EDITA Betanzos ISSN 2603-9583
COORDINA Ángel Arcay Barral
Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
COLABORACIONS Adrián Feijoo Sánchez Ángel Arcay Barral
Sara Fraga Pérez
Fran Quiroga
Carlos Barja Márquez
Jesús Manuel García Díaz
Juan Antonio Rodríguez Arnao
Erea Blanco Balvís
Miguel Giadás Quintela
Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
Fanny Bourdón Fernández
Fátima López Freire
Xesús Torres Regueiro
Paula Cousillas Pena
Sara Pajón Soto
Ricardo Varela Fernández
COMITE CIENTIFICO Pilar Cagiao Vila (Universidade de Santiago de Compostela)
Julián Ferrer García (IES Francisco Aguiar)
Adrián Feijoo Sánchez (Universidade Santiago de Compostela)
Patrizia Granziera Ceotto (Universidad Autónoma del Estado de Morelos)
Carlota González Míguez (Asociación de Amigos del Parque del Pasatiempo)
Paz Moreno Felíu (Universidad Nacional de Educación a Distancia)
David Martín López (Universidad de Granada)
Uxía Cagiao Teijo (IES Francisco Aguiar)
Ernesto Vázquez-Rey (Universidade da Coruña)
Xosé Luís Mosquera Camba (IES Francisco Aguiar)
José Manuel Rey Bao (IES Francisco Aguiar)
COMITE TECNICO Lucía Díaz Vilariño
Paula Cousillas Pena
Noelia Fraga Pérez
Jose Souto Santé
DESEÑO E ILUSTRACIONS Axóuxeres e chisqueiros, Yosune Duo Suárez, Gaila Louro, Arkaitz Rodríguez Brage, Adri Seara, Diana Sobrado, Jose Souto e Mar Vieites fixeron as portadas dos artigos. Mar Vieites fixo ademáis a cuberta e o anxiño do encabezado das páxinas pares (inspirada no capitel da Casa dos Espellos e da Casa Tquilla). Jose Souto debuxou o escudo de Betanzos da seguinte páxina (tomado do cartel das festas de Betanzos do 1934 obra de Camilo Díaz Baliño) a filigrana do índice (inspirada nos mosaicos de azulexos da Casa dos Espellos), a ilustración das palabras chave (inspirada na Fonte das Catro Estacións) e encargouse de maquetar.
PERIODICIDADE CALL FOR PAPERS Casa dos Espellos é unha revista anual que recibe os seus artigos antes do 31 de outubro.
CONTACTO Podes suscribirte á publicación de novos números, enviar traballos ou solicitar información nos seguintes medios de contacto: www.casadosespellos.gal
facebook.com/casadosespellos/
casadosespellos@gmail.com
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
pax 8 - 31
O Parque do Pasatempo na revista Vida Gallega Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
pax 32 - 41
El panorama de las exposiciones universales Fanny Bourdón Fernández
pax 42 - 53
Aproximación ó folclore a través do Proxecto “Escoitar, Aprender e Compartir” Fátima López Freire e Sara Fraga Pérez
pax 54 - 63
A Casa do Povo de Betanzos pax 64 - 67
Xesús Torres Regueiro
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, presidente da República Portuguesa Ángel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
pax 68 - 89
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo Sara Pajón Soto, Miguel Giadás Quintela, Erea Blanco Balvís e Paula Cousillas Pena
pax 90 - 103
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil Sara Fraga Pérez
pax 104 - 121
Dos maestras de Betanzos purgadas como izquierdistas por el franquismo Jesús Manuel García Díaz
pax 122 - 129
El balneario como ciudad ideal. El ejemplo de Cabreiroá pax 130 - 139
Carlos Barja Márzquez
Contexto e prexuízo no Parque do Pasatempo pax 140 - 151
Ricardo Varela Fernández
Un intento de situar á cidaadnía no centro da creación contemporánea pax 152 - 163
Fran Quiroga
Reseña: Lourenzo Fernández Prieto, Antonio Míguez Macho (eds.) (2019). Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo. Ed. Galaxia, Vigo Adrián Feijoo Sánchez
pax 164 - 173
Manteniendo la memoria: las postales del Pasatiempo pax 174 - 202
Juan Antonio Rodríguez Arnao
PALABRAS Ámbito educativo
Cultura tradicional
Análise económica
Depuración maxisterio
Aprendizaxe Servizo Arquitectura Arquivo Privado Arte Balnearismo Beneficencia Bernardino Machado
Betanzos
Educación Educación integral, intervención social Elzira Dantas Enreixado Entrevistas Escolas e asilo Escolas
Casa do Povo
GarcíaHermanos Esculturas
Casada
Estado civil
Cidadanía
Estanque
CNT
Exposición universal
Coidados
CHAVE Folclore
Participación
Fotografía
Patrimonio
Franquismo
Postais
Galicia
Proceso
García Naveira
Represión ranquista
Gruta artificial Guerra Civil Española Irmáns García Naveira Historia local Indiano Ksado Nación Orixe Paisaxe urbana Parque do Pasatempo
República Sindicatos Solteira Tecnoloxía Transmisión Traxe Turismo sostible UGT Urbanismo Vida Gallega Xardín histórico
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns
Ángel Arcay Barral
Arquiveiro https://orcid.org/0000-0003-2134-5473
Daniel Lucas Teijeiro Mosquera Historiador da Arte
Ilustracións: Yosune Duo
Resumo Terceira investigación da serie «Fontes documentais arredor dos García Naveira», que trata sobre a fundación do Patronato Benéfico-Docente García Hermanos (1908) e a construción das Escuelas y Asilo García Hermanos (1908-1912). Para o presente estudo transcríbense aqueles documentos inéditos máis relevantes. Palabras chave: García Naveira, escolas e asilo, beneficencia, educación, indiano.
Abstract Third investigation of the series «Fontes documentais arredor dos García Naveira», which focuses on the founding of the Patronato Benéfico-Docente García Hermanos (1908) and the construction of Escuelas y Asilo García Hermanos, the schools and nursing home built by the brothers. The most relevant unpublished documents are transcribed in this article. Keywords: García Naveira, schools and nursing home, charity, education, indiano.
1. O Patronato Benéfico-Docente García Hermanos O Patronato Benéfico-Docente García Hermanos e o conxunto Escuelas y Asilo García Hermanos son dous suxeitos inherentes que definen a vontade filantrópica dos irmáns García Naveira en Betanzos. O primeiro é o órgano que fundan en 1908 para xestionar o
seu capital destinado á sociedade brigantina e o segundo é o complexo arquitectónico que encomendan desinteresadamente entre 1908 e 1914 para a poboación necesitada. Malia que na actualidade só se conserva parte das escolas, é necesario librar do esquecemento a visualización da arquitectura orixinal desta obra e da súa vida (figs. 1, 2 e 3).
(Fig. 1) Loty (ca. 1930): Escolas e Asilo García Irmáns. 150 x 90 mm. Colección privada.
9
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 2) Fotografía Aérea y Terrestre S.L. (1977): Vista xeral da cidade. Véxase o conxunto das Escolas e Asilo García Irmáns aínda sen derrubar. 10 x 12,5 cm. Arquivo de Galicia, ES.GA.15078.AG/2.3.4.1.1//G06071/115.
No Arquivo Municipal de Betanzos é onde se conserva o maior legado documental público que contén información específica sobre os García Naveira, concretamente, no fondo Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, que foi rescatado por Alfredo Erias e Xosé María Veiga Ferreira (Erias e Veiga, 2013). A existencia deste débese ao órgano que posibilitou a correcta xestión económica dos irmáns: o Patronato Benéfico-Docente García Hermanos, fundado en 1908. Trátase, pois, dunha documentación fundamental para a investigación sobre a construción das Escolas y Asilo García Hermanos, de cuxo complexo só se conservan as escolas na actualidade. Neste sentido, a partir dos libros de actas da
institución benéfica pódense achar moitos datos de interese, como a acta de constitución do padroado de 26 de agosto de 1908:
(Fig. 3) Fotografía dos autores (2019): Fachada principal das Escolas García Irmáns (única parte do edificio conservada).
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
En la ciudad de Betanzos a veintiséis de Agosto de mil nueve cientos ocho. Previa invitación de los Sres. D. Juan y D. Jesús García VB. Se reunieron con ellos, en la casa habitación del primero D. Jesus Leiceaga Bernárdez y D. Joaquín López Solla, cura párroca aquel de la de Santiago de esta Ciudad, para tomar posesión, que tuvo efecto, con vocales de la Junta del Patronato partiendo de la doble institución benéfica, creada por los primeros Señores caso la denominarán de “Asilo García hermanos” y “Escuelas García hermanos”, según escritura de fundación el veintitrés del corriente mes, otorgada ante el notario de esta misma viudad D. Emilio Pérez Alonso. Concurrieron al acto los otros dos hermanos D. Juan J. García Iribarne y Eduardo González García; el primero por hallarse en Buenos Aires, de donde ratificaron aceptación del cargo, nombrando a la vez persona que debe sustituirlo; y el segundo por que viene de allí para esta circunstancia aprovechará para posesión del suyo. Seguidament, siendo urgente esta sesión y cumpliendo los estatutos, se confirieron por unanimidad los cargos que con las personas desginadas, se expresan a continuación: Presidente, D. Juan M. García Naveira; Vicepresidente, D. Jesús García Naveira; Secretario, D. Joaquín López Solla; Constituída así, por ahora, con el vocal Párroco D. Jesús Leiceaga, la junta de patronato, se tomaron también por unanimidad, los siguientes acuerdos: Primero: autorizar competentemente al Sr. Presidente D. Juan García Naveira par auqe, á fin de ampliar el solar cedido por los Ayuntamientos que forman este partido judicial y dar mayor desahogo á los edificios a construir, adquiera, en representación de la Junta y á nombre de la institución, las fincas que considere necesarias, por el precio y condiciones que se establezcan, otorgando y firmando al efecto la escritura o escrituras correspondientes. También se le faculta para que acepte, con la misma representación las donaciones de esta índole que se hagan en favor de la fundación. La autorización a que este acuerdo se refiere, se confiere por virtud de lo dispuesto en el último párrafo del artículo 2º de los estatutos citados. Segundo: igual autorización se confiere al mismo señor presidente para que, con arreglo á los planos que merezcan su aceptación contrate con la persona ó personas que crea más conveniente y por el precio más rentable la construcción de los dos edificios que
han de servir para asilo y escuela, encargarán desde la vez de la inspección de las obras, á fin de que se ejecuten con arreglo al procedimiento y condiciones que se estipulan. Tercero: también se faculta al D. Juan M. García Naveira para que adquiera los útiles de escritorio necesario para servicio de secretaría. Cuarto: que mientras no pueda cumplirse lo pronunciado en el artículo 22 de los reforzados estatutos, se sigan celebrando las sesiones en el mismo local en que tiene luegar esa. Juan M García; Jesús García; Jesús Leiceaga; Joaquín López.1
Como se le na acta fundacional do padroado, a primeira sesión realizouse na casa de Juan García Naveira, xa que aínda non existía ningún espazo no que se reuniren os seus membros. Deste xeito, ao pouco tempo, a construción do asilo e das escolas xa non só se albiscaba cunha finalidade social, senón tamén se facía necesaria para establecer o lugar de reunión e de administración da institución.
2. A cesión dos terreos para a construción: de cárcere a escolas e asilo Desde o primeiro momento se pensou en construír a grande obra na ladeira sita entre as actuais rúa do Rollo e avenida Jesús García Naveira. Para iso, foi necesaria unha adquisición previa de terreos por parte dos García Naveira. O emprazamento do edificio non era casual, porque sobre o seu asentamento xa existían expectativas urbanísticas desde o século XIX. A parcela de maior extensión denominábase Finca do cárcere, porque viña de cederse polos municipios do partido xudicial de Betanzos para construír o cárcere do partido (fig. 4). Este antigo proxecto, encargado ao egrexio arquitecto provincial Faustino Domínguez Domínguez (Núñez-Varela, 2017: 10), finalmente non se levou a cabo, polo que quedou unha extensión
Arquivo Municipal de Betanzos. «Acta de constitución de la Junta Patronal. Institución Benéfica “Asilo y Escuelas García Hermanos”», 26 de agosto de 1908, Betanzos. Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección de Goberno, Serie Actas da «Junta Patronal» da «Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos», caixa 3203, libro de actas I (1908-1917), pp. 3r. – 5r. 1
11
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 4) Faustino Domínguez Domínguez (1865): Proyecto de cárcel para la ciudad de Betanzos. Plano general del terreno. Arquivo Deputación da Coruña, H-48/1.
de terra de 43 áreas e 67 centiáreas dispoñible para o futuro edificio asistencial. Así e todo, os concellos do partido xudicial de Betanzos ceden o devandito terreo aos García Naveira o 29 de abril de 19062, ca condición de iniciar as obras das escolas antes de seis meses e de que contase cunha inversión de 500 000 pesetas.
Tamén conformaba unha grande extensión a parcela anexa de 44 áreas e 48 centiáreas que lindaba ao norte coa parra dos herdeiros de Leoncio López Pérez; ao sur coas hortas dos herdeiros de Andrés Espiñeira (Román Vales e Fermín Couceiro) e cunha tapia de pedra en medio; ao leste coa rúa da Alhondiga; e ao oeste
2 Arquivo Municipal de Betanzos. «Concesión de una finca en el “Rollo” hecha por el Ayuntamiento de Betanzos por si y en nombre de los demás Ayuntamientos del partido judicial a favor de D. Juan y D. Jesús García Naveira. Emilio Pérez Alonso», 29 de abril de 1906, Betanzos. Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección de Patrimonio, Serie de escrituras notariais, planos e outros (1882 – 1966), caixa 3209, fol. solto.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
(Fig. 5) Julián Sánchez Losada (1910): Croquis en el que aparecen las concesiones ó cambios que se hacen recíprocamente los Señores Suárez Naveira y con su esposa y el Patronato de la Institución titulada Escuelas–Asilo García de los Hermanos García de Betanzos. Arquivo Municipal de Betanzos, Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, caixa 3209, plano solto r.
13
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
coas fincas de Josefa Zurrao Bugallo, Enrique Mellid Amor, José Rey Blanco, herdeiros do alcalde Agustín Leis, Dolores San Martín Leira e herdeiros de José Penedo, tendo camiño de servidume no medio. Segundo un bosquexo parcelario firmado polo perito licenciado Julián Sánchez Losada o 16 de setembro de 1910, obsérvanse outras propiedades que se viron afectadas pola construción (Fig. 5). Destas destaca pola súa extensión a horta outorgada por dona Carmen Carballo Espiñeira e o seu esposo Joaquín Suárez. De todas maneiras, o habitual era a adquisición por medio de compravenda, como acontece cos terreos de Francisco Dans, cunha finca de Bravío que linda co Camiño da Estación; a de María Antonia Iglesias Castelo, viúva de Joaquín García Losada, na zona de Frade e valorada nunha peseta; outra finca en Bravío que era propiedade de Josefa Hernando López; a de José e Josefa González Pérez, asistida polo seu marido Juan Germade Fernández, en Bravío; a chamada finca grande do Frade, propiedade de José González Pérez; ou a de Enrique Rodríguez Grós, na que se realiza unha compravenda por 106 pesetas da pensión ou dereito real de 8 pesetas e 44 céntimos, igual a 33 reais e 25,5 maravedises e medio, que cada ano deben pagar María Iglesias, viúva de Joaquín García Losada, María Antonia Iglesias e Benito Rivas por dúas fincas de labradío sitas na montería do Frade á beira da estrada que baixa ás Cascas. A totalidade do terreo sobre o que o padroado asenta a futura escola tamén se compoñía por legados testamentarios de diferentes veciños de Betanzos. É o caso de Dolores García Camposa, Manuela Maritany ou Ezequiel Núñez López e Antonio Álvarez Novoa. Así mesmo, en relación á adquisición de terreos tamén sobresaen outros dous documentos. Por unha banda, o informe de 1909 polo que se recolle o problema cun muro entre os terreos de
Juan García Naveira e María Gestal. Por outra, a concesión en 1907 das augas da desaparecida fonte do Rollo ao complexo dos García Naveira3 (Torres e García, 2012). Posteriormente, hai constancia de novos traballos en torno ao edificio, como se explica na acta da sesión ordinaria do 2 de novembro de 1928: Los señores Don José Baños y Don Marcos Vieites, que fueron comisionados para contratar y vigilar las obras ejecutadas en las escuelas, desde el mes de febrero hasta el de septiembre últimos, proceden a dar cuenta de la terminación de las mismas y presentar a la aprobación del patronato la liquidación pasadas por Don Jacobo Crestar, que asciende a un total a la suma de 17.400,40 pesetas. Dichas obras comprenden la nivelación, aumento de un paso en las escaleras y pavimentación en cemento del patio principal, pacimentación también en cemento de una parte del patio y aceras del paso superior, instalación completa de muros (...) para niños y para niñas, instalación de depósitos de uralita y cañerías para el servicio de agua corriente, arreglo y ensanche de alcantarillado y desagües, instalación de dos depósitos de agua para beber, uno para niños y otro para niñas, reforma de la escalera de entrada al patio principal, blanqueo de aulas y otros arreglos y limpiezas en el edificio.
3. A colocación da primeira pedra nas festas do San Roque Logo de ter a meirande parte dos terreos adquiridos, os irmáns García Naveira (aínda sen se fundar o Patronato Benéfico-Docente) deciden celebrar a colocación da primeira pedra que iniciaría as obras das escolas e do asilo. O evento promocionouse para todos os públicos, porque querían que fose multitudinario (fig. 6). Tratábase dun acto moi simbólico, por iso se sinalou para o 17 de agosto de 1908 como un evento máis dentro do programa das festas de San Roque. Desta maneira, o acontecemento anunciouse para todas as clases sociais (figs. 7 e 8) 4. O acontecemento tería moita sona; por iso, a Corporación Municipal non podía ficar á marxe
3 Segundo se afirman noutro documento, esta fonte xa estaría seca en 1929, polo que xa non cumpriría a súa función. Seguramente foi o motivo a partir do cal se esqueceu e, consecuentemente, se destruíu.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
(Fig. 7) Ferrer (1908): Programa de los festejos en honor á San Roque, Betanzos, 1908. A Coruña, Imprenta y Fotograbado de Ferrer. Museo do Pobo Galego, Biblioteca Antonio Fraguas Fraguas, sign. 89, p. 1.
(Fig. 8) Ferrer (1908): Programa de los festejos en honor á San Roque, Betanzos, 1908. A Coruña, Imprenta y Fotograbado de Ferrer. Museo do Pobo Galego, Biblioteca Antonio Fraguas Fraguas, sign. 89, p. 8.
huérfanos, fundación de los generosos hijos de esta ciudad don Juan y Don Jesús García Naveira, en el terrno que al efecto les han donado los Ayuntamientos de este partido judicial, y en otros a él contiguos, por aquellos adquiridos. (Fig. 6) Anónimo (1908): Cartaz anciativo da inauguración das obras. Colección privada.
dos filántropos protagonistas. Así, uns días antes, o alcalde Calixto Leis Ponte convida a numerosas autoridades, pois era unha obra da que toda a poboación betanceira podía sentirse orgullosa. Na carta ao convite escribe: A los señores Alcaldes del partido judicial de Betanzos en 14 de agosto de 1908. A las 11 de la mañana, hora local, del día 17 del corriente, se colocará la primera piedra para el Asilo de ancianos desamparados y Escuelas de niños
A esta ceremonia, a la que asistirá el Sr. Gobernador Civil de esta Provincia y otras autoridades y corporaciones invitadas, saliendo de esta Casa Consistorial a las 10 ½ de dicho día, tendré suma satisfacción a que usted se sirva asistir, como representante de su Ayuntamiento a quien dicha institución ha de beneficiar. El Alcalde, Calixto Leis.
Ao mesmo tempo, a prensa coetánea tamén se fai eco do evento nas súas páxinas: Las Escuelas y el Asilo de los señores García Naveira –Inauguración de las obras –. Ceremonia oficial. El día 17 del actual se verificó en esta ciudad la inauguración de las obras del Asilo de ancianos
4 Museo do Pobo Galego. Programa de los festejos en honor á San Roque, Betanzos, 1908, 1908, A Coruña, Imprenta y Fotograbado de Ferrer. Biblioteca Antonio Fraguas Fraguas, sign. 89, p. 8.
15
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
desamparados y de las Escuelas Hospicio para niños huérfanos, que ofrecen a la ciudad de Betanzos sus hijos –orgullo de ella– D. Juan y D. Jesús García Naveira, filántropos amantísimos de su región, y en especial de esta localidad, a la que tanto bien han hecho. A las once y media de la mañana salió de la Casa Consistorio la Corporación municipal presidida por el Gobernador civil D. Felipe Crespo, y acompañada de las autoridades y representaciones de todas las sociedades y gremios de la localidad y algunos alcaldes de su distrito. Esta comitiva recogió en su casa a los espléndidos donantes y en unión de ellos se dirigió al sitio en que se había de celebrar la colocación de las primeras piedras, en los solares designados con banderolas entre la calle del Rollo y el camino de la Estación. Llamó muchísimo la atención el que el Gobernador fuese presidiendo este acto en traje de calle, con un aire de inoportuna superioridad, fumando un cigarrillo y lanzando al aire las bocanadas con gesto de señora que se ha dignado pisar la casa de sus siervos. Esta actitud de Crespo, en ocasión tan memorable para nuestro pueblo, mereció más epigramas humorísticos que indignación. Los brigantinos están encantados de haber nacido, desde que el Gobernador pisó nuestro suelo. Previo al disparo de voladores, comenzó el acto de la bendición, y seguidamente, el Gobernador colocó las primeras piedras. El ceremonial observado fue el rigor en todos estos casos, exceptuando el traje del Sr. Crespo. Los brigantinos teniamos nuestras esperanzas, de verle el famoso casacón. Firmáronse las oportunas actas, y fueron encerradas en cajitas de zinz ejemplares de periódicos de Madrid, provinciales y locales, y monedas de plata y cobre y una de oro. El acto de la firma resultó pesadísimo. Los diputados provinciales Wais y Sánchez, se quejaron de no haberse hecho mención de ellos en el acta. Se procuró complacerles por medio de una nota adicional, pero ellos no se conformaron. Poco después, como pidiesen el gobernador que se acelerase el acto de la firma, dijo aquel: “Que vayan firmando pronto y tal y como vayan llegando, que el que promueva aquí cuestiones de etiqueta será tonto de remate.” Los discursos. Pronunciáronse en el acto los consiguientes discursos. Iniciólos D. Jesús García Naveira en su nombre y en el de su hermano D. Juan. Dijo que eran hijos del pueblo, y al pueblo querian mostrar su afecto profundo y sincero con el regalo de los proyectados edificios. Lisonjeóse de que sus continuos desvelos y los trabajos que él y su hermano realizaron en la Argentina, hubiesen permitido desprenderse de quinientas mil pesetas que dedican a estos
edificios. Dio las gracias a las autoridades y a todos los concurrentes por las atenciones de que les hicieron objeto, y encareció para lo sucesivo mayores facilidades para el desarrollo de sus planes. El Sr. García Naveira tuvo en su discurso fácil palabra y brillantes conceptos. Su oración fue la mejor de todas las que en aquel acto se pronunciaron, según general opinión. Habló luego el Alcalde. Comenzó con bastante acierto, haciendo resaltar la nota de que las obras e instituciones en proyecto aliviarán al hombre en las dos épocas de su mayor debilidad: infancia y vejez, y que esta bella obra de caridad era la realizada por los Sres. García Naveira. Dio gracias a los donantes por su altruismo, y a las autoridades y al pueblo por su atención en presentar al acto la brillantez merecida. Hizo luego un párrafo poco congruente con los anteriores, y terminó diciendo: “nada más...” El gobernador que cerró los discursos, defraudó las esperanzas de todos. Algunos atribuían esto a lo impresionado que se hallaba. Tuvo en su penoración algo laborioso, censuras indiscretas para los que vendieron, en vez regular, varias parcelas de terreno para el solar y huerta del asilo y escuelas. Tuvo también un poco cortés olvido de la autoridad militar, al relacionar las que estaban presentes al acto. Habló en cierta forma despreciando los hechos de armas parangonándolos con estos actos filantrópicos. La comisión oficial y el pueblo, acompañó hasta su domicilio a los Sres. García Naveira, vitorándoles y aplaudiéndoles con gran entusiasmo. La Defensa se complace e felicitar sicerísimamente a los señores de Naveira, insignes filántropos cuyo nombre quedará siempre grabado en la memoria del pueblo brigantino, perpetuando por sus elogiadas obras de caridad que son las que mejor difunden y eternizan el recuerdo de los hombres. Un mensaje. Antes de los discursos, se dio lectura –y fue aplaudidísimo– el mensaje que a continuación reproducimos: Las Sociedades obreras de la ciudad de Betanzos tienen el alto honor de dirigir a los distinguidos filántropos hermanos señores D. Juan y don Jesús García Naveira el siguiente mensaje: El solemne acto que hoy se verifica en este lugar denominado Rollo, representa en los fastos de la Historia de Betanzos un grandioso hecho, si cual debe ser esculpido con caracteres de oro, indelebles. Todos los pueblos, de la categoría que sean, cualesquiera que sean sus aspiraciones, para ingresar con mayor acierto en nuevas fases de vida y de progreso, requieren el eficaz auxilio de personas generosas, altruistas; que aniden en sus pechos los más acendrados y humanitarios sentimientos.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
Y al hacer constar aquí con orgullo esta buena nueva en bien de nuestra antigua ciudad, que tienen la suerte de albergar entre sus hijos a los humanitarios señores García Naveira, verdaderos filántropos que ya en tiempos anteriores –de gratísimos recuerdos para todos– se han hecho acreedores a los entusiastas y más dignos aplausos tributados por la opinión sensata que reconoció en estos caritativos señores dos hérores que solo por el bienestar intelectual, moral y material del pueblo que les vio nacer se desvelan, no podemos menos de sentir en nuestros corazones el más acendrado reconocimiento hacia tan altruístas personas y de congratularnos ante tan benéficas acciones. En este hermoso acto que acaba de verificarse y que tuvo por objeto colocar la primera piedra que ha de servir de sostenimiento a la benéfica obra Asilo y Escuelas García Naveira han demostrado una vez más estos respetables señores que el amor que por este pueblo sienten es de una cordialidad sin límites. Y no sólo se proponen con sus múltiples y meritorias obras contribuir al engrandecimiento de la vida de esta ciudad; desean, quizás, principalmente dar ocupación a la clase obrera, y secundariamente, recreo a la clase acomodada. Hombres que así se esfuerzan por el bien público; hombres que se imponen tan grandes
sacrificios, deben ser mirados con la más fervorosa admiración, con los más sumisos respetos. De conformidad con tan elevados sentimientos, la clase obrera de esta ciudad graba con letras áureas el recuerdo de estos gratos hechos; y ante la presencia de estos filántropos señores se postra como la más favorecida con tan generosas obras. Y así lo hacen hoy todas las sociedades obreras de esta localidad que, humilladas, acuden a cumplir con esta profunda manifestación de agradecimiento que los señores García Naveira se granjearon al practicar sus bienhechoras obras; y si las circunstancias presentes no lo impidieran, verían también con sumo agrado la realización de una plausible iniciativa: la de erigir por suscripción popular un monumento que perpetúe a las generaciones venideras el recuerdo de estos filántropos señores. Toda vez que en los tiempos presentes no puede darse cumplimiento a tan noble pensamiento, las Sociedades obreras de la ciudad de Betanzos en Junta general reunidas, acordaron llevar a la práctica, con motivo del hecho que ahora se registra, una idea humilde pero encomiástica: la de tener el elevado honor de enviar a los filántropos hermanos señores García Naveira este Mensaje, como testimonio de la más sincera y cordial gratitud5.
(Fig. 9) Ferrer (1908-1912): Asilo e Escolas García Irmáns en construción. Colección privada.
17
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
4. Don Juan recibe a José Fontela e Vales Villamarín nas obras O sábado 13 de xullo de 1912 aparece na Gaceta de Galicia: Diario de Santiago, diario liberal tachado de monterista, unha reportaxe moi interesante realizada por José Fontela Vázquez. Este «buen hijo de Betanzos», xornalista e pensionado do goberno na Arxentina para ampliar os seus estudos de veterinaria, repasa xunto ao seu amigo Francisco Vales Villamarín as dependencias das escolas García Naveira (Fig. 9): REPORTERISMO REGIONAL. HABLANDO CON UN FILÁNTROPO. UNA IMPRESIÓN GRATA Acabábamos de tomar café en el “Liceo Recreativo” cuando mi entrañable amigo Paco Vales cree oportuno recordarme la visita al “Asilo y Escuelas García Hermanos” en construcción. Yo acepto gustoso. Sabe muy bien Vales que me agradan las excursiones, las visitas, si tienen una finalidad instructiva, de deleite. ¿Llevas cuartillas? –me pregunta. Y mirando los bolsillos contéstole negativamente–. ¡Un colmo! Hoy día a tal extremo se llega en eso de escribir para el público, que el reportero ansioso de informar ávidamente a los lectores, no puede dar un paso sin ir con la corriente... Para salir del apuro –dice luego– pediremos al Sr. López, el portero de la sociedad, unas cuartillas. (...) Un sol espléndido baña la ciudad del Mandeo. A lo lejos divisamos el paisaje frondoso, variado, alegre; y por las calles de la población cunde un débil silencioso. El trecho que hubimos de recorrer para llegar al Asilo, fue corto... Vales, en tanto caminamos paulatinamente, háblame de la gratitud debida a los hombres que se desvelan por fundar centros de enseñanza, de educación; escuelas que tienden a procurar, al propio tiempo que el desarrollo mental, el físico; de esos filántropos que procuran buscar el bienestar de las generaciones futuras, aludiendo, al fin, a los hermanos D. Juan y Jesús García Naveira, fallecido éste ha poco. HACIA EL ASILO Divisamos enseguida el hermoso edificio. Hállase situado sobre un terreno que reune excelentes condiciones de salubridad. Penetramos por una de las escalinatas, apreciando pronto el ruido de obreros que trabajan...
5
Habrá que pedir permiso. Si; preguntaremos por D. Juan. Y al punto un obrero nos dice que se halla en el jardín. Caminamos hacia el lugar señalado y llegamos a presencia del benefactor del pueblo brigantino. Servidores de usted; venimos a molestarle con una interviu. Queremos que salga en un periódico las “cosas” que V. hace y que no deben por más tiempo estar ignoradas. Además –dice Vales– conviene que el pueblo reconozca las obras que hace en su beneficio, para que al reconocerlas, sepa dar una muestra de gratitud; responder a los sacrificios que ustedes se han impuesto comunitaria y espontáneamente. D. Juan García estaba sentado en una silla, dirigiendo las obras; pues él es el arquitecto, el ingeniero. Al escuchar nuestras palabras, no deja de atender a las maniobras de los obreros que en aquel momento estaban colocando la espadaña de la capilla. Poco después nos dice: Me agrada la forma de pensar de ustedes, porque sienten conmigo la conmiseración hacia los pobres... La caridad es la que inspira estas obras. Y entiendo que es obra de caridad, los que estamos en condiciones para ello, socorrer a los necesitados, a los abatidos por el infortunio. Si, señor. Y la obra grande y filantrópica que usted realiza es digna del caluroso aplauso, de la incondicional simpatía. El Sr. García, amablemente se brindó solícito a acompañarnos en la visita a las distintas dependencias de que consta el edificio. RECONOCIENDO LAS OBRAS EXTERIORES Consta de dos cuerpos, digámoslo así, que dan frente a la carretera que va a llamarse “Avenida de García Naveira” por acuerdo del Ayuntamiento que tan dignamente preside el joven abogado D. César Sánchez Díaz. Circundan el edificio terrenos que se dedicarán al cultivo y a jardines, cerrándolos, por el lado de dicha carretera que conduce a la estación del ferrocarril una balaustrada arabesca. El cuerpo de la parte esta destinaráse a Asilo de ancianos desamparados. Consta de bajo y piso principal destacándose el rótulo: Asilo García Hermanos. El cuerpo de la parte este se dedicará a escuelas mistas estando construído exteriormente igual que el cuerpo anterior y resaltando aquí la inscripción: Escuelas García Hermanos.
La Defensa: Órgano de las Asociaciones de Agricultores, nº108, 23 de agosto de 1908, pp. 2-3.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
(Fig. 10) Anónimo (ca. 1914): Postal do Asilo e Escolas García Irmáns, aínda sen rematar de construír o patio dianteiro das escolas. Colección privada. En el pavimento que da paso a las clases existen dibujadas las magnitudes y aspectos de los astros que forman parte del sistema planetario y en la pared que rodea a este cuerpo lateralemente están fijados en relieve varias figuras geométricas. VISITANDO LAS DEPENDENCIAS Con suma amabilidad D. Juan nos lleva a ver las dependencias de que constarán ambos cuerpos. Pero antes nos explica los planes que han proyectado el edificio y las dificultades con que tropezaban a fin de buscar terrenos acondicionados. Díjonos que para llevar a cabo la construcción y a fin de que resultara lo más moderno posible, había visitado edificios en países extranjeros, estudiándolos detenidamente. Como más arriba indicamos, el señor García Naveira prescindió de arquitecto, siendo, por tanto, este grandioso establecimiento, obra exclusiva de su inteligencia. Resultaría muy extensa esta información si fuéramos a concretar los datos que hemos tomado; procuraremos, pues, reducirlos. El Asilo constará de múltiples dependencias destinadas a dormitorios, lavabos, comedores, salas de visita, de baños, enfermería, botiquín, depósito de cadáveres y habitaciones para servicio de las hermanas de la Caridad. Sobre la dependencia destinada a enfermería se eleva un crucifijo que alcanza de altura diez metros. Fue construido en París.
La capilla del asilo tiene de largo y ancho unos 20 y 7 metros, respectivamente. El altar es de estilo gótico, construido de cemento. En la espadaña se ha fijado lo siguiente: “Ama al prójimo como a tí mismo”. DIVERSAS NOTAS Para dar enseñanza y educaión, habrá dos clases amplias, higiénicas, una de niñas y otra de niños. Ingresaran en el Colegio a la mañana, comerán allí por cuenta de los fondos del Asilo y al atardecer serán recogidos por sus padres que durante el día se han entregado a los quehaceres. Para que los niños durante las horas de descanso puedan distraerse y al mismo tiempo instruirse en los jardines se han construído en relieve figuras geométricas, estilos de arquitectura, el abecedario y números romanos, latinos y chinos. También hemos visto fijado en la pared aquello de “El tiempo es oro”. Gabinetes de Historia Natural, versículos de la Bibia en multitud de lenguas, etc. etc. serán medios de instrucción que al alcance del niño estarán expuestos. Al realizar la visita hemos saludado a las señoras doña Rosa Pasín y doña Juana Sanjurjo que se han ofrecido gratuitamente a fin de ir preparando la ropa que para los asilados se vaya recibiendo. Esta prueba de caridad merece ser consignada. Acerca de 30.000 duros alcanzará aproximadamente lo que produzcan al año los donativos recibidos para el Asilo y Escuelas.
19
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
El establecimiento estará bajo la dirección de un celoso Patronato que forman ilustrados y prestigiosas personas. La apertura de este centro benéfico será objeto de otra información6.
A partir da testemuña desta reportaxe defínense moitas partes do complexo esquecidas (figs. 9 e 10). Aínda que se incide en que Juan García Naveira é o «arquitecto e ingeniero» da obra, en realidade o proxecto tivo que ser realizado por un profesional. Neste sentido, aínda que non se achou ningún proxecto, na acta do 2 de xaneiro de 1914 do padroado alúdese ao célebre arquitecto modernista Ricardo Boán y Callejas como o construtor. Tamén se sinala o nome da futura rúa que daría entrada ao complexo: a avenida de García Naveira. Se ben a día de hoxe recibe o nome de Jesús García Naveira, daquela xa se presupuña a vinculación municipal coa caridade dos irmáns. Fontela tamén especifica bastantes detalles sobre aspectos ornamentais. Así, recata das verbas do mesmísimo don Juan que o complexo se pechaba cunha «balaustrada arabesca». Esta pode pasar desapercibida, pero trátase dun elemento arquitectónico e decorativo que tamén
se empregou desde un principio no Parque do Pasatempo, concretamente enriba do muro en homenaxe á Arxentina. Non obstante, este non era o único elemento decorativo idéntico a outros do Pasatempo; por exemplo, segundo as lembranzas dos seus alumnos, tamén existía un Árbol Genealógico del Capital no patio idéntico ao do parque (Fuentes Abeledo, 2014: 138), ou mesmo se repiten molduras, capiteis e relevos decorativos. Así pois, isto pode indicar a existencia dun mesmo fornecedor de materiais construtivos tanto para o parque enciclopédico como para este complexo, así como, en xeral, para todas as obras promovidas polos García Naveira. As máximas morais esculpidas na arquitectura tamén eran un recurso constante nas obras dos García Naveira. Se na espadana da capela do asilo figuraba a frase Ama al prójimo como a tí mismo, nas escaleiras que conectaban as escolas co seu patio había outras como La sabiduría es riqueza y la ignorancia pobreza ou La instrucción engrandece al hombre y contribuye al bienestar social (Fuentes Abeledo, 2014: 138), así como a El tiempo es oro nunha das paredes do mesmo patio.
(Fig. 11) Anónimo (ca. 1915): Comedor do asilo con don Juan presente. Colección privada.
6
Gaceta de Galicia: Diario de Santiago, nº158, 13 de xullo de 1912, p.1.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
(Fig. 12) Anónimo (ca. 1915): Comedor do asilo con don Juan presente. Colección privada.
5. As inauguracións do asilo e das escola 5.1. 1912: a inauguración do Asilo García Hermanos Unha construción das dimensións deste tipo é factible que incumpra prazos de finalización de obras, que é o que ocorreu. Pola contra, os anciáns desamparados esperaban con degoxa a utilización das instalacións. Neste sentido, José Fontela tamén testemuña esta na primavera de 1912: Dentro de unos cuantos meses ya no pululará por las calles ese tropel de gente menuda, esos niños que por falta de padres que puedan atenderlos convenientemente, andan por el arroyo, harapientos, llenos de miseria cuando no de hambre, esas inteligencias que acaso cultivadas puedan un día ser dignos hijos del pueblo: ya no se verán tampoco ancianos sin hogar y sin pan:todos tendrán un refugio, un asilo donde ponerse a salvo de las tristezas, de las negruras de la vida, del hambre... Y los pudientes hijos
de Betanzos, todos los brigantinos llenos de vida y de salud que sepan agradecer el acto más grande que un hombre pueda realizar, no permanecerán ahora mudos, indiferentes, ante esta acción noble y magna. Sabían elevar sus corazones tributando un homenaje de respeto, al filántropo que se ha ido; de gratitud, al filánropo que se queda.7
Logo de que o padroado incidise na necesidade de non demorar as obras moito máis tempo, o 3 de novembro de 1912 dáse constancia de que os «varios pobres y achachosos ancianos» que necesitaban ser acollidos no asilo «antes de que el invierno que se avecina les haga víctimas de sus rigores» (figs. 11, 12 e 13). Así, acórdase a entrega do Asilo García Hermanos a Sor Cristeta de San José Asenjo y Carranza –Nai Superiora electa da comunidade Hermanitas de los Ancianos Desamparados– o día 10 de novembro ás 10:00 da mañá8. Como sempre ocorría, foi o notario betanceiro Emilio Pérez Alonso o que daba constancia do acontecemento oficial:
Gaceta de Galicia: Diario de Santiago, nº 119, 26 de maio de 1912, p.1. Arquivo Municipal de Betanzos. «Acta designándose el día para la entrega oficial del Asilo», 3 de novembro de 1912, Betanzos. Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección de Goberno, Serie Actas da «Junta Patronal» da «Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos», caixa 3203, libro de actas I (1908-1917), pp. 88 r. – 93 r. 7 8
21
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 13) Anónimo (ca. 1915): Dormitorio do asilo. Colección privada.
EN LA CIUDAD DE BETANZOS á diez de noviembre de mil novecientos doce. Ante si Don Emilio Pérez Alonso Notario de la misma correspondiente al Colegio de la Coruña comparecen en el edificio Asilo Garcia Hermanos. De una parte, el Patronato de la Fundacion benéfico “Asilo Garcia Hermanos y Escuelas Garcia Hermanos” formados por los señores: DON JUAN GARCIA NAVEIRA mayor de edad, casado, propietario; DON EZEQUIEL NÚÑEZ LÓPEZ, mayor de edad, casado, abogado; DON JOAQUÍN LÓPEZ FOLLA mayor de edad, casado, propietario; DON ANTONIO NÚÑEZ PIROTO mayor de edad, casado, del comercio; DON FELIPE GÓMEZ MUÑOZ, mayor de edad, Párroco de Santa María de esta Ciudad; DON VALERIO NÚÑEZ LÓPEZ, mayor de edad, casado, Abogado Todos con cédulas personales. Honran tambien este acto con su presencia como testigos, el Señor Alcalde Presidente del Ayuntamiento de esta población Don César Sanchez Diez y los Señores Conejales Don Eugenio Corrál Golpe, Don Laureano Perez Vales, Don Valentín Pita Pendelo y los demás que suscriben este acto incluso el secretario de la Corporación. Y DE OTRA, LA MADRE SOR CRISTETA DE SOR JOSE CARRANZA Y ASENJO, RELIGIOSA PROFESA de la Congregación de las Hermanitas de los Ancianos Desamparados, mayor de cincuenta años, Superiora electa de la Comunidad que habrá de regir el “Asilo Garcia Hermanos”. El mencionado Patronato concurre en pleno á este acto en funciones de tal; y la Madre Sor Cristeta de San José Carranza y Asenjo, como apoderada con poder bastante de la Muy Reverenda Madre Sor María de Jesús Jornet é Ibars, Superiora General del Instituto de Hermanitas de los Ancianos pobres desamparados; Congregación religiosa domiciliada en Valencia, según el que le ha conferido en esta última capital en veinte y cinco de Abril de mil ochocientos noventa y ocho ante
el notario de la misma Don Miguel Tasso y Chiva, cuya copia bastanteada y legalizada en la forma me exhibe. Todos los expresados Señores se encuentran á mi juicio con capacidad legal suficiente para formalizar este documento toda vez que me constan los cargos de que los referidos Señores del Patronato se hallan investigados; y la Madre Sor Cristeta de San José afirma que su poder está vigente y no le ha sido revocado no condicionado ó restringido. Y en tal concepto manifiesta el Patronato. PRIMERO= Que ese cumplimiento de los articulos primero, segundo y tercero de los Estatutos por que se fige la Fundación benéfica “Asilo Garcia Hermanos y Escuela Garcia Hermanos”, ha construido de nueva planta un edificio independiente con Capilla pública sobre solar que al efecto han cedido con autorización del Gobierno los diez Ayuntamientos del parte según reglamento demarcado. El edificio que, con sus patios interiores mide tres mil sesenta metros cuadrados esta compuesto de dos pies, uno bajo de escaso fondo á causa de los desniveles del terreno, y otro alto. Los patios y anejos unidos al edificio por su parte exterior miden tres mil seiscientos cinco metros cuadrados. Los límites de edificio “asilo Garcia Hermanos con sus dependencias y terrenos adyacentes son: al Norte otro edificio á él unido que lleva el nombre de “Escuelas Garcia Hermanos” con sus anejos; ambos edificios están separados al frente por un tabique escalonado de ladrillo y al fondo por un muro de piedra; al Sur, en toda la prolongación al fondo, sendero abierto en terreno propio del Asilo, huerta cerrada de Doña Carmen Carballo con cuya finca urbana y una bodega de Don Roman Vales lindan también al Oeste otros agregados de aquel y parte de una porción e tierra destinada á cultivo, siguiendo después al mismo rumbo Sur casa y finca rústica del Señor Vales; Al Este la calzada del Rollo, y otra vez al confin Oeste, orientación de la fachada trozo de carretera denominado Avenida de Jesús Garcia Naveira.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
SEGUNDO= Que conforme a lo dispuesto en el articulo cuarto e los mencionados Estatutos, ha dotado al edificio arriba descrito destinado a Asilo del material adecuado al objeto a que se dedica, y lo mismo la Capilla pública según la relación detallada que se ha formado, con expresión de los nombres de los donante, cuando han sido costeados por algún bien hechor. Faltan solamente algunos detalles como el pulpito y el confesionario de la Calle, una escalera de madera para servicio desde la cocina, y otros de menor importancia. TERCERO= Que en virtud de acuerdo tomado por el mismo Patronato en sesión de fecha tres de los corrientes y al terror de lo prescrito en subsodicho articulo cuarto, hace entrega con las condiciones expresadas en los referidos Estatutos a la Congregación de las Hermanitas de los Ancianos Desamparados sus anejos y dependencias, muebles, ropas y demás enseres. CUARTO= Que esta entrega es irrevocable, salve el caso ya previsto en el Articulo diez y ocho de los aludidos Estatutos, de no ser posible el fin benefico que en ellos se asigna al edificio y sus anejos por exigencia de la ley, de fuerza mayor ó por otra causa, casos en los cuales el Patronato se incautará del edificio y anejos arriba descritos en el estado en quien se encontraren y de los demás bienes del Asilo según expresa el citado Articulo. QUINTO= Que si bien, con arreglo á lo establecido en el articulo cuarto precetado cesa desde el momento de la entrega toda intersención del Patronato respecto á la marcha, funcionamiento y régimen interior y exterior del Asilo, se reserva conforme á las prescripciones del articulo diez y ocho los metros ó acciones necesarios para impedir (caso del todo imprevisto é inesperado) que el edificio y anejos que hoy entrega sean destinados a fines distintos de los que se propusieron los fundadores. SEXTO= Esta entrega se entiende hecha sin gravamen ni gasto alguno para la Congregación de las Hermanitas de los Ancianos Desamparados, siendo por lo tanto de cuenta del Patronato todos los motivados por medios anteriores á esta fecha incluso los detalles de que se hace mención en la base segunda; pero asimismo declara el Patronato que en lo sucesivo queda exento del pago de subencion alguna obligatoria conforme a lo que determina el yá citado articulo cuarto, al igual que de todo gasto e impusto.
