı sıra mavi ve siyah renklerde kullanılmıştır. Motifler, kaplan postu, hatayi, hançer yaprakları, gonca ve rumiler değişik ölçülerdeki gül, lale motifleri dikkat çekicidir.

302

Fotoğraf No : 107 Barbaros, Kanuni’nin Huzurunda (http://ozadiyamanlilar.blogcu.com/4255201)

Örnek

Konusu

: Barbaros, Kanuni’nin huzurunda

Bulunduğu Yer : T.S.M. Env. No

: H. 1517, y.360a.

Ressam

: Kara Memi

Tarihi

: 1558

Kompozisyon

: Kanuni Sultan Süleyman’ın Barbaros’u Kabul Etmesini gösteren

bir minyatürdür. Minyatür 1558’de Kara Memi tarafından saray üslubunda resmedilmiştir. Sultanın kaftanında ve diğer kaftanlarda şemseler, çin bulutu, hatayi, hançer yaprakları, çintemani motifleri görülmektedir. Kaftanlar kırmızı, mavi ve hardal renklerdedir.Ayrıca bahçe girişini gösteren ikinci kısımda natüralist üslupta işlenmiştir.

303

Fotoğraf No : 108 Kanuni Sultan Süleyman, Şehzadeleriyle Saray Bahçesinde (Tanındı, 1999, s.38)

Örnek

: 10

Konusu

: Kanuni Sultan Süleyman, şehzadeleri Selim ve Mehmet ile

birlikte Filibe sarayının bahçesinde Bulunduğu Yer : T.S.M. Env. No

: H. 1524, y. 56a.

Ressam

: Ressamı muhtemelen Veli Can

Tarihi

: 1588

Kompozisyon

: Kanuni Sultan Süleyman, şehzadeleri Selim ve Mehmed ile

birlikte

Filibe

sarayının

bahçesinde

minyatürüdür.

Minyatür

1588’e

tarihlendirilmiştir. Sultan, şehzadeleri ve yardımcılar çintemani, hatayi, bahar açmış çiçeklerle desenlendirilmiş ve lacivert, mavi ve kırmızı ile renklendirilmiş kaftanlar giymektedirler.

304

Fotoğraf No : 109 Seferden Dönen III. Mehmet’in İstanbul’da Karşılanması (Tanındı, 1999, s. 50)

Örnek

: 11

Konusu

: Seferden dönen Sultan III. Mehmet’in İstanbul’da karşılanması

( Egri Fethi ) Bulunduğu Yer : T.S.M. Env. No

: H. 1609, y. 68b – 69a

Ressam

: Nakkaş Hasan

Tarihi

: 1598

Kompozisyon

: Seferden dönen Sultan III. Mehmet’in İstanbul’da karşılanması

( Egri Fethi ) minyatürüdür. 1598 tarihinde Nakkaş Hasan tarafından resmedilmiştir. Burada Osmanlı kumaş sanatlarından nadide örnekler görülmektedir.

305

Fotoğraf No : 110 Şehzade Mehmet’in İbrahim Paşa Sarayına Gelişi (Atasoy, Denny vd. 2001)

Örnek

: 12

Konusu

: Şehzade Mehmet’in At meydanı’ndaki İbrahim Paşa Sarayına

Gelişi Ressam

Tarihi

: 1582

Kompozisyon

: Şehzade Mehmet’in At meydanı’ndaki İbrahim Paşa sarayına

gelişi minyatürüdür. Minyatür 1582’ye tarihlendirilmiştir. Yeniçeriler şehzadenin geçeceği yolları top top seraserlerle döşemişlerdir. Genelde kırmızı ve nohudi ile renklendirilmiş kaftanlar giymektedirler.

306

Ek 2 Bilgi Formu Bilgi Formu

Fotoğraf

Örnek No

Fotoğraf No

Çizim No

İnceleme Tarihi

İlgili Koleksiyon

Envanter No

Ait Olduğu Padişah

Giysinin Boyu

Giysinin Ait Olduğu yy. : Kullanılan Kumaş Kaftanda

Astarda

Kenar Astarında : Kullanılan Renkler Zeminde

Desende

Astarda

Kenar Astarında : Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Giysinin Biçim Özelliği :

307

Ek 3 Kültür ve Turizm Bakanlığı T.S.M. Çalışma İzni Yazısı

308

Ek 4 Kaftan Kumaşları Desen Çizimleri Noter Onay Belgesi