A su vez la referida Madre Sor Cristeta de San Jose Carranza y Asenjo en la representación indicada, manifiesta. PRIMERO= Que acepta muy complacida la entrega de que se trata, con las condiciones arriba declaradas, haciéndose cargo del edificio, anejos, dependencias, muebles, ropas y enseres ya especificados. SEGUNDO= Que dicha Congregación se reserva siempre la propiedad de todas las adquisiciones que por la misma se hagan con bienes propios, y la de los legados que no fuesen consignados tasativa y exclusivamente para el “Asilo Garcia Hermanos”. Ambas partes convienen y aceptan las bases expresadas, acordando por unanimidad el levantamiento de la presente acta, obligándose a su cumplimiento con arreglo a derecho. Asi lo otorgan y forman con los testigos instrumentales presentes al principio citados, y las personas que hallándose presentes al acto desean suscribirlo. De todo lo contenido en este instrumento público escrito en dos pliegues de la calase undécima Serie C. números cuatro millones ochenta y dos mil dos cientos cincuenta y seis y siguiente correlativo, del conocimiento de los otorgantes, y de que en presencia de todos lo he leído por haber renunicado el derecho de leerlo por si, yo el Notario doy fé.- Juan M. Garcia = Sor Cristeta de San José = Ezequiel Nuñez Lopez = Joaquin Lopez = Felipe Gomez = Valerio Nuñez = A. Nuñez Piroto = Cesar Sanchez = Eugenio Corral = Laureano Perez = Valentin Pita = Agustin Nuñez = Fabian Costas = Tomas Lopez = José A. Veiga = Pedro Garcia = Joaquin Novo = Manuel Castro Ares = Signado Emilio Perez Alonso. Asi resulta de su original que con el número tres cientos veinte y ocho de orden obra en mi protocolo corriente de instrumentos públicos á que me remito. Y á instancia de don Juan Maria Garcia Naveira, Presidente del Patronato, para la Superiora de la Congregación de las Hermanitas de los Ancianos Desamparados, libro la presente en dos pliegos, el primero de clase décima serie A. número 2.762,389, que signo y formo en Betanzos á doce de Noviembre de mil novecientos doce. Sellado y rubricado.
Arquivo Municipal de Betanzos. «Copia de escritura de acta de entrega del edificio ‘Asilo Garcia Hermanos‘ y sus anejos otorgada por el Patronato de la Fundación del dicho nombre a favor de la congregación ’Hermanitas de los Ancianos Desamparados‘. Redactada por el notario Emilio Pérez Alonso, con residencia en Betanzos. Colegio Notarial del Territorio de La Coruña. N. 328», 10 de novembro de 1912, Betanzos. Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección de Patrimonio, Serie de escrituras notariais, planos e outros (1882- 1896), caixa 3209, fol. solto. 9
23
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 14) Anónimo (ca. 1915): Grande escalinata marmórea do Asilo. Colección privada.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
(Fig. 15) Anónimo (1912): Inauguración do Asilo, con Vales Villamarín en último termo. Obsérvense os detalles arquitectónicos e escultóricos. Colección privada.
Ademais de coñecerse a inauguración, con esta copia protocolaria tamén se pode definir de mellor maneira o asilo como contedor; isto é, algúns elementos da súa arquitectura e da súa decoración, salientando especialmente a grande escalinata realizada con mármore de Carrara (figs. 14 e 15). Polo tanto, unha construción tan significativa para Betanzos non podía pasar desapercibida de novo, por iso Juan García Naveira volve convidar á Corporación Municipal ao evento inaugural.
5.2. 1914: a inauguración das Escolas García Hermanos Por outra banda, as escolas conformaron a outra parte do complexo benéfico. Foron inauguradas o 2 de setembro de 1914 por Juan García Naveira por ser o fundador, distinguindo escolas para nenos e para nenas. O filántropo foi o encargado de inaugurar o curso escolar 1914-1915. Figuraban como mestres Cándido Rodríguez y Rodríguez, María de los Dolores
Arquivo Municipal de Betanzos. «Acta inaugural de las Escuelas García Hermanos», 2 de setembro de 1914, Betanzos. Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección de Goberno, Serie Actas da «Junta Patronal» da «Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos», caixa 3203, libro de actas I (1908-1917), p. 130 r. y v. 10
25
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 16) Anónimo (ca. 1920): Rapaces xantando no comedor das escolas. Colección privada.
Espada y Fernández, o sacerdote Antonio Permuy Lamas e as Hermanitas de los Ancianos Desamparados10. O edificio estaba realmente ben equipado, xa que mesmo nel podían xantar os rapaces e rapazas ao mediodía (fig. 16).
(Fig. 17) Sala das escolas no Museo das Mariñas.
Ademais, o mobiliario que albergaron foi sempre moi valioso por mor da súa calidade artesanal e didáctica, conservándose unha boa parte no Museo das Mariñas (fig. 17).
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
A relación do padroado cos modelos que impulsaba a Institución Libre de Enseñanza (ILE) albíscase nas referencias do modelo arquitectónico das escolas. Na edición número 618 do Boletín de la Institución Libre de Enseñanza figura o artigo «Notas sobre construción escolar», asinado polo pedagogo krausista Manuel Bartolomé Cossío, quen pasaba estadías de lecer na quinta de San Vitorio, en Vixoi (Bergondo). O devandito boletín sempre publicaba na súa cabeceira o artigo 15 dos estatutos da ILE, no que se recordaba: La Institución Libre de Enseñanza es completamente ajena a todo espírito e interés de comunión religiosa, escuela filosófica o partido político: proclamando tan solo el principio de la libertad e inviolabilidad de la ciencia y de la consiguiente independencia de su indagación y exposición respecto de cualquiera otra autoridad que la de la propia conciencia del Profesor, único responsable de sus doctrinas.
As notas construtivas que publica Cossío, daquela director do Museo Pedagógico Nacional, fundamentábanse en dous aspectos: o réxime pedagóxico e a hixiene. É por iso que comeza indicando a necesidade de contar cun campo escolar para «la salud del niño en la escuela, aire puro y juego corporal, para el recreo de las fuerzas», beneficiándose deste aspecto a formación en educación física, mais tamén en coñecementos menos habituais como botánica, agricultura, topografía ou a moral. Ademais, outro obxectivo tería que ser: La educación del sentimiento, mediante la noble contemplación del cielo, árboles, flores, pájaros, etc. y a ser posible, del paisaje: elementos que excitan las fuerzas de todos los órdenes en el niño y que reaniman y alegran su espírito y compensan el cansancio y agotamiento temporal de las que ha tenido que ejercitar en la clase. Solo descansa jugando; solo el juego al aire libre completo.
compartía o edificio naquel momento. Este campo debía contar cunha extensión de dez metros para cada alumno maior de seis anos e ter unha forma rectangular ou elíptica, cun chan seco coa pendente suficiente para que corran as augas. As aulas debían representar para o neno simplemente o seguinte: […] un sitio de reposo donde afirmar, ordenar y construir las ideas y datos recogidos (...) a donde hay que llevar la escuela, porque es donde se aprende: ante los objetos y ante los hechos capaces de despertar el interés y engendrar la educación activa.
Ademais, o propio recinto non debía compartir estancias con outras institucións e debía estar lonxe de calexas sen luz, masas urbanísticas, terreos pantanosos, cemiterios, prisións, hospitais ou bordeis e tabernas. As escolas debían erixirse nunha orientación que salvagardase inclemencias do tempo, recomendándose o eixo de norte a sur para a fachada principal. Isto non existe no caso betanceiro, xa que a orientación desta mira ao oeste, desde a que se podía ver o Pasatempo para facer o triplo xogo comunicativo co Monumento dos García Naveira e a Estatua da Caridade. Igualmente, Cossío recomenda que as aulas estean na planta baixa do edificio e, no caso de non cumprirse, que exista unha rampla de acceso ás mesmas; unha tipoloxía tamén repetida anos despois nas escolas Jesús García Naveira. Alén destas recomendacións, a ILE tamén fai mención á iluminación interior, á abundancia decorativa, á necesidade de ventilación natural, ao número de urinarios e até á colocación do gardarroupa ou aos produtos de limpeza que se debían empregar. Mais, certamente, existen moitos aspectos das escolas García Irmáns que non se relacionaban directamente coas pautas da ILE e que hai que comprendelos como unha arquitectura xurdida no contexto da proliferación de asilos promovidos por indianos11.
Para poder contar con este campo escolar, que tiña que ter unhas medidas que duplicaran no seu ancho á altura do edificio, preferíanse os centros escolares sitos ás aforas da (Fig. 18) Selo oficial da Administración-Hospoboación; localización que pital “Asilo García Hermanos”. Betanzos.
27
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 19) Aula doada por Domingo Sangrador ás escolas, cuxas iniciais se borraron na intervención de 2001. Xentileza de Suso Torres Regueiro.
6. A xestión económica do conxunto A fortuna que xeran os García Naveira na Arxentina destaca pola firma comercial que fundan en 1875 e coa casa importadora de Etchegaray Arriarán y Cía. S.A. de 1886. Estes modelos empresariais tratáronos no padroado, que se sostiña a partir de donativos12 (De la Fuente García, 1999: 412-419). Nos libros das actas do padroado aparecen incontables persoeiros que destinaban grandes cantidades de diñeiro (fig. 18). Deste xeito, só oito anos despois da fundación do padroado, en
decembro de 1916, a institución recibira xa 146 800 pesetas en donativos grazas a diferentes persoeiros americanos como Eduardo Martínez (cónsul da República Oriental do Uruguai en Vigo), Manuel do Pico Sás (por parte da Compañía Tranvías Eléctricos del Sud de Buenos Aires) ou Domingo Sangrador (fig. 19), entre moitos outros. Non en balde, a política económica de donativos non só consistía en diñeiro, senón tamén en obxectos para empregar tanto no asilo coma nas escolas: moedas e billetes
11 Sobre a arquitectura benéfica dos asilos en Galicia, véxase: FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, C.M. e SÁNCHEZ GARCÍA, J.A. (2006): «Espacios para el refugio. La asistencia a la vejez y los asilos en Galicia», SEMATA: Ciencias Sociais e Humanidades, n. 18. Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, pp. 167-203. 12 Para un coñecemento máis amplo da xestión económica do padroado, véxase: DE LA FUENTE GARCÍA, S. (1999). «Los Hermanos García Naveira y sus fundaciones», Anuario Brigantino, n. 22. Betanzos, Concello de Betanzos, pp. 395-434.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
(Fig. 20) Ferrer (1917): Chegada do cadáver de Don Jesús a Betanzos. Colección privada.
(Fig. 21) Anónimo (ca. 1915): 10. - Escuelas y Asilo Garcia Hermanos. Tarxeta postal. Fotogravado. 9 x 14 cm. Biblioteca de Galicia, POS 477.
29
Fontes documentais arredor dos García Naveira (III): A orixe das Escolas e o Asilo García Irmáns | Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(arxentinas, turcas, etc.), roupas, armarios e numerosos obxectos decorativos que mesmo foron inventariados. Pero tamén foron fundamentais as facendas de ultramar para o abastecemento económico do asilo e escolas. Así pois, tras finar Jesús García Naveira en 1912 (fig. 20), lega mediante o seu testamento dúas importantes propiedades: a finca coñecida como Campo Dorrego, unha basta extensión agrícola de 4.100 ha. no sur da provincia de Buenos Aires; e a casa o propio Jesús na capital arxentina, no tramo da rúa de Pinzón que dá á esquina de Necochea.
7. Conclusión O complexo promovido polos dous filántropos brigantinos é unha obra cumio no seu amplo repertorio benéfico. Se dúbida é un fito para
o desenvolvemento do seu padroado, e, por ende, para achegar a Caridade a Betanzos. Mais tamén se embeleceu a cidade coa súa construción, pois serviu como un edificio que iniciou a expansión urbanística betanceira, unha pretensión que xa se tiña en mente na Corporación Municipal desde o século XIX. En definitiva, malia só quedaren conservadas as escolas, e parcialmente, co presente artigo preténdese achegar a imaxe de como era este complexo tan importante para as clases baixas betanceiras (fig. 21). Deste modo, a documentación gráfica volve ser necesaria nas investigacións relativas co legado dos García Naveira, se ben o fondo Arquivo Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, sito no Arquivo Municipal de Betanzos, é transcendental para seguir coñecendo a historia que crearon don Juan e Don Jesús García Naveira.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 8-31, ISSN 2603-9583
BIBLIOGRAFÍA · COSTA RICO, Antón; PEÑA SAAVEDRA, Vicente (2011). «Herminio Barreiro Rodríguez, escolma fotobiográfica dos anos en Compostela (1976-2010)». Sarmiento. Revista Galego-Portugués de Historia da Educación, n.15. A Coruña, Universidade da Coruña e Universidade de Vigo, pp.121-138. · DE LA FUENTE GARCÍA, Santiago (1999). «Los Hermanos García Naveira y sus fundaciones». Anuario Brigantino, n. 22. Betanzos, Concello de Betanzos, pp. 395-434. · ERIAS MARTÍNEZ, Alfredo; VEIGA FERREIRA, Xosé María (2013). «A “Educación” no Arquivo Municipal de Betanzos e no Museo das Mariñas». Murguía: Revista Galega de Historia, n. 27-28. Santiago de Compostela, Asociación Galega de Historiadores, pp. 203-210. · FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Carlos M. e SÁNCHEZ GARCÍA, Jesús Ángel (2006): «Espacios para el refugio. La asistencia a la vejez y los asilos en Galicia». SEMATA: Ciencias Sociais e Humanidades, n. 18. Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, pp. 167-203. · FUENTES ABELEDO, Eduardo José (2014). «Reflexiones en torno a la acción educativa de los Hermanos García Naveira de Betanzos». Anuario Brigantino, n. 37. Betanzos, Concello de Betanzos, pp. 137-160. · NÚÑEZ-VARELA LENDOIRO, José Raimundo (2017). Insignias jurisdiccionales de la ciudad de Betanzos de los Caballeros: La Cárcel pública del concejo. Dispoñible na web do Cronista Municipal de Betanzos: http:// www.cronistadebetanzos.com/la-carcel-publica-del-concejo/ [Consultado o 1/08/2019]. · TORRES REGUEIRO, Xesús e GARCÍA GONZÁLEZ, Antón (2012). As fontes no concello de Betanzos. Betanzos, Asociación Cultural Eira Vella.
31
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 32-41, ISSN 2603-9583
O Parque do Pasatempo na revista Vida Gallega
Daniel Lucas Teijeiro Mosquera Historiador da Arte
Ilustracións: Diana Sobrado
Resumo A revista gráfica Vida Gallega fundada polo xornalista vigués Jaime Solá Mestre é unha excelente fonte documental para o estudo da sociedade galega nas primeiras décadas do século XX. Con especial repercusión, a construción do Parque do Pasatempo de Betanzos non podería ficar inadvertida nas fotografías da revista realizadas polo célebre fotógrafo Ksado, así como polo coruñés Ángel Blanco e o compostelán Guillermo. Por este motivo, no presente artigo amósanse as súas fotografías realizadas no parque promovido por Juan García Naveira, a través das cales se poden identificar esculturas descoñecidas até este momento e, en xeral, diversos aspectos que enriquecen a investigación sobre o parque enciclopédico brigantino. Palabras chave: Parque do Pasatempo, Vida Gallega, fotografía, Ksado, esculturas.
Abstract The graphic magazine Vida Gallega founded by the Vigo journalist Jaime Solá Mestre is an excellent documentary source for the study of Galician society in the first decades of the 20th century. With special repercussion, the construction of the Pasatiempo’s Park of Betanzos could not be left unnoticed in the photographs of the magazine taken by the famous photographer Ksado, as well as by Ángel Blanco and Guillermo. For this reason, this article shows his photographs taken in the park promoted by Juan García Naveira, through which unknown sculptures can be identified until now and, in general, various aspects that enrich the research on the encyclopedic park brigantine. Keywords: Pasatiempo’s Park, Vida Gallega, photography, Ksado, sculptures.
1. O Parque do Pasatempo en tres exemplares de Vida Gallega Rematada a construción do Parque do Pasatempo contra 1915, Betanzos gozaba doutro monumento digno de incluír no seu amplo repertorio patrimonial da vila. A admiración na sociedade foi fonda, transcendendo a outros puntos do país. Neste contexto, o recoñecido fotógrafo Ksado amosaría o parque enciclopédico na revista viguesa Vida Gallega até en tres ocasións –o 25 de xaneiro de 1918, o 10 de febreiro de 1919 e o 1 de marzo de 1922–, pero tamén se fixaron outros fotógrafos como Ángel Blanco –o 10 de agosto de 1926– ou Guillermo –o 30 de setembro de 1932–. Coa recompilación das fotografías realizadas para cada unha destas cinco tiradas, albíscase un Pasatempo moi diferente ao actual. Non
soamente se observan partes desaparecidas –xa coñecidas entre as lectoras e os lectores de Casa dos Espellos–, senón que tamén se atoparon dúas esculturas descoñecidas até este momento.
2. Vida Gallega: a revista gráfica do vigués Jaime Solá Mestre Previamente, cabe facer fincapé na importancia de Vida Gallega: Ilustración Regional, popularmente coñecida como Vida Gallega após as súas primeiras edicións. Fundada polo xornalista vigués Jaime Solá Mestre, esta tivo unha longa vida, pois existiu desde 1909 até 1938. Ao longo dos seus 697 números estivo repleta de éxito grazas ao prestixio do contido gráfico que ofrecía. E é que membros de xornais asentados como
33
O Parque do Pasatempo na revista Vida Gallega | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
La Voz de Galicia, El Diario de Pontevedra ou La Concordia de Vigo se marabillaban polos centos de fotografías que amosaba. Solá, nado en Vigo en 1874 no seo dunha familia viguesa que se enriquecera en Cuba, fixo de Vida Gallega unha das revistas de maior repercusión do xornalismo galego. El tiña a teima de achegar a realidade da sociedade galega a todas as clases da poboación autóctona. En realidade, todo isto víñalle da súa experiencia en Madrid, onde coñeceu o mundo xornalístico preparando tiradas cómicas para o diario El Globo. Non obstante, tamén salientou a súa participación no xornal Noticiero de Vigo, que chegaría a chamarse Vida Gallega a partir de 1904 para competir co Faro de Vigo. Para levar a cabo a vontade da creación da revista necesitaba recursos económicos e colaboradores. Por un lado, non tiña problemas económicos, malia ter que se imprimiren as primeiras edicións en Barcelona por mor de falta de medios técnicos. Por outro, sempre se rodeou de egrexios colaboradores de todos os perfís presentes na vida cultural galega, como o emblemático Castelao. Porén, os fotógrafos foron chave para o éxito da revista, podendo participar tanto os que se declaraban profesionais como os afeccionados; o importante, ao fin e ao cabo, era amosar imaxes cun sentido documental. De feito, con Vida Gallega despuntou un amplo abano de fotógrafos, dos que cabería mencionar o vigués José Gil, o pontevedrés Joaquín Pintos, o coruñés Avrillon, o ourensán José Pacheco ou o santiagués Ksado, protagonista do presente artigo. Vida Gallega tamén conseguiu unha enorme popularización fóra do territorio local, transcendendo a fronteira galega con destino á poboación emigrada. É así como se chegou a vender en cidades de ultramar como Montevideo, La Habana, Buenos Aires e New York, ou en peninsulares como Lisboa e Madrid. Polo tanto, o Pasatempo e Betanzos tamén traspasaron fronteiras.
3. Ksado fotografía o Pasatempo Das fotografías do Pasatempo para Vida Gallega encargáronse tres fotógrafos en distintos anos: Ksado, Ángel Blanco e Guillermo. De entre estes tres cabe facer fincapé no primeiro, xa que é un dos fitos da historia da fotografía de Galicia demostrando a súa admiración patrimonial por Betanzos e, concretamente, polo Pasatempo. Luis Casado Fernández (Ávila, 1887 - Santiago, 1972), coñecido polo alcume artístico Ksado, formouse cun fotógrafo relevante, Augusto Guedes Pacheco, con quen coñece en Vigo a outro fotógrafo referencial, Jaime Pacheco. Estas amizades servíronlles para pórse en contacto con Jaime Solá e colaborar en Vida Gallega desde a fundación até o fin da revista. Ademais de ser un fotógrafo profesional que tiña o seu estudio no número 23 da Rúa do Vilar en Santiago, o seu labor como reporteiro gráfico foi notorio. Alén de Vida Gallega, tamén traballou para prestixiosos xornais como El Pueblo Gallego, ABC, La Vanguardia ou La Noche, entre outros. O seu estilo baseábase no hieratismo, frecuente nos fotógrafos coetáneos, e na tradición pictorialista francesa. Traballador incansable, tirou máis de millón e medio de placas ao longo da súa vida (Sendón Trillo e Suárez Canal, 1992; Iglesias Castelao, 2018). O que principalmente lle gustaba fotografar eran eventos deportivos e exteriores con monumentos. Así pois, a súa obra cimeira foi Estampas de Galicia, un álbum publicado en 1936 con 405 fotografías nas que presenta as paisaxes e modos de vida da sociedade galega e que recompilou ao longo de moitos anos.
4. Os exemplares de Vida Gallega nos que aparece o Pasatempo 4.1. Exemplar do 25 de xaneiro de 1918 A primeira vez que aparece o Pasatempo en Vida Gallega é o 25 de xaneiro de 1918 (Fig 1). Son dúas fotografías: unha mostra o león colosal, cun personaxe embaixo sen identificar, e a outra o Estanque do Retiro, ao que no pé de foto chama «lago».
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 32-41, ISSN 2603-9583
(Fig. 1) Ksado (1918). Fotografías da terraza do León Colosal e do Estanque do Retiro. Vida Gallega. Vigo.
Estas fotografías de Ksado son moi importantes, porque mostran o esplendor que tiña o Pasatempo hai cen anos, diferindo drasticamente coa situación actual. Porén, se ben a fotografía do Estanque do Retiro contén moitas pezas desaparecidas –xa analizadas polo presente autor no anterior número de Casa dos Espellos–, cómpre salientar a do león colosal. Contra a marxe esquerda desta identifícanse dúas esculturas descoñecidas até o momento: a réplica da célebre estatua do Espiñario e a representación dunha aguia (figs. 2 e 3).
Por unha banda, a figura do neno sentado nas rochas é unha copia da célebre escultura do Espiñario, tamén coñecida como Neno da Espiña ou Fedele. A obra orixinal é un bronce helenístico realizado na Antiga Grecia nunha data indeterminada do século I a.C., que representa, segundo Brunilde Sismondo Ridgway –recoñecida arqueóloga italiana especialista en escultura grega antiga–, un neno sentado que se está a quitar a espiña da planta do seu pé esquerdo (Ridgway, 1979: 132-133), tal e como se copiou para o Pasatempo. Actualmente o
(Fig. 2) Ksado (1918). Detalle da fig. 1 sinalando o Espiñario e a aguia. Vida Gallega. Vigo.
(Fig. 3) Fía. do autor (2019). Localización na que terían que estar o Espiñario e a aguia se se conservasen.
35
O Parque do Pasatempo na revista Vida Gallega | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
Espiñario non se conserva, descoñecéndose cando desapareceu do parque. Así e todo, polo de agora non se poden corroborar afirmacións sobre a súa autoría e localización actual, por iso hai que establecer as seguintes hipóteses.
(Fig. 5) Fía. do autor (2019). Espiñario do xardín do Sanatorio Marítimo de Oza (A Coruña).
(Fig. 4) S.A. Fonderies d’Art du Val d’Osne (1900). Prancha 576. Album nº2 – Fontes d’art. París.
En canto á súa autoría, podería ser de grande utilidade considerar os recentes estudos comparativos entre as esculturas do Pasatempo e os modelos para producir en serie nas fábricas de fundición francesa do século XIX, publicados nos números 1 e 2 de Casa dos Espellos polo presente autor. Segundo esta teoría, é probable que o Espiñario do Pasatempo fose unha copia dun modelo pertencente á fundición francesa do Val d’Osne, xa que se ofrece á venda na prancha litográfica 576 do Album nº2 – Fontes d’art (fig. 4). Ademais, cómpre mencionar que a peza orixinal do Espiñario se depositara no Louvre en 1815 logo de conseguila Napoleón nas súas expedicións. Estando a obra orixinal en Francia, é probable que fora copiada por algún artista contratado por unha das devanditas fábricas co obxectivo de imitala para despois vender a copia. No entanto, na actualidade o Espiñario orixinal consérvase nos Museos Capitolinos de Roma. En canto á localización actual da copia do Pasatempo, nos antigos xardíns do Sanatorio Marítimo Nacional de Oza consérvase un exemplar practicamente idéntico (fig. 5). A primeira vez que se ten constancia do Espiñario de Oza é nunha
postal da década de 1920 conservada no Arquivo Municipal da Coruña (fig. 6), aínda que non se pode certificar que este sexa o mesmo que o do Pasatempo. Ademais, o de Oza aséntase sobre unha pequena plataforma enriba do pedestal, a cal o do Pasatempo semella non ter. Fose como for, o Espiñario foi unha escultura recorrente na ornamentación de exteriores ao longo da historia da arte, habendo incontables copias en moitos xardíns. De feito, no Pazo da Ribeira, en Carral, hai un coroando o centro do labirinto de buxos deseñado polo xardineiro francés Mathias Thieble (Sánchez García, 2008: 68-75).
(Fig. 6) Descoñecido (década de 1920). Sanatorio Marítimo Nacional de Óza. Un rincón del Parque. AMC, Colección de postais da Coruña, sign. 466. Heliotipia de Kallmeyer Gautier, Madrid. Branco e negro. 9 x 14 cm.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 32-41, ISSN 2603-9583
(Fig. 7) J. L. Vega (1947). Fotografía coa aguia. AHPLu, Colección Vega, sign. 1080-15. Branco e negro.
Fig. 9) S.A. Fonderies d’Art du Val d’Osne (1900). Album nº2 – Fontes d’art. París. Prancha n. 645.
Por outra banda, aínda que coa fotografía de Vida Gallega se identifica unha aguia, tamén existía outra seguramente idéntica noutra das rochas da mesma terraza. Neste sentido, na colección do fotógrafo lugués de José Luis Vega (fig. 7), pertencente ao Arquivo Histórico Provincial de Lugo e estudada por Rodríguez Arnao para o Anuario Brigantino de 2015, consérvase unha fotografía de 1947 que amosa a outra aguia. Malia non se conservar ningunha das aguias actualmente, a partir desta fotografía de Vega pódese albiscar a fisionomía desta peza zoomorfa desaparecida do Pasatempo. Con todo, na colección Delgado Guisasola do Arquivo Municipal de Lugo hai unha fotografía na que se ven estas dúas aguias, de maneira que así se pode comprender a localización na que estaban en orixe (fig. 8)
En canto a unha documentación que puidese atinxir á aguia, tampouco se conserva nada. Non en balde, seguindo coa hipótese das copias de modelos para producir nas fábricas de fundición francesas, aparece unha representación semellante na prancha litográfica 645 do antedito Album nº2 – Fontes d’art (fig. 9). Malia que a aguia do catálogo francés non é idéntica á do Pasatempo, hai semellanzas na súa morfoloxía, trocando unicamente a disposición da cabeza e a bóla como baseamento; de todas maneiras, a nitidez da fotografía de Vega é insuficiente para corroborar a vinculación francesa. Se se corresponder a aguia do Pasatempo coa do catálogo, trataríase dun modelo deseñado polo artista francés Charles Valton, coñecido por esculpir figuras de animais.
(Fig. 8) Descoñecido (1927). Finca “El Pasatiempo”. AMLu, colección Delgado Guisasola, sign. 2315.1. Positivo. Branco e negro. 7 x 11 cm.
(Fig. 10) Fía. do autor (2019). Microespazo para contemplar as esculturas desaparecidas do Espiñario e da aguia.
37
O Parque do Pasatempo na revista Vida Gallega | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 11) Ksado (1919). Fotografía do Muro das Viaxes. Vida Gallega. Vigo.
Con todo, coñecendo estas dúas esculturas compréndense outros recunchos do parque. Así pois, desde un dos microespazos da terraza do León Colosal unha balaustrada gaudiana serve como balcón para a contemplación de ambas as dúas figuras (fig. 10), como se fose un palco escénico. 4.2. Exemplar do 10 de febreiro de 1919 A seguinte fotografía de Ksado en Vida Gallega publícase o 10 de febreiro de 1919. Tan só é unha imaxe realizada desde un antigo miradoiro que había enriba da Gruta da Recoleta (fig. 11). Amosa de novo o León Colosal, pero tamén os relevos das viaxes de Juan García Naveira e o miradoiro de fundición ao fondo. En xeral albíscase un estado de conservación idóneo. 4.3. Exemplar do 1 de marzo de 1922 As catro fotografías de Ksado publicadas o 1 de marzo de 1922 son importantes porque no título que as coroa denomínase ao Pasatempo como «finca-museo» (fig. 12). A cuestión terminolóxica do Pasatempo é un debate aínda por resolver, xa que tradicionalmente tamén se coñecía como «horta de don Juan». Neste sentido, a denominación de «finca» pode vir dada por ser
unha propiedade privada destinada ao público onde había algunhas plantacións, namentres que a de «museo» pode deberse a comparar a beleza e as pezas do recinto con obras de arte. 4.4. Exemplar do 10 de agosto de 1926 Durante os anos vinte pasaban moitos persoeiros destacados pola Horta de don Juan. Testemuña disto é a instantánea do Estanque do Retiro feita polo reputado fotógrafo coruñés Ángel Blanco o 10 de agosto de 1926 (fig. 13). Nela aparecen aviadores militares xunto con parte da corporación municipal da Coruña, entre os que destaca Manuel Casás Fernández, daquela alcalde da cidade herculina e fundador do Instituto de Estudios Gallegos. 4.5. Exemplar do 30 de setembro de 1932 Sobre o pé de foto «Betanzos.– Visita de escolares santiagueses del Colegio Concepción Arenal al parque de los Sres. Garcia» consta outra fotografía dunha excursión académica ao parque enciclopédico (fig. 14), que eran frecuentes. A diferenza das outras fotografías, esta fíxoa o compostelán Guillermo, un fotógrafo afeccionado que colaborou nalgunhas ocasións con Vida Gallega (Ribao Fernández, 2007: 621 e 623).
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 32-41, ISSN 2603-9583
Con todo, as dúas últimas imaxes contribúen para coñecer a minuciosidade ornamental que posuía cada recuncho do Estanque dos Papas antes de ser destruído. É mostra, pois, da época de esplendor do Pasatempo, no que as esculturas de bronce se mesturaban coas de formigón nun ambiente húmido e artístico.
5. O prestixio do Pasatempo nos primeiros anos de vida Saír nas páxinas de Vida Gallega era sinónimo de prestixio. Esta revista gráfica é un fito para o coñecemento da vida cotiá da sociedade galega no primeiro terzo do século XX, unha época histórica convulsa e cambiante. A aparición do Pasatempo na revista de Solá indicaba a importante repercusión que tiña en toda Galicia desde que se acabou de construír até finar don Juan en 1933. A publicidade que anuncia o parque en Vida Gallega pode demostrar que podía entrar a el calquera público. As persoas que acudisen verían un parque completamente distinto ao que agora se contempla: en canto á paisaxe, o contorno que arrodeaba o parque era completamente distinto; en canto ao contido do recinto, habería moitas máis esculturas, como as identificadas para este artigo. Secasí, o espolio que sufriu o parque no devagar das décadas fixo que pezas como o Espiñario ou a aguia, así como todas esas vivencias de recoñecidos personaxes como Ksado, desapareceran da memoria colectiva. En definitiva, a ausencia de documentación escrita fai que a fotografía e outras fontes gráficas sexan totalmente relevantes para o estudo do parque enciclopédico.
(Fig. 12) Ksado (1922). Betanzos. La finca-museo del Pasatiempo. Vida Gallega. Vigo.
39
O Parque do Pasatempo na revista Vida Gallega | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera
(Fig. 13) Ángel Blanco (1926). Betanzos.– Los aviadores militares en el parque de los Sres. Garcia Naveira, acompañados del alcalde y varios concejales de la Coruña. Vida Gallega. Vigo.
(Fig. 14) Guillermo (1932). Betanzos.– Visita de escolares santiagueses del Colegio Concepción Arenal al parque de los Sres. Garcia. Vida Gallega, Vigo.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 32-41, ISSN 2603-9583
BIBLIOGRAFÍA · IGLESIAS CASTELAO, Carlos (2018). «Luis Casado en Ourense». Raigame: Revista de arte, cultura e tradicións populares, n. 42. Ourense, Centro de Cultura Popular Xaquín Lorenzo e Deputación Provincial de Ourense, pp. 39-50. · KSADO (1936). Estampas de Galicia. Vigo, Estudios Ksado. · RIBAO FERNÁNDEZ, Roberto (2007). A fotografía na revista Vida Gallega. Un silandeiro universo de sentido, Tese de Doutoramento dirixida por Margarita Ledo Andión. Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela. · RIDGWAY, Brunilde Sismondo (1970). The Severe Style in Greek Sculpture. Princeton, Princeton University Press. · RODRÍGUEZ ARNAO, Juan Antonio (2015). ««EL PASATIEMPO» visto por Vega en 1947». Anuario Brigantino, n. 38. Betanzos, Concello de Betanzos, pp. 455-472. · SÁNCHEZ GARCÍA, Jesús Ángel (2008). Xardíns das Mariñas. A Coruña, Fundación Juana de Vega e Asociación GAL Terra das Mariñas. · SENDÓN TRILLO, Manuel, SUÁREZ CANAL, Xosé Luis (1992). Álbum Ksado. Vigo, Centro de Estudos Fotográficos de Vigo. · SOLÁ MESTRE, Jaime (coord.) (1918/1/25). Vida Gallega, n. 100. Vigo, s.n. · SOLÁ MESTRE, Jaime (coord. ) (1919/2/10). Vida Gallega, n. 121. Vigo, s.n. · SOLÁ MESTRE, Jaime (coord.) (1922/3/1). Vida Gallega, n. 192. Vigo, s.n. · SOLÁ MESTRE, Jaime (coord.) (1926/8/10). Vida Gallega, n. 313. Vigo, s.n. · SOLÁ MESTRE, Jaime (coord.) (1932/9/30). Vida Gallega, n. 534. Vigo, s.n.
41
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 42-53, ISSN 2603-9583
El panorama de las exposiciones universales
Fanny Bourdon Fernández
Historiadora https://orcid.org/0000-0002-3693-3588 Ilustraciones: Adri Seara
Resumen Si existe un fenómeno que ha establecido vínculos interculturales desde el siglo XVIII, es sin lugar a dudas el de la exposición universal. Dicho acontecimiento internacional exhibía los logros alcanzados por una nación, especialmente los tecnológicos y arquitectónicos. En este trabajo, resulta fundamental analizar el panorama de las muestras más destacadas, para entender el origen y florecimiento de las mismas. Asimismo, estas demostraciones obtuvieron un fuerte impacto en el territorio español, tal y como se puede apreciar en espacios como el Parque del Pasatiempo, donde se reflejan los ecos de esas escenografías tan características de las exposiciones. Palabras clave: Exposición universal; arquitectura, nación, tecnología, origen.
Abstract If there is a phenomenon that has established intercultural links since the 18th century, it is without a doubt the universal exposition. This international event shows all the achievements of a nation, especially the technological and architectural ones. In this work, it is fundamental to analyze the images of the most outstanding samples, to understand the origin and the flowering of them. Likewise, these demonstrations had a strong impact on the Spanish territory, as can be seen in spaces such as Parque del Pasatiempo, where the echoes of these scenographies so characteristic of the exhibitions are reflected. Keywords: Universal exposition; architecture, nation, technology, origin.
1. Origen y florecimiento de las principales exposiciones universales Desde el siglo XVIII hasta la actualidad, se ha producido un fenómeno que cambiaría el trascurso de las artes, la ciencia y la tecnología. Este acontecimiento recibe el nombre de «Exposición Universal» y como se verá a lo largo del trabajo, ha sido un hecho tan significativo para la humanidad que merece ser estudiado sobre todo desde el punto de vista arquitectónico y artístico por toda la serie de aportaciones que ha generado en torno a estas disciplinas. Para una primera aproximación al término de «exposición universal», se propone a continuación una definición del mismo:
1
Una exposición es un evento que, cualquiera que sea su tema, tiene como objetivo fundamental la educación del público, exhibiendo los medios de los que dispone el hombre para satisfacer las necesidades de la sociedad avanzada y demostrando los progresos realizados en uno o varios sectores de la actividad humana o mostrando las perspectivas de futuro (Bie-Paris) (10/02/2019).1
Por lo tanto, son consideradas como exposiciones universales todas aquellas manifestaciones culturales que tengan como objetivo mostrar el progreso de un pueblo, civilización o potencia2. A esto debemos sumarle el hecho de que en una exposición se aspira a obtener un puesto reconocido en
Definición dada por el Bureau International des Expositions : La Convention de Paris 1928 (Artículo 1).
En realidad, estas exposiciones muestran al mundo el desarrollo y potencial de un determinado país, es decir, el que suele gestionar la exposición demuestra su capacidad organizativa o selectiva de lo que exhiben los países participantes. Véase Almeida Marado, 2012: 30. 2
43
El panorama de las exposiciones universales| Fanny Bourdon Fernández
el panorama de las naciones, y esto explica el motivo por el cual existen las exposiciones universales (Martín Martín, 1983: 56). Además, la razón de ser de una exposición se halla en el deseo de fortalecer el optimismo de la sociedad. También cabe recordar que una exposición se organiza como un museo temporal donde se agrupan los productos, no en busca de unos supuestos compradores, sino para exhibir el perfeccionamiento que se ha alcanzado a través de unos medios (Maurice, 1936: 43). Ahora bien, se debe indicar que el origen de las exposiciones universales se encuentra en las ferias y mercados, sin embargo, en las ferias se exponen principalmente productos a vender, mientras que en las exposiciones se exhiben además los medios con los cuales se fabrican esos productos, es decir, a partir de la ciencia, el arte y la técnica. Dado que el tema de las exposiciones universales ha sido estudiado por diversos investigadores, conviene acudir al enfoque que aporta el historiador Pascal Ory, quien describe una serie de peculiaridades que definen las exposiciones (Busschaert, 2016: 8). En primer lugar, declara que la función primaria de una exposición universal es, ante todo, la exhibición tecnológica, configurándose la exposición como una presentación en público de todas aquellas innovaciones técnicas. Esta función viene dada por el marco histórico de las exposiciones, es decir, unas técnicas propias de la era de la revolución industrial. Como se mencionaba anteriormente, la exposición se vincula en cierto modo a las ferias, y es que existe también la idea de convertir estos eventos en un espacio de publicidad de los emprendedores. En segundo lugar, otra característica fundamental de las exposiciones universales es evidentemente el aspecto arquitectónico de los pabellones, lo que cada país selecciona
y construye como lugar donde exhibir los productos que presenta en el evento. Como se verá en los siguientes apartados, la muestra se convierte en un espacio donde convergen las diferentes manifestaciones de la vanguardia arquitectónica o de los estilos dominantes de la época. Además, las exposiciones, vinculadas a los espacios urbanos supondrán una importante remodelación urbanística y una aceleración del crecimiento de la metrópolis3. De esta manera, las exposiciones han sido desde su creación hasta la actualidad una oportunidad exclusiva para que los arquitectos e ingenieros diseñasen y concibiesen múltiples tipologías estructurales respondiendo a la modernidad del momento y marcando influencias para los venideros diseños arquitectónicos (López Cesar, 2017: 27-28). Entendiendo que las exposiciones se fueron nutriendo unas de otras hasta convertirse en un fenómeno de masas, es conveniente trazar a continuación la evolución que han ido experimentando, resaltando los aspectos más señalados dentro de la historia de las exposiciones universales. A pesar de que en 1851 tiene lugar la primera exposición universal en Londres, denominada como la «Gran Exposición de los trabajos de la Industria de todas las naciones», anteriormente se desarrollaron una serie de ferias en Francia cuyos principios marcaron el camino que seguirían posteriormente los cientos de exposiciones internacionales que tuvieron lugar en todo el mundo. En efecto, dichos eventos recibían el nombre de gran feria nacional y la primera edición se realizó en 1798, y recibió el nombre de «Exposición pública de productos de la industria francesa». Este acontecimiento alcanzaba esencialmente una función comercial unida al concepto de la grandeza nacional. En rasgos generales se basaba en la celebración de una
3 Un ejemplo de esta situación es la capital de Francia, que, a pesar de que el proyecto del transporte metropolitano de París ya estaba trazado en la década de los 80, no fue hasta 1900, año en el que tiene lugar la Exposición Universal de París, cuando la primera línea de metro entró en funcionamiento, en concreto la línea Estación de Vincennes - Estación Maillot. Véase RUIZ VARONA; LEÓN CASERO, 2012: 115.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 42-53, ISSN 2603-9583
DELAMOTTE, P.H. (1854): The Crystal Palace, general view from the Water Temple. Smithsonian Libraries.
exposición pública de productos de la industria y se llevaba a cabo en el recinto del Champs de Mars en París. Dicha exposición se gestó en un contexto de tradición y revolución cuya pretensión era la de resaltar la importancia de la tecnología, ya que esta podía mejorar la calidad de vida y, en consecuencia, fomentar el progreso de la civilización occidental4. Como se puede intuir, el éxito que obtuvo esta exposición fue tal que se celebraron once ferias nacionales en los años posteriores manteniendo la misma esencia, aunque sí hubo alguna variación en lo referente a la duración, participantes y recintos empleados.
4
A medida que avanzaba el tiempo, las circunstancias eran cada vez más oportunas para expandir la cobertura de estas primeras ferias francesas a otros países y convertirlas en auténticos intercambios internacionales. El primer intento se atribuye al Ministerio de Comercio francés cuando en 1849 considera que la feria debe celebrarse a una escala internacional, pero por temor a generar una competencia industrial, el plan no se efectúa de modo que será Inglaterra la que aproveche la ocasión para inaugurar la primera exposición que tendrá su sede en el célebre Crystal Palace (Alix Trueba, 1987: 10).
Se inaugura el día del 6º aniversario de la revolución francesa. Véase García Ramos; Reimers Cerdá, 1987: 88-92.
45
El panorama de las exposiciones universales| Fanny Bourdon Fernández
2. La Gran Exposición de Londres de 1851 Antes de examinar la gran exposición de Londres de 1851, conviene recordar la importancia de este momento histórico que trajo consigo toda una serie de aportaciones transformadoras para la sociedad. Ante todo, se debe destacar el gran cambio que generó la revolución industrial en las ciudades, ya que experimentaron una considerable expansión debido al crecimiento demográfico y al progresivo desarrollo de las fábricas, además de la aparición del ferrocarril y la innovación que trajo consigo. De esta manera, en seguida se apreciará en ciudades como Mánchester y Londres la remodelación urbanística provocando un fuerte contraste entre las zonas céntricas y las periféricas (donde se hallaban los almacenes y las industrias). Las ciudades fueron las primeras en recibir el impacto de la industrialización, así como la implantación de medidas higienistas en la trama urbana. Sin duda alguna, el siglo XIX es una época de importantes cambios, tanto a nivel productivo como económico, y, sobre todo, arquitectónico. Debido a la eclosión de los grandes avances científicos y tecnológicos, la arquitectura será uno de los mejores ejemplos en mostrar las innovaciones que originó la revolución industrial. La aplicación del hierro y del vidrio a gran escala o los diseños estructurales que los nuevos materiales permitían realizar son muestras de las novedades que comenzó a presentar el mundo arquitectónico. En Inglaterra, el hierro se convirtió en el material más provechoso, debido a su uso en las locomotoras del ferrocarril, las máquinas industriales o los barcos. En cuanto al vidrio, este material también experimentó un notable avance gracias a Henry Bessemer5, quien promocionó la fabricación del vidrio por el método de extrusión y no mediante soplado como anteriormente se realizaba. La combinación de estos dos elementos dará lugar a la ligereza
de los materiales, a la desmaterialización de muros y cubiertas, es decir, a una revolución arquitectónica considerable, ya que suponían una alternativa a los materiales clásicos como la piedra o el ladrillo (López Cesar, 2017: 27-28). Por lo tanto, no es de extrañar que se desarrollase una exposición de tal envergadura en Londres en 1851 después de la llegada de tantos avances sociales, tecnológicos y culturales. La «Gran Exposición de los trabajos de la Industria de todas las naciones» era el nombre que se le dio a la muestra, la cual recibió aproximadamente seis millones de visitantes y supuso una auténtica exhibición panorámica del mundo, de arte contemporáneo y de productos industriales, al alcance de todos. Otro elemento novedoso fue el abaratamiento de la entrada, de forma que la cultura ya no estaba reservada exclusivamente a las clases altas. No se debe pasar por alto este último aspecto, pues si por algo destacó esta exposición es sobre todo por la supresión de requisitos para el acceso de los asistentes. Desde el punto de vista cultural, ofreció contenido tan atractivo para la sociedad que provocó importantes movimientos de población impaciente por contemplar la muestra, entre los que se incorporarían por primera vez las clases trabajadoras inglesas y el turismo continental. En otras palabras, el espectáculo del mundo se ofrecía a todos los públicos. A esto hay que sumarle el crecimiento que conocen en este momento los medios de transporte, los cuales acortaron distancias. El evento se configuró como un acontecimiento internacional, en donde se comenzó a percibir un cambio de mentalidad, pues el viaje ahora también se asociaba al entretenimiento y disfrute. De hecho, se puede considerar esta época como el germen de lo que sería posteriormente el turismo moderno, puesto que el viaje se estaba convirtiendo en un hábito
5 Henry Bessemer fue un importante ingeniero que destacó por ser pionero en el sector de la siderurgia moderna. Él contribuyó a la mayor creación de buques de acero, puentes, ferrocarriles… es decir, aquellas máquinas o estructuras que caracterizaron el siglo XIX.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 42-53, ISSN 2603-9583
social (Álvaro Zamora, 2007: 22). En cuanto a la exposición, esta tuvo una única sede: el Crystal Palace, un edificio construido por Joseph Patxon y Charles Fox, ubicado en el Hyde Park y estuvo abierto desde la primavera al otoño de 1851. Esta obra arquitectónica se concibió como una estructura desmontable, efímera, cuya finalidad era albergar el contenido industrial de todas aquellas naciones que participaban en el certamen. El edificio entero de cristal y 3000 columnas de hierro fundido fue terminado en el tiempo récord de tres meses (García Ramos, 1978: 89). Mientras se efectuaba la construcción arquitectónica, la sociedad temía que el edificio no soportase el peso y que se viniese abajo, es decir, en general hubo una desconfianza hacia dicha obra, pero los materiales demostraron la eficacia de sus propiedades resistiendo el traslado del palacio y sobreviviendo hasta 1936, año en el que el sufre un gran incendio. Hay que destacar que el Crystal Palace era el edificio de mayores dimensiones del mundo (superando en cuatro veces la superficie de San Pedro de Roma) y se considera una de las obras maestras de la arquitectura moderna (Jevons, 2006: 1). El espacio expositivo habilitado en el Crystal Palace se dividía en dos partes, una de ellas reservada a la metrópoli y sus colonias y, la otra, a los países invitados. La zona oeste se correspondía con los productos británicos y la zona este con la producción foránea. Este edificio a modo de enorme invernadero guardaba los productos de casi 14.000 expositores, bajo las siguientes categorías: «Productos brutos», «Maquinaria», «Productos manufacturados textiles», «Obras en metal, cristal y cerámica», «Obras diversas» y «Bellas Artes». Curiosamente, será este el tipo de clasificación que se seguirá en las posteriores exposiciones universales (Lasheras Peña, 2009: 98-99).
Cabe destacar que, según el historiador Sigfried Giedion, el Crystal Palace poseía una concepción artística que iba por delante de las posibilidades técnicas de la época y todo el edificio reflejaba la cuidadosa mano de su constructor, el jardinero paisajista Patxon. Según él, la curiosa combinación de grandiosidad y delicadeza que poseía el edificio nunca se volvería a alcanzar. Además, el edificio suponía una auténtica experiencia visual por su entorno, donde se reunían arte, moda, negocio y placer (Giedion, 2009: 269-270). Para la sociedad de la época, la exposición de Londres también supuso un punto de inflexión en la historia, pues el viajero inglés Thomas Hardy recordaba la emoción de aquella novedad rememorándola a finales del siglo en la obra The Fiddler on the Reels, publicada en 18986: Hablando de las ferias mundiales, exhibiciones (…), decía el viejo señor, Yo no iría ni a la esquina para ver una docena de ellas actualmente. La única exposición que alguna vez me impresionó, o que alguna vez lo hará, fue la primera de las series, la madre de todas ellas y ahora una cosa de los viejos tiempos- la Gran Exposición de 1851 en Hyde Park, Londres-. Nadie de la generación más joven puede comprender el sentido de la novedad que produjo en nosotros, quienes estábamos entonces en nuestra flor de la vida… fue una exposición para quitarse el sombrero (Leapman, 2001: 191-220).
La Gran Exposición había supuesto un enorme éxito sin precedentes y su impacto cambió el punto de vista para siempre del espectáculo moderno. Además, estableció las pautas que seguirían las siguientes exposiciones, pues el acontecimiento inglés marcó el impulso definitivo necesario para que esta tendencia despegara. Las posteriores exposiciones fueron transformándose en auténticos salones sociales de ocio, donde a partir de entonces imperó el ver y el ser visto (Méndez Rodríguez, 2007: 39).
6 Thomas Hardy fue un escritor y poeta inglés del siglo XIX. Véase POETRY Foudation. «Hardy, Thomas». En: https://www. poetryfoundation.org/poets/thomas-hardy (18/11/2019).
47
El panorama de las exposiciones universales| Fanny Bourdon Fernández
Read & Co. Engravers & Printers (1851) Vista de Knightsbridge Road del Crystal Palace en Hyde Park para la Exposición Universal de 1851.
En definitiva, a la exposición de Londres le seguirán innumerables muestras internacionales, que terminaron recibiendo el apelativo de «fiestas de la paz y del trabajo», al menos las decimonónicas, pues, en realidad, no eran más que espejismos de civilización utópica, los cuales enmascaraban conflictos sociales del momento y fuertes tensiones diplomáticas entre las diferentes naciones.
3. La Exposición Universal de París de 1889
consonancia con estas circunstancias, no es de extrañar que en las exposiciones existiese una sólida presencia de las colonias y del exotismo, como método de evasión para las potencias occidentales. Es en este contexto que se debe enmarcar la exposición universal de París de 1889, uno de los acontecimientos más significativos que se desarrollan en el siglo XIX, por las novedades arquitectónicas que presenta, como la torre Eiffel, que se convirtió en el símbolo del progreso dentro de una sociedad que estaba viviendo los cambios de la industrialización (Vieira De Miguel, 2011: 538-539).
A partir de 1851 las exposiciones universales consolidaron los valores del positivismo de manera que así se efectuaba una justificación de la notable expansión imperialista que tenía lugar en los múltiples lugares del planeta. En
En el análisis de esta exposición se ha hecho hincapié en plasmar las fuentes de la época para conocer la percepción de la exposición por parte de la sociedad, que se presentan o bien a través de fragmentos de artículos, o
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 42-53, ISSN 2603-9583
Agence de presse Mondial Photo-Presse. Agence photographique (1887). Construcción de las bases de la Torre Eiffel en 1887. 13x18cm. Bibliothèque nationale de France, département Estampes et photographie, EI-13 (2986).
49
El panorama de las exposiciones universales| Fanny Bourdon Fernández
bien a través de opiniones directas de ciertas personalidades. En el caso que se incluye a continuación se trata de un documento de la época, en el cual se puede apreciar cuáles eran las intenciones de la potencia francesa con la oferta que presentaba en ese año: Es un bonito espectáculo el que Francia va a ofrecerle al mundo. Mientras Europa está bajo las armas de fuego, Francia elige este momento para decirle a los pueblos: no, la última palabra de la ciencia no es una palabra de destrucción; no, la guerra no es la meta más elevada de las sociedades humanas, y no es para cubrir el mundo de cañones y fortalezas que el hombre, iluminado por las luces de la ciencia, debe consumir su actividad (Clerget; Ernest, 1889: 2).
Con esta declaración se estaba reclamando una mayor presencia de la inteligencia humana y una demostración de lo que el individuo podía crear. Esta muestra era la cuarta exposición universal y estaba dividida en cuatro partes principales: el Champ de Mars para las secciones de Bellas Artes, las Artes Liberales, los productos diversos y las máquinas; el Trocadero para la exposición de horticultura; el Quai d´Orsay para la sección agrícola; la explanada de los Inválidos para la exposición del ministerio y las exposiciones de colonias francesas y países del protectorado. Como se mencionó, el vestigio más notable de esta exposición es evidentemente la torre Eiffel. Los grandes palacios fueron demolidos con la finalidad de dejar sitio a los edificios de la exposición universal de 1900. La torre Eiffel, un proyecto de los ingenieros Émile Nouguier y Maurice Koechlin fue realizado por Gustave Eiffel en el parque del Sena. Era el único lugar del Champ de Mars que no era un terreno militar y era muy probable por lo tanto que la torre no fuera demolida después de la clausura de la exposición (Krakorova, 2017: 38-42). Cuando se terminó el evento, Eiffel declaró: J’ai voulu élever à la gloire de la science moderne, et pour le plus grand honneur de l’industrie française, un arc de triomphe qui fut
aussi saissant que ceux que les générations qui nous ont précédées ont élevés aux conquérants (Monod, 1890: 12).7
Asimismo, un texto de José Martí define perfectamente la atmósfera que se podía respirar en la exposición de París por la noche, con el esplendor de las luces iluminando el rico panorama de los pabellones: Pero ya es de noche, y hora de irse a pensar […] y el cielo, de repente, como en una llamarada, se enciende de rojo: ya es como la sangre: ya es como cuando el sol se pone: ya es del color del mar a la hora del amanecer: ya es de un azul como si se entrara por el pensamiento el cielo: ahora blanco, como plata: ahora violeta, como un ramo de lilas: ahora, con el amarillo de la luz, resplandecen las cúpulas de los palacios, como coronas de oro: allá abajo, en lo de adentro de las fuentes, están poniendo cristales de color entre la luz y el agua, que cae en raudales del color del cristal, y echa al cielo encendido sus florones de chispas. La torre, en la claridad, luce en el cielo negro como un encaje rojo, mientras pasan debajo de sus arcos los pueblos del mundo (Martí, 2019:12).
Se debe destacar por encima de todo el espectáculo que ofrecía la ciudad por la noche, como comenta Martí, convirtiendo la exposición en un auténtico disfrute tanto diurno como nocturno. Tal y como queda reflejado en los comentarios de los visitantes de las exposiciones universales, el impacto que estas ejercían en el público era conmovedor. Las exhibiciones al aire libre no solo servían para generar una impresión monumental a corto plazo en sus sentidos, sino que numerosos arquitectos, ingenieros, amantes del arte en general, retuvieron en sus retinas las sorprendentes estructuras de los pabellones para posteriormente, construir y reinterpretar en su país de origen lo que habían observado en París.
7 Traducción al español: he querido elevar a la gloria la ciencia moderna y para el más grande de los honores de la industria francesa un arco de triunfo que fue tan sobrecogedor como el de las generaciones que nos precedieron elevaron a los conquistadores.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 42-53, ISSN 2603-9583
Así es como sucedió con la Casa de los Espejos emplazada en el Parque del Pasatiempo en Betanzos, obra impulsada por los hermanos García Naveira en 1893, fruto de sus viajes. Se trataba de un jardín con innumerables creaciones artísticas y un amplio sentido didáctico, que, en palabras de uno de los hermanos, Juan, fue concebida «para el disfrute y deleite de los sentidos, para ocio y solaz, para pasatiempo» (Cabano Vázquez, 1991: 106.). La Casa de los Espejos surgió gracias a la expedición que llevaron a cabo los hermanos Naveira por Europa, acompañados de su amigo Rogelio Borondo. Emprendieron rumbo a París en octubre de 1889, con el fin de explorar la ciudad de las luces y afortunadamente, coincidieron con la celebración de la exposición universal de 1889. Permanecieron en la capital de Francia diecisiete días, en los cuales exploraron la
explanada donde se presentaba el evento. Allí tuvieron ocasión de recorrer un laberinto expuesto para la muestra que, según Borondo: […] visitamos entre otras novedades y espectáculos un laberinto de espejos que nos proporcionó algunas horas de verdadera risa, por la combinación en que las lunas están colocadas formando calles, entre las que se pierde el visitante golpeándose continuamente en los espejos y presentándonos formas disformes y grotescas. (Borondo, 1900: 25)
Esto quiere decir que la Casa de los Espejos era una manera de emular lo que habían admirado en la exposición universal, y que les sirvió como fuente de inspiración para la génesis de un edificio que, ubicado en la entrada del jardín servía «para contemplarse, reconocerse y analizar lo que el espejo nos muestra».
NÚÑEZ-VARELA, José Raimundo (1985). Pasatiempo. Estado de la Casa de los Espejos antes de su derribo. Disponible en: http://www.cronistadebetanzos.com/el-pasatiempo-de-betanzos-imagenes-de-un-desatino-ii/
51
El panorama de las exposiciones universales| Fanny Bourdon Fernández
No hay que olvidar que las construcciones del Pasatiempo poseen una clara reminiscencia de la arquitectura pintoresca de los pabellones que tanto caracterizaron a las exposiciones universales, donde el exotismo causaba un enorme efecto en los espectadores (Cabano Vázquez, 1991: 110-111.). Por lo tanto, los artículos revelan la admiración y el optimismo que despertó la
exposición de París de 1889, imagen del progreso científico e industrial del momento, además de constituir un espacio donde se comenzó a apreciar la aparición del Art Nouveau (Giné-Janer, 2008: 5). En definitiva, cabe indicar que las exposiciones, a pesar de ser efímeras, marcaron una fuerte impronta en la sociedad y en la arquitectura del país.
BIBLIOGRAFÍA · ALIX TRUEBA, Josefina (1987). Pabellón español: exposición Internacional de París 1937. (Madrid 25 junio-15 septiembre, Centro de Arte Reina Sofía). Madrid, Ministerio de Cultura. · ALMEIDA MARADO, C. (2012). Seminario Internacional sobre Eventos Mundiales y Cambio Urbano. Sevilla: Universidad de Sevilla. · ÁLVARO ZAMORA, M. (2007). Las exposiciones internacionales: arte y progreso. Zaragoza, Departamento de Historia del Arte de la Universidad de Zaragoza. · BORONDO, R. (1900). Memorias de un viaje improvisado. Betanzos, Imp. Sucs. de Castañeira. · BUSSCHAERT, Adeline (2016). La France en représentation à l´exposition universelle de Milan 2015. Approche sémiotique du dispositif du Pavillon français. París, Universidad Panthéon-Assas. · CABANO VÁZQUEZ, I., PATO IGLESIAS, M.L., SOUSA JIMÉNEZ, X. (1991). El Pasatiempo: O capricho dun indiano. Sada, Ediciós do Castro. · CLERGET, F., ERNEST, C. (1889). Les merveilles de l’exposition de 1889 : histoire, construction, inauguration, description détaillée des palais, des annexes et des parcs, les chefs-d’œuvre de l’art de tous les pays, les machines, les arts industriels, les produits manufacturés, les expositions spéciales, la tour Eiffel. París, À la Librairie illustrée. · GARCÍA RAMOS, José Luis., REIMERS CERDÁ, Guillermo (1987). «Las exposiciones universales». Urbanismo: revista oficial del Colegio de Arquitectos de Madrid, nº 1. Madrid. · GIEDION, Sigfried (2009). Espacio, tiempo y arquitectura. Barcelona, Reverté.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 42-53, ISSN 2603-9583
· JEVONS, W (2006). El estado y los trabajadores. Madrid, Marcial Pons. · KRAKOROVA, Barbora (2017). Les Expositions Universelles à Paris jusqu’en 1900. Pilsen, Universidad de Bohemia Occidental de Pilsen, 2017. · LASHERAS PEÑA, Ana Belén (2009). España en París. La imagen nacional en las exposiciones universales, 1855-1900. Santander, Universidad de Cantabria. · LEAPMAN, Michael (2001). The World for a shilling: How the Great Exhibition of 1851 Shaped a Nation. Londres. · LÓPEZ CESAR, Isaac (2017). Exposiciones universales: una historia de las estructuras. París, Architech Publications. · MARTÍN MARTÍN, Fernando (1983). El Pabellón español en la Exposición Universal de París en 1937. Sevilla, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Sevilla. · MAURICE, Isaac (1936). Les expositions internationales. París, Librairie Larousse. · MÉNDEZ RODRÍGUEZ, Luis R. «La Gran Exposición de Londres de 1851. Un nuevo público para el mundo». En: ÁLVARO ZAMORA, M. (2007). Las exposiciones internacionales: arte y progreso. Zaragoza, Departamento de Historia del Arte de la Universidad de Zaragoza. · MONOD, Émile (1890). L´exposition universelle de 1889 : grand ouvrage illustré historique, encyclopédique, descriptif. París, Librairie de la Société des Gens de Lettres. · RUIZ VARONA, Ana., LEÓN CASERO, Jorge (2012). «París-1900. Planteamiento estratégico de la ciudad al servicio de la estética y el capital». En: Seminario Internacional sobre Eventos Mundiales y Cambio Urbano. Sevilla, Universidad de Sevilla. · VIEIRA DE MIGUEL, Manuel (2011). «El imaginario visual español en la Exposición Universal de París de 1889: España de moda». Anales de Historia del Arte, v. extraordinario. Madrid, Universidad Complutense de Madrid.
WEBGRAFÍA · BIE-PARIS. « BIE - Bureau International des Expositions ». En:<https://www.bieparis.org/site/images/ stories/files/BIE_Convention_fr.pdf> (10/02/2019). · GINÉ-JANER, Marta (2008). «La exposición universal de París (1889). Su recepción en La Vanguardia». En: <https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4027215.pdf> (05/03/2019). · MARTÍ, José. «La exposición de París». En: <http://www.biblioteca.org.ar/libros/110130.pdf> (05/03/2019). · POETRY Foudation. «Hardy, Thomas». En: https://www.poetryfoundation.org/poets/thomas-hardy (18/11/2019).
53
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 54-63, ISSN 2603-9583
Aproximación ó folclore a través do Proxecto “Escoitar, Aprender e Compartir”
Fátima López Freire Mestra
Sara Fraga Pérez Historiadora
Ilustracións: Yosune Duo
Resumo O folclore é unha forma de coñecemento que implicaba escoitar ós teus maiores, aprender as súas ensinanzas e compartilas, xeralmente, ás novas xeracións; pero, como debemos achegar o folclore ás novas xeracións cando esta cadea de aprendizaxe está rota? Esta é a ambiciosa pregunta que se intentou responder no proxecto “Escoitar, Aprender e Compartir” do Grupo Pesquedellas. Nestas páxinas pretenderase facer unha reflexión teórica e documentada dun proceso no que a maior parte do traballo foron entrevistas, pero que requirían un coñecemento previo tanto da cultura tradicional coma da comunidade á que se pretendía achegalo: a xuventude. Palabras chave: Folclore, entrevistas, patrimonio, transmisión.
Abstract Folklore is a form of knowledge that involves listening to your elders, learning their teachings, and generally sharing them with new generations; but how should we bring folklore to new generations when this chain of learning is broken? This is the ambitious question that has been tried to answer in the “Listen, Learn and Share” project of the Pesquedellas Group. In these pages we will try to make a theoretical and documented reflection of a process in which most of the work was interviews, but which required a prior knowledge of both the traditional culture and the community to which it was intended: youth. Keywords: Folklore, interviews, heritage, transmission.
1. Proxecto Escoitar, Aprender e Compartir do Grupo Pesquedellas O Grupo Pesquedellas está formado por sete rapazas e un rapaz que aprenderon practicamente todo o que sabían de folclore ata o momento na Escola Municipal de Folclore de Betanzos. Os que menos tempo levaban dentro do mundo do folclore adicáranlle 12 anos da súa vida e os que máis, case 25. Os perfís son variados: lingüistas, mestras, xuristas, historiadoras e estudantes de diversos campos do audiovisual. A todos os integrantes úneos o amor polo folclore e a inquedanza de saber máis e de ter un coñecemento máis profundo das súas raíces. Esta motivación levounos a realizar
unha serie de entrevistas que se materializaron nun documental, pero os datos vertidos en dito documental son só a punta do iceberg.
2. O folclore na actualidade “(o folclore) é o conxunto de costumes, tanto de ben inmaterial como material dun pobo. Por exemplo: os xoguetes tradicionais que se facían, os apeiros de labranza, roupa. E ademais non é solo pola parte inmaterial para min non é tan só os bailes ou os cantos, tamén é, por exemplo a propia idiosincrasia dun pobo, a forma de ser dunha persoa é parte do folclore, como reacciona ante a vida, ante o entorno que rodea (...)”
O proxecto Escoitar, Aprender e Compartir foi realizado por unha equipa e o que as autoras relatan nestas páxinas son as conclusións dun traballo en grupo feito por Catuxa Gómez Teijo, Roque Gómez Teijo, Andrea Rey Castro, Gala Illanes Illobre, Ángela Fernández Rodriguez, Noelia Fraga Pérez, Fátima López Freire e Sara Fraga Pérez.
55
Aproximación ó folclore a través do Proxecto “Escoitar, Aprender e Compartir” | Fátima López Freire e Sara Fraga Pérez
Esta é a definición que Martínez Míguez (MARTÍNEZ MÍGUEZ, 2019) da do folclore nunha das entrevistas do documental Escoitar, Aprender e Compartir (PROXECTO PESQUEDELLAS, 2019). Agora mesmo o que se entende por folclore son os bailes e a música tradicional, pero como Alejandro Martínez di, é moito máis. Refráns, ditos, retahílas, festas, tradicións e incluso se poden englobar os estilos de construción das vivendas de forma tradicional dentro da definición de folclore. No documental e neste traballo falarase de música, baile e costumes, mais tendo en conta todo o mencionado por Alejandro Martínez e, sobre todo, o contexto no que toda esta cultura xurdiu e se transmitiu. Etimoloxicamente falando, a palabra ven do alemán: volk-lore, o saber do pobo, e son múltiples as definicións deste termo que se deron ó longo do tempo. Hoxe en día aínda non existe consenso e continúanse a propor novas redefinicións. Prat Ferrer (2006) analiza o
estudo de Francis Lee Utley sobre o significado da palabra folclore no que a través da definición de diferentes autores busca puntos en común e outros que marquen diferenzas. Utley atopa coincidencias en máis da metade das definicións, nas que aparecían as palabras “oral”, “transmisión”, “tradición”, “supervivencias” e “comunal”; estes termos comúns dan as claves para un achegamento a unha definición máis ou menos xeral sobre o folclore. A oralidade, intimamente ligada á transmisión, é un punto clave na delimitación conceptual deste termo. Enténdase oralidade como ese pasar de boca en boca, sen necesidade de estar a peza transmitida escrita nin rexistrada en ningures. E é que a autoría nunca foi un asunto central para o estudo do folclore, pois na maioría dos casos se descoñece quen foi o creador do material e noutros casos atribúese ó autor equivocado. Isto non quere dicir que non se lle teña que dar a debida importancia a todas esas autoras e autores que pouco a pouco e
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 54-63, ISSN 2603-9583
grazas á transmisión oral foron modificando, adaptando e transformando esa peza de autor incerto. Por este motivo falamos de informantes, que son aquelas persoas que transmiten o seu saber nun determinado momento da historia desa peza, melodía ou conto. Estas persoas son os últimos autores comunais desa parte do folclore que chegou ata nós. Pereiro (2008) denuncia un abuso da presentación anónima dos autores, ademais, dota de interese a ese autor individual, ós transmisores desas obras como co-autores das mesmas. “Esta práctica de crear un suxeito colectivo ficticio (“o pobo”) e atribuírlle a el os contidos das coleccións representa unha descontextualización esteticista e unha estratexia retórica que deforma o contexto social de producción da literatura oral e o seu sentido básico de comunicación interpersoal. É esta unha forma de conxelar a cultura e de “cadaverizala” que pode ser evitada no traballo biográfico con creadores”. (Pereiro, 2008:.16)
Por isto inténtaselle darlle a importancia debida aos informantes e a todas aquelas persoas que participaron no proceso de transmisión do material folclórico.
2. Folclore e patrimonio A día de hoxe o folclore está protexido pola Lei 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galicia: “Artigo 9. Natureza dos bens (...) 3. Considéranse bens do patrimonio cultural inmaterial para os efectos desta lei: a) Os usos, representacións, expresións, coñecementos e técnicas, xunto cos instrumentos, obxectos, artefactos e espazos culturais que lles son inherentes, que as comunidades, os grupos e nalgúns casos os individuos recoñezan como parte integrante do seu patrimonio cultural, e en particular:
1º. A lingua, como vehículo do patrimonio cultural inmaterial, regulada pola súa normativa específica. 2º. As tradicións e expresións orais. 3º. A toponimia. 4º. As artes do espectáculo, en especial a danza e a música, representacións, xogos e deportes. 5º. Os usos sociais, rituais, cerimonias e actos festivos. 6º. Os coñecementos e usos relacionados coa natureza e o universo. 7º. As técnicas artesanais actividades produtivas e procesos.
tradicionais,
b) O legado das figuras históricas senlleiras na configuración da identidade cultural de Galicia, independentemente dos dereitos de propiedade intelectual. Os efectos da declaración estenderanse ás súas creacións cando a autoría quede debidamente acreditada” (Art. 9, DOG 5/2016, do 4 de maio )
Belén Mato, na súa entrevista (MATO CORRAL, 2019), explicou de forma máis coloquial a súa importancia como patrimonio inmaterial: “(o folclore como patrimonio) (...) é fundamental, é a nosa música, é a nosa historia, é a nosa cultura, é a nosa forma de expresión, é un ser nós, Galicia é iso, nós somos iso.” O feito de que o folclore estea protexido pola lei de patrimonio denota o seu estado actual: tradicionalmente transmitiuse de forma oral e de xeración en xeración, pero vivimos nun momento no que a cadea de transmisión está rota. “Bebemos dunhas músicas que se pasaron sempre de avós aos pais, dos pais aos fillos. Esa tradición actualmente está rota (...). Agora ese traballo están facendo as asociacións culturais” (GARCÍA PÉREZ, 2019). Polo tanto, buscando en certo modo que non se perda, incluíuse a súa protección dentro da lei de patrimonio cultural de Galicia.
57
Aproximación ó folclore a través do Proxecto “Escoitar, Aprender e Compartir” | Fátima López Freire e Sara Fraga Pérez
A través das diversas entrevistas chegamos á conclusión que o que deixou de funcionar na tradición musical galega foi a súa transmisión interxeracional de forma oral e natural: “O que si que hai é contaxiar á xente nova para intentar, se fora posible, que a música tradicional non sexa minorizada polos poderes fácticos (...) Minoritaria non é, porque hai moita xente relacionada coa música popular, pero sí que está minorizada; e, sobre todo o que non é a música tradicional é popular. Ti lle preguntas ao primeiro (que pase) polo Gadis que che cante unha muiñeira de Sada e nadie a coñece, entón axudemos todos a que sexa popular”
Con estas palabras Pedro Lamas (LAMAS VARELA, 2019), músico e profesor da EMuF de Betanzos, permite atisbar o problema de base da música tradicional: non é popular. Non é popular tendo en conta esta palabra como sinónimo de “famosa” pero si que o é se a entendemos como “que pertence ao pobo” porque iso é en esencia a música tradicional. Pablo Ferreiro (FERREIRO, 2019) fálanos de trasvasar a barreira de toda esa xente vinculada ao folclore, e que todos nos percatemos da importancia que ten preservar o folclore: “E mentres esa xente non se de cuenta de que o que se está perdendo é noso, que é deles tamén…(...) Mentres non se den cuenta de que é algo que non é de vello, tamén é noso.” Ferreiro incide no sentido comunal do folclore, na importancia de introducir a cultura tradicional dentro da identidade de cada un para que esta non se perda. Que se deixase de transmitir o folclore de forma natural nas familias e nas reunións e xuntanzas deixouno en mans das asociacións, escolas de folclore e demais institucións adicadas á súa difusión, convertendo esa transmisión interxeracional nunha transmisión horizontal. Neste contexto, moitas veces a peza que se lles presenta ós alumnos é unha montaxe, unha escolma de pezas e coplas que se lle recolleron a informantes de diferentes lugares de Galicia, pero non se ten en conta a transmisión do contexto e de todo o que rodea esas pezas.
3. Folclore e xuventude Estando en contacto con rapaces de diferentes idades queda patente que tanto os nenos e nenas de educación primaria coma os de educación infantil acollen o cantar e bailar tradicional con facilidade. Nos colexios comeza a haber iniciativas potentes que pretenden achegar a cultura tradicional aos máis pequenos xa sexa a música, o baile, as costumes ou a literatura de transmisión oral. Dun traballo da escola que buscaba o contacto interxeracional e a oralidade saíu á luz o Entroido de Samede, que se perdera anos atrás (CAGIAO SÁNCHEZ, 2019). Así, plantéxase o verdadeiro reto en achegar o folclore á adolescencia. Polo tanto, o público ó que se intenta chegar co proxecto Escoitar, Aprender e Compartir é á xuventude e en todas as entrevistas se formulou a mesma pregunta: como podemos involucrar á mocidade no folclore? En primeiro lugar gustaríanos destacar a resposta de Xosé Pérez (PÉREZ LÓPEZ, 2019), que comprende a adolescencia como unha oportunidade de atopar no folclore e na música tradicional a identidade de cada un: “A adolescencia tamén é un momento no que un está construíndo a súa personalidade. Entón tamén había xente que descubría a lingua, sobre todo nos entornos urbanos. De repente é una idade na que tomas consciencia de que é una lingua que ao mellor é a lignua dos teus avós e igual non era dos teus país e que hai una cultura coa que ti te sintes identificado e que hai uns instrumentos tradicionais que representan, dalgunha maneira, esa cultura e ti atopaches aí a túa identidade, ou pensas que a podes atopar cando eres adolescente.”
Ademais desta, achégansenos diferentes respostas a esta cuestión, pero na súa maioría relacionan á mocidade co folclore a partir da festa e o tempo de ocio. De Ninghures propón as foliadas como un complemento ao ocio en bares e discotecas que acostuma darse hoxe en día entre a mocidade; folclore e modernidade como formas de ocio complementarios e non excluíntes. “Os seráns (...) son como as discotecas actuais,
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 54-63, ISSN 2603-9583
eran as discotecas daquel momento. Moitas veces pasa que a nos tamén nos gusta ir á discoteca, pero igual antes vámoslle botar uns bailes por aí a calquer lado. En cantas foliadas despois vas á discoteca ou ao que sexa? Hai espazo para todo” (GARCÍA PÉREZ, 2019).
As foliadas reciben o nome de ruadas, polavilas ou seráns dependendo da zona. Son as xuntanzas que se facían nas aldeas para tocar, bailar, cantar e divertirse. Hoxe en día e dende os anos 90 diversas asociacións e grupos folclóricos están a recrear estas xuntanzas co fin de recuperalas e volver introducir o folclore dentro do ocio da poboación (ARES ROEL, 2019). Dende De Ninghures, Ana Fariña (2019) tamén propón as foliadas como espazos seguros en contraposición ós pubs e discotecas: “Unha cousa que me gusta moito dos seráns
é que hai moito respecto entre a xente. Hai un respeto á muller e un respeto entre todos. Eu vou a unha discoteca e me sinto atacada, non me sinto respectada, e nos seráns si.”
Despois de todas estas respostas búscase como poder involucrar á mocidade betanceira no folclore. Dende sempre se incidiu moito en que as cidades e os núcleos de poboación máis urbanizados foran os que fixeran que o folclore se perdera debido á globalización, os medios de comunicación e á incidencia de diferentes culturas xuntas nun mesmo espazo, o que faría que a transmisión das nosas costumes e pezas tradicionais se vira relegada a un segundo posto por outras máis “modernas” ou cultas. Fronte a esta cultura universal-mundial, promovida polos medios de comunicación máis populares, a finalidade do proxecto foi poñer á xuventude en contacto cunha cultura máis
59
Aproximación ó folclore a través do Proxecto “Escoitar, Aprender e Compartir” | Fátima López Freire e Sara Fraga Pérez
achegada, máis propia, cubrindo esta lagoa cun enfoque didáctico a través de redes sociais e indo ós propios centros de ensino (SOBRINO FERNÁNDEZ, 2019: 61).Tendo este tipo de prexuízos non se pensaba atopar na tradición de Betanzos algo similar ás foliadas para poder involucrar deste xeito á xuventude. Cando descobres o folclore moitas veces entendes a forma de ser dun pobo, quizais en Betanzos non haxa tradicións de ruadas ou foliadas por ser un núcleo bastante urbanizado e porque o folclore no pobo dependía en moitas ocasións das institucións: os apropósitos do antroido interpretábanse no cine Alfonseti, as danzas gremiais dependían das cofradías, etc. levando quizais estas creacións populares a un ámbito máis culto en certo modo. Pero si atopamos esas reunións informais nas que se compartía e se segue a compartir o tempo de lecer con contos e música: o Viño do País. Como di Togores Hernani (2019: 2) “as Adegas do Viño do País son espazos familiares de consumo, propios da comarca de Betanzos, onde a poboación acude para degustar os viños locais procedentes do excendente de produción anual” e no seo deses espazos é onde se crea o ambiente idóneo para a transmisión da literatura popular. Foi precisamente Belén Mato (MATO CORRAL,
2019), mestra da EMuF de Betanzos a que nos deu a clave: “Animar á xente ao viño do país que é una cousa que temos aquí en Betanzos que non hai en outro sitio, e que é un sitio ideal para recuperar o folclore, para facer festa, para estar tranquilo; non por beber, que o viño é como é, pero o rollo de xuntarse, de comunidade, de estar de festa”
Nas Adegas do Viño do País de Betanzos prodúcense reunións ou xuntanzas ao xeito das ruadas ou os seráns no seu tempo. Estas reunións fanse sen afán de preservar o folclore, soamente polo pracer de se xuntar. Certo é que quizais non se atopen moitas pezas propias de Betanzos fóra de algunhas máis modernas ou feitas para coro, pero debemos ter en conta o marco destas reunións como unha mestura de culturas na que a trasmisión pode que non fora interxeracional, pero abría o paso para esta ao aprender os nosos maiores pezas tanto da contorna como de lugares máis afastados. Analizando estas xuntanzas atópase un grande factor de comunidade que fai que se xere un ambiente de transmisión, oralidade e tradición, elementos indispensables na supervivencia do folclore. As foliadas, ruadas, seráns, polavilas e diferentes reunións, hoxe en día fanse creando
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 54-63, ISSN 2603-9583
unha nova tradición na súa gran maioría, con intención de recuperar algo que xa non se estilaba facer. As reunións no Viño do País, en cambio, nunca deixaron de facerse. O que si que é certo é que o número de adegas baixou notablemente e que a idade media das persoas que acoden a estes lugares é de aproximadamente 50 anos como observamos nos datos de Togores Hernani (TOGORES HERNANI, 2019): “En canto á idade, en xeral compártese a percepción de que o groso da clientela é “máis ben xente vella, xente maior, que pasa toda de 50 para arriba” (E7). Prevalece a opinión de que a presencia de xente nova é menos frecuente, xa que moitos apenas teñen este tipo de clientela: “non ves unha pandilla de xuventude nas bodegas, é moi raro” (E10) ou “a xente nova non se lle dá polo viño. A rapacería ás bodegas non lle vai, e se vai non beben viño, daquela van a ocupar mesa na máis” (E9).
A pesares disto, as xuntanzas nas Adegas do Viño do País preséntanse como a tradición idónea para conquistar por parte da mocidade. Non deixar que se perdan estas reunións e introducir o folclore no ocio da xuventude poden ser os obxectivos que fagan factible o achegamento. Aínda que todos estes xeitos de achegar á xuventude ao folclore son boas propostas, débese tter en conta que a mocidade non é un grupo
homoxéneo senón que a conforman persoas con diferentes perfís, personalidades e intereses. Xosé Pérez (PÉREZ LÓPEZ, 2019) explica isto na súa entrevista a raíz da pregunta sobre como involucrar ás mozas e mozos no folclore: “Supoño que non hai unha fórmula sinxela nin hai unha sola maneira, porque a xuventude podemos resumila toda nese concepto de “xuventude”, pero son cento e miles de persoas con características diferentes, con intereses diferentes. Entón non creo que haxa unha fórmula única nin que sexa doado, sobre todo neste mundo do século XXI con tantos estímulos.”
4. Conclusións Se se pretende achegar o folclore á mocidade o primeiro que hai que facer é coñecela, tomar consciencia da diversidade existente e respectala como unha parte da poboación con responsabilidade e importancia dentro da nosa cultura, ademais de comprender as posibilidades e os beneficios que este sector pode aportar ao folclore. Cando se toma conciencia da importancia do folclore, está na man das novas xeracións poñer en valor este legado, que detrás dunhas cancións aparentemente tachadas e cantadas para bailar e pasalo ben, agocha moitas veces a sabedoría dun pobo.
61
Aproximación ó folclore a través do Proxecto “Escoitar, Aprender e Compartir” | Fátima López Freire e Sara Fraga Pérez
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 54-63, ISSN 2603-9583
BIBLIOGRAFÍA · ARES ROEL, O.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Otilia Ares Roel e María del Carmen Barreiro Nouche o día 19 de agosto de 2019 en Boimorto. · CAGIAO SÁNCHEZ, E.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Emilia Cagiao Sánchez o día 2 de setembro de 2019 en Paderne. · FARIÑA OUTEIRO, A.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas ó grupo De Ninghures o día 27 de agosto de 2019 en Santiago de Compostela · FERREIRO VIADÉ, P.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Benjamín Ferreiro e Pablo Ferreiro Viadé o día 28 de setembro de 2019 en A Fonsagrada · GARCÍA PÉREZ, A.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas ó grupo De Ninghures o día 27 de agosto de 2019 en Santiago de Compostela · LAMAS VARELA, P.: Entrevista realizada polo Pesquedellas a Pedro David Lamas Varela o día 29 de agosto de 2019 en Betanzos · MARTÍNEZ MÍGUEZ, A.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Alejandro Martínez Míguez o día 19 de Setembro de 2019 en Santiago de Compostela · MATO CORRAL, B.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Belén María Mato Corral o día 30 de agosto de 2019 en Betanzos · PEREIRO, X. (2008). Quen conta cun conto acrecenta outro conto! Contribucións da antropoloxía á investigación da literatura oral. Revista Galega De Educación, 41, 14-16. · PÉREZ LÓPEZ, X.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Xosé Pérez López o día 24 de setembro de 2019 en Betanzos. · PRAT FERRER, J. J. (2006). Sobre el concepto de folklore. Oppidum, 2, 229-248. · SOBRINO FERNÁNDEZ, M. E. (2010). A ensinanza universitaria do folclore no eido da educación musical. Revista Galega De Educación, 47, 60-65. · TOGORES HERNANI, J.R. (2019), Adegas do viño do país, Betanzos: unha tradición por reinventarse, Universidade da Coruña. Diposñible en: https://ruc.udc.es/dspace/bitstream/handle/2183/24092/ TogoresHernani_JoseRamon_TFM_2019.pdf?sequence=2&isAllowed=y [Consultado o 23/10/2019]
RELACIÓN FOTOGRÁFICA Fig. 1: Recollida en Anxeriz Fig. 2: XXI Foliada de Teixeiro
63
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 64-67, ISSN 2603-9583
A Casa do Povo de Betanzos
Xesús Torres Regueiro Historiador e Mestre
Ilustracións: Adri Seara
Resumo Reedición do artigo presentado no xornal A Nosa Terra, número 282, do 5 de decembro de 1985 dentro do apartado Retrincos da Historia, na sección Guieiro Cultural. Palabras chave: Casa do Povo, Betanzos, CNT, UGT, sindicatos.
Abstract Re-edition of the article published in the journal A Nosa Terra (Our Land), number 282, on December 5th 1985, within the section Guieiro Cultural (Cultural Guide), subsection Retrincos da Historia. Keywords: Casa do Povo, Betanzos, CNT, UGT, syndicates.
A Casa do Povo1 de Betanzos é un curioso edificio que contrasta coas galerías e a arquitectura das casas dunha das rúas máis populares da vila, a Rúa Travesa, convertida no franquismo en “Calle de José Antonio”, e antes en “Calle de la Rúa Traviesa” por mor do analfabetismo oficialista. Contodo, a reconversión franquista non callou neste caso, pois o seu nome popular e auténtico estaba xa enraizado no povo.
a Betanzos a primeiros do presente século, costearon numerosas obra benéficas, unhas conxuntamente e outras por separado.
A orixe da Casa do Povo atopa-se nun legado de Xesús García Naveira, benefactor local, a favor das sociedades obreiras de Betanzos e por valor de 50.000 pesetas destinadas á adquisición dun local próprio.
Obras conxuntas dos irmáns foron un lavadeiro público gratuíto e un Patronato Benéfico-Docente que levaba o seu nome e do cal dependían un Asilo de ancianos e unhas Escolas. Pola sua banda, Don Xohán costeou os nomeados Xardíns do Pasatempo -Hortas de don Juan, popularmente-, obra caprichosa e mastodóntica a maneira de parque enciclopédico de atraccións, hoxe en ruínas; un novo lavadeiro público; un Refúxio para nenas deficientes; o sanatorio de San Miguel, e axudou a modernizar o Hospital de San Antón.
Xesús García Naveira e o seu irmán Xoán exerceron un imenso labor filantrópico no seu povo natal. De condición humilde, nascera en Betanzos a meados do século XIX e emigraron á Arxentina en plena mocedade. Alí acadaron unha enorme fortuna negociando co trigo e con terrrenos e participando en bancos e empresas importadoras. De volta
Don Xesús, con fama de liberal e republicano, deixou legados testamentários para a construción dunhas escolas que levan o seu nome, para a xa citada Casa do Povo e para o mantimento do Asilo e Escolas criadas conxuntamente co seu irmán, e donativos para duascentas familias pobres da localidade a razón de cen pesos cada unha.
1
Respectouse a grafía orixinal ca que foi publicado o traballo en 1985.
65
A Casa do Povo de Betanzos | Xesús Torres Regueiro
A época de esplendor das institucións criadas polos irmáns García Naveira rematou á morte de D. Xoán, o máis lonxevo dos irmáns, se ben moitos dos edificios e institucións por eles fundadas sobreviviron á súa morte, aínda que reconvertidos ás necesidades e circunstáncias sanitárias e educativas do momento. Don Xoán morreu no 1933, na luxosa casa que fixo edificar a primeiros de século seguindo a moda da época. Anos antes, no 1912, tiña morto don Xesús a causa das secuelas dun acidente de automóbil na localidade arxentina de San Nicolás de los Arroyos. Os irmáns García Naveira -”os Subelas”, popularmente- foron uns personaxes queridos polo povo, en especial polas clases populares, ás que forneceron de servicios e institucións benéficas, sanitárias e educativas, suprindo as deficiéncias e o abandono do estado e da administración, xerando ademais traballo para un grande número de obreiros en épocas de crise e paro. O povo amosoulles a sua estima e agradecimento en numerosas homenaxes en vida e despois da sua morte, o último celebrado aínda recentemente para comemorar o cincuentenário da morte de don Xoán.
Voltando á Casa do Povo e á sua história compre dice que para cumprir as condicións do legado de don Xesús, as sociedades obreiras de canteiros, carpinteiros e oficios vários, xuntamente coa de agricultores, constituíronse en federación co nome de La Unión Obrera e mercaron unha casa de planta baixa e dous andares na rua Travesa por trece mil pesetas, oficialmente. Coas trinta e sete mil restantes do legado arranxárona, dotándoa dunha fachada modernista, para ser inaugurada en setembro de 1919. No entanto, as sociedades obreiras tíñanse incorporado aos dous sindicatos maioritários da época, a CNT e a UGT. A época máis florecente e activa da Casa do Povo foi a etapa republicana. Nestes anos estaba distribuída deste xeito: o abaixo (que antes fora sá de espectáculos co nome do filántropo e cinema) ocupábao a CNT, no primeiro andar estaba instalada a UGT e no segundo o PCE. Durante a II República a Casa do Povo foi escenário de actos importantes para o movimento obreiro e por ella desfilaron os principais líderes políticos e sindicais do momento, exceptuando a breve etapa en que foi clausurada -como xa o fora durante a Ditadura de Primo de Rivera- a raiz da revolución de
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 64-67, ISSN 2603-9583
Asturias no 1934. Os traballadores afiliados -ao dicer dos que sobreviven- acudían diariamente a parrafear, ler, discutir e formarse políticamente, dándolle unha vida activa que non teñen hoxe moitos locais sindicais. O franquismo procedeu á súa incautación, pasándoa ao património do sindicato vertical fascista. Durante anos os rexistradores da propiedade da vila negáronse a escriturala por coñecer unha cláusula de dominio público que especificaba que a propiedade pasaría ás Escolas fundadas polos irmáns García Naveira se as sociedades obreiras se disolvían. Xa a primeiros dos anos cincuenta conseguiron, mediante ocultacións de documentos e trapicheos, que un rexistrador sen escrúpulos “legalizase” a incautación. Anos despois, e até hoxe, o edificio pasaría por venda a mans privadas, convertindo o histórico edificio nun
armacén, como un galpón calquer, que se foi arruinando por desidia. Contodo, non se chegou ao atrevimento de retocar ou destruir a fachada, suprimindo unicamente a delatora lenda “Casa del pueblo”, que campeaba no frontal da mesma. Nen os sindicatos que operan en Betanzos, que son os maioritários no Estado, nen o actual governo municipal do PSOE parecen mostrar excesivo interés en reivindicar e recuperar para os traballadores, como reza unha recente pintada na fachada, o histórico edificio. A Casa do Povo ten para os traballadores e clases populares de Betanzos ademais do seu valor histórico, un valor sentimental non menos importante. É necesário e urxente, antes da sua ruína total, que o edificio sexa devolto aos seus auténticos proprietários: os traballadores.
67
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da República Portuguesa
Ángel Arcay Barral
Arquiveiro https://orcid.org/0000-0003-2134-5473
Joana Rosas Amoroso Técnica de Patrimonio
Ilustracións: Arkaitz Rodríguez Brage
Resumo Estudo de dúas cartas escritas por Elzira Dantas, esposa de Bernardino Machado, nas que narra o seu paso por Betanzos durante os seus anos no exilio, con mención especial dunha visita ao Parque do Pasatempo. A través das súas impresións recuperaremos outras visitas datadas nese mesmo ano de 1927 para analizar a funcionalidade do Parque do Pasatempo nun dos seus momentos de apoxeo. Palabras chave: Bernardino Machado, Elzira Dantas, García Naveira, Betanzos, Arquivo Privado.
Abstract Study of two letters written by Elzira Dantas, wife of Bernardino Machado, in which she narrates her passage through Betanzos during her years in exile, with special mention of a visit to the Parque do Pasatempo. Through his impressions we will recover other visits dated in the same year of 1927 to analyze the functionality of the Parque do Pasatempo at one of its splendor moments. Keywords: Bernardino Machado, Elzira Dantas, García Naveira, Betanzos, Private Archive.
OS VISITANTES ILUSTRES DO PARQUE DO PASATEMPO Sempre que queremos falar do Parque do Pasatempo nos seus anos de apoxeo, é dicir, dende o inicio das obras ata a morte de Juan García Naveira en 1933, atopámonos cun problema xeralizado: a falta de fontes documentais que nos permitan achegar algo de seguridade ás nosas conclusións, evitando caer na repetición de esquemas dos que moitos xa se ten demostrada a súa falsidade. Mais a día de hoxe seguimos sen ter constancia da presenza do Pasatempo nas guías internacionais de viaxes, da súa conversión en campo de concentración e mesmo mantemos a dúbida do seu funcionamento como parque público.
1 2
Polo tanto, tamén son escasas as pegadas de visitantes que durante ese tempo visitaron o Pasatempo, ou que mesmo o fixeron nas décadas posteriores ao falecemento de Juan García Naveira, cando a finca -xa propiedade dos seus fillos- cae no esquecemento. Malia ser Betanzos un interesante centro de unión de diferentes persoeiros, ou mesmo os García Naveira uns ciceróns recoñecidos da cidade, non son demasiados os exemplos de visitas de personalidades da época ao parque do Carregal. Sabemos, por exemplo, que Emilia Pardo Bazán estivo presente na inauguración do Lavadoiro das Cascas1, pero ata o momento non atopamos ningunha referencia á súa visita ao Pasatempo -aínda que novas investigacións (Docampo, 2019) relacionan o seu texto La casa del indiano2 ca vivenda do maior dos Naveira na Praza do Campo-.
El Imparcial, n.º 12704, 19 de agosto de 1902, p.2. PARDO BAZÁN, Emilia. “La Casa del Indiano”, Calendario Peuser para 1900, Buenos Aires, 1900, p.86-88.
69
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da República Portuguesa | Ángel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
Anónimo (1917) Retrato de estudo de Bernardino Machado no fondo arquivístico de Miguel de Unamuno. Repositorio Universidade de Salamanca.
Fose como for, as escasas referencias atopadas nos arquivos privados sempre son motivo de celebración. Pouco a pouco podemos ir sumando nomes a ese listado de visitantes ilustres que sabemos que teñen entrado no Pasatempo, fotografiado as súas estancias ou publicado textos sobre el. É de sobra coñecida a discusión de María Barbeito con Augusto D´Halmar (Cabano, Pato, Sousa, 1998, p.38)3 por criticar a usura de Juan García Naveira nos seus textos. No
número anterior desta revista presentamos as fotografías de Isaac Díaz Pardo nunha das súas visitas a Betanzos -moi en consonancia tamén co texto publicado por Luís Seoane, quen definiu ao Pasatempo como parque enciclopédico- ou mesmo podemos ler como Roberto Arlt (1997), nas súas Aguafuertes gallegas, quedou practicamente ás portas do lugar por non atopar a axuda necesaria ao seu paso por Betanzos, a mediados da década dos anos trinta.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
O EXILIO POLÍTICO DE BERNARDINO MACHADO Bernardino Luís Machado Guimarães (Río de Janeiro, 28-3-1851, Famalicão, 29-4-1944) foi en dúas ocasións presidente da República Portuguesa. O seu primeiro mandato tivo lugar dende o 6 de agosto de 1915 ata o levantamento militar de Sidónio Pais, o 5 de decembro de 1917. Tras esta primeira etapa vese na obriga de partir para o exilio, residindo en diferentes cidades de Francia, como París ou Hendaia. Posteriormente, o 11 de decembro de 1925 volvería ocupar a presidencia da República, ata a institución da Ditadura Militar o 28 de maio de 1926. Permítenlle seguir vivindo en Portugal ata que o expulsan do país en febreiro de 1927. É nese momento cando pensa en volver a Francia, pasando previamente por Vigo e pola Coruña. Tempo despois, ca proclamación da II República en España, decide mudar a súa residencia a Vigo morando logo na Guarda4, cidade fronteiriza, pero a presión portuguesa e a afinidade co goberno de Lerroux desprázano novamente á cidade herculina, onde ficará ata a súa mudanza a Madrid en 1935. Co inicio da Guerra Civil fuxe novamente a Francia, onde estará ata que coa II Guerra Mundial decida volver a Portugal, o 28 de xuño de 1940, xunto a un grupo de exiliados pero coa obriga de residir no norte do país, lonxe da capital, por orde do goberno de Salazar.
Foi neste segundo exilio cando pasou máis tempo en Galicia, acompañado da súa muller e de varias das súas fillas5, momento que aproveitará para visitar diferentes puntos da xeografía galega e para reunirse cun gran número de personalidades6 da política e da cultura, chegando a recibir o nomeamento de Huésped de Honor7 na cidade coruñesa, das mans do seu amigo Manuel Casás. Neste tempo trabará amizade con diferentes persoeiros da zona, especialmente co debuxante Álvaro Cebreiro, quen fixo un dos retratos máis recoñecidos do político portugués, ou con Antón Vilar Ponte, fundador das Irmandades da Fala. Alén da vertente política, outra das facetas nas que destacou Bernardino Machado foi a súa prolífica obra pedagóxica, entre a que se encontran diferentes estudos sobre educación, algo que queda patente tamén na súa correspondencia con Giner de los Ríos e outros pedagogos españois (Hernández, 1998) cos que trabou amizade a través do ideólogo da Institución Libre de Enseñanza (ILE) (Otero, 2003) e que poderían ter relación directa coas Escolas García Irmáns. Dita corrente pedagóxica é un dos vestixio que aínda restan por estudar para comprender a importancia deste eido nas obras filantrópicas dos García Naveira: a súa proximidade -física e intelectuallévanos a pensar na influencia pedagóxica nas Escolas García Naveira, nomeadamente dos pedagogos Juan Niebla, Giner de los Ríos ou do bergondés Jiménez-Cossío.
3 A sucesión de escritos que recolle a obra El Pasatiempo: o capricho dun indiano, apareceron publicados na Voz de Galicia os días 19 de setembro de 1925, ca contestación da coruñesa o 22 de setembro, unha nova publicación do chileno o día 29 e pechándose definitivamente a polémica o 1 de outubro con outra carta de María Barbeito Cerviño. 4 Un dos investigadores que mellor ten estudado o seu paso polo exilio galego é precisamente o historiador betanceiro Xesús Torres Regueiro, quen publicaba no xornal A Nosa Terra unha crónica desta etapa baixo o título “O exilio do Presidente Machado na Galiza”. A Nosa Terra, nº461, 17 de xaneiro de 1991, p.22. 5 El Pueblo Gallego: rotativo de la mañana, n.º 957, 27 de febreiro de 1927, p.1. 6 Son varias as referencias que podemos encontrar na rede ao seu paso por Galicia, como por exemplo o convite de Luís Menéndez Atocha, presidente da Sociedade Sporting-Club da Coruña, a unha festa que celebrarían na cidade. Documento dispoñible en www. casacomun.org, dos documentos da Fundação Mário Soares. (1927), Sem Título, Fundação Mário Soares / DBG - Documentos Bernardino Machado, Dispoñible en: http://hdl.handle.net/11002/fms_dc_102864. 7 El Pueblo Gallego: rotativo de la mañana, n.º 985, 1 de abril de 1927, p.7.
71
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da República Portuguesa | Ángel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
DANTAS, Elzira (1927): Carta de Elzira Dantas á súa filla Rita, datada na Coruña o 31 de marzo de 1927. Dispoñible no blogue Bernardino Machado: http://manuel-bernardinomachado.blogspot.com/2011/09/bernardino-machado-no-1-exilio-galiza.html
AS CARTAS DE ELZIRA Do gran acervo documental que aínda conservan os familiares, alén dos documentos depositados en diferentes institucións coma o Museu Bernardino Machado de Vila Nova de Famalicão, chaman a nosa atención especialmente dúas cartas datadas en marzo e abril de 1927,
asinadas por Elzira Dantas Machado8, muller de Bernardino Machado e nai dos seus dezanove fillos, mais tamén unha figura transcendental na historia portuguesa ao ser unha destacada activista a prol do feminismo e o republicanismo como así demostra a súa participación da Liga Republicana das Mulheres Portuguesas ou da Cruzada das Mulheres Portuguesas.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 44-65, ISSN 2603-9583
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
Elzira asina dúas cartas nas que lle narra á súa filla Rita as peripecias da familia no seu exilio galego. A primeira misiva fala do recibimento que tiveron na súa chegada a Galicia, centrándose a segunda nese día de excursións que comezarán
en Sada -Saga na súa grafía- para rematar no Parque do Pasatempo. Transcribimos a continuación os dous documentos, dispoñibles no blogue de Manuel Sá Marques, neto de Elzira.
Atlantic-Hotel La Coruña 31-3-927 Rita, Chegamos aquí hontem pelas 7 da tarde depois dum otimo trajecto de 4 horas em automovel (esplendido) por uma entrada tão boa, que parecia desbiarmos por uma sala. As estradas aquí são uma maravilla, verdadeiro contraste das nossas, onde se não póde andar, senão com risco de ficarmos com as pernas partidas (o minimo que nos póde acontecer) ao darmos a alma ao Creador. Ao meio do caminho vieram esperar o Papá um grupo de republicanos espanhois que nos acompanharam em automoveis até ao hotel. A chegada foi uma oferta uma linda corbelha de flores pelo alcaide, pessoa gentilissima, grande admirador do Papá! Como ves aquí como em toda a parte do estranjeiro, a consideração e respeito que teem pelo Papá é devida e sencera. Por mais que façam esses bandidos da dictadura não lhe pódem tirar essa consideração d´alto respeito que lhe dedicam! Estamos principescamente instalados. 3 grandes quartos com amplas janelas para dois sitios, um com vistas para a beira mar e outras com vistas para a Praia. Vigo é uma cidade galega mais alegre porém Coruña é uma cidade maior e mais civilizada. Estou a escrever de cheia de saudades e cuidados. Olha-me por esses dois rapazes, sobretudo pelo Narciso que bem precisa de conselhos apesar que até hoje so me tem dado gostos. Confiando no seu juizo o que vim. A Bento que estude, e que olhe pela sua saude pois ha algum tempo que está a emagrecer. Ele que deisee o fumo a isso que da cabado espiritu e corpo! E Alberto? Os meus queridos netos? O Luis? O Alberto melhorou? Que diz o medico? Dá noticias de tudo e de todos. Escrivi hoje para o Narciso para a Cruz Quebrada pregunta lhe. Não sei se ella recebeu a minha carta. Como toda a correspondencia vai a censura previa é muito possivel que si lha entreguem passados días. Saudades e muitas Uma mãe Elzira Oxalá estas cartas cheguem ahi sem demora, mas como hoje escrevo muitas, teem moito que pagar para as censurarem!
8 Agradezo enormemente a amabilidade e a difusión que fai do patrimonio familiar o Sr. Manuel Sá Marques, neto de Elzira Dantas Gonçalves Pereira Machado (1865-1942), que ademais destas dúas cartas remitidas pola súa avoa á súa nai, Rita Olimpia Dantas Machado (1888-1970), comparte no seu blogue de internet unha cantidade inxente de información e documentación familiar. Consultar: manuel-bernardinomachado.blogspot.com
73
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da RepĂşblica Portuguesa | Ă ngel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
75
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da RepĂşblica Portuguesa | Ă ngel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
77
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da República Portuguesa | Ángel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
DANTAS, Elzira (1927): Carta de Elzira Dantas á súa filla Rita, datada na Coruña o 6 de abril de 1927 Dispoñible no blogue Bernardino Machado: http://manuel-bernardinomachado.blogspot.com/2011/09/bernardino-machado-no-1-exilio-galiza.html
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
E a segunda centrada na visita a Betanzos e ao Parque do Pasatempo: Atlantic Hotel La Coruña 6-4-927 Rita, O Alberto? Soubemos pelo Dino que ele tinha peorado um pouco devido ao frio que apanhou quando saiu. Ficamos pois, com cuidado. Todos nós continuamos, felizmente, de saude, e somos o albo de todas as abençoes e gentilesas por parte d´estos espanhoes. O nosso salon de visitas está tudos os dias cheio de flôres, que em cestas ou em ramos nos rumoseam! Até as autoridades espanholas nos obsequiam. Homtem fomos oferecido um almoço pelo alcaide que em seguida nos proporciounou um bello passeio em automovel. Fomos almoçar num dos arredores da Coruna, em Saga, n´uma galería sobre o mar. Vista lindissima. Pena foi que o tempo não nos ajudasse, com pouco turvo. Depois do almoço fomos até Betanzos cidade antiga muito curiosa com igrejas bizantinas e ruas estreitas e ingremes muito interessantes quando se olhava emzima parecia que as casas nasciam de baixo. Em seguida fomos ver um parque muito engraçado pela excentricidade dos seus donos, 2 irmãos que fizeram na América fortuna colossal e que tiveram a ideia de transformar um juncal em variedades de scenario. À entrada do parque teem 2 grandes leoes de marmore, e varias estatuas de romanos, bandeiras, talhadas em bucho 2 quartos, um de vestir com cama, toilette, e mesas de cabeceira, tendo originalmente feito em plantas, buxo, no meio do quarto um busto, metade cara de mulher e outra metade da cara homem de bigode (pai e mãi) do lado outro quarto, com 2 lenços de creanças (tudo em bucho) Em frente um caminho feito de fundas de garrafas! Uma originalidade que so a bista se pode acreditar. O mais engraçado de tudo é a viajem d´eles ao Egypto, representado em camelos de pedra, com a figura d´eles a cavalos nesses animaes e de cócó! Não calculas o que rimos com tanta mixupice! Verdadeiros maduros! Com tudo não deixam de ter tido bons pensamentos além d´este (Passatiempo como lhe chamam) mandaram edificar um asylo para creanças e uma Escola. Quanto me lembrou das pequenas, quanto ellas gostariam de ver este parque original, porque além do que eu aquí descrevo, innumeros coisas extravagantes ali estão feitas em arbustos, pedra e jogos d´agua! Passamos um verdadeiro dia de entretenimento. Eram 3 automoveis que nos seguiam com as autoridades da terra! Assim vamos passando o tempo, para aliviar as saudades que são muitas. Narciso tem ahi aparecido? E o Bento? Eles estudam? Quando começam as férias? Saudades e muitas. Tua mãe. Elzira Entrega a carta junto ao Narciso
79
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da RepĂşblica Portuguesa | Ă ngel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
81
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da RepĂşblica Portuguesa | Ă ngel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
83
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da República Portuguesa | Ángel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
A prensa da época vai recollendo en todo momento as andaduras do presidente republicano, aparecendo ata nas páxinas de El Correo de Galicia o detalle das súas actividades: SADA9 La hermosa villa mariñana acaba de ser honrada con la visita del ilustre estadista y hombre de ciencia portugués, doctor Bernardino Machado. El doctor Machado vino acompañado por el señor Casás, como alcalde y presidente del Instituto de Estudios Gallegos, los señores Martínez Morás, secretario del Instituto de Estudios Gallegos, Carré Aldao, cronista de la Coruña; Domínguez de la Cámara y Pérez Citrera, concejales, y señor Martín Martínez, secretario del Ayuntamiento. Al señor Machado acompañaban su distinguida esposa y sus bellas y elegantes hijas señorita Jerónima, Elcira, Juana y Sofía.
Non sabemos cal sería exactamente a reacción do propio Bernardino Machado na súa visita pola Horta de don Juan, pero as palabras da súa muller xa deixan claro o impacto que provocou este lugar nos visitantes. Ben é certo que a interpretación do propio Machado podía ter sido moi diferente á da súa esposa, sobre todo pola súa relevancia dentro da masonería portuguesa onde chegou a acadar o grao de Gran-Mestre do Grande Oriente Lusitano Unido.
Durante la comida, compuesta de un escogido y bien servido “menú” por el kiosco “La Terraza” de Sada, la conversación fué sumamente interesante, instructiva y amena, versando únicamente sobre variados asuntos, huyendo de toda política. Fue un acto sumamente cordial y efusivo dentro de la mayor intimidad, y al final se hizo música, cantando sentidos fados y otros números del repertorio italiano, dos de las hijas del señor Machado, cantantes de delicada escuela y de un timbre de voz sumamente dulce y agradable. Algunos de los números fueron acompañados por una de las jóvenes, que es una inteligente pianista. Obtivueron por su ejecución grandes y merecidos aplausos. Como en el mismo salón estaban celebrado un amistoso ágape, varios marinos de la escuadra alemana, ahora en Ferrol. Se tocó el himno alemán, que fue escuchado en pie por todos los concurrentes, así como la Marcha real española y el himno gallego siendo acogidos con aplausos. Terminada la comida, los expedicionarios hicieron el viaje de regreso por Betanzos, donde fueron solicitamente atendidos por el teniente de alcalde, señor Raúl Fernández, pues el alcalde señor Romay estaba ausente. El señor Fernández les hizo admirar las bellezas arquitectónicas que guarda la histórica ciudad, así como les sirvió de “cicerone” en su visita a la finca “El Pasatiempo”, de los señores García Naveira.
CARNEIRO, António (1895-1899). Retrato de Bernardino Machado como Grão Mestre do Grande Oriente Lusitano Unido. Sede do Grande Oriente Lusitano.
El ilustre visitante tributó a las mariñas efusivos elogios. Los vecinos de Sada y en el trayecto a Betanzos, aplaudieron cariñosamente al anciano sabio.
9
El Correo de Galicia: órgano de la colectividad gallega en la República Argentina, número 1112, 15 de maio de 1927, p.6.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
Medalla do Soberno Grande Comendador do Supremo Conselho do Rito Escocés Antigo e Aceito para Portugal e a sua Jurisdição, cargo que ocupou Bernardino Machado entre 1929 e 1944. A águia bicefala é un símbolo que tamén atoparemos no muro de homenaxe á Arxentina do Parque do Pasatempo.
O PARQUE DO PASATEMPO EN 1927 Con todo, as palabras de Elzira definen diferentes paraxes do Pasatempo que podemos distinguir con facilidade e que achegan novos datos para o percorrido polo interior desta finca-museo: - A entrada dos leóns, coa réplica que Juan García Naveira mandou construír imitando o sartego do Papa Clemente XIII que el tiña visitado na súa viaxe xunto a Rogelio Borondo e Jesús García Naveira (Borondo, 1900).
- O que Elzira chama “romanos”, e que sobreentendemos que se trata das figuras dos emperadores romanos que decoraban a Avenida dos Emperadores10, que discurría paralela á actual rúa do Carregal e que imitaban os vistos no Museo do Capitolio de Roma (Cabano, Pato, Sousa, 1986: 100), xunto a Borondo e o seu irmán. Como curiosidade hai que resaltar que en 1929 (Erias, 2007: 433) os bustos dos emperadores xa descansaban nos xardíns da vivenda privada de Águeda García Iribarne, retirados polo propio Juan García Naveira do seu parque ante os supostos ataques que recibían por parte dos vándalos.
10 Recuperamos, como noutras ocasións, os nomes cos que a obra El Pasatiempo. O capricho dun indiano (Cabano, Pato, Sousa, 1998) bautizou as diferentes estancias do Pasatempo.
85
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da República Portuguesa | Ángel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
- O dormitorio e o salón que Juan García Naveira recreou en buxo dentro da parte baixa do Pasatempo, aínda que Elzira engade aspectos como o toilette, os apartados das crianzas ou o busto feito coas dúas metades, cando as fotografías e as postais da época falan de dous bustos diferenciados. - O camiño feito de botellas, algo do que ata o momento non existían referencias. Ben é certo que aparecen decoracións con antigas botellas de anís no alto do chamado Muro das Viaxes, pero non hai constancia do seu uso para ornamentar os camiños da parte baixa. Tamén deixa constancia das bandeiras, é dicir, supoñemos que da decoración dos bancos que acompañaban a parte baixa do parque e que estaban pintados cas cores das bandeiras de diferentes países. - O referido Muro das Viaxes, con esa réplica da postal da viaxe por Exipto que Juan García Naveira fai en 1913 xunto á súa muller e á súa filla. Non deixa de ser curioso que nun momento no que as obras do Parque do Pasatempo xa estarían rematadas -a prensa nese mesmo ano de 1927 databa o custo da súa construción en 5 millóns de pesetas11-, o que máis chame a atención dos visitantes non sexa a maxestuosidade do Estanque do Retiro, co seu templete; as dimensións do León Colosal ou as entrañas do Pavillón de Recreo que neses anos aínda servía para comunicar a parte baixa ca parte alta do xardín. Uns meses despois visitaría o Pasatempo outra figura destacada da política galega, o Conde de Bugallal, quen aproveitando a súa visita á Cidade Xardín da Coruña e un almorzo ofrecido polo
seu amigo Benito Blanco Rajoy tamén no local de “La Terraza” en Sada, achegouse a coñecer a cidade brigantina. Estivo acompañado por personalidades como a marquesa de Riestra, os señores de Moral, os señores de Cornide, os de Aperribay ou os Ordóñez, como recolle o xornal El Orzán. Todos eles trasladáronse dende Sada ata Betanzos para visitar o xardín de Juan García Naveira trala preceptiva visita ao casco histórico da cidade12. Temos constancia tamén dunha visita no mes de marzo dos alumnos de sexto de bacherelato dun colexio coruñés, acompañados polo catedrático de Agricultura Germán Martínez Mendoza13 ou dun grupo de veciños lugueses, segundo podemos contemplar nas diferentes fotografías da colección fotográfica Delgado Guisasola, adquirido polo Arquivo Municipal de Lugo, onde podemos ver diferentes fotografías do Pasatempo aínda que de autoría descoñecida. Nestas instantáneas podemos ver o Estanque dos Papas, a terraza do Muro dos Viaxes e do León Colosal -con obxectos decorativos xa desaparecidos, como a aguia ou o mirador- e o Estanque do Retiro, quizáis as tres zonas máis senlleiras do xardín betanceiro. Ese mesmo ano, no mes de decembro, aparecería publicada unha novela por entregas no xornal Alborada14, Órgano da Sociedade Agraria e Cultural Hijos del Partido de Corcubión en Buenos Aires, na que o betanceiro Juan Díaz Fernández -recoñecido mestre na Costa da Morte15- falaba no capítulo XI das bondades da obra filantrópica dos García Naveira e que aparece tamén na obra do Capricho dun indiano (1998: 149-151):
Diario de la Marina: periódico oficial del apostadero de La Habana, nº2, 5 de decembro de 1927, p.30. El Orzán: diario independiente, nº2819, 5 de xullo de 1927, p.1. 13 La Voz de Galicia, 23 de marzo de 1927, nº 14740, p.2. 14 A festa de Santa Marta de Babío, Alborada, nº29, decembro de 1927. 15 Sobre este feito ten escrito tamén o amigo Xesús Torres Regueiro no Libro das Festas de Betanzos, 1982, pp.21-22. 11
12
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
Hay un lavadeiro púbrico
dende donde se contempra
Alá cerquiña d´as Cascas
todiñ´aquel panorama,
que non ten outro Galicia
e de mérito abofé
e non sei sei en toda España
pos contando con tres salas
que sea tan bon coma él
moi xeitosas e amobladas
nin tanto servicio faga.
unha está moi ben luxosa
Os hirmáns García Naveira
con cousas da nos´a España
dous seres e nobres yalmas,
Outra ten preciosidades
Honra e pres d´os Betanceiros
d´os trópicos ou d´as Pampas
e d´a terra galiciana
e terceira ¡xur´a brios!
deron este lavadeiro
a moitos o vela espanta
¡Obra cen mil veces santa!
pois ten peles de serpente
pra qu´as pobres lavandeiras
moitas tamén picharladas
non teñan qu´estar descalzas
de panteiras e de tigres
expostas a mil peligros
e cocodrilos d´as Charcas.
pola friura d´as augas,
Tamén hay n´aquela finca
e sobre todo no inverno
pavos reales e mais pavas
cand´as herbas están brancas.
aves de todalas prumas,
E pola esquerda do río
e peixe de tod´as castas,
según este se devala
uns bailando n´os estanques
teñen os mesmos Garcías
e facendo mil monadas.
unha monumental Granxa
As aves revolotean
A millor qu´hay nas mariñas
xa se suben xa se baixan
polo mérito das prantas
xa se pican d´agarimo
que ten de todalas zonas
ou dan berros d´amenaza.
polas grutas e cascadas,
Polo tanto, miña Rosa
obras de gusto arabesco
non ll´ha de faltar mingalla
de moluscos encrustados
d´o que apeteza, pois nos
ten homes feitos d´arbustos
pra quererlle´e pra mimala
arreglados con tal maña
e pra que viva felis
que parecen gardadores
en xardín de tanta fama
que contra os ladróns disparan.
¡Poño´os pes da miña nena
Un mirador de tres pisos
as estretelas d´a yalma!
que no medio se levantamento
87
O Parque do Pasatempo no arquivo familiar de Bernardino Machado, Presidente da República Portuguesa | Ángel Arcay Barral e Joana Rosas Amoroso
O PARQUE DO PASATEMPO: RECINTO PÚBLICO OU PRIVADO? Estas visitas datadas en 1927 permiten reabrir un debate de certo interese para coñecer a historia do Parque do Pasatempo: realmente a obra de Juan García Naveira era un espazo aberto ao público ou funcionaba como un recinto privado ao que non todo o mundo tiña acceso? Como comentabamos ao comezo, a falta de documentación non permite moitas veces coñecer o desenvolvemento diario deste lugar. A inexistencia de billetes en papel para controlar a entrada ao recinto ou as fotografías das primeiras décadas do século XX onde unicamente aparecen visitantes en grupos pechados, convidados moitas veces por Juan García Naveira ou por algunha personalidade betanceira, non amosan un trafego constante de veciños á mentada Horta de don Juan. As propias postais que se vendían no parque
tampouco fan referencia algunha a esta circunstancia, xa que o prezo de 1 peseta era o donativo que facían ao Asilo aqueles que decidiran mercalas. E o uso do denominado parque temático como un lugar de recepción de visitas de toda Europa, como moitos atribúen a esa presenza nas guías de viaxe internacionais das que nada se ten amosado ata o momento, tampouco permite intuír o uso deste lugar como parque público aberto aos visitantes. Guías de viaxe como as de Karl Baedeker, unha das máis destacadas para comezos do pasado século, non teñen referencia algunha nas súas edicións de 1908 e 1913 ao Parque do Pasatempo como tampouco aparece recollido na guía Michelin. A única guía que ten relación cos García Naveira é precisamente a de Baedeker, aparecendo nas memorias improvisadas de Rogelio Borondo, ao ser a guía empregada para a súa viaxe pola capital italiana (Borondo, 1900: 93), ou a obra A través de Galicia (ciudades y paisajes) que publica en 1923 Daniel Martínez Ferrando.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 68-89, ISSN 2603-9583
BIBLIOGRAFÍA · ARLT, Roberto (1997). Aguafuertes gallegas. Sada, Ediciós do Castro. · BAEDEKER, Karl (1908). Spain and Portugal: handbook for travellers. Leizpig, Karl Baedeker. · BAEDEKER, Karl (1913). Spain and Portugal: handbook for travellers. Leizpig, Karl Baedeker. · BISCAINHO-FERNANDES, Carlos Caetano (2019). Fernando Osorio do Campo: O discreto colaborador de Bernardino Machado no seu exílio corunhês de 1927. Pazos Alonso, C.; Russo, V.m Vecchi, R.; Ascenso, C. (Eds.) De Oriente a Occidente: estudos da Associação Internacional de Lusitanistas, vol.II – Sobre Portugal, pp.91-112. · BORONDO, R. (1900). Memorias de un viaje improvisado. Betanzos, Imprenta de Sucesores de Castiñeira. · CABANO VÁZQUEZ, I., PATO IGLESIAS, Ma L., SOUSA JIMÉNEZ, X. (1986). “El Pasatiempo (I): Un país de Oriente”. En Anuario Brigantino, n.º 9. Concello de Betanzos, pp. 97-119. · CABANO VÁZQUEZ, I., PATO IGLESIAS, Ma L., SOUSA JIMÉNEZ, X. (1998). El Pasatiempo: O capricho dun indiano. Sada, Ed. Do Castro, 3º Edición. · DOCAMPO, Daniel (2019). “”La casa del indiano” y “De camino” dos textos olvidados de Emilia Pardo Bazán y Miguel de Unamuno”. Analecta Malacitana. Universidad de Málaga, nº46, pp.45-74. · ERIAS MORANDEIRA, Alberto. (2007) “La «casa de Doña Águeda»: construcción, destrucción y reconstrucción teórica de una casa de indianos en Betanzos”. Anuario Brigantino, nº30, pp. 423-460. · HERNÁNDEZ DÍAZ, José María. (1998) “La recepción de la pedagogía portuguesa en España (1875-1931)”. Historia de la educación: Revista interuniversitaria. Universidad de Salamanca, nº17, pp.289-317. · MARTÍNEZ FERRANDO, Daniel (1923). A través de Galicia (ciudades y paisajes). Barcelona, Ed. Cervantes. · OTERO URTAZA, Eugenio Manuel. (2003). “Bernardino Machado e Francisco Giner de los Ríos entre 1886 e 1910. Amistad, iberismo e espíritu de reforma educativa”. Eixo Atlántico: revista da Eurorrexión GaliciaNorte de Portugal. Eixo Atlántico do Noroeste Peninsular, n.º 4, p.107-122.
89
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 90-105, ISSN 2603-9583
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo
Erea Blanco Balvís
Paula Cousillas Pena Miguel Giadás
Sara Pajón Soto
Quintela
https://orcid.org/0000-0001-7914-1612
https://orcid.org/0000-0003-2748-7923
Ilustración: Jose Souto
Resumen A metodoloxía de Aprendizaxe-Servizo (ApS) ou Service Learning conta cunha longa traxectoria que a avala como un dos métodos máis eficaces do ámbito educativo, pois con ela o alumnado aprende facendo un servizo. Ademais dos múltiples beneficios que achega ao alumnado e ao ensino, esta ferramenta comporta un impacto positivo dende o punto de vista social, pois a finalidade desta é transformar as necesidades existentes na contorna. Tendo en conta esta posibilidade, no seguinte artigo presentamos un proxecto dende o ámbito educativo centrado no Parque do Pasatempo, co obxectivo de ofrecermos unha alternativa que implique a toda a sociedade no coñecemento e posterior reivindicación para a recuperación deste tesouro do noso patrimonio material. Palabras chave: Aprendizaxe-Servizo, ámbito educativo, Parque do Pasatempo, educación integral, intervención social.
Abstract The Service-Learning approach counts with a long history in the educational field, making it one of the most efficient methods within this area, since students acquire knowledge while providing a service to the community. In addition to its beneficial contribution to both the students and the teaching process itself, this educational tool has a positive impact within the scope of social sciences, as its purpose is to transform and improve the existing necessities in the local community. Bearing all this in mind, the following article presents an educational project focused on the Pasatempo’s Park, whose main aim is to offer an alternative which will get the whole society involved in the knowledge and the subsequent claim to the recovery of this treasure belonging to our material heritage.. Keywords: service Learning, educational field, Pasatempo Park, integral education, social intervention.
“O verdadeiro éxito da educación consiste en formar bos cidadáns capaces de mellorar a sociedade”
Roser Batlle
Introdución De certo, Betanzos é cativo soamente en canto á súa extensión territorial e demográfica, xa que non o é así en relación ao patrimonio, posto que este concello destaca polo seu inmenso legado cultural, relixioso, arqueolóxico e arquitectónico, erixido con esplendor, a pesar da inevitable pegada do tempo.
O Parque do Pasatempo forma parte da riqueza de Betanzos, e tanto a súa peculiar construción, modernista e romántica, como a súa finalidade primixenia, pedagóxica e lúdica, chamaron a nosa atención cando nós, antigos estudantes de mestrado, procurabamos unha necesidade social e, por desgraza, o Pasatempo nese momento -e aínda na actualidade- encaixaba dentro dese perfil.
91
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo Erea Blanco Balvís, Paula Cousillas Pena, Miguel Giadás Quintela e Sara Pajón Soto
Por aquel entón, o Parque era noticia e nel poñíase o foco, non só para destacar a súa importancia histórica ou arquitectónica, senón tamén para amosar o mal estado no que aínda se encontra. Neste sentido, o seu deterioro semella ser un leitmotiv, posto que vén sendo un tema recorrente dende os anos corenta do século pasado. Así foi como todos nós puidemos coñecer mellor o Parque e decidimos elaborar un traballo no que implicásemos o alumnado na súa posta en valor, coa finalidade de comprometernos na súa recuperación. En consecuencia, o que se recolle a continuación nas seguintes páxinas é froito dun proxecto levado a cabo durante o curso académico 2016-2017, nas aulas de Innovación Docente e Investigación Educativa, unha das materias encadradas dentro do Mestrado en Formación do Profesorado de Educación Secundaria Obrigatoria e Bacharelato, Formación Profesional e Ensino de Idiomas da Universidade de Santiago de Compostela. A maioría dos integrantes que formabamos parte dese grupo subscriben o artigo, mais debemos facer unha breve mención a Nerea Ruanova Álvarez, promotora principal de incorporarmos o Pasatempo no proxecto, e a Tania García Conde. A elas, agradecemos a súa disposición, pois permitiron que as demais integrantes
publiquemos por vez primeira esta experiencia piloto artellada hai xa uns anos. Coidamos, en definitiva, interesante e axeitado dar a coñecer a través deste medio, Casa dos espellos. Revista poliédrica da cultura galega, a proposta educativa que o noso grupo elaborou, co obxectivo de que os diferentes axentes sociais, principalmente os da área do ensino, contemplen a posibilidade de abordaren proxectos comprometidos no coñecemento e na recuperación do noso inmenso patrimonio, neste caso, do Parque, dende a metodoloxía de Aprendizaxe-Servizo (ApS) ou Service Learning. Tendo en conta o dito, este artigo dividirase nun primeiro apartado, no que abordaremos dende o punto de vista conceptual o que se entende por ApS, pois foi este o enfoque que empregamos para elaborar o noso proxecto. A continuación, nun segundo apartado, explicaremos de maneira breve a historia e composición do Parque do Pasatempo, coa finalidade de xustificarmos a imperante necesidade de promovermos a súa recuperación. Finalmente, incorporaremos un terceiro apartado no que desenvolveremos unha proposta didáctica enfocada dende o ámbito das linguas. Distribuiremos esta unidade en tres fases, correspondentes cada unha delas aos pasos a seguir nun proxecto ApS. Destas tres fases, centrarémonos principalmente na segunda, porque nela se inclúen as actividades para dar a coñecer o Parque entre o alumnado e os demais axentes sociais implicados.
A metodoloxía Aprendizaxe-Servizo Na actualidade, as propostas baseadas na metodoloxía ApS son numerosas, evidencia demostrable se fixermos unha procura rápida na rede, posto que esta devolveranos un feixe amplo e diverso de proxectos levados a cabo por diferentes ámbitos e comunidades. Neste sentido, tal e como afirma o profesor Uruñuela, as propostas ApS están estendidas por todo o mundo, pois este método conta cunha xa dilatada traxectoria en diferentes lugares dos EUA e de América Latina, así como no contexto español, pois no noso Estado existe tamén un
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 90-105, ISSN 2603-9583
longo percorrido, con diversas comunidades referentes como Catalunya, berce desta metodoloxía, Madrid, Valencia ou o País Vasco (Uruñuela, 2018, p. 20). A esta inxente cantidade de proxectos e dilatada traxectoria por parte de diversas comunidades súmaselle, como non podía ser doutro xeito, a vizosa bibliografía da que dispoñemos sobre a materia, polo que resulta interesante que nomeemos algunha das obras referentes no noso contexto. Destacamos o traballo Proyectos con alma de Xus Martín, tamén 11 ideas clave. ¿Cómo realizar un proyecto de Aprendizaje Servicio?, obra coordinada por Josep María Puig ou aínda El Aprendizaje Servicio en España. El contagio de una revolución pedagógica necesaria de Roser Batlle. Este pequeno apunte bibliográfico, que se ben non o empregaremos directamente no presente artigo, pode resultar útil a aquelas persoas lectoras que desexen iniciarse ou afondar neste ámbito. Con todo, e tal e como acabamos de mencionar, a rede está chea de contido didáctico e ilustrativo que nos pode ser de grande utilidade. En primeiro lugar, e para definirmos o que se entende por ApS, recorremos principalmente á pedagoga Roser Batlle, por ser ela a pioneira en incorporar este método en España. Na actualidade, Batlle é presidenta da Red Española de Aprendizaje Servicio, ademais de ser membro de diferentes organizacións, tales como o Centre Promotor de Aprenentatge Servei de Catalunya e tamén do centro vasco Zerbiskas Fundazioa ou aínda da Red Iberoamericana de Aprendizaje Servicio.
de “aprender facendo un servizo á comunidade” (CONVIVES, Entrevista a Roser Batlle, 2016, pp. 76-85). Esta metodoloxía, por tanto, é unha ferramenta de ensino que combina dous elementos educativos “ben coñecidos como son a aprendizaxe baseada na experiencia e o servizo á comunidade”. É precisamente esta dualidade a que fai dela unha achega beneficiosa, posto que a “aprendizaxe fornece calidade ao servizo que se presta e o servizo outorga sentido á aprendizaxe” (Batlle, R. s.d., p.4). Neste punto, debemos aclarar que a ApS pode ser confundida co voluntariado, mais a súa finalidade é diferente, posto que a ApS busca acadar uns obxectivos concretos e explícitos de aprendizaxe, -académica, en valores e en competencias- (Uruñuela, 2018, pp. 5455). Así, Batlle pon un exemplo claro para distinguilos, pois “plantar unha árbore é un acto solidario e investigar sobre as características do monte e as causas da súa degradación é unha actividade de aprendizaxe, pero comprometerse nunha campaña de reforestación aproveitando o estudado é Aprendizaxe Servizo” (Batlle, R. s.d., https://roserbatlle.net/). Tal e como afirma Uruñuela, esta metodoloxía educativa é necesaria porque a educación debe
Por tanto, e a pesar da disparidade conceptual deste método, coidamos que Batlle e o Centre Promotor de Aprenentatge e Servei sintetizan ben o significado da ApS, definíndoa como “unha proposta educativa que combina procesos de aprendizaxe e de servizo á comunidade nun só proxecto ben articulado e no que os participantes se forman ao traballar sobre necesidades reais da contorna co obxectivo de mellorala” (Centre Promotor de Aprenentat, s.d., https://aprenentatgeservei.cat/) ou, o que é o mesmo e en palabras de Batlle, a ApS trátase
93
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo Erea Blanco Balvís, Paula Cousillas Pena, Miguel Giadás Quintela e Sara Pajón Soto
ser integral, tal e como recolle precisamente a lei educativa (Uruñuela, 2018, p.15). Isto é, o alumnado debe adquirir dentro da súa formación non só uns coñecementos académicos, senón unha serie de competencias que lle permitirán un maior desenvolvemento social ao longo da súa vida. Precisamente, o que permite a ApS é incorporar nun mesmo proxecto todos esos saberes académicos que o alumnado debe adquirir, ao mesmo tempo que aprende ditas competencias -mellorar nas súas destrezas comunicativas verbais e non verbais, reflexionar criticamente sobre diversos aspectos da realidade, formarse na empatía e na solidariedade, aprender de maneira autónoma, entre outras-. Ao fío do anterior, a ApS permite que o alumnado adquira ademais unha aprendizaxe significativa, posto que ao estaren traballando na contorna poden poñer en práctica os coñecementos teóricos vistos na aula. Isto, á súa vez, resulta beneficioso porque o alumnado atopa sentido ao que estuda e mellora no seu rendemento e na motivación individual e grupal. Ademais, este tipo de proxectos colaborativos melloran o clima da aula, xa que son traballos que eles mesmos planifican e coordinan, posto que teñen un papel principal na toma de decisións. Por último, e para non estendernos máis, os proxectos de ApS son necesarios debido ao tecido social que conforman. Deste xeito, ponse en movemento unha estreita comunicación entre dito centro e os diferentes grupos e institucións que tamén forman parte da sociedade. A ApS, en definitiva, educa na necesidade do servizo aos demais, poñéndonos en contacto con eles, e contrarresta a filosofía imperante na actualidade baseada nunha sociedade individualista (Uruñuela, 2018, p.18).
Breve historia do Pasatempo
Unha vez explicada a metodoloxía ApS, resulta imprescindible dar un repaso á historia do Parque, co fin de comprendermos mellor o proxecto que aquí se propón. É necesario, ademais, realizar tamén algunhas observacións pertinentes sobre o estado actual deste, xa que sermos conscientes do seu deterioro e promovermos a súa recuperación son obxectivos chave desta proposta educativa. Así pois, resulta ben coñecido que o Parque do Pasatempo é obra dos irmáns García Naveira, Juan e Jesús, dous fillos de labradores -José García Camposa e Joaquina Andrea Naveira López- nados en Betanzos en 1849 e 18531 respectivamente. Ambos irmáns, de orixe humilde, emigraron a Arxentina, onde puideron obter unha gran fortuna, debido á súa dedicación a actividades relacionadas
1 A información relativa á vida dos irmáns García Naveira e ás diferentes obras feitas por eles para a cidade de Betanzos aparecen en numerosas publicacións e revistas. Neste caso, a maioría da información está tirada de Rodríguez Arnao (2018) e de De la Fuente García (1999).
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 90-105, ISSN 2603-9583
co comercio. Grazas á súa nova situación financeira, viaxaron por diversas partes do mundo en diferentes ocasións, feito que lles permitiu aumentar o seu nivel cultural. Unha vez retornados á súa cidade natal, levantaron diferentes construcións que tiñan por obxectivo axudar os máis desfavorecidos de Betanzos e mellorar a educación e a calidade de vida dos seus concidadáns. Como menciona Rodríguez Arnao “lo increíble de estos hermanos es que fueron unos indianos de generosidad infinita, que no se limitaron a levantar edificios sin contenido, sino que se preocuparon de dotarlos de medios para mejorar la vida de los betanceiros” (2018, p. 493). Precisamente, é neste contexto filantrópico no que nace o Parque do Pasatempo, idea promovida principalmente por Juan,aínda que o seu irmán Jesús tamén colaborou e formou parte activa no proceso (De la Fuente García, 1999, p. 419). Os irmáns, decatándose de que o desemprego e o analfabetismo eran as grandes eivas da sociedade daquel entón, puxeron en práctica a súa mentalidade empresarial e concibiron o Parque como un medio para intentar diminuír estas problemáticas. A construción do Parque, coñecido popularmente e nos seus inicios como “La huerta de don Juan”2, comezou en 1893. Para o seu levantamento precisáronse numerosos terreos, chegando a unha superficie de 90.000 metros cadrados, na zona do Carregal. As obras finalizaron oficialmente en 1914, aínda que o Pasatempo nunca deixou de ser ampliado e remodelado ata a morte do seu mecena. Os labores de construción sempre foron realizados por artistas, artesáns e obreiros locais, todos supervisados e dirixidos pola man de Juan (De la Fuente García, 1999, p. 426) Ademais, a edificación do Parque daba traballo á poboación betanceira sen recursos e ofrecía unha formación tanto laboral como cultural
aos obreiros que participaban dela (Rodríguez Arnao, 2018, p. 494). Ao mesmo tempo, o Pasatempo tamén estaba concibido como medio de beneficio económico, posto que o diñeiro recadado coa venda de postais e de entradas estaba destinado ao Asilo de anciáns. Así pois, o Parque constituíuse como un axente vertebrador da sociedade, actuando en tres vertentes: proporcionando traballo e formación aos obreiros e artesáns, sendo lugar de ocio e aprendizaxe para os seus visitantes e axudando economicamente á obra social do Asilo. Como se pode observar, o Parque non foi só unha obra particular duns indianos senón que naceu co claro propósito de educar e entreter. O deterioro do Parque do Pasatempo comeza en 1933 tras morte de Juan, debido a que era unha obra de difícil autofinanciamento e a que este non deixou instrucións no seu testamento sobre como tratalo (De la Fuente García, 1999, pp. 426-428). Ademais, a Guerra Civil acelerou o seu declive. Nas décadas posteriores, a falta de medios dificultou e agudizou o seu rápido deterioro. O Parque converteuse nunha paraxe abandonada e de fácil saqueo, pois moitos dos obxectos que alí había foron roubados ou vendidos. Con todo, e a pesar de que nesta época xa había voces interesadas na súa defensa, non foi ata 1980 cando se propuxo a primeira petición de restauración por parte da organización Adelpha, que ademais solicitaba considerar o Pasatempo como ben artístico. Grazas a esta iniciativa, logrouse que fose declarado Zona Verde Pública. Porén, isto non evitou que en 1985 se procedera á demolición da Casa Taquilla e da Casa dos Espellos, co fin de construír un aparcadoiro, tempo despois convertido na Piscina Municipal3. En 1986, o Concello de Betanzos merca o Parque e procede á demolición do Estanque dos Papas, construíndo un campo de fútbol no seu lugar.
2 Segundo Mariño Espiñeira (1999, p. 445), o Pasatempo pasou a estar englobado na categoría de xardín temático unha vez que os visitantes desfrutaron da escenografía do seu interior. 3 Esta información procede da páxina web do Cronista Oficial de Betanzos http://www.cronistadebetanzos.com/el-pasatiempode-betanzos-imagenes-de-un-desatino-ii/
95
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo Erea Blanco Balvís, Paula Cousillas Pena, Miguel Giadás Quintela e Sara Pajón Soto
Co paso dos anos, o Parque continúa deteriorándose, ata que en 1996 proponse outro plan de actuación que ten por obxectivo a súa revalorización. Esta iniciativa xorde vinculada a outro proxecto formativo, o das Escolas-Taller (Crespí Rodríguez, 2006, p. 448), que traballaron no Parque entre 1993 e 1997. Porén, hoxe en día sábese que esta intervención non foi a adecuada, xa que unha sentenza do Tribunal Supremo resolta en 2007 obrigou a cancelar os labores de recuperación e conservación, debido ás irregularidades e erros cometidos no proceso. Malia isto, en 2013 asistimos á creación do blogue Pasatiempo, xerme do que será posteriormente a Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo -constituída oficialmente en 2017-, como reflexo directo da constante preocupación existente dunha parte importante da sociedade que insiste en recuperar o Parque. Finalmente, cabe mencionar que recentemente o Pasatempo sufriu danos severos, xa que en febreiro de 2017 produciuse un derrubamento no Estanque da Gruta e en outubro de 2018 outro no Estanque do Retiro. Neste sentido, diferentes medios de comunicación4, como por exemplo os xornais La voz de Galicia, El Ideal Gallego, La Opinión ou o Faro de Vigo deron a coñecer o rápido deterioro das instalacións. Na actualidade, o Parque atópase pechado dende o 24 de outubro de 2018, debido ao derrubamento dunha das esculturas. Aínda que xa se fixo efectiva a entrega da consideración BIC5 para o Parque, e a pesar de que existe unha promesa de reunión entre a Xunta e o Concello para avanzar nas obras do Pasatempo, segue sendo imprescindible a posta en valor deste, de maneira que por fin se reparen todos os danos e atropelos causados a esta peza relevante do noso patrimonio material.
O Parque do Pasatempo: uha aplicación práctica coa metodoloxía ApS A proposta de actividades que aquí presentamos para levar a cabo un posible proxecto ApS sobre o Pasatempo é unha breve aproximación hipotética sobre as múltiples posibilidades que pode proporcionar dita metodoloxía. Non se trata, por tanto, dun documento que pretenda ofrecer unha serie de actividades pechadas e no que se describan todos os pasos a seguir dun proxecto deste tipo, senón máis ben dunha serie de tarefas que poderían ser realizadas por parte dun centro educativo e en relación directa con outras entidades integradas dentro da sociedade betanceira. Neste caso, consideramos que a proposta se podería desenvolver no Instituto de Educación Secundaria As Mariñas, na localidade de Betanzos e que poderiamos traballar co alumnado de cuarto curso da ESO. Escollemos este curso porque consideramos que o alumnado ten a madurez suficiente para tratar co público ao que se destinen as visitas guiadas e por tratarse do último curso de ensino obrigatorio. Ademais, a proposta está pensada para ser implementada desde a materia de Lingua Galega e Literatura6 , mais en relación con outras materias implicadas. De feito, é imprescindible a conexión entre estas, xa que estes proxectos se caracterizan pola súa interdisciplinariedade, poñendo de relevo a conexión existente entre os diferentes contidos curriculares. Tendo en conta que o obxectivo final é a de coñecermos o valor cultural do Parque e apostar pola reivindicación da súa conservación, ocorréusenos que con este grupo e principalmente desde esta materia, o
Todas as noticias dos medios que fan referencia ao estado do Parque están recollidas no apartado de “Hemeroteca” dentro de www.parquepasatiempo.blogspot.com. 5 Ben de Interese Cultural. 6 Elixiuse esta materia porque o noso grupo era de lingua e literatura e a materia de galego, a diferenza doutras, é, xunto co español, a lingua oficial. 4
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 90-105, ISSN 2603-9583
alumnado crease unha ruta turística por este7, para finalmente poñelo en práctica na vida real con outros grupos. Neste sentido, discorremos que os destinatarios desta ruta poderían ser por exemplo o alumnado do Centro de Educación Infantil e Primaria Francisco Vales Villamarín ou incluso algún grupo de maiores ou de emigrantes que residan no concello, para promover a súa integración na localidade e o seu coñecemento sobre a súa historia, así como establecer unha comunicación interxeracional cos diferentes grupos implicados. En todos os casos, resultaría gratificante tanto para o alumnado como para o grupo destinatario, xa que estarían en contacto persoas de xeracións e vivencias totalmente diferentes, o que daría lugar á transmisión de experiencias vitais moi gratificantes. Con todo, e se ben é certo que o deseño desta ruta por parte do alumnado cumpre o obxectivo primordial de coñecermos e valorarmos o Parque como ben que debemos conservar, hai que ter en conta que tamén perseguimos o obxectivo de instarmos pola súa recuperación. Así, é relevante que o noso alumnado, como protagonista deste proxecto, implique de forma directa os responsables do mantemento do Parque. Para isto, propoñeriamos que o grupo puidese falar, ben por escrito ben de maneira oral, co Concello e co equipo de turismo desta institución, coa finalidade de incluír a ruta deseñada por eles mesmos como unha oferta cultural máis. Tal e como mencionamos anteriormente, o proxecto ApS consta de tres fases e a todas elas debemos prestar atención. Na primeira fase, o profesorado das diversas materias en cuestión encargaríase de orientar e guiar o alumnado durante a recollida de información sobre o Parque, dende diferentes perspectivas, tales
como a histórica, a artística ou a tecnolóxica, entre outras. Para isto, coidamos que o máis adecuado sería primeiramente propoñer en gran grupo todo o que resulta de especial interese para coñecer o Parque e logo que este se dividise por grupos e por bloques de contido. Posteriormente, tras a busca de información en pequenos grupos, expoñerían os datos obtidos co resto da clase. Así, e sempre coa guía do profesorado, é o propio estudantado o encargado de organizar aquela información máis relevante e desbotar os datos que poidan resultar innecesarios. Neste punto debemos aclarar que a organización do profesorado é esencial posto que, en primeiro lugar, resultaría necesario establecer unha coordinación interdepartamental para a posta a punto das actividades, co fin de crear unha serie de actividades ben estruturadas e organizadas. En segundo lugar, habería ademais que contactar coa dirección do centro, para eventuais cuestións presupostarias derivadas das actividades a realizar fóra da aula, así como co profesorado do CEIP ou cos outros grupos cos que acabariamos colaborando. Finalmente, tamén sería necesario contactar coas familias do alumnado implicado, tanto para obter os permisos necesarios como para os eventuais desprazamentos no horario lectivo e extraescolar. Unha vez tidos estes aspectos en conta, o profesorado pasaría a levar as diferentes actividades á práctica, xa na segunda fase. O noso grupo organizou estas actividades nunha unidade didáctica composta pos seis sesións8, durante as que o alumnado traballaría distintos aspectos vinculados co Parque do Pasatempo nas diversas materias.
Na actualidade, o Parque atópase pechado. Non obstante, as actividades realizaríanse asegurando en todo momento o benestar do alumnado e evitando aquelas zonas de risco. O peche do Parque podería ser unha motivación engadida para o alumnado, xustificando a necesidade dunha intervención que cambie esta situación. 8 Gustaríanos aclarar que os proxectos ApS, se ben están totalmente organizados, non estipulan un tempo determinado para a súa execución, pois hai proxectos máis ou menos longos, é dicir, poden durar máis ou menos tempo dependendo sempre das circunstancias nas que se xere.. Neste caso, o noso grupo considerou que para levar a cabo todos os exercicios da unidade didáctica serían seis sesións. Supoñemos que na realidade, tendo en conta tanto o ritmo das aulas como o propio horario escolar, quizais estas sesións serían moito máis longas e non só ocuparían unha hora de aula, senón que serían necesarias dúas ou tres horas máis para levar a cabo cada unha delas. 7
97
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo Erea Blanco Balvís, Paula Cousillas Pena, Miguel Giadás Quintela e Sara Pajón Soto
As sesións deseñadas son as que seguen • Sesión 1: explicación do método Aprendizaxe Servizo e presentación do proxecto ao alumnado. Esta sesión primeira está dedicada a propoñer proxectos deste tipo. Normalmente, sería o propio alumnado quen debe buscar as problemáticas ou as necesidades existentes na contorna para logo traballar nesa dirección e propor unha solución. Con todo, no noso caso proporiamos traballar xa cunha necesidade establecida, o deterioro do Parque, facéndolle preguntas para activar os seus coñecementos e impresións sobre o tema. Entre as posibles preguntas que axudarían a introducir e guiar o tema está: coñecedes o Parque? Visitastes algunha vez as súas instalacións? Que vos chamou a atención do Parque? Cando se pode visitar? Credes que está ben coidado? Que outros usos lle dariades? Credes que se está actuando ben con el?
• Sesión 4: nesta sesión daríanse as pautas necesarias para que o alumnado elaborase unha guía turística do Parque, así como diversas directrices sobre como exercer de guías durante a ruta que se levará a cabo9. Esta guía, despois de ser realizada, podería ser traballada noutras materias de lingua, para pór en práctica a tradución. Paralelamente, proporiamos tras o debate a elaboración dunha carta formal dirixida ao Concello, na que recolleriamos a nosa impresión sobre o estado actual do Parque e pederiamos alternativas para a súa restauración. Ao mesmo tempo, aproveitariamos para anexar a nosa proposta cultural en relación a ruta, coa finalidade de que puidesen incorporala dentro do ámbito turístico e, finalmente, solicitariamos permiso para levala a cabo nas instalacións do Parque.
• Sesión 2: busca de información na aula sobre o Pasatempo, coa finalidade de afianzarmos o coñecemento que temos sobre o asunto. Nesta sesión empregaranse tanto recursos electrónicos para a obtención de noticias relativas ao Parque como a propia biblioteca do centro. Desde esta perspectiva, ademais de coñecer profundamente o Parque e camiñarmos cara á concienciación na súa recuperación, outro dos obxectivos que se persegue nesta sesión é que o alumnado coñeza os recursos de investigación dispoñibles no centro e que se familiaricen coa biblioteca.
• Sesión 5: para esta sesión, dedica a elaboración da ruta turística, dividiriamos a clase en cinco grupos de acordo co número de zonas que distingamos dentro do Pasatempo. Cada grupo encargarase do estudo e presentación de cada unha das zonas: que monumentos hai, cal é a súa historia, que relación gardan con outros monumentos, cal foi a motivación da súa construción etc. O traballo en pequenos grupos facilita o avance e a comunicación entre os estudantes. Con este método de traballo permitimos que se coñezan máis, que discutan, que aprendan de maneira autónoma e que chegan a acordos entre eles. Cabe recordar, con todo, que o profesor ou a profesora debe servir en todo momento de guía.
• Sesión 3: posta en común da información e reflexión sobre o estado actual do Parque. Esta sesión serviría para que o alumnado realizase un debate sobre a información recollida e aprendese así a ordenar os seus pensamentos para poder transmitilos de xeito claro, conciso e directo ao resto da clase.
• Sesión 6: esta última sesión estaría destinada á propia saída para realizarmos a ruta turística. Previamente, deberiamos acordar todos os detalles, de maneira que saibamos desde a hora de saída e chegada ata os grupos que executarán a visita, quen a recebirá, entre outros aspectos. Tras a visita
Sería interesante que o profesorado pola súa parte contactase con algún axente relacionado con este ámbito para que dese unha charla ao alumnado sobre como actuar neste tipo de contexto. Ademais, poderiamos aproveitar para que o alumnado puidese explicarlles a estes axentes a nosa proposta de ruta turística. 9
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 90-105, ISSN 2603-9583
propiamente dita, reservariamos a última parte do día para facer un xogo cos grupos que recibiron a ruta. Así, propoñeriamos dividilos en grupos e estes deberían responder a unha serie de preguntas sobre o Parque atendendo ás diferentes pistas proporcionadas pola organización10. Finalmente, sería interesante que puidesemos ofrecer unha serie de agasallos para aqueles grupos que obteñen maior puntuación no xogo. Coa execución destas sesións traballariamos diferentes contidos establecidos desde o currículo oficial, o que demostra de maneira máis explícita a estreita relación existente entre os proxectos ApS e os ditos contidos. Así, relatamos a continuación algúns destes recollidos no Decreto 86/2015, do 25 de xuño, polo que se establece o currículo da educación secundaria obrigatoria e do bacharelato na Comunidade Autónoma de Galicia: B2.8.: uso autónomo dos recursos que ofrecen as bibliotecas e as TIC para obter información complementaria.
B2.9.: uso de técnicas e estratexias para producir textos escritos adecuados, coherentes e ben cohesionados dende o punto de vista comunicativo (planificación, organización, redacción e revisión). B2.12.: produción en soporte impreso ou dixital de cartas á dirección e columnas de opinión. B2.13.: composición en soporte impreso ou dixital de textos argumentativos, redactados a partir da información obtida de distintas fontes. B3.13.: participación en proxectos (folletos etc.) nos que se utilicen varias linguas, tanto curriculares como outras presentes no centro docente, relacionados cos elementos transversais e nos que se eviten estereotipos lingüísticos ou culturais. Finalmente, unha vez realizadas as actividades da segunda fase, procederase á súa avaliación, xa na terceira e derradeira etapa do proxecto. Os resultados serán avaliados dende tres puntos de vista:
10 Presentamos no Anexo 1 unha pequena batería de preguntas que se pode realizar co alumnado do CEIP. Estas foron postas en práctica cas/os nosas/os compañeiras/os do mestrado, tras facer a explicación pertinente do Parque mediante fotografías.
99
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo Erea Blanco Balvís, Paula Cousillas Pena, Miguel Giadás Quintela e Sara Pajón Soto
· Perspectiva do alumnado: na clase o estudantado implicado realizaría unha autoavaliación, destacando os aspectos positivos deste tipo de aprendizaxe e tamén aquilo no que consideren necesario mellorar. · Perspectiva do profesorado: o profesorado implicado no proxecto tamén debería facer unha avaliación tanto do seu traballo coma do traballo do alumnado, tendo en conta os aspectos positivos e negativos atopados durante a posta en práctica da unidade didáctica e considerando aquilo que debe ser modificado. Así, a partir desta unidade poderán crearse outros proxectos similares no futuro. · Perspectiva da contorna: tanto o profesorado coma o alumnado serán os responsables de avaliar se o proxecto tivo impacto na contorna e foi realmente útil para a difusión do patrimonio de Betanzos. Para realizar as avaliacións sería conveniente empregar rúbricas, xa que se trata dun instrumento de control efectivo e preciso. No anexo 2 propoñemos unha posible rúbrica a modo de exemplo de como avaliar o proxecto por medio deste método.
Conclusión A través do presente artigo quixemos demostrar como o ámbito educativo pode implicarse e contribuír na mellora de diferentes problemáticas existentes na sociedade, posto que nós entendemos a educación como un dos piares fundamentais da sociedade polo seu potencial transformador. Concretamente, os proxectos ApS convertéronse nunha referencia pedagóxica
exemplar, porque contribúe a mellorar diversos campos ao mesmo tempo. Así, por un lado, e a través do traballo coordinado entre profesorado e estudantado, esta metodoloxía permite acadar unha educación máis significativa e integral, ao mesmo tempo que este se converte en axente activo do proceso de ensino-aprendizaxe; e, por outro, a escola convértese nun elo máis dentro da sociedade, conectándose de maneira máis real con esta, coa que establece unha relación moito máis directa e consciente. Todo isto permite que o centro educativo se conecte coas necesidades existentes na contorna e se converta nun axente máis que puxe pola transformación desa realidade. Neste sentido, e tal e como ficou claramente demostrado non só con este artigo senón con todas as reclamacións e noticias existentes en relación co Parque do Pasatempo, resulta evidente o deterioro e a preocupación polo estado no que se encontra esta peza fundamental do noso patrimonio material. Con todo, gustaríanos remarcar que somos conscientes das limitacións da nosa proposta aquí exposta, posto que como xa mencionamos, esta foi froito dun exercicio hipotético que realizamos como estudantes no mestrado, mais aínda así a nosa achega é aproveitable, xa que con ela a persoa lectora pode ter unha idea moito máis práctica de como se realizaría un proxecto ApS, ao mesmo tempo que se fai unha visión moito máis palpable das vantaxes desta ferramenta. Así, o traballo en grupo, a toma de decisións, a perspectiva interdisciplinar, a implicación do centro educativo coa sociedade son aspectos que responden a numerosos obxectivos e competencias marcados desde o currículo oficial, e que precisamente se poñen en funcionamento dentro destes proxectos, polo que estes son perfectamente aplicables dentro do sistema educativo.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 90-105, ISSN 2603-9583
BIBLIOGRAFÍA · ASSOCIACIÓ CENTRE PROMOTOR (2019). Centre Promotor de Aprenentatge Servei. Dispoñible en: https:// aprenentatgeservei.cat/ (Último acceso: 09/10/2019) · ARCAY BARRAL, Ángel (2018). O Parque do Pasatempo de Betanzos. Narrativas para comprender un patrimonio profano, 1º Premio Masonería Aberta, Universidade de Vigo e Instituto de Estudios Masónico de Galicia. · ASOCIACIÓN DE AMIGAS/OS DO PARQUE DO PASATEMPO (2013). Pasatiempo. Dispoñible en https:// parquepasatiempo.blogspot.com/ (Último acceso 09/11/2019). · BATLLE, Roser (2019). Blog de Aprendizaje-Servicio de Roser Batlle. Dispoñible en: https://roserbatlle. net/ (último acceso 09/11/2018). · BATLLE, Roser (s.d.). Guía práctica de Aprendizaje-Servicio. Santillana Educación S.L. Dispoñible en https:// roserbatlle.net/wp-content/uploads/2018/09/Guia-practica-ApS.pdf (Último acceso 09/11/2019), p. 35. · CABANA VAZQUEZ, Ignacio, PATO IGLESIAS, Mª Luz e SOUSA JIMÉNEZ, Xosé (1991). El Pasatiempo. O capricho dun indiano. Sada, Edicións do Castro. · Decreto 86/2015, do 25 de xuño, polo que se establece o currículo da educación secundaria obrigatoria e do bacharelato na Comunidade Autónoma de Galicia”. Diario Oficial de Galicia, 29 de xuño de 2015, núm. 120, p. 25434. Dispoñible en: https://www.xunta.gal/dog/Publicados/2015/20150629/ AnuncioG0164-260615-0002_gl.html. (Último acceso: 09/11/2019). · CONVIVES: Asociación para la convivencia positiva en los centros educativos (2016). “Entrevista a Roser Batlle Suñer”. En Revista digital de la Asociación Convives: Aprendizaje Servicio y convivencia, nº 16. Dispoñible en: http://convivesenlaescuela.blogspot.com/2016/12/revista-convives-n-16-aprendizaje.html (Último acceso 08/11/2019), p. 101. · CRESPÍ RODRÍGUEZ, José (2006). “Revalorización del Parque Histórico de El Pasatiempo: Investigación, gestión e intervención”. En Anuario Brigantino, nº 29. Concello de Betanzos, pp. 439-490. · DE LA FUENTE GARCÍA, Santiago (1999). “Los Hermanos García Navas y sus fundaciones”. En Anuario Brigantino, nº 22. Concello de Betanzos, pp. 395-433. ERIAS MARTÍNEZ, Alfredo e VEIGA FERREIRA, Xosé María (2001). Betanzos fotográfico. Imaxes dos séculos XIX e XX. Betanzos, Edición do Excmo. Concello de Betanzos. GÓMEZ TEIJO, Catuxa (2019). “O Parque do Pasatempo como recurso educativo: unha proposta interdisciplinar”. En Casa dos Espellos, nº 2. Betanzos, Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo, pp. 204-2014. · MARIÑO ESPIÑEIRA, Delfín (1999). “El Pasatiempo: pionerismo escénico del Jardín Temático”. En Anuario Brigantino, nº 22. Concello de Betanzos, pp. 445- 456. · MARIÑO ESPIÑEIRA, Delfín (2000). “Mito y utopía: sabiduría pedagógica del Pasatiempo”. En Anuario Brigantino, nº 23. Concello de Betanzos, pp. 423-476. · RODRÍGUEZ ARNAO, Juan Antonio (2018). “Visitando la Historia: Chamoso Lamas en el Pasatiempo (1955)”. En Anuario Brigantino, nº 41. Concello de Betanzos, pp. 493-508. · URUÑUELA NÁJERA, Pedro María (2018). La metodología del Aprendizaje Servicio: aprender mejorando el mundo. Madrid, Narcea ediciones. Dispoñible en: https://ebookcentral.proquest.com/lib/ universidadcomplutense-ebooks/reader.action?docID=5513584 , p.112 (Último acceso: 09/11/2019).
101
Comprometámonos co Pasatempo: unha proposta de Aprendizaxe-Servizo dende o ámbito educativo Erea Blanco Balvís, Paula Cousillas Pena, Miguel Giadás Quintela e Sara Pajón Soto
ANEXOS Anexo 1: Exemplo de batería de preguntas para realizar o xogo cos diferentes grupos cos que se realizase a visita 1. En que outra cidade en España atopamos leóns custodiando a entrada dun edificio emblemático? a. Sevilla b. Madrid c. A Coruña
2. Cal dos seguintes relevos se atopan no parque do pasatempo? a. Muralla China e Torre de Hércules b. Mezquita Mohamed Ali e Muralla China c. Torre de Hércules e Viaxe a Exipto
3. Que parque representa o estanque central do Pasatempo? a. Castrelos, Vigo b. Retiro, Madrid c. Bonaval, Santiago
4. Cantas horas do mundo están representadas no panel das horas do mundo? a. 39 b. 41 c. 36
5. En que fonte se inspiraron os irmáns para a Fonte das 4 estacións? a. Fonte da plaza Louvois, Francia b. Fontana di Trevi, Italia c. Fonte do Xeneral Trump, EEUU
Anexo 2: exemplo de rúbrica de avaliación empregada na terceira fase do proxecto
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 90-105, ISSN 2603-9583
CATEGORÍA
4
3
2
1
Traballo en equipo
O/a alumno/a participou nas distintas tarefas mantendo unha actitude colaborativa cos/as demais compañeiros/ as e esforzándose en realizar con éxito as actividades demandadas.
O/a alumno/a participou nas distintas tarefas mantendo unha actitude colaborativa cos/as demais compañeiros/as e realizou as actividades demandadas.
O/a alumno/a participou nas distintas tarefas e realizou as actividades demandadas.
O/a alumno/a non participou nas distintas tarefas e non realizou as actividades demandadas.
Actitude do grupo
O/a alumno/a O/a alumno/a mantivo mantivo unha unha actitude de actitude de respecto respecto cos/as e compañeirismo cos/ compañeiros/as durante as compañeiros/as a realización das durante a realización das actividades, prestando actividades, prestando a súa axuda cando fose a súa axuda cando fose necesario. necesario.
O/a alumno/a mantivo unha actitude de respecto e compañeirismo cos/as compañeiros/ as durante a realización das actividades.
O/a alumno/a non mantivo unha actitude de respecto cos/ as compañeiros/ as durante a reawlización das actividades e non prestou a súa axuda. Ningunha actividade conseguiu adecuarse na súa totalidade ao proxecto.
Adecuación das actividades
Todas as actividades se adecuaron ao proxecto.
A maioría das actividades adecuouse ao proxecto.
Só unhas poucas actividades se adecuaron ao proxecto.
Colaboración entre os centros educativos
O IES e o CEIP colaboraron estreitamente para que o proxecto se realizase con éxito, poñendo á disposición do profesorado e do alumnado os recursos necesarios.
O IES e o CEIP colaboraron para que o proxecto se realizase con éxito, poñendo á disposición do profesorado e do alumnado os recursos necesarios.
O IES e o CEIP colaboraron estreitamente para que o proxecto se realizase con éxito.
A colaboración entre o IES e o CEIP foi pobre, o que influíu negativamente na consecución dos resultados.
Colaboración entre o profesorado
O profesorado colabourou activamente, mantendo unha comunicación óptima para o desenvolvemento do proxecto.
O profesorado colabourou activamente, mantendo unha boa comunicación para o desenvolvemento do proxecto.
O profesorado colabourou activamente.
O profesorado non colaborou activamente, e a comunicación entre os departamentos foi escasa.
O proxecto tivo impacto na contorna e observáronse resultados na concienciación social no respecto ao patrimonio.
O proxecto non tivo un impacto significativo na contorna e non se observaron resultados significativos na concienciación social no respecto ao patrimonio.
O proxecto non tivo apenas impacto na contorna.
Impacto na contorna
O proxecto tivo un impacto notable na contorna e observáronse resultados positivos na concienciación social no respecto ao patrimonio.
103
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil
Sara Fraga Pérez Historiadora
Ilustracións: Gaila Louro
Resumen Os traxes de todas as épocas históricas comprenden unha simboloxía chea de códigos sociais que nos permiten coñecer á xente de cada época. Durante boa parte do século XIX era posible coñecer de que parte de España era unha persoa soamente polo seu aspecto. Ademais do lugar de procedencia, o traxe tamén indicaba o status social e variaba en función do acontecemento ó que se acudía e indicaba o estado civil de cada persoa. Para poder descifrar este último aspecto só mirando a unha persoa é necesario coñecer a súa cultura popular, a súa sociedade, a súa mentalidade etc.; é dicir, aspectos intanxibles que analizaremos nestas páxinas. Palabras chave: Traxe, cultura tradicional, estado civil, Galicia, casada, solteira.
Abstract TTraditional costumes of all historical periods have a symbolic language with plenty of implications regarding social codes, which allows us to get to know the people from each era. During a good part of the 19th century, the appearance of a person was enough to spot from which part of Spain they were from. In addition to the place of origin, the costume also indicated the social status, it changed according to the event that took place and it indicated the civil status of a person. To analyse the latter only by the appearance of a person, it is imperative to know their popular culture, the society in which they live in, their mentality, etc.; that is, intangible aspects which we will analyse in the following pages. Keywords: Costume, traditional culture, marital status, Galicia, married, single.
Introducción
forma de pensar, a súa demografía, o seu clima e, sobre todo, a súa sociedade.
“Eu queríame casare
Dentro de todos os datos que nos aporta sobre a sociedade, neste caso centrarémonos naquelas partes do traxe tradicional galego que eran indicadores do estado civil do portador. A investigación deste aspecto do folclore require unha pescuda bibliográfica que debe ser combinada cunha investigación da historia oral, das pezas de roupa que chegaron ata os nosos días e da cultura popular de transmisión oral. Mais non existen verdades absolutas no estudo do traxe tradicional, polo que é necesario ser cautelosos con todas as fontes bibliográficas e, ante todo, usar o sentido común. Por todo o exposto, ó longo do artigo iranse expoñendo as diferentes opinións ó respecto, nas que, en xeral, os investigadores actuais cuestionan as pescudas inmediatamente posteriores á disolución dos Grupos de Coros e Danzas da Sección Feminina.
Miña nai, non teño ropa Casa, miña filla, casa Que unha perna tapa a outra” Esta copla popular galega resume mellor que calquera explicación a importancia dos dous temas que abordaremos nestas páxinas: o estado civil e o traxe tradicional. Así, como explica esta copla, o casamento era un momento esperado e determinante na vida das mulleres e requiría unha indumentaria específica. O traxe tradicional é unha fonte de información moi valiosa sobre a comunidade que representa, pois nel condénsanse datos sobre a súa industria, o seu comercio, as súas materias primas, a súa
105
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
As dificultades ás que nos enfrontamos nesta empresa son variadas, pois o traballo de recollida de pezas de roupa realízase en moitos casos sen axuda económica nin asesoramento de ningunha institución académica ou cultural. Isto lévanos a traballos condicionados polo seu propio fin que, en moitas ocasións, é a recreación enriba dun escenario. Por isto, é imprescindible combinar a recollida co estudo da cultura popular, que nos aporta moitos datos sobre a sociedade do momento. Unha vez descifradas unha serie de metáforas, será cando poidamos comprender as dinámicas das comunidades (SÁENZ-CHAS DÍAZ 2016: 259-260), pois, como afirma Martínez Míguez (2019), nas ruadas tradicionais ningunha copla se cantaba porque si; todas tiñan unha “picardía” ou buscaban mandar unha indirecta a unha persoa que estaba na festa. Combinando todos estes coñecementos, chegamos a comprender dun xeito profundo a cultura tradicional galega, identificando este coñecemento coma “folclore”: folk deriva do alemán volk, que significa “pobo”; e lore quere dicir “coñecemento” ou “saber”. (ALBÁN LAXE 2003: 11)
Aproximación ó tradicional galego
traxe
a. O camiño ata o que hoxe coñecemos como traxe folclórico galego O camiño ata o que hoxe coñecemos como traxe folclórico galego O que entendemos como traxe folclórico responde á idea de que a cada territorio lle corresponde un traxe diferente, único, uniforme e invariable. Esta idea en Galicia materializouse nos grupos políticos galeguistas, no provincialismo e, especialmente, no rexionalismo. A recuperación das tradicións foi un dos puntos de atención da intelectualidade burguesa que compoñía estes grupos. En 1883 creouse, baixo a presidencia de Emilia Pardo Bazán, a Sociedad del Folk-Lore Gallego. As tradicións e costumes que vai recuperar dita sociedade son as da clase campesiña, considerada depositaria do ser que define o carácter xenuinamente galego.
Neste contexto, o traxe considerado folclórico vai pasar por varias fases. Na primeira representaríase un traxe por cada unha das catro provincias administrativas fronte ás investigacións dos folcloristas, que van diferenciar entre os traxes das diversas comarcas. O resultado deste movemento foi que, por unha banda, entre as mulleres fidalgas se puxese de moda vestirse “de galega” por considerarse un acto patriótico (Fig. 1); por outra banda, que aparecesen as primeiras agrupacións folclóricas, compostas polas elites sociais, coma o coro Aires d’a Terra, seguidos posteriormente por Airiños d’a miña terra, Real Coro Toxos e Froles ou Cantigas da Terra, entre outros (SEIXAS SEOANE 2016: 264266). Estas agrupacións, encabezadas por Perfecto Feijóo (creador de Aires d’a Terra en 1883) van vestirse co traxe folclórico galego, como el mesmo conta nas palabras recollidas por González Pérez (2008: 44-45): Y allá por el año 1883, reuní primero dos, después cuatro, más tardes ocho de mis amigos, fervientes gallegos; los inicié en mi idea, secundaron entusiasmados mi propósito, y juntos cantamos y tocamos como podrían haberlo hecho los rapaces de un rueiro... y... ¡así nació el primer coro gallego! [...] Jamás pensamos, entonces, en dar un espectáculo. Cuando a insistentes instancias mías consintieron los rapaces del Coro en vestirse -medio avergonzados- el traje clásico gallego, encargado y pagado por mí para cada uno, escondíanse hasta que no pasara gente, para subir al coche que iba a llevarnos a Lourizán, a cantarle al galleguísimo D. Eugenio Montero Ríos. [...] Los años han pasado. El traje gallego es hoy librea honrosa de los buenos hijos de la madre Galicia para todas sus excursiones artísticas.
A actividade de estes coros paralizouse coa Guerra Civil, retomándoa a agrupación Coros y Danzas dentro da Sección Feminina. Esta segunda etapa vaise diferenciar dos primeiros coros en que o traxe foi entendido coma un símbolo nacional e, nas súas representacións, estaría ó servizo do baile. Por esta razón, chegaron a eliminar prendas para facilitar os movementos dos bailes colectivos. A maiores, o vestiario sufriu unha uniformación alarmante.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
Fig. 1: Mulleres da alta sociedade vestidas co traxe tradicional (Data descoñecida). Fonte: Traba Díaz, A. y Poncela López, N. (2010). Mulleres. Concellería de Cultura e Animación Cultural, Vigo.
107
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
A partires da transición, as novas agrupacións intentaron recuperar o espírito dos primeiros coros, rompendo os tópicos instaurados pola Sección Feminina (SÁENZ-CHAS DÍAZ 2016: 266-267). Sobre todo, tentaron romper a uniformación e volver a unha clasificación do traxe por comarcas que xa propuxeran os folcloristas do século XIX (como Manuel Murguía, Emilia Pardo Bazán ou Rosalía de Castro), que nos seus textos escribiron sobre os traxes que aínda se usaban. (GONZÁLEZ PÉREZ 2008: 34-35, 54).
b. O traxe folclórico galego na actualidade O traxe tradicional galego é moi variado e rico, pois o período de tempo que no que se comprende é moi amplo. Este traxe correspóndese co que usou a clase labrega dende o século XIX e durante as primeiras décadas do século XX, pero é variado porque
foi evolucionando e incorporando novos tecidos producidos pola industria téxtil que se usarían xunto ós producidos na propia Galicia. Moitas das pezas foron evolucionando e substituíndose por outras, como é o caso do dengue polos mantóns cruzados, os calzóns curtos dos homes polos pantalóns longos ou as cofias (véxase Fig. 2) por panos. (SEIXAS SEOANE 2016: 270) Actualmente, as clasificacións máis comúns do traxe realízanse en función da procedencia xeográfica e do seu interese para a nosa temática en canto á súa funcionalidade, pois non se pode afirmar rotundamente que nunha determinada zona se vestise dunha forma específica. Aínda que a climatoloxía é un factor determinante á hora de vestirse e que, xunto cos materiais ós que poden acceder determinaría unha serie de patróns de vestiario dunha zona, parécenos máis adecuado clasificar os
COFIA
DENGUE PANO DE BOBINÉ MANTÓN DE MANILA
MANTELO
SAIA INFERIOR OU REFAIXO
SAIA EXTERIOR
Fig. 2: Partes do traxe da muller (Representación baseada na fotografía do traxe das Mariñas de Ruth Matilda Anderson de xaneiro de 1926 en Betanzos). Autora: Ángela Fernández Rodriguez.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
traxes en canto a factores socioeconómicos. Por exemplo, nas zonas agrícolas máis ricas, onde había máis número de casas adiñeiradas, habería moitas pezas feitas con tecidos caros adornados; pola contra, nas comarcas onde a terra era menos produtiva ou estaba máis fragmentada, as familias serían máis pobres e non poderían permitirse mercar un pano de caxemira. (SEIXAS SEOANE 2016: 267) En xeral, tódalas pezas do traxe teñen unha función, incluso as de gala, que se diferencia das demais por seren máis luxosas. Foron estas últimas as pezas orixinais que chegaron ata nos, por gardarse en arcóns, sendo as prendas máis valiosas dos propietarios e chegando a formar parte das herdanzas ou de dotes de voda. As prendas de gala convertíanse nun tesouro familiar, motivo polo que se conservaban, por tratarse de prendas que se luciron no día da voda ou por ser o regalo dun ser querido (SÁENZ-CHAS DÍAZ 2016: 264). Outras destas pezas perdéronse precisamente por seren consideradas un tesouro tan valioso que a xente quixo enterrarse con elas (BARREIRO NOUCHE, 2019) Das pezas de homes que chegaron ata nos atopamos: · Almillas: chaqueta de home pechada no peito. Caracterízase por ser máis longa do normal e por ter na parte frontal e nos puños remates decorativos. (GARCÍA E CARGÍA: 7) · Calzóns: peza de roupa masculina que cobre o abdome inferior e as pernas ata os xeonllos. En xeral, tiña aberturas laterais nas perneiras, abotoadas e pechadas cun cordón, deixando ver as cirolas. · Polainas: cobertura do pé e da perna ata o xeonllo, con forma de tubo con unha abertura lonxitudinal, sen sola, cinguida por unha ringleira de botóns na parte externa da perna e vestida, xeralmente, por enriba da media. Pola súa parte, do traxe de muller chegaron ata nos as seguintes pezas: (véxase Fig. 2)
· Dengues: Especie de capa pequena de pano que se prolongaba dos ombros cara a diante, cruzándose sobre o peito e que se prendía nas costas, á altura da cintura con un broche de prata ou outro metal. Poderían levar unha franxa de terciopelo negro a conxunto co mantelo, adornado cun pano bordado de pasamanería. · Dengues: especie de capa pequena de pano que se prolongaba dos ombros cara adiante, cruzábase sobre o peito e prendíase nas costas, á altura da cintura, cun broche de prata ou outro metal. Podían levar unha franxa de veludo negro a conxunto co mantelo, adornado cun pano bordado de pasamanería. · Mantelos: mandil ou especie de saia aberta de pano, xeralmente de cor castaña, verde escura, azul mariño ou, menos frecuentemente, negro. Este cubría a saia ou refaixo case por completo, a excepción da parte posterior, xa que ía aberto por detrás na parte inferior. Amarrábase á cintura por medio de broches. No caso do mantelo de gala, estaba ricamente adornado con pasamanería e acibeche ou cunha franxa de pano sedán. · Refaixos: peza da roupa de muller de baeta, lá, lenzo, candil ou picote, tinguido de negro ou vermello e con franxas de veludo negro con moito voo. · Panos: había varios tipos de panos, os cales veremos máis adiante. Os máis comúns eran os da cabeza, feitos de lá ou pano meiriño no inverno ou de seda ou algodón no verán, con adornos como flocos. · Mandís: peza que podía estar feita de múltiples materiais dependendo do uso. Usábase na parte frontal da saia, da cintura cara a abaixo, pero tamén se podía usar sobre os ombros, chamándose nestes casos mandil de picote. De feito, en referente a este último uso, Souto Pico recolle as seguintes palabras: De feito, mandil, en Galicia, é de poñer polos ombros. Ou sexa, normalmente, antiguamente o mandil era de poner polos ombros. E o de poner por diente, así como o que nós entendemos por mandil hoxe en día se chamaba mantela ou delantal.
109
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
· Sombreiros: tamén chamado chapeu, consta xeralmente dun á e unha copa, normalmente redonda. · Capas: a máis característica é a coroza, feita de xuntos e palla de trigo entretecida de modo que fose impermeable á auga da choiva, representado na Fig. 3 (SOUTO PICO 2003: 84, 99, 111-112, 123, 131-133). Estas, entre outras, son as partes que compoñen o traxe folclórico galego, as cales hoxe se locen a través de reproducións. Das que non quedaron testemuñas materiais realízanse copias en base a fotografías, cadros ou descricións que chegaron a nós a través de folcloristas. Os usos de ditas pezas coñécense a través da historia oral e incluso a través da música tradicional, como veremos máis adiante. Os tecidos empregados para confeccionar as prendas anteriormente mencionadas divídense en dous grupos: os tecidos autóctonos, elaborados artesanalmente; e os tecidos foráneos, de moi diversa procedencia de fabricación industrial. Destacan fundamentalmente o liño (que chegou a ser unha parte importante da industria do século XVIII), a lá (producida polos propios rabaños galegos ou provinte de Castela), o pano, o lenzo, o percal, a batista, o raso, o veludo e o damasco (SEIXAS SEOANE 2015: 262). Podemos distinguir tres tipos de traxes folclóricos en Galicia en canto ós seus usos que, á súa vez, varían en función do lugar de orixe, da riqueza de quen o vestía, dos seus gustos e, por suposto, da estación do ano. Estes traxes
1
Feito que non é exclusivo nin de Galicia nin do traxe tradicional.
diferenciábanse entre si non só pola ocasión na que se vestían, senón tamén polo tipo de materiais cos que estaban feitos, polo seu estado de conservación e pola súa funcionalidade.
a. O traxe “de garda” Trátase do traxe máis elegante e completo e do que se conservan máis pezas e do que destaca en cantidade e variedade a roupa de muller1. Este feito fai que os traballos de investigación se vexan limitados e se centren fundamentalmente na indumentaria feminina. Ademais, as recreacións no escenario e os proxectos expositivos van dar testemuño da falta de traxes masculinos. (SEIXAS SEOANE 2016: 263) Este traxe sería o indicador do status social de cada familia, pois o día da festa a muller vestía toda a riqueza da familia: colares, medallas, relicarios, cruces, etc. Esta roupa tamén era, en moitas ocasións, a da voda, pois simplemente se engadían pezas novas. Así, este traxe é de vital importancia e será o que reflicta o estado civil. Ademais de variada, era unha indumentaria complexa e composto por moitas capas, como nos relata Souto Pico cando nos fala do refaixo: Por riba da faldra da camisa poñía o refaixo, de lá ou baieta, logo outra saia baixeira tamén de baieta e por fin a saia de riba, a que se vía e por tanto a de mellor feitura e tea, e, por último o mandil, mantelo ou mantela. As coplas populares tamén nos falan da cantidade de saias que podía levar unha muller, como a seguinte de San Pedro de Berdoias (Vimianzo):
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
Fig. 3: Ilustraciรณn da coroza na revista Vida Gallega (Noviembre de 1909). Fonte: Repositorio Galiciana
111
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
Marica ten sete saias Todas elas están ben Debaixo das sete saias Leva a maquina do tren” Os diferentes tipos estaban clasificados, xeralmente, en función da comarca á que pertencen. Á súa vez, dentro de cada comarca tamén variaba en función de quen lucise o traxe, pois non era igual o traxe dunha campesiña que o dunha señora (GONZÁLEZ PÉREZ, 2005: 50, 51). Este traxe podíase ver os días de festa e sería o traxe de garda das persoas máis humildes (ALBÁN LAXE 2003: 27-28). Entre os tecidos cos que estaba confeccionado destaca a baeta e o veludo, que se adornaban en moitas ocasións con acibeche. (SOUTO PICO, 2003: 77, 133)
b. O traxe de domingo Trátase dun traxe intermedio, no que simplemente se diferencia do traxe de diario en que as pezas están máis novas ou limpas e do de garda en que as pezas son máis simples (Véxase Fig. 4). Sería o que se usaría para ir á feira, ás ruadas, a unha vila próxima, á misa, ós enterros, etc. (GONZÁLEZ PÉREZ 2005: 49, 50).
c. O traxe de diario ou “de cotío” Trátase dun traxe intermedio, que simplemente se diferencia do traxe de diario en que as pezas están máis novas ou limpas e, do de garda, en que as pezas son máis simples (véxaseFig. 4). Sería o que se usaría para ir á feira, ás ruadas, a unha vila próxima, á misa, ós enterros, etc. (GONZÁLEZ PÉREZ 2005: 49, 50).
Fig. 4: Mujeres vestidas con el traje de ir a la feria o de domingo en la Feria de Betanzos (Primera década del siglo XX). Fuente: Archivo de Betanzos.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
“E telo, e telo, Eu vinche o furón E telo, e telo, Antre o pantalón” Por suposto, existían diferencias entre os traxes de diario, nos que era determinante a profesión, pois non ía ser igual o traxe dunha campesiña que o dunha costureira ou unha mariscadora. Tamén variará a lonxitude da saia ou a calidade das teas en función da profesión de quen vista o traxe, pois, no caso dos labradores, usábase a roupa máis vella para traballar e, no das mariscadoras, (véxase Fig. 5), andarían descalzas e usarían zocos no inverno (GONZÁLEZ PÉREZ 2005: 47, 48).
O traxe como indicador do estado civil AAs nenas comezaban a vestirse como mulleres adultas a partir dos 6 anos (SOUTO PICO, 2003: 116); entraban de cheo nese momento na sociedade dos adultos e daban ca súa roupa unha serie de información sen necesidade de falar. Este tipo de simbolismos eran máis cotiáns na roupa da muller, a cal se cre que era tamén máis variada; aínda así, por exemplo, no caso do loito, o vestiario que máis cambiaba debido á morte dun familiar era o feminino. Entre todos os traxes, os que máis información nos aportan para o tema que nos interesa son os de garda. Estes usaríanse nas festas ou romarías ou en momentos importantes da vida, coma na voda. O casamento era un momento
Fig. 5: Pescadora (Data descoñecida). Fonte: Ferrer, P. (2005). A Coruña en el recuerdo, La Opinión de A Coruña, A Coruña.
113
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
tan imporante na vida que, ademais de confeccionarse a roupa para a ocasión, tamén había bailes específicos para este evento, como son as regueifas, unha muiñeira máis lenta que se bailaba en ditas ocasións. Estes bailes tiñan unha implicación no vestiario da noiva, pois levaba na cabeza un bolo de pan (véxase Fig. 6), denominado regueifa, que lle daba nome ó baile. (Albán Laxe, 2003: 106)
a. Mantelo Trátase dunha saia aberta; unha especie de mandil amplo que cubre a saia e que vai por debaixo, excepto na parte de atrás, que deixa ver a saia interior. Normalmente era de cor negra, pero en función da comarca podía ser tamén castaña ou avermellada. Sempre ían adornados con veludo, pasamanería, abelorios ou aplicacións, entre outras cousas.
Era una prenda tan cara que non todas as mulleres a podían usar. Eran os máis custosos de todos os que estaban confeccionados con veludo negro. (GONZÁLEZ PÉREZ 2008: 75) Un feito que demostra a valía desta prenda é que se levaba dobrado na cabeza para camiñar, para protexelo así do sol e do polvo. Sabemos o apego que lle tiñan a esta prenda de vestir grazas ás coplas populares: “Por medo, así eu tema a Dios: Na vida dos meus abós Un mantelo ¡era un tesouro! E menos de unha onza de ouro Non se mercaba un dos bos”
Fig. 6: Interpretación dunha regueifa (Interpretación no ano 2014 do baile Muiñeira baixa e maneo de Suxo polo Grupo Azougue da Escola Municipal de Folclore de Betanzos). Autor: Francisco Javier Fernández Casal.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
Centrándonos xa na súa función simbólica, esta peza era un regalo do noivo á noiva, como se demostra en moitas coplas populares: “Miña cuñadiña nova, Mu hirman que che ha de dar; Manteliño de Segovia Con cintas de namorar” (FRAGUAS y FRAGUAS, 1985: 38 - 39).
b. O peiteado En Galicia, tanto o pelo coma forma de levalo e os peiteados revelarían a idade ou a zona na que vivía a muller que o levaba e incluso se cre que puideron manifestar o estado civil. O feito de que moitas chegasen a poñer postizos en ocasións especiais ou nos días de festa no caso de que tivesen pouco pelo ou porque non podían atendelo dá testemuño da súa importancia. Sobre o cabelo normalmente iría un pano da cabeza ou unha cofia. Todos os peiteados en Galicia estaban feitos a partir dunha raia ó medio na cabeza que repartía o pelo cara as orellas e recibía o nome de crencha. Dentro do repertorio dos peiteados, Nieves de Hoyos y Sancho identifica o de casada, que consistía en facer dúas trenzas que se deixaban caer ata os ombros, onde se unían e se entrelazaban para facer unha soa. (ALBÁN LAXE 2003: 52-54)) Todos os peiteados en Galicia estaban feitos a partir dunha raia ó medio na cabeza que repartía o pelo cara as orellas e recibía o nome de crencha. Dentro do repretorio dos peiteados, interésanos o que Nieves de Hoyos y Sancho identifica como o de casada, que consistía en facer duas trenzas que se deixaban caer ata os ombros, onde se unían, entrelazándose para facer unha sola (ALBÁN LAXE 2003: 52 - 54).
c. A cinta da cofia e a trenza A cofia é unha parte exclusiva do traxe de garda que consistía nunha especie de veo branco que que tiña forma de bolsa aberta, cubría a cabeza e recollía o pelo na súa caída natural sobre as costas. (FRAGUAS Y FRAGUAS 1985: 41)
Nela colocábase un distintivo para coñecer o estado civil da muller. A cor da cinta coa que se ataba a cofia (Fig. 3), segundo certas investigacións, dependía do estado marital da muller que o levaba: o verde era para as máis novas, o morado para as noivas, o branco para las casadas e o negro para as viúvas (SOUTO PICO, 2003: 96). Segundo Antonio Fraguas, a vermella sería para as solteiras, branca para as casadas e a negra para las viúvas. Podemos pensar que a discrepancia se debe a que recolleron estes datos en zonas diferentes. A cinta do pelo, crica, era coa que se ataba a trenza ou trenzas do pelo e con ela funcionaría o mesmo simbolismo (FRAGUAS Y FRAGUAS 1985: 41). Testemuña das variadas cores cas que se vestían as solteiras é a seguinte copla interpretada polas Pandereteiras de Anxeriz: “Casadiña de tres días, ai! Donde che van as colores? Donde che van as colores? Nin casadas, nin solteiras, ai! Nunca chas tuven millores, nunca chas tuven millores” A cofia será substituída polo pano da cabeza, arrastrando este tamén a indicación do estado civil. (GONZÁLEZ PÉREZ, 2005: 60) Existe un debate aberto na actualidade respecto a este tema, pois, para investigadores coma os da Asociación Sete Espadelas, afirman que esta interpretación non se corresponde co traxe tradicional, senon que foi unha invención posterior. Para eles, as cores chamativas do traxe das mulleres solteiras respondía a que o lucían cores o máis vivas posibles cando non tiñan que vestir de negro (SETE ESPADELAS, 2020).
d. A forma de atar o pano Estes panos eran de forma cadrada e variaban no tecido (podía ser seda, liño, lá, etc.), na cor e nos adornos (podían ser lisos, con flocos, con flores, etc.). Usábase dobrado en forma de
115
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
triángulo, pero o xeito no que este estaba atado indicaba o estado civil da portadora: as rapazas novas atábano cas puntas cara atrás, por enriba da tea que cae polas costas; as solteiras de idade adulta ataríano igual, pero atado debaixo da punta; as casadas novas ataríano sobre a cabeza, enriba da fronte; por último, as casadas maiores ataríano debaixo do queixo. Ademais da forma de atalo, para algúns investigadores, as cores dos panos tamén indicaban o estado civil: branco para as solteiras, de cores para as casadas e negro para as viúvas ou para as que estaban de loito por algún familiar. Á hora de interpretar estas palabras de González Pérez (2005:61) debemos ter en mente a postura xa mencionada dos investigadores de Sete Espadelas (2020), que nos recordan que solo podemos estar seguros de que o loito implicaba levar a cor negra e que o traxe obedecía a unha utilidade máis ca unha serie de ritos sociais.
e. “Pano de namorar” Denominado tamén “pano de peto”, estaba feito de seda labrada ou bordada e algúns podían estar adornados con encaixe. Levábano os rapaces colgado do peto do calzón ou suxeito por debaixo da faixa, en particular do lado dereito, sempre á vista, xa que normalmente era un regalo para a moza (GONZÁLEZ PÉREZ, 2008: 93). Na seguinte copla popular móstrase a implicación que tería na sociedade que un home lle regalase un pano de namorar a unha muller (LORENZO FERNÁNDEZ, 88): “Heiche de mercar un pano Coma o limón de marelo; Esí rabian as meniñas Porque sólo a ti te quero”
f. A monteira Para os expertos, coma Fernando Martínez López, xastre de indumentaria tradicional, quizais é a prenda máis importante do traxe galego; dise incluso que un gaiteiro sen monteira é medio gaiteiro. Mais o estudo fotográfico corrobora estas palabras, pois como podemos ver no exemplo da Fig. 7 era unha prenda imprescindible para este músico galego. Souto Pico (2003: 119) recolle no seu estudo as seguintes palabras, que reflexan a importancia desta prenda: Souto Pico (2003: 119) recolle no seu estudo as seguintes palabras, que reflexan a importancia desta prenda: A prenda cecáis máis vella do traxe dos homes é a monteira, de probable orixe meieval. A monteira variaba moito dunhas localidades a otras, tanto na forma coma no grandor. Polas terras de Padrón tiña forma de casquete, sen adornos; nas Mariñas era máis outa, con presiñas de terciopelo; na Mahía tiña unha forma semellante a un pequeño chapéu, coa aba cinguida á copa por detrás e polos lados e tendida por diante, a xeito de viseira. No interior de Galiza eran triangulares, grandes pespunteadas con lá de cores e con bulsas. As monteiras eran castañas, ou negras ou verdes, etc., e ían ribeteadas con fita negra ou verde. Algúns tipos de monteiras levan nomes especias, coma sucede coa pucha, o pucho e a cadela.
É o tocado masculino de todo o traxe tradicional galego e usábase dende finais a Idade Media. Está feita de pano e pode ir adornada con reberetes de veludo que, en ocasións e nalgunhas zonas de Santiago, pode levar ata tres cores diferentes. Esta no iría colocada directamente sobre o cabelo, senón que se colocaba con un pano sobre a cabeza para coller o suor, sobre todo nas épocas máis cálidas do ano (ALBÁN LAXE, 2003: 62-63). Ademais, normalmente levaban plumas de galo, pavo real ou perdiz para adornar. (Fraguas y Fraguas, 1985: 60-61)
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
Fig. 7: Gaiteiro con monteira (Data descoñecida). Fonte: Acuña, X.E. E Cabo, X.L., (1992). As imaxes do traxe en galicia. Ir indo, Vigo.
117
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
A súa forma varía en función das zonas que se estuden e diferénciase en función dos picos: un pico correspondíase cas Rías Baixas; tres a Santiago; a monteira baixa, que sería case un casquete, era de Padrón; e a baixa sen picos podía ser de Ourense, Pontevedra, etc. É importante falar de ditos picos, pois tradicionalmente afírmase que se o portador os colaba cara o lado dereito, indicaban que estaba casado e, se estaban colocados cara a esquerda, este estaría solteiro, pola contra, se estaba cara a dereita, estaría casado (Fig. 8). A seguinte copla, recollida por Albán Laxe (2033: 63) do Cancionero popular gallego, elaborado por Dorothé Schubarth e Antón Santamarina, fala da importancia de ditos cornos: “Te tienes por buena moza Y por buena costurera De los cuernos de la luna Me vas a hacer una montera”
g. O loito No caso das mulleres, era moi rigoroso e estendíase incluso ás nenas. O negro sería a cor que identificaría este estado civil, ademais do uso da indumentaria máis recada e da obriga de cubrir a cabeza. Pola súa parte, a indumentaria masculina só cambiaría nos botóns da camisa e, no caso dos campesiños e nas cidades, levaríase garabata ou brazalete negro na chaqueta ou no abrigo. (GARCÍA GARCÍA Y OTROS, 2002: 1) Para Fernando Martínez López (2019), que en algúns lugares costeiros predominasen as prendas negras sería o resultado dunha alta mortaldade masculina. Un claro exemplo é a comarca de Muros, na cal o traxe é famoso pola súa sobriedade e no que predominan as cores pardas e negras. Así, vemos como o estado civil podía afectar ó traxe ata o punto de condicionar a forma de vestir de toda unha comarca.
As metáforas e as prendas de vestir O traxe é tamén un tema recorrente nos cantos tradicionais con pandeireta, interpretados na súa maioría por mulleres. Para comprender este uso do léxico é convinte recordar as palabras do Pai Sarmiento recollidas por De Hoyos y Sancho (1985): He observado que en Galicia las mujeres no sólo son poetisas, sino músicas naturales. Generalmente hablando, así en Castilla como en Portugal y otras provincias, los hombres son los que componen las coplas e inventan los tonos o aires, y así se ve que en este género de coplas populares hablan los hombres con las mujeres o para amarlas o para martirizarlas. En Galicia es al contrario. En la mayor parte de las coplas gallegas hablan las mujeres con los hombres sin artificio alguno y ellas mismas inventan los tonos o aires a que las han de cantar sin tener idea del arte músico.
A seguinte copla é un claro exemplo da percepción que tivo o Pai Sarmiento das mulleres galegas e tamén está relacionada co tema a tratar, pois nela vese como as mulleres se refiren ós homes das festas nas que elas estaban identificándoos por unha prenda de vestir característica: “Mozo da ghorra da feira Mozo da ghorra da feira Se viñas por namorare Viñeras doutra maneira” Pero a información máis interesante para nós sobre as coplas son as metáforas que se usan nas súas letras sobre partes do traxe folclórico, como na seguinte: “A subila i a baixala A costa de Rebordelo A subila e a baixala Perdín a cinta do pelo”
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
Fig. 8: Rapaz vestindo monteira cara ó seu lado esquerdo, indicando estar solteiro (Representación actual do traxe folclórico). Autor: Francisco Javier Fernández Casal.
Neste caso, “perder a cinta do pelo” sería unha metáfora para a perda da virxindade; casos nos que poderíamos deducir que as mulleres falarían nas coplas que elas mesmas compoñían de problemas que coñecían de primeira man, pero referíndose a eles a través de símiles complexos dos obxectos que lles eran coñecidos, coma a roupa que se poñían a diario. O seguinte exemplo usa outra parte de indumentaria, neste caso o xustillo, unha especie de chaleco de muller ca zona das costas entallada e cun marcado escote que se axustaba por diante cun cordón (SOUTO PICO 2003: 142):
“Perdín o meu xustillo Perdín o meu xustillo Perdín o cordón del, mira Pepa, perdín o cordón del Meu marido tráeme outro, Meu marido tráeme outro, Eu darei conta del Mira Pepa, eu darei conta del”
119
Donde che van as colores? O traxe tradicional galego como indicador do estado civil | Sara Fraga Pérez
Conclusións Con estas páxinas quíxose poñer en valor o traxe tradicional galego e mostrar que dentro del podemos atopar valores e significados que nos permiten coñecer as sociedades que nos precederon. Ademais, pretendeuse dar a coñecer as moitas pezas diferentes que compoñen o traxe, a súa complexidade e a súa riqueza, en ocasións descoñecidas pola simplificación que sufriu durante a ditadura franquista. O estudo do traxe tradicional é un tema de investigación que se vai coñecendo pouco a pouco, pois require a combinación de moitas fontes: a música popular, a historia oral, os vestixios materiais, a arte, os documentos gráficos (as fotografías), a arte contemporánea ó traxe e as fontes escritas, tanto en libro como en revistas do momento. Pero como denuncia Sáenz-Chas Díaz no seu texto elaborado con motivo da exposición “Con-Fío en Galicia”, non debemos deixar que os estudos queden nun ámbito académico. En Galicia, o traxe vísteno membros de asociacións e agrupacións folclóricas case semanalmente; as mesmas agrupacións que, en moitas ocasións, recollen as pezas de baile e música tradicional no ámbito rural sen o apoio institucional, polo que sería máis convinte tender pontes entre estes dous entes difusores da cultura para que o traxe e o folclore en xeral se difundan con conciencia, respectando e levando á práctica toda a información que coñecemos a día de hoxe.
Aínda así, hai que ser consciente de que a moda nunca está quieta, que evoluciona e que o estudo do traxe que se sigue representando e usando hoxe en día verase influenciado coma calquer outro polos nosos valores estéticos. Así, vemos como a representación na actualidade do traxe inflúe na labor dos conservadores dos museos e nos seus traballos expositivos; por esta razón, dende as agrupacións débese vestir o traxe de forma rigorosa se se decide que con esta indumentaria é ca que se vai interpretar unha peza. Para isto, débese ser consciente da complexidade, da historia e das connotacións do que se leva posto, sen caer na tentación de simplificar un traxe complexo e completo e sendo capaz de transmitir a riqueza da nosa cultura etnográfica. O estudo do traxe está intimamente ligado á investigación de campo e recollida sobre o bailar e o cantar tradicional, razón pola cal á hora da posta en escena dunha canción tradicional ou dun baile se debe ter en conta de onde ven esa peza, en que contexto se interpretaba, o ciclo do ano do que era propia e con que indumentaria a bailaban. Valorando todo isto, o proceso ideal sería ter un debate no que se teñan presentes todos os datos que aportou a informante ou informantes que nos relataron a execución de dita peza; no caso do traxe, valorar se a indumentaria coa que se debe interpretar é coa que bailaban os informantes ou, se a peza era interpretada polos seus pais ou avós, informarse de con que roupa o facían. Tendo en conta neste proceso que o que estamos recreando era a forma de divertimento dos nosos devanceiros.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 106-123, ISSN 2603-9583
BIBLIOGRAFÍA · ACUÑA, X.E. e CABO, X.L. As imaxes do traxe en Galicia. Vigo: Ir indo, 1992. · ALBÁN LAXE, C. O saber do pobo. Enciclopedia do traxe, danza e música tradicionais. Vigo: Edicións Xerais, 2003. · BARREIRO NOUCHE, M.C.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Otilia Ares Roel e María del Carmen Barreiro Nouche o día 19 de agosto de 2019 en Boimorto. · De Hoyos Sainz, L. y De Hoyos Sancho, N. Manual de Folklore. La vida popular tradicional en España. Madrid: Ediciones Itsmo, 1985. · FERRER, P. A Coruña en el recuerdo. A Coruña: La Opinión de A Coruña, 2005. · FRAGUAS y FRAGUAS, Antonio. El traje gallego. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2005. · GARCÍA GARCÍA, Rocío, LABANDEIRA GARCÍA, Marta e LESTA CHAPELA, Edurne, O traxe. Unidades didácticas. Museo do Pobo Galego. Santiago de Compostela: Gráficas Sementeira, 2002, · GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio. Historia do traxe en Galicia, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia 2005. · GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio, (2008), A indumentaria tradicional galega. O traxe de Muros. A Coruña: Deputación da Coruña, A Coruña, 2008. · LORENZO FERNÁNEZ, X. Cantigueiro popular da Baixa Limia. Ourense: Museo do Pobo Galego y Diputación de Ourense, 2005. · MARTÍNEZ LÓPEZ, F., Entrevista realizada por la autora a Fernando Martínez López el 4 de mayo de 2019 en Betanzos, Galicia, España. · MARTÍNEZ MÍGUEZ, A.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Alejandro Martínez Míguez o día 19 de Setembro de 2019 en Santiago de Compostela. · SETE ESPADELAS, A.E.: Entrevista realizada polo grupo Pesquedellas a Jose Luís Rodríguez Álvarez e a David Quiñones Vázquez, o día 1 de febreiro de 2020 en Pontevedra. · SOUTO PICO, M. Diccionario terminolóxico da vestimenta tradicional galega e proposta dun sistema de representación conceptual dinámico para a súa consulta onomástica en liña. Vigo: Universidade de Vigo, 2003.
121
Dos maestras de Betanzos purgadas como izquierdistas por el franquismo
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 124-131, ISSN 2603-9583
Dos maestras de Betanzos purgadas como izquierdistas por el franquismo
Jesús Manuel García Díaz
Doutor en Historia e licenciado en Ciencias da Información Ilustraciones: Jose Souto
Resumen El presente artículo se acerca a las maestras María de los Dolores Espada Fernández y María Asunción Presedo Carro para conocer su proceso de purga llevado a cabo por el franquismo. En él se muestran los datos de sus acusaciones y de sus castigos según la documentación que obra en el Archivo General de la Administración (AGA) en Alcalá de Henares y en el Arquivo Municipal de Betanzos (AMB). Palabras chave: Betanzos, Escuelas García Hermanos, depuración magisterio, franquismo, represión franquista.
Abstract The present article approaches the process of purge of the teachers María de los Dolores Espada Fernández and María Asunción Presedo Carro carried out by the Franco regime. This article will show the details of their indictment and their punishment, according to the data saved in the Archivo General de la Administración (AGA) in Alcalá de Henares and in the Arquivo Municipal de Betanzos (AMB). Keywords: Betanzos, García Brothers schools, cleaning, Francoist Spain, Franco’s repression.
María de los Dolores Espada Fernández y María Asunción Presedo Carro son dos mujeres que tienen en común ser maestras de educación primaria, haber desarrollado su carrera unos años en las Escuelas García Hermanos de Betanzos y haber sido sometidas al proceso depurador del Magisterio Nacional llevado a cabo con éxito por los sublevados en toda España. Ciertamente, sus expedientes de depuración son como dos gotas de agua. Los mismos informantes en ambos casos y los mismos documentos con idéntico contenido en las dos carpetas. Solo cambia el número de delitos imputados: cinco a María Dolores y tres a María Asunción. También compartieron el castigo al que ambas fueron sentenciadas con la expulsión definitiva de la carrera docente. Espada Fernández y Presedo Carro fueron dos de los veintitrés docentes que en la documentación consultada figuran como que han dado clase en Betanzos. Seis de ellos recibieron castigo al final del proceso depurador: tres fueron sometidos a separación definitiva; uno suspendido de empleo y sueldo por seis meses con traslado fuera de la provincia coruñesa; otro con las mismas suspensiones pero por tres meses y con traslado fuera de
Galicia; y otro, con pérdida de haberes desde que fue encartado e inhabilitado para ocupar cargos directivos y de confianza. En Betanzos, de todas las instancias que intervienen en el proceso depurador llevado a cabo en España a partir de agosto de 1936, las que resuelven en el caso de maestros y maestras de esta localidad coruñesa son la Comisión Depuradora Provincial de A Coruña, con 19 resoluciones, seguida de la Comisión Superior Depuradora de Expedientes de Depuración, con 4 resoluciones. Todo esto se incluye en el más amplio aparato depurador desarrollado en el caso concreto de la provincia de A Coruña, en el que la purga consta de 2.061 docentes de las escuelas de este territorio. Llegaron al final del íter depurador 1.973 maestros, de los que constan como sancionados 410 (el 20,78 %) frente a los 1 563 (el 79,22 %) de los que terminaron dicho proceso conservando su trabajo. Mas hay que precisar que a ese número de castigados hay que sumarle los 88 docentes sancionados por la Autoridades Gubernativa y Militar en agosto de 1936, de los que no consta que se les instruyese expediente depurador posteriormente. Por ello, si sumamos esos 88 profesionales, obtenemos el total de 2.061 maestros depurados. De esta
123
Dos maestras de Betanzos purgadas como izquierdistas por el franquismo | Xesús Torres Guerreiro
forma, nos salen 498 maestros castigados. Pero el uso de nuestra base de datos nos permite afinar los datos para conseguir ver cuántos de los maestros que superaron en proceso depurador fueron sancionados en instancias previamente, aunque luego se les absolviese; y así obtenemos 266. Si los añadimos a la cifra anterior, el resultado es que en la provincia coruñesa hubo 764 maestros sancionados, un 30,07 % del total de 2.0611. Betanzos figura entre los 17 municipios en los que el porcentaje de maestros sancionados sobre el de maestros depurados se sitúa entre el 20,10 % y el 30 %. En medio de ese paisaje de datos, conozcamos los procesos de ambas maestras. El nombramiento de María de los Dolores Espada Fernández tuvo lugar el 2 de junio de 1914, según la Junta Patronal de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos: Nombra con esta fecha maestros de las escuelas de sus respectivos sexos a don Cándido Rodríguez y Rodríguez con título superior de las del Estado, vecino de Gomesende, y a doña María de los Dolores Espada y Fernández, en posesión de igual título y vecina del Ferrol2.
El acta de toma de posesión de esta maestra y del conserje del centro lleva fecha del 1 de agosto de 19143. La vida profesional de Espada Fernández parece que transcurrió sin sobresaltos hasta producirse el golpe de Estado de julio de 1936. Concretamente, el 12 de septiembre de ese año se recibió en el patronato una comunicación de la Delegación Militar de Instrucción Pública de la Provincia de A Coruña en la que se dice: Tengo el honor de participarle que, como comandante militar de esta ciudad de Betanzos, he acordado en el día de hoy que las maestras
de su patronato de su cargo Señoras Dolores Espada y Asunción Presedo, queden suspensas de empleo y sueldo; debiendo darme usted cuenta del cumplimiento de este acuerdo. Viva usted muchos años. Betanzos, 7 de agosto de 1936. El teniente comandante militar: José González Rodríguez.
En vista de los informes recibidos en esa delegación referentes a la actuación social y ciudadana de las maestras dependientes de su patronato, doña Dolores Espada y doña Asunción Presedo, esta delegación se permitió proponerle al responsable del centro educativo lo siguiente: Que le sean impuestas a las referidas maestras las sanciones de destitución y cese a la primera y suspensión de empleo y sueldo por un año a la segunda. Lo que comunico a usted para su resolución y demás efectos. Dios guarde a usted muchos años.
Así lo firmaba en A Coruña, el 7 de septiembre de 1936, el delegado militar Jesús Quiroga. Ante estas comunicaciones, el patronato acordó: […] dar conformidad a la propuesta que se hace por dicha delegación, referente a las sanciones impuestas a las maestras doña Dolores Espada y doña Asunción Presedo, consistentes en destitución y cese para la primera y suspensión de empleo y sueldo por un año para la segunda4.
En esta primera fase de la depuración, que abarca desde finales de julio hasta principios de septiembre de 1936, cualquier maestro acusado no tenía oportunidad de recurso, por lo que el delito que se le atribuyese desde las Autoridades Gubernativa y Militar le reportaba una sanción segura. El expediente depurador de María Dolores, una vez organizada la depuración por los sublevados,
1 Todos estos datos se pueden consultar en el trabajo más completo que hay sobre depuración docente en la provincia que nos ocupa: GARCÍA DÍAZ, J.M. (2017): La depuración del magisterio nacional en la provincia de A Coruña, 1936-1945, Santiago de Compostela, Fundación Luis Tilve. 2 Archivo Municipal de Betanzos. Fondo de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección Gobierno. Serie: Actas de la Junta Patronal de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos (1908-1967), Caja 3202, Libro I, 2 de junio de 1914, p. 214. 3 Archivo Municipal de Betanzos. Fondo de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección Gobierno. Serie: Actas de la Junta Patronal de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos (1908-1967), Caja 3202, Libro I, p. 128. 4 Archivo Municipal de Betanzos. Fondo de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección Gobierno. Serie: Actas de la Junta Patronal de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos (1908-1967), Caja 3202, Libro II, p. 285.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 124-131, ISSN 2603-9583
se inició en 1940. El 20 de septiembre de ese año la maestra se dirigió por carta manuscrita a la CDP de A Coruña para dar a conocer su dirección: Habito en Francisco Mariño, nº 8-1º, pero como unos días estaré ausente de la ciudad, si algo tuvieran que notificarme pueden hacerlo a la calle de Orillamar, nº 78, primero, casa de unos amigos, que ya lo pondrán en mi conocimiento5. El alcalde accidental de Betanzos, José Noguerol, informó sobre esta docente el 23 de julio de 1941, diciendo: [Asistía] con asiduidad a la escuela que desempeñaba, y era activa. Que los alumnos adelantaban en su labor escolar. Que antes de la República educaba a los niños con amor hacia España, y después de advenida la República les inculcaba las ideas republicanas.
Según el regidor municipal, María Dolores “solía hacer labor social y política, según el régimen que imperase, y no hacía labor antirreligiosa”. Añadía que ignoraba si esta maestra asistía a centros o a reuniones y con quién se relacionaba y que también desconocía su conducta privada. Resaltó que vivía con “dignidad externa” y nada sabía acerca de si había militado en algún partido político o sindicato, además de no conocer si había intervenido en propagandas “así como también se ignora si pertenecía a alguna asociación o al Frente Popular o a Trabajadores de la Enseñanza”. Sí relata el alcalde que esta maestra había sido expulsada de la escuela: […] por unanimidad de su patronato, a causa de que, yendo de excursión con sus alumnas a Santiago de Compostela, al paso de todos los poblados las niñas a su cargo saludaban
levantando el puño y cantaban la Internacional, con anterioridad al Movimiento Nacional6.
El párroco de Santiago en Betanzos, Clemente Moreira, informó, con fecha 19 de marzo de 1941, que conocía poco a María Dolores Espada porque llevaba poco tiempo al frente de la parroquia, mas “de informes que he procurado y creo fidedignos resulta que ha sido buena sin que ofrezca nota alguna reprensible en el aspecto profesional, político, social y de vida privada”7. Desde la Guardia Civil de Betanzos se hizo saber a la Comisión Depuradora Provincial de A Coruña que esta maestra tenía una conducta profesional mala, pues “inculcaba ideas de poco patriotismo dando a sus alumnos ejemplo de tendencias izquierdistas, ya que en algunas ocasiones les instaba a que levantaran el puño en alto; hacía poca labor religiosa”. Además, según el comandante Servando Rodríguez Maquieira, la conducta social de María Dolores Espada era “regular” y no se la veía acompañada de “elementos destacados de izquierda”. Dijo desconocer su conducta particular, pero destacó que la maestra “fue simpatizante de los elementos del Frente Popular”. No se le conocía labor opuesta al Movimiento Nacional ni que estuviese afiliada a algún partido del Frente Popular8. Con estos informes sobre la mesa, los miembros de la CDP confeccionaron un pliego de cargos para enviar a la interesada, cinco en total. La Comisión tuvo bastante con aprovechar los informes del alcalde y sobre todo de la Guardia Civil para acusar a la maestra9. Como no consta que la docente respondiese enviando su pliego de descargo, el último
5 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María de los Dolores Espada Fernández: Carta a los responsables de la Comisión Depuradora Provincial. Folio 2. 6 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María de los Dolores Espada Fernández: Informe del alcalde de Betanzos. Folio 3. 7 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María de los Dolores Espada Fernández: Informe del párroco de Santiago, en Betanzos. Folio 4. 8 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María de los Dolores Espada Fernández: Informe del comandante de la Guardia Civil de Betanzos, de 21 de marzo de 1941. Folio 5.
125
Dos maestras de Betanzos purgadas como izquierdistas por el franquismo | Xesús Torres Guerreiro
documento de su expediente de depuración es la resolución de la CDP, en la que se argumenta que en este expediente solo se obtuvieron tres informes reglamentarios, pues no existe el del padre de familia de buenas costumbres, y que según la Orden Ministerial del 4 de junio de 1940 con esos tres informes era motivo suficiente para que la comisión se forme “el suficiente juicio de la expedientada”. Además, lamenta que la maestra no respondiese a sus cargos. Así pues, “considerando que la gravedad de los cargos implica no merecer la expedientada la precisa confianza para dignamente encargarse de la educación de la niñez”, esta comisión decidió declarar al a maestra como “no apta para el ejercicio de la enseñanza”10. Esta resolución llegó a la Comisión Superior Dictaminadora de Expedientes de Depuración en Madrid, la cual, con fecha del 2 de diciembre de 1941, resolvió que esta maestra fuese inhabilitada para el ejercicio de la enseñanza. Esta resolución fue confirmada el 22 de enero de 194211. El otro expediente es el correspondiente a María Asunción Presedo Carro quien, como ya se ha visto, fue suspendida de empleo y sueldo por un año en agosto de 1936 por la AGM12. El 2 de agosto de 1937, dada la necesidad de resolver en definitiva la situación de Asunción Presedo, que había sido profesora de la escuela, debía convocarse al efecto una reunión extraordinaria del patronato, que fue acordada para celebrarse el día 19 a las cinco de la tarde. A esa junta asistieron Jesús García Iribarne, Andrés Sarrot, Ángel Vidal,
Agustín Concheiro, Carlos Peña, José Alguero, Marcos Vieites y Manuel Álvarez. El único punto que se iba tratar era el de “resolver en definitiva respecto a la situación de la maestra que fue de este patronato, Asunción Presedo, hoy suspendida como tal”. Al estudiar con detenimiento los antecedentes, los miembros de la junta acordaron por unanimidad “prescindir en definitiva de los servicios profesionales de la referida, cuando la facultad que a este organismo confiere el artículo dieciocho de los Estatutos Fundacionales”. Argumentaban los integrantes que, para adoptar ese acuerdo: [Tuvieron] muy en cuenta la comprobada tendencia hacia la ideología del Frente Popular y actuación en consecuencia que la suspendida ha venido mostrando en el desarrollo de su labor docente, de que deriva la nulidad, ya apreciada por el Ilmo. Sr. delegado militar de Instrucción Pública de la provincia y R. comandante militar de esta plaza, de apartarla de ella en beneficio de los alumnos, cuyos impresionables e indefensos cerebros precisa apartar de toda posibilidad de contaminación marxista en evitación de males como los que nuestro Caudillo y su Glorioso Ejército sacan del Santo/Escudo Patrio13.
Al igual que su compañera, Asunción Presedo, el 20 de septiembre de 1940 se dirigió a la CDP para darle las señas de su domicilio. Vivía en la calle Francisco Mariño, 8, primero, pero por tener que ausentarse unos días, les pidió le enviasen la documentación oportuna a la calle Orillamar, 78, primero, “casa de mis familiares, que me avisarán”14. El 21 de julio de 1941 la CDP llamaba la
9 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María de los Dolores Espada Fernández: Pliego de cargos de la Comisión Depuradora Provincial de A Coruña, del 28 de julio de 1941. Folio 6. 10 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María de los Dolores Espada Fernández: Resolución de la Comisión Depuradora Provincial, del 14 de octubre de 1941. Folio 8. 11 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María de los Dolores Espada Fernández: Resolución de la Comisión Superior Dictaminadora. 12 Archivo Municipal de Betanzos. Fondo de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección Gobierno. Serie: Actas de la Junta Patronal de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos (1908-1967), Caja 3202, Libro II, p. 290. 13 Archivo Municipal de Betanzos. Fondo de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos, Sección Gobierno. Serie: Actas de la Junta Patronal de la Fundación Asilo y Escuelas García Hermanos (1908-1967), Caja 3202, Libro II, p.291. 14 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Carta a los responsables de la Comisión Depuradora Provincial. Folio 2.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 124-131, ISSN 2603-9583
Autor descoñecido (1926). Sofía Casanova (con sombrero) en una visita a la Patronato García Hermanos acompañada -de izquierda a derecha- de las señorita Montiel y Catoyra, las profesoras Espada, Presedo y Núñez. En la fila superior los señores Núñez Díaz, Estrada Catoira, Borondo, Catoyra, Sánchez, Romay (Alcalde), Suárez y Rey. Revista Núñez, p.7.
atención al alcalde de Betanzos por no haber respondido a la petición de informar sobre María Dolores Espada y Asunción Presedo. La petición del informe tuvo lugar el 17 de marzo y aún no se había recibido nada15. El alcalde envió por fin su informe el día 23 de julio de 1941; un informe exactamente igual que el remitido sobre María Dolores Espada16. El comandante de la Guardia Civil dijo de ella que su conducta profesional era regular porque “inculcaba a sus discípulos ideas extremistas y de poco patriotismo”; regular era también su
conducta social, aunque como a la anterior, no se le veía acompañada de personas que pudieran desprestigiarla. También dijo de Presedo que era mujer de ideas extremistas17. El párroco apenas conocía a la maestra al ser nuevo en la parroquia, por lo que su informe, como el de María Dolores, fue positivo18. Con todos los informes recibidos, la CDP emitió su pliego de cargos el 23 de julio de 1941. Se le imputaban tres delitos, los tres primeros que se le impusieron a su compañera19.
Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Circular de la Comisiñon Depuradora Provincial al alcalde de Betanzos. Folio 3. 16 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Informe del alcalde de Betanzos. Folio 4. 17 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Informe del comandante de la Guardia Civil de Betanzos, del 21 de marzo de 1941. Folio 5. 15
18 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Informe del párroco de Santiago de Betanzos, del 19 de marzo de 1941. Folio 6.
127
Dos maestras de Betanzos purgadas como izquierdistas por el franquismo | Xesús Torres Guerreiro
Profesores de las escuelas a comienzos de los años treinta, estando de izquierda a derecha, Vicente, Luís, Aquilino, Antonio y Asunción, Lola, Amelia y Benigna (Rodríguez, 1983: 103)
Como Presedo no respondió al pliego de cargos, la comisión resolvió ofreciendo el mismo argumento que en la resolución de María Dolores Espada. Se hace constar que el pliego de cargos se le entregó en mano “por mediación de la alcaldía de La Coruña pero, no obstante, ello la interesada no ha enviado contestación alguna en su defensa”. Por ello se decidió castigarla declarándola no apta para el ejercicio de la docencia20. Esta resolución fue remitida, como era preceptivo, al director general de Primera Enseñanza de Madrid. El expediente pasó a la CSD que, con fecha del 2 de diciembre de 1941, la inhabilitó para el ejercicio de la enseñanza. Esta resolución se hizo oficial el 22 de enero de 194221.
El ejemplo reflejado en la purga de estas dos maestras demuestra que el aparato represor del franquismo funcionó bien. La represión llevada a cabo se vuelve, en nuestro caso, en represión administrativa, conocida como depuración. Y queda claro que a los sublevados les urgía sobre todo actuar con los maestros porque ellos eran quienes educaban a los pequeños y futuros ciudadanos de la nueva España. De ahí ese plan perfectamente diseñado a partir del decreto 66 de noviembre de 1936, cuando se fijó un íter de purga compuesto por varias instancias, más allá de la primera actividad represora de las Autoridades Gubernativa y Militar (AGM): la Comisión Depuradora Provincial (CDP); la Comisión de Cultura y Enseñanza (CCE); seguida de la acción de la Oficina Técnico Administrativa
19 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Pliego de cargos de la Comisión Depuradora Provincial. Folio 7.
Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Resolución de la Comisión Depuradora Provincial, del 14 de octubre de 1941. Folio 9. 20
21 Archivo General de la Administración (AGA). (05) 1.30 32/12541-34, Expediente de María Asunción Presedo Carro: Comisión Superior Dictaminadora de Expedientes de Depuración.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 124-131, ISSN 2603-9583
(OTA) y la Comisión Superior Dictaminadora de Expedientes de Depuración (CSD); y, por último, el Juzgado Superior de Revisiones (JSR). Las dos maestras estudiadas aquí forman parte del total de 69 docentes castigados con la separación definitiva del magisterio. Tanto María Dolores como María Asunción se conformaron con la pena impuesta desde la CSD, de modo que no consta documento alguno que permita sostener que hayan presentado recurso ante el Ministerio de Educación Nacional.
muchos docentes en toda España que fueron apartados de la enseñanza. El franquismo desmontó por completo el edificio educativo de la República y actuó con el cuerpo de maestros para escarmiento al resto de los españoles. El franquismo demonizó la escuela republicana. Ahora el docente tenía que convertirse en una especie de santo, pues se le pedía una vida de sacrificio para perfeccionar sus acciones libres, que le llevasen a lograr el bien sumo para él y para sus semejantes23.
Bien es cierto que los profesionales del magisterio nacional no quedaron ajenos a la represión física en los primeros meses de la sublevación, durante y aún después de la guerra. Su represalia tuvo varias fases con el asesinato, al inicio del movimiento, de profesionales con responsabilidad política o sindical en la República, cabecillas o maestros masones. Otros fueron encarcelados y un tercer nivel pasaría a ser depurado administrativamente. Esas implicaciones políticas de muchos docentes los llevaron a la cárcel, al destierro e incluso a la muerte, como explica Figueroa Íñiguez22. Por si ello fuese insuficiente, tras la guerra hubo
María Dolores y María Asunción fueron dos víctimas de la imposición de la ideología dominante y la destrucción de la vencida. Los sublevados querían maestros acordes con su ideología por lo que cualquier señal de democracia en ellos era motivo de sanción. Y es que el docente debía tallar el diamante del alma infantil para convertir a ese niño en: […] netamente cristiano y netamente español; hombres que amen a Dios y a su patria; que sepan poner los pies sobre la tierra que los vio nacer y que guardará sus restos y que sepa mirar al cielo como a su patria inmortal24.
Firma de Dolores Espada en las actas del Patronato García Hermanos.
BIBLIOGRAFÍA · FIGUEROA ÍÑIGUEZ, Mª. J. (1996): Mujer y docencia en España, Madrid, Editorial Escuela Española · GARCÍA DÍAZ, J.M. (2017): La depuración del magisterio nacional en la provincia de A Coruña, 19361945, Santiago de Compostela, Fundación Luis Tilve. · RODRÍGUEZ CRESPO, Manuel (1983). Lucha y generosidad de los hermanos García Naveira. Ayuntamiento de Betanzos.
22
FIGUEROA ÍÑIGUEZ, Mª. J. (1996): Mujer y docencia en España, Madrid, Editorial Escuela Española, p. 69.
23
A.B.S.: “Reivindicaciones morales del Magisterio”, La Región, 2/XII/1937, p. 3.
24
“En torno a la formación del maestro”, La Región, 18/IX/1937, p.3.
129
EL BALNEARIO COMO CIUDAD IDEAL EL EJEMPLO DE CABREIROA
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 132-141, ISSN 2603-9583
El balneario como ciudad ideal. El ejemplo de Cabreiroá
Carlos Barja Márquez
Historiador https://orcid.org/0000-0002-3619-6266 Ilustraciones: Yosune Duo
Resumen Con este trabajo queremos aproximarnos a la ciudad balnearia y a su potencial para generar espacios urbanísticos ideales a partir de una función lúdico-sanitaria, tomando como ejemplo el balneario de Cabreiroá. El agua se transforma aquí en el kilómetro cero del desarrollo urbanístico de una ciudad autónoma y desencadena un conjunto de mecanismos que acaban alterando la realidad sociocultural de su entorno. Palabras clave: balnearismo, paisaje urbano, urbanismo, historia local, turismo sostenible.
Abstract The present article approaches the idea of the spa town and its potential to create urban spaces from recreational and medical purposes. We will be taking the spa of Cabreiroá as the example: a place where water becomes the starting point of the urban development of a city and triggers a set of mechanisms that alter the socio-cultural reality of the spa’s surroundings. Keywords: balneology, urban landscape, urban planning, local history, sustainable tourism.
1. INTRODUCCIÓN El objetivo de este trabajo es aproximarnos a la ciudad balnearia y su potencial para generar espacios urbanísticos a partir de una función lúdico-sanitaria, partiendo del ejemplo de Cabreiroá, balneario más conocido por la marca de agua producida en la planta embotelladora situada en el mismo complejo. Si bien no estamos hablando de un balneario propiamente urbano debido a la distancia de casi dos kilómetros que lo separa del núcleo urbano más cercano (Verín), sí que nos permite realizar una aproximación al diseño urbanístico termal y su aspiración a configurar paisajes urbanos autónomos e ideales.
Este complejo arquitectónico, históricamente dedicado al turismo sanitario, es una obra firmada por el arquitecto Daniel Vázquez-Gulías y financiada por José García-Barbón Sola, quien, con su voluntad filantrópica, consiguió fortalecer la cultura balnearia europea en un territorio tan al borde del mapa como es la villa que le vio nacer. El balneario de Cabreiroá no se trata solo de un conjunto arquitectónico, sino que también es el testigo pétreo de la historia económica de Galicia y sus contactos con la -por aquel entonces- neonata cultura del ocio europea.
131
El balneario como ciudad ideal. El ejemplo de Cabreiroá | Carlos Barja Márquez
2. MARCO GEOHISTÓRICO DE VERÍN Verín se encuentra en un territorio periférico, tanto con respecto a la capital del Estado como con el resto de Galicia, al estar encajonada entre las formaciones montañosas que hacen las distancias con el litoral gallego incluso más inabarcables. En este contexto de aislamiento, la frontera con el país vecino llegó a ser una consistente fuente de riqueza en forma de contrabando de bienes de consumo, sobre todo a partir del nacimiento del Estado nación y su afán por definir sus límites territoriales. La diferencia de precios entre ambos estados abrió oportunidades a los habitantes de la frontera para tejer una serie de redes de conveniencia ajenas al control de las autoridades estatales, quienes, poco a poco, buscaron la forma de minar este tipo de negocio tan poco beneficioso para las bolsas del Estado. Al mismo tiempo que el poder público se iba instalando, fueron aflorando diferentes iniciativas empresariales protagonizadas por actores varios, entre los que destacamos a los retornados y su papel en el desarrollo local y regional en Galicia. Es el caso de García Barbón, uno de los personajes clave en el desarrollo de municipios como Verín y Vigo. El municipio de Verín es el núcleo urbano más desarrollado de un entorno sobre el que ejerce de centro comercial de referencia para toda la homónima comarca. Geográficamente se asienta en el valle del Támega, río que atraviesa las sierras surorientales de Galicia y se abre paso hacia norte de Portugal. Con algo menos de 15 000 habitantes, Verín desenvuelve una actividad económica principalmente dirigida al sector terciario y más concretamente a la hostelería, apoyado por un sólido sector vinatero protagonizado por la denominación de origen Monterrei. El contexto geológico es fundamental en lo que se refiere a la construcción de balnearios, pues la existencia de un manantial es conditio sine qua non para el diseño de este tipo de inmuebles. Como es bien sabido, el noroeste de la Península Ibérica es un territorio dotado de una importante complejidad geológica debido a la falla tectónica que separa la
Galicia del granito y la Galicia de la pizarra. Por su parte, el valle del Támega esconde bajo su lecho “A creba da Corga”, o fosa tectónica Chaves-Verín. La acción conjunta del tiempo y de los procesos meteorológicos cubrirán esta profunda fosa de materiales de aluvión hasta dar lugar a la superficie llana que ahora es el valle que conecta Galicia y Portugal en esta región generalmente dominada por espacios montañosos (F. Rodríguez, 2009: 18). Esta localización dota a la región de una cantidad considerable de manantiales: hasta 16 brotan del subsuelo de la zona. Casi todas estas aguas están dotadas de una composición química más o menos similar: aguas bicarbonatadas, cloruradas y con un elevado contenido en silicio (F. Rodríguez, 2009: 156).
3. EL BALNEARISMO EN GALICIA Galicia llegó a albergar dos de los más lujosos balnearios de la España de la Restauración (la Toxa y Mondariz), pese a que el termalismo se trate de un fenómeno ligado a la alta burguesía decimonónica y al desarrollo industrial y Galicia sea un territorio históricamente conocido por una economía eminentemente rural, donde el capital tendía a la dispersión debido al singular régimen de propiedad que, entre otros factores, frenó el desarrollo de una gran burguesía autóctona. Es importante tener en cuenta que los balnearios de lujo llegaron a ser más que una atracción turística: acabarían asumiendo el papel de puntos de encuentro donde los miembros de las élites europeas se afanaban en obtener los contactos necesarios para triunfar en el mundo de los negocios o sus carreras políticas. Por último, debemos señalar el papel de ciertos balnearios como productores de servicios asistenciales a la población local en su entorno más directo. Del mismo modo que en el conjunto del estado y debido a la intensidad de los siglos XVII y XVIII, el termalismo tardó en ponerse de moda en Galicia. La situación de abandono de los balnearios no sería subsanada hasta que, ya a principios del siglo XIX y bajo el reinado
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 132-141, ISSN 2603-9583
de Fernando VII, fuese redactado el primer Reglamento de Aguas y Baños Minerales de España, que introduce la figura de médicodirector de baños; seguido del notable impulso que supuso la desamortización de Mendizábal en 1837 y la subsiguiente compra y explotación de manantiales por individuos privados (Casal García y González Soutelo, 2010: 128). La decadencia de los balnearios se generaliza en toda Europa, sobre todo, a partir de la segunda década del siglo XX debido a una serie de factores fundamentales. En primer lugar, estamos hablando de lugares de moda cuyo interés venía dado más por los personajes que frecuentaban los inmuebles que en la efectividad real de los tratamientos. En segundo lugar, es importante tener en cuenta los avances en medicina de la época tras la irrupción de los descubrimientos realizados por Pasteur y la irrupción de la farmacología, que acabaron por relegar a la hidrología médica al ámbito de la medicina popular. En tercer lugar, debemos considerar también el desarrollo de los transportes junto con el crecimiento demográfico de la clase media, que dará como fruto la tendencia a escoger destinos más asequibles y en el litoral, lo que anunciaría la irrupción del turismo de masas de mediados del siglo XX. Por último, es importante subrayar que los balnearios acabaron siendo entendidos por la sociedad como lugares caducos, lo cual abrió paso a la necesidad de las empresas gestoras a reinventarse o morir. La conjunción de estos factores acabará por traducirse en el cierre de un gran número de balnearios, que no volverán abrir sus puertas a raíz de la Guerra Civil. El conflicto supuso que gran número de inmuebles, incluyendo el de Cabreiroá, cerrasen sus puertas al público para convertirse en hospitales de sangre en un primer momento y en sanatorios mentales después. Se darán casos también de balnearios que acabarían convertidos en cuarteles, sedes de campaña o prisiones, de tal modo que muchos fueron bombardeados y sufrieron graves daños que, en muchos casos, nunca llegarían a ser reparados debido a su envergadura, a la calidad de sus materiales o a la fragilidad de la economía del estado durante la postguerra (Sánchez Ferrer, 2000: 225-226).
Tras la contienda, se llevaron a cabo una serie de intentos de volver al negocio, pero el balnearismo parecía herido de muerte. El síntoma más evidente de esto es la desaparición en 1947 del cuerpo de médicos-directores de baños y el subsiguiente abandono de la materia por parte de la mayoría de universidades españolas (Leboreiro Amaro, 1994: 199-200 y 81; Casal García y González Soutelo, 2010: 139-143).
4. EL BALNEARIO COMO ESPACIO SANITARIO Y SOCIAL Como comentábamos antes, los balnearios están cubiertos de un halo de lujo y esplendor debido a que son un producto diseñado por las clases dominantes europeas para su propio disfrute; una suerte de spa asentado en un refinado edificio marmóreo. Eran centros en los que se ofrecía un abanico de tratamientos destinados a mejorar la salud de sus visitantes; sin embargo, también es importante atender a la relación de estos espacios con la cultura burguesa, en la que la idea milenaria del manantial sanador comparte cama con el ideal paisajístico del romanticismo y su búsqueda de paisajes recónditos apenas modificados por la acción del hombre. Debemos entender estos inmuebles como lugares dedicados a la salud y fundamentados en la idea milenaria de manantial sanador, que encontrarán en los siglos XVIII y el XIX el medio de cultivo perfecto para el desarrollo de una teoría capaz de consagrarlos como templos del bienestar hasta su decadencia. Los tratamientos son variados. Por un lado, Caldeliñas (situado en el extremo norte de la villa de Verín) y su conjunto de bañeras y piscinas, cuya agua alcanza los 23 ºC, estaban destinadas a tratar dolencias musculares, óseas o dermatológicas. Por otro lado, Cabreiroá nos ofrece otro tipo de tratamiento, centrado en curar dolencias del tracto digestivo o el sistema urinario y también válido para el cuidado de la piel. Aquí, el tratamiento de baño queda desplazado por la no tan agradable temperatura a la que brotan las aguas, y quedan como protagonistas los tratamientos de ingesta o de cura hidropínica1 y aplicación externa.
133
El balneario como ciudad ideal. El ejemplo de Cabreiroá | Carlos Barja Márquez
Como señalábamos antes, el balneario no era solo un centro de salud, sino que era también un espacio de ocio y diversión a donde los miembros de la burguesía iban para hacer negocio y ampliar sus círculos sociales. Así mismo, existen numerosas referencias que certifican el uso por parte de la población autóctona de los manantiales sobre los que asentarían posteriormente las plantas embotelladoras y balnearios. Alguno de estos casos derivaría en querellas entre propietario y poderes públicos, como reclamaciones del ayuntamiento sobre el derecho de acceso privilegiado a un servicio del que siempre habían disfrutado en el caso de Caldeliñas (Congil, 2017: 228).
5. TIPOS DE BALNEARIO Existen tres categorías de balneario según su relación con el núcleo urbano. En primer lugar, aquellos que se sitúan en la ciudad misma y que, en el occidente europeo, suelen desarrollarse a partir del descubrimiento de caldas de época romana. En este caso, el agua representa el impulso primero a partir del que se configura el espacio urbano. Serán reinventados entre los siglos XVIII y XIX y se nutren de los servicios de la urbe (hospedaje, alimentación…). En segundo lugar, nos encontramos con los balnearios rurales, cuyo objetivo no es tanto el de generar servicios, sino mundos ideales casi oníricos, ya que apartan la necesidad como hilo conductor del discurso arquitectónico. Por último, nos encontramos un balneario que cabalga entre la primera y la segunda categoría: el balneario situado en el extrarradio urbano. Su origen es moderno; se trata de un balneario periurbano que se diferencia de los otros tipos en que puede o no estar dotado de hotel, dependiendo de la voluntad del arquitecto y del empresario. Cabreiroá puede ser incluido en este tercer
grupo al tratarse de un balneario construido ex novo a partir de un manantial situado a una distancia considerable del centro urbano. Esta categoría le ofrece al arquitecto la oportunidad de diseñar un complejo termal completo dotado de un conjunto de utilidades destinadas a convertirlo en una ciudad autónoma: una buvette con rotonda, una capilla y un hotel que se asientan en un jardín para el esparcimiento de los visitantes. Así mismo, debemos tener en cuenta la forma en la que el crecimiento de la planta embotelladora acabó afectando a la percepción del complejo, tanto desde el interior del recinto como desde el exterior, debido a la envergadura de la planta y a la alteración del ambiente, otrora tranquilo, por la contaminación sonora que producen las máquinas de la planta (Leboreiro Amaro, 1994: 93-100).
6. COMPONENTES El balneario de Cabreiroá fue dotado de un jardín, una capilla, una buvette (o pabellón de aguas) y un hotel. Así mismo, en el espacio inmediatamente anexo al balneario existe una planta embotelladora de Aguas de Cabreiroá, hoy en día en manos de Hijos de Rivera S.A. Al ser diseñado como una estación termal completa, el arquitecto-urbanista se encuentra en la obligación de tener todas las necesidades de los futuros visitantes en cuenta. Esto quiere decir que nada debe quedar al azar y que los únicos límites son aquellos referidos a la función y al servicio para el que es diseñada. Nadie puede instalarse definitivamente en este complejo: unos rostros son sustituidos por otros al paso de las semanas o los días. Esta idea de ciudad ideal conlleva que el diseño debe tener en cuenta múltiples factores para dotar de la máxima autonomía posible al complejo (Leboreiro Amaro, 1994: 199-200).
1 Entendida esta como “ingestión oral de agua a in tiempo y ritmo determinados por el médico con efectos terapéuticos” (Rodríguez Miguez, 2008, p. 81)
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 132-141, ISSN 2603-9583
El parque El parque de la estación termal completa debe ser entendido como el lienzo sobre el que el arquitecto coloca cada edificio. Del mismo modo que Marienbad, Cabreiroá es dotado de un parque para vertebrar, organizar y conectar los equipamientos del balneario (Batalla Farré, 2014: 9). En casos como el que nos ocupa, todo se resume a un impulso por domesticar a la naturaleza y ponerla al servicio del ser humano a través de la transformación de bosques en parques y de la manipulación del terreno para dotar al conjunto de lagos y riachuelos, al mismo tiempo que los paseos y plazas ayudan a constituir un entorno óptimo para el descanso (Leboreiro Amaro, 1994: 154). Sin embargo, el parque tiene también una dimensión social en la que es preciso reparar: su función fundamental es la de hacer de pista para largos paseos terapéuticos que, antes o después, conllevarían a la interacción social entre los
enfermos y visitantes. Su forma varía desde la de un jardín cerrado y salteado de alamedas, glorietas bancos y fuentes a simples zonas arboladas dotadas de merenderos (Leboreiro Amaro, 1996: 95-98).
El hotel El hotel es, junto a la buvette, la estructura central del complejo. Debe su existencia a que ciertos tratamientos ofrecidos por el balneario requerían que el paciente permaneciese allí hasta veintiún días, por lo que es un edificio fundamental en los balnearios rurales, ya que están desprovistos de los servicios habitacionales del centro urbano. Esto es una cuestión relativa en el caso que nos ocupa, pues la distancia aproximada de dos kilómetros entre el centro de la villa y el balneario se salvaba gracias a la existencia de un tranvía de sangre o de tracción animal que conectaba directamente ambos entornos y que se mantuvo
135
El balneario como ciudad ideal. El ejemplo de Cabreiroá | Carlos Barja Márquez
activo durante el mes de agosto de 1908 (García, 2010). La decisión de dotar al balneario de hotel y tranvía resulta peculiar, pues un elemento suele ser incompatible con el otro. El hotel del balneario tiende a proyectarse hacia el exterior y suele estar dotado de una posición predominante sobre el entorno con un papel central. Su diseño y decoración hace referencia a los gustos de la época: el objetivo es, de nuevo, generar espacios oníricos (Leboreiro Amaro, 1994: 120).
La capilla La capilla era uno de los servicios fundamentales de los balnearios, ya que en ella se ofrecían oficios diarios y su diseño solía seguir criterios historicistas. Desgraciadamente, el tiempo y la funcionalidad llevaron a la capilla del balneario de Cabreiroá a su transformación en una oficina integrada en la fábrica; no obstante, las formas del edificio recuerdan aun al de un pequeño templo (Leboreiro Amaro, 1994: 131).
La buvette
La buvette, también denominada quiosco o pabellón de aguas, es el inmueble fundamental del complejo, debido a que dota de expresión arquitectónica al manantial y se conforma como el kilómetro cero en la conformación del balneario. Allí donde podríamos encontrarnos con una fuente cubierta o a la intemperie nos encontramos con un edificio donde el depósito del agua y la fuente ocupan el espacio central y, como si de un altar inverso se tratara, se hunde acercándose al inframundo y alejándose del mundo celeste. El agua es entendida como la clave central del ritual termal.
El pabellón de aguas de Cabreiroá consiste en un pabellón octogonal. Tiene una sola entrada dotada de dos escaleras que descienden hasta una suerte de deambulatorio que abre paso a una escalera central que, a su vez, desciende hasta el grifo de la fuente. Las paredes interiores del pabellón están recubiertas de decoraciones
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 132-141, ISSN 2603-9583
de piedra y maderas en el cinturón inferior, mientras que el superior está constituido por una serie de frescos de escenas costumbristas. Merecen mención las carpinterías de las barandas de las escaleras superiores y las bandas que decoran el suelo y guían al visitante desde la entrada hasta la fuente (Leboreiro Amaro, 1994: 136-150).
7. CONCLUSIÓN Como comentamos a lo largo de este artículo, la cultura del baño y el balnearismo forman parte del patrimonio europeo al beber tanto de la tradición popular como de la cultura decimonónica en la que se fraguan los valores de democracia y libertad del ideal europeo. Los balnearios deben ser entendidos como la expresión de una sociedad que empezaba a arrojar luz sobre las causas de ciertas
enfermedades a partir del método científico y que era capaz de rodear a los enfermos de espacios cuya belleza es aún capaz de dejarnos sin aliento. Si bien Cabreiroá es un ejemplo humilde del fenómeno termal contemporáneo, no deja de responder a los mismos principios que hacen de Vichy o Mariesbad y, por tanto, debe ser puesto en valor.
El valor de este trabajo parte de dos objetivos complementarios. En primer lugar, entender el significado de la cultura termal en Europa es fundamental a la hora de buscar nexos de unión a los que aferrarse en un momento histórico como el actual, en el que el auge del nacionalismo europeo amenaza con hacer añicos los valores de la democracia y de las conquistas sociales. Desde la época romana hasta nuestros tiempos, las termas y balnearios
137
El balneario como ciudad ideal. El ejemplo de Cabreiroá | Carlos Barja Márquez
han sido lugares comunes que, del mismo modo que las plazas y las alamedas, han tomado el papel de conductores de grandes cambios (fuesen estos sociales, filosóficos o científicos) y, al mismo tiempo, han sido capaces de generar las arquitecturas que hoy día son el testigo pétreo de nuestra historia.
En segundo lugar y para concluir, teniendo también en cuenta el contexto de crisis ambiental que atraviesa la sociedad global, la puesta en valor y configuración de productos turísticos sostenibles es uno de los grandes valores que trae consigo el desarrollo del turismo cultural-termal al tratarse de un sector turístico con alto potencial para el ámbito rural.
BIBLIOGRAFÍA · BATALLA FARRÉ, Mónica (2014). “La ciudad balneario europea en el siglo XVIII y siglo XIX: laboratorio de pruebas del espacio público contemporáneo”. En VI Seminario Internacional de Investigación en Urbanismo, Barcelona-Bogotá. Barcelona, DUOT. · CASAL GARCIA, Raquel y GONZALEZ SOUTELO, Silvia (2010), Os Balnearios de Galicia. Santiago de Compostela. Ed. Servicio de Publicacións e Intercambio Científico Campus Vida. · CONGIL, Luis (2017) “Caldeliñas y el origen del termalismo en Verín. Influencias del modelo francés y la Casa Real Española.” En FALIDE GARRIDO, José María; RODRIGUEZ RAJO, Francisco Javier; FRAIZ BREA, José Antonio; GOMEZ GESTEIRA, Moncho; PÉREZ LOSADA, Fermín; RODRÍGUEZ VÁZQUEZ, Virxilio. Libro de actas del II Symposium Internacional de Termalismo y Calidad de Vida (septiembre de 2017). Ourense: Campus da Auga, Vicerrectoría del Campus de Ourense. Pp.227-229. · F. RODRIGUEZ, Manuel (2008). Comarca de Verín, extremo sur. Ed. Mancomunidade de Municipios da Comarca de Verín. · GARCIA, J. M. (19 de Julio de 2010). A las aguas de Cabreiroá en tranvía. La Voz de Galicia. Recuperado de http://www.lavozdegalicia.es/ · LEBOREIRO AMARO, María (1994). El Balneario, la ciudad ensimismada. Santiago de Compostela, Colegio Oficial de Arquitectos de Galicia, Comisión de Cultura. · LEBOREIRO AMARO, María (1996). A vida nos balnearios de Galicia. Vigo, Ir Indo Edicións. · RODRÍGUEZ MIGUEZ, Luis (2008). “Concepto actual del termalismo”. En RODRÍGUEZ MIGUEZ, Luis Jornadas técnicas sobre hidrología médica: jueves 2 de octubre de 2008/ III Encuentro Internacional sobre Agua y Termalismo. Feria Internacional del Turismo Termal, 3-5 de octubre de 2008, Ourense, Termatalia organiza, Expourense, Real Academia de Medicina y Cirugía de Galicia; publicación patrocinada por, Xunta de Galicia, Consellería de Sanidade, Dirección Xeral de Saúde Pública. Ourense, pp.25-127. · SÁNCHEZ FERRER, Josép (2000). “Historia de los Balnearios en España. Arquitectura-patrimonio-sociedad”. En LÓPEZ GETA, Juan Antonio y PINUAGA ESPEJEL, Juan Ignacio. Panorama actual de las aguas minerales y mineromedicinales en España. Ed. IGME. Pp. 213-230.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 132-141, ISSN 2603-9583
139
CONTEXTO E PREXUIZO NO PARQUE DO PASATEMPO
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 142-153, ISSN 2603-9583
Contexto e prexuízo no Parque do Pasatempo
Ricardo Varela Fernández
Arquitecto especialista en Rehabilitación Ilustracións: Diana Sobrado
Resumo Existen aínda prexuízos que pesen na consideración e estima do Pasatempo? Desbotaremos por fin a idea tan difundida dunha construción excéntrica, inxenua, de execución barata, pobres materiais e anticlásica, ou máis ben chegaremos aceptar a realidade ortodoxa contraria? Este artigo estuda o contexto proxectivo do parque betanceiro tomando como punto de partida tres dos seus elementos máis significativos: as grutas artificiais, o estanque dos Papas e os enreixados. En primeiro lugar atendendo ao prestixio que conlevaban estas presenzas, especialmente as grutas artificiais, espalladas con tal éxito que facía practicamente incomprensible a súa ausencia nun xardín á moda. En segundo lugar analizando as referencias europeas que quedaron plasmadas no relato da viaxe de Rogelio Borondo (1900) e que poden ser trasladadas ao ambiente do Carregal. E por último ver cal era o contexto histórico xardinístico das Mariñas no que se desenvolveu o Pasatempo para desmentir algúns deses tópicos comúns no descrédito do parque. Palabras chave: xardín histórico, gruta artificial, estanque, enreixado, análise económica.
Abstract Are there still prejudices in the consideration and esteem of the Pasatempo? Will we finally discard the widespread idea of an eccentric, naive, cheap execution, poor material and anti-classical construction, or will we accept the opposite orthodox reality? This article studies the project’s context taking as a starting point three of its most significant elements: the artificial grottos, the Popes’s pond and the lattices. First, attending to the prestige that these presences entailed, especially the artificial caves, extended with such success throughout Europe that it made practically incomprehensible their absence in a fashionable garden. Secondly, analyzing the European references that were reflected in Rogelio Borondo’s travel story and that can be transferred environmentally to the Carregal. And finally to see what was the historical context of the garden in the Mariñas in which the “Pasatempo” was developed to deny some of those common topics in the park’s discredit. Keywords: historical garden, artificial grotto, pond, railing, economic analysis.
O prestixio de grutas, estanques e enreixados Na coñecida novela de Robert Walser O axudante, o enxeñeiro Tobler está resolto, a pesares das súas dificultades económicas, a escavar o xardín da súa vila suíza xunto ao lago, para facerse construír unha gruta, “aínda que as obras lle custasen unha millonada” -en concreto 1.500 francos- e invitar á súa inauguración ás personalidades máis notables do pobo para “… que viran con qué altura e entereza sabía contemplar e tomarse a vida” (Walser, 2010). Walser reflicte nesta novela como as grutas artificiais, de longa tradición europea, son a principios do século XX exhibidas socialmente
e constituían elegantes cadros estandarizados que se enlean dentro do xardín como pezas ilustradas e cultas. As palabras do escritor suízo saídas do prelo en 1908, e polo tanto contemporáneas das obras do Pasatempo, amosan a naturalidade e facilidade con que unha clase adiñeirada encargaba estas construcións para os xardíns domésticos da Europa de entreséculos e a popularidade que gozaron no seu amoblamento. A sona de ter unha cova artificial instalada nun parque caracterizándoo como unha paisaxe pintoresca fixo que en Galicia a renovación dalgúns dos mellores pazos -á par que as
141
Contexto e prexuízo no Parque do Pasatempo | Ricardo Varela Fernández
súas fábricas edilicias- transformasen os seus espazos exteriores seguindo a moda cavernaria, e así podémolo constatar en Lourizán, Ortigueira, Pena do Ouro, Vista Real, Torre Agrelo… con maior ou menor desenvolvemento segundo as apetencias ou dispoñibilidade dos promotores. Hai que dicir que aínda que se fale individualmente de gruta, tratábase da formulación dunha pequena paisaxe na que o accidente xeográfico rochoso se asociaba normalmente a unha lámina de auga a modo de lagoa de perfís irregulares que contaba no seu interior con illotes de vexetación, ou ben que se alongaba lonxitudinalmente mediante unha ría artificial cruzada por pequenas pontes. Se se quería dotar de maior espectacularidade á escena podíase optar por unha clásica cortina de auga velando o alzado da caverna (Pontevedra e Noia). A notoriedade destas grutas fixo delas recursos apetecibles e así divulgados publicitariamente como reclamos (con especial incidencia no norte portugués), por iso non é estraño que a parella de irmáns quixese contar con estes reclamos no seu parque e que así aparecese tamén recollido nas súas coleccións de postais. A seriación, facilidade e rapidez de montaxe multiplicou estes cadros pedrestres e o público soubo comprender e interpretar o ambiente máxico e a experiencia dunha arquitectura que remitía á orixe do mundo á porta da nosa propia casa. Non obstante, o modelo García utilizará estes recursos variando a súa típica formulación. En primeiro lugar porque as grutas non foron instaladas en sentido estricto, senón que toda unha faldra do monte en Betanzos foi reconstruída para tal fin e os andares soterrados caracterizados en caverna, unha topografía máis ambiciosa, que se parapetou tras bancais de grandes superficies murais coroados por balaústres seguindo modelos manieristas italianos. En segundo lugar porque se optou por separar as láminas de auga recuperando estas a relevancia que tiveron dende o Renacemento. Sen contar co traxecto accidentado rochoso que está presente no extremo sur do Estanque
do Retiro, don Juan optou sempre por modelos clásicos moi obxectualizados e independentes, e se pode dicir que foi esta concepción tan persoal a causa do desmantelamento do xardín despois da súa morte. Se este tivese legado un parque prototipo de outeiros redondeados con lagoa irregular e algunha ruína intercalada entre grupos de árbores, a administración pública podería telo aceptado sen os remordementos de que se trataba dunha peza estraña e simbólica que precisaba ser interpretada. De tódolos xeitos a horta de don Juan non era un xardín pintoresco ao uso, e pouco tiña que ver con el a construción betanceira.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 142-153, ISSN 2603-9583
Desbotado o modelo paisaxista inglés por puro esgotamento -empregado incansablemente en Europa e América-, os irmáns volverán a mirada aos modelos do pasado, de forma que ten máis que ver o Carregal co xardín do soño dentro do soño de Polífilo; isto é, superlativo en erudición, sofisticado e con incontinencia de simboloxías, xeroglíficos e Antigüidade; que cun tranquilo parque burgués lacustre con patos. O libro de Colonna define coma un guante estas estruturas excesivas de xardín nas que se insire perfectamente o parque de Betanzos. En canto aos sempre comentados peches de ferro, que podemos deducir da imaxe de entrada
ao parque tal cal se podía atopar esta no cambio de século? Pois un espazo refinado a resgardo dunha valiosa reixa, e que prometía longos paseos rectilíneos ornados de estatuas e de fontes, calidades apetecibles tal cal as describía Borondo no seu coñecido relato como propios dos mellores xardíns europeos. É simplemente a mesma táctica tan en boga con que as flamantes reixas de indianos transparentaban un verxel importado da que despuntaba unha parella de palmeiras canarias. No referido á disposición e uso da auga dentro do Pasatempo don Juan vai ofertar unhas luxosas arquitecturas acuáticas moi pouco
143
Contexto e prexuízo no Parque do Pasatempo | Ricardo Varela Fernández
utilizadas na xardinaría galega, pechadas en si mesmas, voluptuosamente deseñadas e ricamente decoradas con cunchas á maneira de grutas mariñas. A falta de achar un modelo literal, no caso de o houber, no que encadrar a arquitectura do emblemático Estanque dos Papas, -fantástica mestura do sacro e do profano-, non é difícil atopar antecedentes clásicos de recintos lobulados enmarcados por estatuas. Un deles témolo no estanque barroco das campaniñas no parque do Retiro en Madrid, na forma orixinal en que fora concibido e está representado no plano de Texeira con seccións circulares exteriores e, sobre todo, ligado como remate dunha das rúas do parterre do octógono ao igual que no Carregal. Porén, indo máis lonxe, na descrición que fai Borondo da praza de San Pedro de Roma pódese albiscar un certo paralelismo con este estanque -aínda na súa desecación como praza dura-. Isto é, formas semicirculares en perspectiva cara a igrexa, con adro en funil, semicírculos para o paseo coroados por balaústres e estatuas, e no centro xogos de auga: “sobre la cornisa una hermosa balaustrada coronada de estatuas que representan a Jesucristo y los apóstoles (...) exteriormente una doble columnata circuye la plaza(...) cuyos semicírculos se unen a la misma por los costados. La parte superior de los semicírculos(...) está cubierta en forma de terraza que sirve de paseo y adornada con numerosas y colosales estatuas.(...) en el centro de esta plaza hay un elevado obelisco (...) y dos hermosos juegos de agua.” Seguindo coa análise do estanque dos Papas o que si parece indubidable é que se opta por un mesmo formato tipolóxico, tanto para el coma para o pequeno illote do Estanque do Retiro. A diferenza de escala pode furtar a visión unitaria destes dous pilóns. Mais analizando ambas estruturas, as similitudes amósanse claras: catro lóbulos (distintamente desenvoltos); paseo perimetral de rolda en bancada e asento circundando unha lámina de auga; existencia dun eixo marcado de entrada remate de
perspectiva -no illote do Estanque do Retiro, eixo con remate en fornelo de ceremonias (Arcay, 2018)-, cun secundario e perpendicular; acceso directo rompendo un dos lóbulos e flanqueado por dúas pilastriñas; grupo escultórico central con figuras femininas de augadouras; e reverso con paredes cegas curvas salteadas de esculturas (isto último á falla de comprobación mural no estanque papal). Un mesmo formato de estanque, travestido e empequenecido, no illote doutro estanque de maiores dimensións.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 142-153, ISSN 2603-9583
O parque e a viaxe turística Moi substancioso é o relato de viaxe que narra Rogelio Borondo acompañando aos dous irmáns García pola Europa de fin de século. Viaxe de pracer unicamente desexada co fin de labrar “en nuestras memorias recuerdos imperecederos”. Realizada a finais de 1899, polo tanto apenas uns anos despois de iniciadas as obras no Carregal, mostra ao trío de amigos como turistas adiñeirados e curiosos dispostos a admirar “las grandezas de la naturaleza y de
la mano del hombre”, e así impactados por todo o que o mundo lles pode brindar. Utilizando a guía de viaxes Baedeker e movéndose en transporte público por Francia, Suíza e Italia visitan cidades, monumentos, museos, xardíns, volcáns, cemiterios, e didacticamente consignan datos prácticos de hoteis, restaurantes, museos, horarios de transportes e prezos, así como descricións xerais de monumentos e as súas medidas.
145
Contexto e prexuízo no Parque do Pasatempo | Ricardo Varela Fernández
A relación de importantes xardíns que coñeceron de primeira man só nesta viaxe europea é copiosa e a súa atención sempre se inclinaba por destacar os fermosos enreixados que os gardaban e os longos paseos arborados ornados de estatuas e fontes.
Cerrada con enverjado de hierro a cuya entrada hay algunas estatuas y bustos en mármol; es este un delicioso paseo público con magníficos jardines, hermosos juegos de agua, cascadas grandiosas artísticamente confeccionadas que a considerable altura arrojan abundante caudal de agua y una variada colección de animales.
Coa mirada posta no Pasatempo asistimos tamén ao seu interese polo outro león colosal de Lucerna, a parella felina gardiá da catedral de Xénova, ou a colección dos 257 Papas na basílica de Superga en Turín. Pero de entre todo o tour xardinístico que inventarían poderíase facer unha mención concreta aos xardíns aristocráticos italianos de Xénova por gardar similitudes formais e referencias ambientais co parque brigantino.
Paseamos detenidamente recorriendo sus caprichosas y bien trazadas calles, hasta llegar a la cumbre de la montaña sobre la cual fue formado aquel recreo. Allí nos detuvimos admirando la vista que por su altura se domina y descendimos por el interior de la gruta recorriendo nuevas calles.
Entre eles, e este feito é de destacar, fálase do pazo Pallavicini do que Borondo engade que “esta poderosa familia que reside en la villa Pallavicini, de su propiedad en los alrededores de Génova, tiene a su cargo constantemente la dirección de instituciones públicas, en particular de beneficiencia y distribuye anualmente el excedente de sus considerables rentas en los asilos y establecimientos de este género” (Borondo, 1900: 171). A vila referida das aforas pode ser a actual Durazzo Pallavicini do ilustre xardín histórico da familia homónima -con itinerario iniciático masónico a partir dun deseño de escenografía de Michele Canzio- á que se lle sumaría na forma descrita por Borondo a atención polos establecementos de beneficencia e asilo. Recordar que este xardín se publicitaba tamén na época por medio de tarxetas postais e publicacións nas que aínda hoxe se sinala a filantropía do dono que recorreu para a súa construción a desempregados de Pegli. E xa que logo é citado por Borondo, podemos establecer aquí un paralelismo betanceiro coas familias adiñeiradas aristocráticas xenovesas que fundaban ambiciosos xardíns de recreo como valiosas arquitecturas, ao mesmo tempo que dedicaban os seu desvelos á asistencia pública. O que si se cita expresamente na Viaxe improvisada é o Xardín da Villeta di Negro, no centro de Xénova (Borondo, 1900: 172-173):
É dicir, describe o xardín como un recreo formado sobre o cumio dun monte, ao que se accede no baixo por un enreixado de ferro, onde se localizan estatuas e bustos de mármore. Describe xogos de auga, coleccións de animais, subidas por rúas e paseos ata o mirador final no alto, e descenso do monte polo interior de grutas artificiais. O paralelismo descritivo parece existir, presentando ambos casos estruturas semellantes en canto á súa semántica. Por suposto non hai que buscar unha translación directa entre uns e outros xardíns, pero si se trata dun acervo cultural común que se coñece, manexa e se adapta ás necesidades. Aínda nos anos 20 se seguían deseñando na zona os mesmos estanques de illa con templete que don Juan utilizara uns anos antes no Estanque do Retiro, e así poderemos ver outro exemplar moi preto de Xénova no actual Museo do Clown en Imperia, no xardín da vila Grock, que certamente véndoos resulta inevitable a asociación comentada.
O contexto mariñán A emocionante arte do xardín pintoresco deixou en Galicia pegadas do absurdo e fascinante catálogo de arquitecturas festivas con que foron amoblados os xardíns das clases podentes coa difusión do estilo anglo-chinés.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 142-153, ISSN 2603-9583
Capelas neogóticas devidas en estufas, árbores habitadas con escaleiras e salóns interiores, montañas en forma de torta, mesas de catro patas para subir nelas a ver a paisaxe, monumentos fúnebres exaltadores da vanitas, selos de propiedade vexetal… que pasou no xardín de lecer galego a partir do século XIX cando ata entón só discretos parterres e racionais hortas daban o ton xeral destes espazos? En primeiro lugar o espesor botánico importado que se coleccionou e que elevou a altura e frondosidade destes espazos; e en segundo lugar a naturalización da súa estrutura con paseos curvos e un amoblamento puntuado por caprichosas arquitecturas. Todo isto indica que foi o Carregal un modelo típico nada estraño da súa época. Se o comparamos cos veciños e ilustres xardíns de prestixio das clases acomodadas veremos incluso que en certa maneira foron conservadores. Temos exemplos dabondo coa cada vez minguante colección de caprichos de xardíns de pazos e quintas cos que o Pasatempo se pode comparar. Como de capricho senón, se pode definir unha pequena estufa invernadoiro perdida no bosque do pazo de Mosteirón (Sada) e vestida de capela neogótica? Un pequeno templo dedicado á botánica titulado á deusa Pomona con altares vexetais, arcos oxivais, etc?. Ao seu lado os dous invernadoiros de Betanzos poden considerarse de deseño clásico e incluso convencional. Ou mesmo o pombal que construíu a familia Barrón en Miodelo xunto ó rego Xarandeira, para equiparar nunha irónica perspectiva do xardín á quinta e pombal nun mesmo formato arquitectónico. Por non citar a tradición de teixos habitados de Pontedeume de varios andares con salóns; a montaña en forma de torta escalonada da familia Tenreiro, etc.
Cando se constrúen estas follies, estase recorrendo aos modos formais -plenamente aceptados socialmente- cos que se ornamentan estes parques. A crítica posterior será propensa a ver os excesos, pero estas arquitecturas para que foran consideradas de bo gusto debían ser extravagantes, e por suposto estar destinadas a causar sorpresa ao visitante. Se pensamos nas obxeccións reiteradas que recibe a obra de don Juan relativa á carencia dun proxecto certeiro que estruture o espazo e reforce as comunicacións entre as escenas, ou a precariedade das numerosas escaleiras, non podemos senón comparala coa crítica impoluta que recibe o xardín de máis sona das Mariñas, o de Mariñán, en concreto nos seus escenarios ou frontis de escalinatas de balaústres tipicamente barrocas nos que non deixa de sorprender a súa pobre inserción entre o pazo e o xardín. Este feito incómodo pásase normalmente por alto na loa habitual pacega, silenciado nos estudos da súa arquitectura. Pero indo mais aló da fermosa paisaxe da ría, co seu engaiolante tecido de buxo baixo a masa tallada do granito, é incuestionable a torpeza e o propio uso desta escalinata. E aquí -e por oposición a Mariñán- hai que sinalar un feito destacable no deseño da sección do parque sobre a ladeira, e é que aínda que contando coas facilidades que lle ofrece a topografía, non xira o conxunto betanceiro nunha escalinata central escenográfica pola que ascendendo se observen paisaxes e diferentes planimetrías de buxo. Esta táctica de deseño utilizada en Mariñán é coa que se constrúe o xardín italiano en terrazas (Collodi, Bagnaia, d´Este). Só que no Carregal a tan impresionante densidade de escenas causante dunha inédita embriaguez arquitectónica, non precisa dos fastos de engalanar un simple elemento de circulación como unha escaleira1.
1 O formato de escalinatas abrazando cilindros utilizado en Betanzos podémolo porén atopar no xardín secreto do Belvedere, en Boboli, Florencia.
147
Contexto e prexuízo no Parque do Pasatempo | Ricardo Varela Fernández
Análise económica Todo o anterior desmíntenos certas consideracións sobre o parque -xa extensamente repetidas- respecto á súa creación como obra barata, pobre materialmente, inxenua ou de mal gusto. A falta dunha análise económica por facer, que avalíe o monto total das obras estendidas ao longo de máis de 20 anos, non é difícil advertir que se tratou dun gasto considerable e que precisou dun gran esforzo técnico. Para isto só hai que testar a desecación emprendida no lugar, a ordenación hidráulica e saneamento do complexo, os desmontes e grandes movementos de terras que se precisaron (incluída a reconstrución
integral dunha ladeira do monte), a renovación e mellora das vías de circulación e acceso... por non contar o orzamento do extenso plantel botánico importado, e o mantemento anual das plantacións de tempada, a roseira, a arte topiaria do labirinto e dos salóns. Finalmente, a estas obras haberíalles que engadir a copiosa construción de follies e estanques do parque coa súa minuciosa e laboriosa decoración mural, as estatuas, os pedestais e as riquezas, curiosidades e obxectos diversos que se custodiaban no seu interior. Só fai falta botar unha ollada ás dificultades con que hoxe se enfronta a Administración Pública para manter en boas condicións o legado
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 142-153, ISSN 2603-9583
Naveira en só apenas un terzo da extensión orixinal conservada (e coa facilidade dos medios dos que hoxe se dispoñen) para comprender a envergadura do proxecto e desbotar dunha vez a idea dunha obra de custo modesto.
Conclusión Por todo o anterior poderíanse poñer en dúbida algúns dos comentarios e lugares comúns sobre a parella emigrante que se verten no discurso crítico á súa obra: inxenua, de mal gusto ou pobre materialmente, e que buscan o descrédito desta obra de arte. Todos os elementos que estruturaron o parque e en concreto os tres comentados -grutas,
estanques e reixas-, formaban parte dun léxico coñecido en Europa. Funcionaban como elementos de prestixio na súa lectura como obra arquitectónica e hai que dicir que incluso traspasaron o tono medio habitual destas construcións coa ambición de superalas. As grutas reconstruíron unha ladeira enteira e teñen incluso dous niveis de percorrido; os estanques, como salas ricas que son, esixen do visitante unha circulación activa polo seu perímetro e non abonda cunha contemplación pasiva do espello; e dous dos luxosos enreixados de ferro anuncian o recinto e actúan como reclamo de entrada. Todo foi pensado para compoñer un espazo reputado acorde co mundo sofisticado do xardín que viñan de coñecer de primeira man por Europa adiante, baixo a premisa da calidade e avalada polo coñecemento directo. 1° Trátase dunha obra pensada para prestixiar Betanzos con xardíns ao mesmo nivel que os existentes nas principais cidades europeas. Gardados con luxosas rexas, dotados de paseos con estatuas e fontes, estanques sofisticados, e grutas polo interior do monte. 2° Sen xa contar co proxecto intelectual que foi xestando o parque ao longo do tempo, temos un considerable esforzo económico en desenvolver este país ideal. Adquisición dos terreos, obras de desecado, saneamento e desmonte; captación, almacenamento e distribución hidráulica; construción das follies, as plantacións e coleccións botánicas e os aviarios e casas de fieras; a conservación e mantemento periódico de bestas, arquitecturas e plantas; a xestión das visitas, cobro e vixianza, o programa do parque, a venda de souvenirs e publicidade, etc, todo cos materiais punteiros da época, todo para dotar a Betanzos dun parque á altura das mellores urbes. 3°Este discurso que ofrece o xardín é común a unha sociedade podente e está presente en toda Galicia. Por centrarnos só na comarca das Mariñas podemos citar entre os extravagantes divertimentos de xardín coetáneos do Carregal á finca Tenreiro con estanques navegables, embarcadoiros en gruta ou miradoiros en forma de torta; a mesa miradoiro con grutescos do pazo de Arillo; as estufas neogóticas xa comentadas de Mosteirón; os teixos habitados de Pontedeume ou os labirintos topiarios de Carral e Bergondo.
149
Contexto e prexuízo no Parque do Pasatempo | Ricardo Varela Fernández
As loucuras de xardín en pazos e quintas da sociedade culta coruñesa, a resgardo privado, nunca foron postas en cuestión cando obedecían aos mesmos parámetros. Por último e facendo un paralelismo con outro evento importante da época cabe preguntarse que clase de sociedade crea en
1909, na conservadora cidade de Santiago, unha orxía arquitectónica como foi a Exposición Rexional Galega. Quen puxo en dúbida o seu bo gusto, os materiais cos que se construíu ou o paradigma de progreso que impulsou? Pois isa mesma sociedade creou en Betanzos o Parque do Pasatempo de similares expectativas, só que ademais sobreviviu.
BIBLIOGRAFÍA · ARCAY BARRAL, A., (2018). O Parque do Pasatempo de Betanzos, Oviedo, Editorial Masonica.es. · BORONDO, R. (1900). Memorias de un viaje improvisado. Betanzos, Imprenta Sucesores de Castañeira. · CABANO VAZQUEZ, I., PATO IGLESIAS, M.L., SOUSA JIMENEZ, X., (1998). “El Pasatiempo” O capricho dun indiano. Sada, Ediciós do Castro. · COLONNA, F., (2013). Sueño de Polífilo. Capellades, Editorial El Acantilado. · HUSSEY, CH., (2013). Lo pintoresco. Estudios desde un punto de vista. Madrid, Biblioteca Nueva. · LÓPEZ SILVESTRE, F., (2009). A emerxencia da paisaxe na Galicia da Ilustración (1700-1833). Madrid, Biblioteca Nueva. · SÁNCHEZ GARCIA, J.A., (2008). Xardíns das Mariñas. Fundación Juana de Vega e Asociación GAL Terra das Mariñas. · VON BUTTLAR, A., (1993). Jardines del Clasicismo y el Romanticismo. Madrid, Editorial Nerea. · WALSER, R. (2010). El ayudante. Madrid, Ed. Siruela.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 142-153, ISSN 2603-9583
151
Un intento de situar a cidadanía no centro da creación contemporánea
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 154-165, ISSN 2603-9583
Un intento de situar a cidadanía no centro da creación contemporánea
Fran Quiroga
Investigador transdisciplinar https://orcid.org/0000-0002-8409-6710 Ilustracións: Axóuxeres e chisqueiros
Resumo Este artigo é unha reflexión sobre un intento de abrir marcos de participación na arte a través da metodoloxía Investigación-Creación-Participativa que se está a desenvolver de xeito experimental en Betanzos, dentro do proxecto Concomitentes. O texto reflexiona sobre alcances, dúbidas e tensións para abrir un debate co que pensar que dispositivos favorecen que a cidadanía poida resituarse no centro dos procesos de creación contemporánea. Palabras chave: Arte, participación, cidadanía, proceso, coidados.
Abstract This paper is a reflection about an attempt to open frames of participation in art through Research-CreationParticipatory methodology that we are developing in an experimental way in Betanzos, thanks to Concomitentes project. It is a reflection about scopes, doubts and tensions as an exercise of openness to debate to think what devices can encourage that citizens could be in the center of processes of contemporary creation. Keywords: art, participation, citizenship, process, cares.
1.- Introdución A reclamación de espazos participativos supón un ensanchamento da democracia. Dende os orzamentos participativos ou o empurro dos comúns como expresións de autonomía vemos como nos últimos tempos abrollan un amplo abano de mecanismos que procuran resituar a cidadanía no centro da toma das decisións. Volver ao micro e tecer eses espazos de autonomía frea, en parte, eses intentos neoliberais de hiperconcentración do poder en mans de poucas corporacións. Así pois, sendo conscientes das miúdas capacidades de transformación das que dispoñemos, cómpre seguir reclamando a nosa capacidade de decisión naqueles asuntos nos que nos sentimos afectados. A arte non é allea a estes procesos. As institucións do sistema arte están tamén atravesadas pola reivindicación dunha maior porosidade tanto na programación, como na xestión. Parte desta demanda de democratización das institucións culturais públicas ven condicionada pola necesidade de deixar de considerar a
arte como un espazo autónomo e concibilo como interdependente coa sociedade, co tempo no que se crea ou co contexto no que se desenvolve. A ausencia de relatos, voces e desexos, alimentado polo trazo de clase que hai nos relatos hexemónicos da arte, dificulta que moitas comunidades se sintan apeladas. Fronte a isto, a alternativa da turistificación ou das industrias creativas culturais -que van da mannon pode ser a solución, en tanto determina que o relato veña condicionado polas lóxicas do mercado, implicando que a construción das subxectividades estea supeditado polo perverso sistema de custe-beneficio. Reclamar o dereito a que a cidadanía estea no centro da arte contemporánea implica a construción deses convites ao diálogo tan necesarios para rachar cos monólogos daqueles que ostentan o poder, xa sexa no plano político, financeiro ou simbólico. Ademais da presenza doutros corpos, relatos, soños ou subxectividades, a arte contemporánea é tamén un espazo fundamental para a experimentación de procesos, o que axuda a imaxinar outros xeitos de facer.
153
Un intento de situar a cidadanía no centro da creación contemporánea | Fran Quiroga
2.- Pode unha vila enteira encargar unha obra de arte? Baixo esta pregunta impulsamos en Betanzos (A Coruña) Legado Coidado un proceso de creación contemporánea baixo o paraugas de Concomitentes1, a versión española de Nouveaux Commanditaires2, un programa impulsado en Francia hai máis de trinta anos polo artista François Hers que procura, non sen certa grandilocuencia, democratizar a arte coa intención de que a cidadanía se converta en comanditaria dunha obra de arte. Baixo o lema de Anyone who wishes so, alone or in association with others (and the latter is highly encouraged), can call upon an artistic mediator to help them take responsibility for the commissioning of an artwork3 abríronse espazos de creación contemporánea coa premisa de que a produción de arte partise dun desexo cidadá. Así, e baixo un riguroso protocolo, téñense creado ao redor de toda Europa máis de 400 obras. Para este concomitancia, é decir, cada un dos proxectos que se desenvolven en Concomitentes, o marco de partida sitúase ao redor do legado dos irmáns García Naveira, veciños de Betanzos que emigran a Arxentina e que tras a súa volta a finais do século XIX comezan a impulsar actos filántropos como a creación do parque enciclopédico, a Casa do Pobo, o Lavadoiro, as Escolas, o Refuxio ou o Asilo. Atender a esta cuestión é un exercizo de compromiso histórico cunha realidade que afectou a miles de persoas. A través desta Concomitancia queremos homenaxear eses actos de xustiza social a través da filantropía, de pensar no retorno, mais tamén problematizar como non fomos quen de manter nun estado óptimo unha herdanza que fala dun nos, de aí o título da concomitancia “Legado Coidado”.
O patrimonio é un herdanza dos que nos precederon. Somos parte deses múltiples legados que dalgunha maneira nos constrúen e nos identifican, o patrimonio crea suxeito, tanto individual como colectivo. A sociedade procura a súa salvagarda; somos custodios destes elementos, ben sexa a lingua, bailes tradicionais, ou bens inmobles, etc. Que un espazo público como o Parque do Pasatempo estea pechado é o resultado dun desleixo, mais tamén unha ferida, unha fenda; de aí que colectivos como a Asociación de Amigas do Parque do Pasatempo teñan impulsado diversas accións co obxectivo de reverter esa situación para que o parque e o propio legado dos irmáns García Naveira volva recuperar ese resplandor. Ademais da propia Asociación de Amigas do Parque do Pasatempo, son tamén impulsoras desta concomitancia a Asociación Amigos Casco Histórico de Betanzos e a Asociación Cultural Libre de Paderne Roxin Roxal. Ambas comparten a defensa do patrimonio, abordan ese coidado a través de diferentes estratexias, a partir desa asunción de corresponsabilidade, dun facer. Ante ese laio sobre a situación do patrimonio son múltiples os mecanismos aos que se atende, dende roteiros, manifestacións, ata festas ou mercadiños de segunda man na zona histórica de Betanzos. Nese conxunto de accións agóchase un desexo, hai un facer-poloparque, ou facer-pola-zona-vella, mais tamén un facer-con-outros e aí é onde está a potencia de impulsar un proxecto participativo de creación artística contemporánea. En Concomitentes cada concomitancia posúe as súas especificidades e, no caso do proxecto en Betanzos, amplíanse os marcos de participación da cidadanía a través dunha adaptación da Investigación-Acción Participativa. Se en ocasións se ten sinalado
Para máis información: https://concomitentes.org/ Para máis información: http://www.nouveauxcommanditaires.eu/ 3 Recollido da web http://www.nouveauxcommanditaires.eu/ [20/12/2019] 1 2
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 154-165, ISSN 2603-9583
como estas metodoloxías procuran democratizar o coñecemento, e se Nouveaux Commanditaires democratiza a arte tal e como ten indicado o seu fundador, é relevante combinar ambos mundos, co obxectivo de ampliar o comisionado da obra de arte ao conxunto de persoas que estea interesado en participar. As investigacións accións participativas emanan dunha pregunta, dun interese común que propicia que a propia comunidade, co apoio do persoal técnico, desenvolva unha investigación cun contido práctico. Daquela unha das primeiras tensións neste proxecto sería determinar se na comunidade existía esa demanda compartida. É moi probable que a comunidade non pense de contado en crear unha obra de arte, nunca se nos deu esa posibilidade. Mais hai un desexo latente que é ese facer-polo-patrimonio e dende aí é dende onde puidemos comezar a problematizar esa negociación do desexo colectivo. Mais como facer que emerxa ese desexo colectivo alén da propia demanda inicial?
Desenvolvemento da InvestigaciónCreación-Participativa O 3 de marzo de 2018 xuntámonos membros da asociación de Amigas do Parque do Pasatempo e eu mesmo para explorar a posibilidade de iniciar un proxecto artístico ao redor do Parque do Pasatempo, ao longo dos case dous anos xa transcorridos foise moldeando a proposta atendendo a desexos, vontades e posibilidades. Daquela reunión e das posteriores, saíu un grupo motor co que fomos dialogando o proceso, este, en principio, composto por oito persoas, como calquera proceso destas características tivo unha intensidade e participación variable. Este tipo de proxectos, pola súa natureza, fan que o número de persoas implicadas varíe ao longo do tempo, por iso é importante garantir
4
ese complexo equilibrio entre o proceso e os resultados, que vaian emerxendo xestos públicos, que se a xente perciba avances. Xunto ao grupo motor crearase un Comité de Seguimento, que ten como funcións analizar e propoñer melloras ao plan global da mediación, realizar o seguimento de pasos e accións, así como ampliar as redes do proxecto. Partíamos dunha vontade e dispoñíamos dos recursos económicos para crear, mais faltaban os marcos de participación, en parte xa delimitados polo protocolo de Concomitentes4, mais queriamos expandilos, ver até que punto podiamos desbordalos e ampliar a participación ao conxunto da veciñanza de Betanzos e a súa comarca. Súmanse entón as outras asociacións e contamos cunha expresión de boa vontade do concello de Betanzos. Hillaert e Trienekens definen a arte participativa como unha form of artistic research, in which artists together with citizens seek the right artistic format that allows alternative voices and interpretations to be heard. The artists understand their artistic work as the driving force behind wider processes, rather than simply as the creation of a preconceived artistic product (2015, 5), baixo esta premisa desenvolvemos unha metodoloxía que procura facilitar eses lugares de encontro dende os que ir tecendo eses procesos de negociación para a creación dunha obra de arte. Que pedagoxías para o encontro creamos para dar soporte a ese proceso xenerativo? A través da InvestigaciónCreación-Participativa (ICP) adoptamos un dispositivo co que situar a cidadanía no centro da creación artística. Para iso partimos dos modos de facer da xa máis asentada metodoloxía nas ciencias socias da Investigación-AcciónParticipativa (IAP) adaptándoa a un proceso de creación contemporánea, á vez que mantemos o protocolo de Concomitentes que propón tres roles clave: a cidadanía, a mediación e o artista.
Para máis información https://concomitentes.org/info/protocolo
155
Un intento de situar a cidadanía no centro da creación contemporánea | Fran Quiroga
A IAP é un xeito de realizar unha indagación cunha vontade participativa e cun claro enfoque de acción, son as propias comunidades as que, co apoio de persoal técnico, impulsan e desenvolven un proceso reflexivo extendido co que dotarse de solucións ou ferramentas que respondan a un reto ou demanda cidadá. Este xeito de investigar supón unha ruptura da idea de saber experto e procura que a diversidade de enfoques, ideas ou vontades teña acollida nese proceso; para o proxecto de Concomitentes esta metodoloxía é un espello ao que mirarse en tanto ten definida claramente uns xeitos de facer, fases e roles que poden replicarse a un proceso de creación artístico participativo, coas salvagardas de que a arte non ten porque ser “solucionista”. Con este quebracabezas determinamos as fases do proxecto, adaptándoas a partir do cronograma e xeito de facer das IAP determinadas por Joel Marti Olivé (2002).
Esta temporalidade debía cadrar coas propias necesidades do proceso, nas que destaca que antes da incorporación da artista que vaia cocrear a obra de arte, a cidadanía ten que expresar esa aproximación ao desexo colectivo, do que lle gustaría que falase a obra. As comunidades participantes comandan unha obra de arte, fanlle un encargo á artista por iso é importante deterse a coñecer ben esa expresión colectiva de desexo que determinará a petición da obra á artista que se selecciona posteriormente. Na actualidade situámonos na FASE 2 na que se están desenvolvendo unha serie de encontros públicos cos que, a través da participación da xente, vaia emerxendo ese desexo e se poida ir profundando na vontade cidadá para producir unha obra de arte contemporánea. A primeira das sesións tivo lugar o 10 de outubro do 2019, baixo o título Arte e Participación5 e con ela queríamos determinar publicamente os
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 154-165, ISSN 2603-9583
Autor: Óscar Górriz.
marcos de participación, que todas as persoas souberan como se pode participar, que tempos hai, orzamento, financiación e de que maneira a súa participación ía ter incidencia e construír o proceso. Nesta xornada acompañáronnos expertos en campos como a arte contemporánea, o patrimonio e o conflito ou a historia das migracións en Galicia, o que nos axudou a asentar algún dos eixos epistémicos6 polos que
o proceso pode ir camiñando. Na web www. concomitentes.org imos dando conta dos relatos de cada xornada, cun obxectivo dobre, por un lado documentar ben o proceso e por outro lado grazas ao conxunto das relatorías da xornadas podemos ir elaborando, paseniñamente, ese encargo final que se lle entregará a artista coa que se lle vai traballar e que debe estar creado no mes de marzo do 2020.
Autor: Óscar Górriz.
Máis información en https://concomitentes.org/diario/xornada-arte-participacion/concom:legado-cuidado Os obxectos de debate que guiaron as conversas, así como a selección de relatores veu determinada por unha das preguntas que se lle fixeron aos membros da Asociación Amigas do Parque do Pasatempo na primeira reunión e nas que se lles preguntaba con que asociaban o parque, a través da agrupación das respostas sairon como grandes eixos temáticos: o patrimonio/memoria, a migración, a arte ou a educación 5 6
157
Un intento de situar a cidadanía no centro da creación contemporánea | Fran Quiroga
Autor: Fran Quiroga
Coa Xornada Camiñada do 16 de novembro do 20197 abrimos un novo espazo para a socialización a través dunha práctica tan cotiá como é a conversa e o acto de camiñar. As xornadas camiñadas son dispositivos pensados para o encontro e as relacións, que bebe do andar preguntando do movemento zapatista ou do andar camiñando dos situacionistas e foi unha adaptación da metodoloxía creada por Andrea Olmedo e Fran Quiroga no marco da investigación experimental Ruraldecolonizado8, que acolleu o Laboratorio 987 do Museo de Arte
Contemporáneo de Castela e Léon (MUSAC) e o Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) entre os anos 2016 e 2017. Coa facilitación por parte da cooperativa Rexenerando percorremos a cidade en grupos. Nese camiñar xuntos falamos de ruínas, da beleza, de bicos e feridas, das migracións, de retorno ou da pedra, ou do que nos motivaba a participar neste proxecto, do que fariamos se foramos nós os artistas ou da necesidade de que a obra repostase a un reto contemporáneo9.
Máis información en: https://concomitentes.org/diario/xornada-caminada-o-16-de-novembro-como-practica-do-encontro/ concom:legado-cuidado 8 Máis información en https://musac.es/lab987/es/ficha/ruraldecolonizado-caminando-por-pluralismos-epistemologicos 7
9 Máis información do relato da xornada: https://concomitentes.org/diario/a-mina-avoa-durmiu-nas-arbores-ou-do-relato-daxornada-caminada-en-betanzos/concom:legado-cuidado
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 154-165, ISSN 2603-9583
Autor: Óscar Górriz.
Continuamos a escoita cun Café Conversa no Matadoiro o 13 de decembro10 coa intención de consolidar o marco conceptual do programa Concomitentes, traballar ao redor do soño colectivo e promover a corresponsabilidade na
toma de decisións da futura encarga cidadá. Se imos ensanchar o legado dos irmáns García Naveira cunha nova intervención artística, cómpre pensar como imos nós e a administración -ausente na xornada- a coidar esa intervención no futuro.
Autor: Óscar Górriz.
10 Máis información en: https://concomitentes.org/diario/continua-o-proceso-participativo-cun-cafe-conversa-e-transqueimadao-venres-13-de-decembro/concom:legado-cuidado
159
Un intento de situar a cidadanía no centro da creación contemporánea | Fran Quiroga
Autor: Milicia Gráfica
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 154-165, ISSN 2603-9583
Coa xornada Negociando o desexo que terá lugar o 24 de xaneiro de 2020 queremos seguir explorando o desexo, e non só de xeito colectivo, dar espazo tamén ao individual, ao que nos resoa dentro, a iso máis íntimo que nos move a seguir participando neste proceso. E facémolo ademais nun espazo clave da socialización en Betanzos, unha adega do viño do país, rematando o encontro cunha foliada. A festa, ademais dun lugar de encontro é un acto de celebración de que fomos quen de facer xuntos esta segunda fase. Nos procesos participativos o festivo tamén ten que ter o seu espazo, a festa fai comunidade e iso tamén é arte. O proxecto continúa coa elaboración da encarga e a xornada posterior de devolución, así como a selección do artista e o posterior traballo, mais desa etapa daremos conta nunha próxima publicación nesta revista (como unha sorte de investigación por fascículos).
3.- Dúbidas e apuntamentos ao redor do proceso Este texto máis que un exercicio epistémico pechado é unha reflexión en aberto, e mais cando o proceso está en marcha. Non podemos ter a arrogancia de falar de conclusións, mais si de certas inquedanzas que van abrollando ao longo do proceso e que, en parte, o van modulando. De aí a importancia de que este teña a capacidade de ser moldeado en función do propio devir e desas necesidades inesperadas. Afirma John Byrne (2018, 26) que as “Constituencies are fluid, mutable, protean. They grow, change, adapt, hybridize and reform according to circusntance and needs” o proceso muta inevitablemente e estas constituencias, que son aqueles procesos que poñen as relacións no centro das súas accións (Yaiza Hernandez, 2018, 166), van estar acompañadas dunha incerteza, cómpre saber manexarse aí, e de feito ten que ser así, do contrario, se non hai esa incerteza o proceso non está aberto á decisión colectiva. Vivir a inquedanza de non saber o resultado final provoca tensións e medos, mais estes son á vez un xeito de problematizar tamén
o propio proceso, ver de que maneira está funcionando, que cómpre mellorar, que non funciona. O proxecto Legado Coidado ademais de entenderse como un espazo participativo de creación é tamén un experimento, unha sorte de laboratorio de creación, un lugar de aprendizaxe colectiva e tamén unha meta de investigación que se produce a partir dunha praxe. A propia obra resultante é fundamental, mais cómpre realizar ese exercicio permanente co que repensar até que punto este proceso sitúa a cidadanía no centro da creación artística. Un dos retos de Legado Coidado é xerar unha investigación coa que poder repensar eses xeitos de facer, ten que ser unha indagación sobre a participación e a arte pública e tamén das tensións, complexidades, alegrías e frustacións que se dan nestes procesos, á vez que a documentación do proceso debe permitar que este dispositivo poida ser replicado noutros contextos. Esta metainvestigación determínase a través das metodoloxías de Practice-Based Research, unha investigación que parte dunha praxe, un coñecemento que nace da experiencia. A contínua negociación do desexo provoca inevitables tensións entre a (in)utilidade da obra, da procedencia do artista, da formalización, das expectativas e do espazo de posibilidades que hai mesmo con quen ten a propiedade do espazo público, no caso do Parque do Pasatempo, o Concello de Betanzos. Traballar desde a multitude e non só con aqueles que son considerados expertos implica compartir linguaxes e cesións, mais non debe ser a escusa para a realización dunha obra que contente a todas as partes, o consenso é conservador. Actuar dende a desavinza e asumila como forma de facer cuestiona o intento de domesticar tanto a obra resultante que termine por non decirnos nada, alén dunha cuestión esteticista, como unha especie de obra de arte rotondil. Tensar e problematizar abre friccións e novos espazos de axenciamento dende os que cuestionar e atender os malestares contemporáneos, cuestión que ademais emerxeu nas xornadas participativas. Mais nesa pretendida horizontalidade, que non é máis que unha
161
Un intento de situar a cidadanía no centro da creación contemporánea | Fran Quiroga
aspiración, hai unha dúbida de novo sobre quen participa nestes procesos. Non toda a cidadanía se sinte apelada para participar na produción unha obra de arte; mais isto resta lexitimidade ao proceso? Garantir a apertura do proceso e facilitar esas pedagoxías do encontro, a través da linguaxe ou da propia pose de quen coordina ou media o proceso é un xesto político que fai ese convite aberto á participación. Tomar consciencia de que hai moitas comunidades que non se sintan apeladas por este tipo de procesos non pode obviar a necesidade de seguir explorando mecanismos cos que ir ampliando os públicos cos que dialogamos, en que horas facemos as xornadas abertas, en que lugares ou as formas de comunicar o proceso debe ser constantemente repensandas. Desprazar a hexemonía do artista nos procesos de creación contemporáneos é unha estratexia política que cuestiona a idea romántica desa sorte de chamada divina do
artista e resitua a relación coa cidadanía entre pares, como un igual, na que o artista trae todo un xeito de facer e ollar a realidade diferente. Este proceso disputa a idea da autoría única, fronte a unha moito máis distribuída entre todos os participantes, cada un cos seus diferentes roles, mais son/somos copartícipes na autoría da obra. De aí que a selección da persoa artista que produza a obra de arte contemporánea sexa un dos pescozos da botella do proceso. Se o coidado e a corresponsabilidade co legado son os eixos sobre os que pivota o proceso, cómpre que tamén a propia metodoloxía sexa hospitalaria, que coide e que acolla. Con esta aperta extendida deixamos aquí esta primeira das reflexións que se irán dando no marco da Casa dos Espellos e noutras publicacións co obxectivo de seguir pensando como nós, a cidadanía, podemos ir gañando autonomía nos mundos que habitamos.
BIBLIOGRAFÍA · Byrne, John (2018). “Becoming Constituent” en Byrne, John; Morgan, Elinor; Payner, November; Sánchez de Serdio, Aida; Zeleznik, Adela. The Constituent Museum, A constellations of knowledge, politics and mediation. Amsterdam. Valiz. Páx. 26 -30. · Hernandez, Yaiza (2018). “A constituent education“ en Byrne, John; Morgan, Elinor; Payner, November; Sánchez de Serdio, Aida; Zeleznik, Adela. The Constituent Museum, A constellations of knowledge, politics and mediation. Amsterdam. Valiz. Páx. 26 -30. · Hillaert and Trienekens (2015). “Art in transition. Manifesto for Participatory Art Practice”. Bruselas. Demos vzw & CAL-XL. Páx.5 Accesible en https://demos.be/sites/default/files/kunst_in_transitie_en_final. pdf [visitado 27/12/19] · Martí Olivé, Joel (2002). “La investigación.acción participativa, estructura y fases”, En Martí Olivé, Joel, Montañés Serrano, Manuel; Rodríguez-Villasante Prieto, Tomás. La investigación social participativa. El Viejo Topo, Páx 79- 123.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 154-165, ISSN 2603-9583
163
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 166-175, ISSN 2603-9583
RESEÑA: Lourenzo FERNÁNDEZ PRIETO, Antonio MÍGUEZ MACHO (eds.) (2019). Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo. Ed. Galaxia, Vigo
Adrián Feijoo Sánchez
Historiador https://orcid.org/0000-0002-4381-5467 Ilustracións: Jose Souto
Resumo Recensión da obra “Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo” de Lourenzo Fernández Prieto e Antonio Míguez Macho. Palabras clave: Franquismo, Guerra Civil Española, República.
Abstract Book review of Lourenzo Fernández Prieto and Antonio Míguez Macho´s “Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo”. Keywords: Francoist Spain, Spanish civil war, Republic.
“Esta é a historia dos verdugos. Non é unha historia heroica nin agradable, tampouco unha historia esquecida.” Con estas verbas comeza un ambicioso ensaio, onde a intención máis clara e transversal en todos os seus capítulos é a de despexar o anecdótico, os mitos e as construcións interesadas da investigación histórica sobre a represión do bando rebelde na retagarda durante a Guerra Civil; en específico no que se refire ós perpetradores da violencia. Ata tempos modernos, estes eran unha figura sumida na escuridade, un campo de estudo no que pululaban as ideas confusas e as mesturas convenientes. En contraposición atópase o grupo das vítimas, que dende a Transición, foi gañando territorio no espazo público no que durante tanto tempo foi negado, ata acadar unha maior atención mediática e conseguir medidas políticas na última década coa Lei de memoria histórica (aínda de todas as limitacións na aplicación da mesma). Nese recorrido de recoñecemento e homenaxe ós afectados pola represión ditatorial, os verdugos quedaron fóra, máis aló das procuras por buscar amparo xudicial (frustradas en
repetidas ocasións), e das aínda moi recentes apelacións contra os crimes cometidos nos últimos momentos do franquismo contra os militantes antifascistas. A verdade é que, durante décadas, os verdugos estaban e non estaban. Nunca se foron, non se agocharon, nin sequera coa fin do réxime e os inicios da democracia, pero si evitaron as súas responsabilidades polas matanzas e os fusilamentos. Golpistas e verdugos proponse identificalos, distinguilos doutros grupos e entender os seus modos, as súas motivacións e os procedementos da violencia. Unha violencia “nova” que comezou cos fusilamentos das autoridades (que non concibían esa posibilidade no seu universo mental) e que se foi estendendo pola sociedade, articulándose en relacións de diverso tipo. Unha violencia que non respondía a unha fortuíta concesión á irracionalidade fratricida: pola contra, correspondía a unha lóxica de depuración e orde xerárquica, perfectamente coherente cos obxectivos do golpe no 36, pola cal unha minoría usou todo recurso dispoñible para impoñer e construír o seu proxecto de sociedade fronte á maioritaria legalidade republicana.
165
RESEÑA: Lourenzo FERNÁNDEZ PRIETO, Antonio MÍGUEZ MACHO (eds.) (2019). Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo. Ed. Galaxia, Vigo Adrián Feijoo Sánchez
A través dun amplo conxunto de fontes (hemerográficas, bibliográficas, etc) de entre as que destacan o rastro documental dos xuízos militares e os testemuños do Proxecto Nomes e Voces1, tentarase realizar unha aproximación e un esclarecemento destes procesos violentos, así como dos grupos que os fixeron efectivos para tomar o poder e destruír a sociedade liberal e a orde democrática. Entre os nomes dos encargados de semellante tarefa encabézanse dous autores de referencia e ademais editores deste traballo: Lourenzo Fernández Prieto e Antonio Míguez Macho. Lourenzo Fernández Prieto é catedrático de Historia Contemporánea pola Universidade de Santiago de Compostela e coordinador do grupo de investigación Histagra2 da mesma
http://www.nomesevoces.net/ http://histagra.usc.es/es 3 http://www.nomesevoces.net/gl/presentacion/ 1 2
institución, que se centra na historia agraria e política durante os séculos XIX e XX. O seu interese polo impacto da guerra civil no mundo rural, así como pola represión franquista, plasmouse nos traballos El apagón tecnológico del franquismo. Estado e innovación en la agricultura española del siglo XX (2007), Otras miradas sobre guerra, golpe y dictadura (2014), con Aurora Artiaga, ou Historia de la guerra civil contada por dos hermanas (2018), que editou con Gustavo Hervella. Tamén coordinou o antes citado Proxecto Nomes e Voces, dedicado á tripla función de crear unha base de datos pública das vítimas da violencia franquista en Galiza, recoller as voces dos reprimidos pola ditadura, e poñer luz e taquígrafos sobre os lugares onde se cometeron eses crimes3.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 166-175, ISSN 2603-9583
Antonio Míguez Macho é profesor (Ramón y Cajal) da Universidade de Santiago de Compostela, doutor en Historia pola mesma institución académica, e investigador no grupo Histagra. Os seus campos de interese inclúen dende a articulación dos movementos sociais e das loitas pola adquisición das prerrogativas cidadás, as prácticas xenocidas dos totalitarismos (en especial as do franquismo) e as influenzas deses réximes nos valores sociais e as actitudes cidadás, amén das cuestións de xustiza transicional e memoria. Dunha selección das súas obras, destacamos La construcción de la ciudadanía a través de los movimientos sociales. El movimiento obrero en Galicia (1890-1936) (2008), Xenocidio e represión franquista en Galicia. A violencia da retagarda en Galicia na Guerra Civil (2011), Ni verdugos ni víctimas. Actitudes sociales ante la violencia. Del franquismo a la dictadura argentina (2016)
e a súa participación na publicación colectiva Verdugos impunes. El franquismo y la violación sistémica de los derechos humanos (2018). O resto de colaboradores deste volume pertencen ó grupo Histagra, incluíndo un nutrido grupo de investigadores en formación que inciden nalgunhas das múltiples arestas que aporta a temática. Conchi López Sánchez, Rafael García Ferreira, Xabier Buxeiro Alonso e Aldara Cidrás Fuentes elaboran unha análise rigorosa e metodoloxicamente elaborada dos verdugos e das represións que estes posibilitaron en lugares coma Bueu, Betanzos, Monforte de Lemos, Santiago de Compostela, Ribadeo e Pontevedra. Polo tanto, este volume convértese tamén nunha plataforma onde as novas voces da historiografía do franquismo en Galiza poden compartir as súas investigacións e abrir camiños pra disciplina.
Cartilla del seguro personal de Antonio López Salorio para su trabajo en las minas de Fabero
167
RESEÑA: Lourenzo FERNÁNDEZ PRIETO, Antonio MÍGUEZ MACHO (eds.) (2019). Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo. Ed. Galaxia, Vigo Adrián Feijoo Sánchez
Finalmente, a colaboradora do grupo Histagra e profesora de ensino medio Judith Carbajo Vázquez e a profesora de formación profesional Iria Morgade Valcárcel aportan dúas visións interesantes. A primeira explorou as posibilidades do fondo oral do Proxecto Nomes e Voces dende unhas perspectivas metodolóxicas específicas e describiu o seu recorrido e resultados pra buscar posibles puntos de apoio ás futuras investigacións sobre os verdugos na Galiza. E a segunda elaborou unha historia das accións colectivas de memoria durante a Transición (xestos predecesores dos grupos actuais) e do escaso tratamento dos verdugos nas mesmas.
Un estudo poliédrico e rigoroso. En “Os verdugos no golpe de Estado de 1936. Quen matou a Antonio Azarola?”, os editores elaboran un texto que ben podería considerarse a pedra angular do libro enteiro, de alí o seu eclecticismo e extensión. Fanse todas as preguntas que deben resolver, coma as referidas ó problema de recoñecer os verdugos, os porqués detrás das súas accións, e a temporización e secuenciación das matanzas organizadas. Repasan os enfoques historiográficos previos do tema, as resistencias e dificultades que afloran ó escavar nas verdades incómodas, e seguindo as advertencias de E. P. Thompson, falan dos potenciais perigos para a investigación nos que un tratamento inadecuado das fontes pode desembocar. Ante todo, é imperativa a tentativa de superación do pouso de medias verdades e mitos que alteran a comprensión do pasado. Os autores lamentan a falta de madurez doutras sociedades europeas no que respecta ó tratar as realidades incómodas da historia, coma a identidade e os motivos dos encargados de executar a violencia da represión franquista. E, aínda así, dende a investigación histórica, xorden traballos que manexan o tema, en ocasións de maneira moi tímida, pero comezando a responder ás mesmas preguntas que motivaron este ensaio.
Usando a reconstrución mediante fontes dun caso real, da persecución, do xuízo e da execución do contraalmirante da armada e xefe do arsenal militar de Ferrol Antonio Azarola, os autores argallan unha complexa radiografía das lóxicas e sentidos tralas accións persecutorias e a violencia do 36, xurdidas na concepción do mesmo golpe, e cuxa xenealoxía establécese perfectamente no texto. O proceso contra Azarola (militar de alto rango, católico e conservador, pero oposto ó quebre da legalidade republicana) é un feito singular que se pode ver coma un mosaico de elementos que transparentan as motivacións dos distintos individuos que participaron no seu xuízo; os verdugos tralo acto represivo, que son identificados e postos baixo a lupa dos investigadores. O recorrido persiste coas tentativas da familia de Azarola para conseguir unha amnistía. Isto serve coma plataforma para falar da lexitimidade legal que os golpistas tentaron de articular en torno ás súas actividades, e as enlaza cos comentarios previos sobre as resistencias e dificultades que as vítimas e historiadores atopan á hora de tratar a cuestión dos responsables da violencia. O seguinte capítulo, “Os comportamentos duais dos axentes sociais nas dimensións da violencia”, comeza cunha identificación da retagarda galega coma un espazo onde o triunfo do golpe foi inmediato: un entorno microsocial no que se desenvolveron as accións e actitudes dos grupos protagonistas da acción represora. Co fin de achar un entendemento máis profundo das tendencias xerais trala función da violencia durante a execución do golpe, Conchi López escolle tres fíos sobre os que obter información: a represión nos concellos de Bueu, Betanzos e Monforte de Lemos. A elección non á aleatoria, senón que responde a criterios coma a situación xeográfica, a disparidade da demografía e a dispoñibilidade de fontes. Confórmase coma unha mostra da pluralidade en multitude de factores nas localidades galegas durante o período e dos graos de estudo e profundidade analítica nas investigacións dos seus respectivos procesos represivos.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 166-175, ISSN 2603-9583
Cartilla militar de Antonio López Salorio
Os resultados botan luz sobre os comportamentos e sobre os actores con respecto á perpetración da violencia, e determinan as relacións verticais e horizontais en relación coa mesma. Isto garda relación coas figuras que ocuparán o poder tras o golpe, da evolución desas figuras (dos homes “do momento”, homes de “orde”, as mudanzas tras a guerra e a preeminencia da participación armada como criterio de acceso) e co rol que executarán respecto á represión que executarán. Interesan especialmente os perfís dos “salvados integrados” e “salvados non integrados”, verdadeiras claves para entender as lóxicas que guiaban a violencia.
Tamén indaga na participación social na violencia; ata que punto a situación supuxo unha viraxe persoal para os cidadáns; e se a colaboración nos procesos xudiciais foi elevada. Do primeiro chegouse á conclusión de que o foi para poucos individuos da comunidade: e do segundo, que a participación coma avais foi dispar ou escasa. Pasamos ó terceiro capítulo, “Violencia golpista en Santiago de Compostela: verdugos, lóxicas e espazos (1936-1946)”, onde Rafael García describe a situación político-social da urbe compostelá nos meses previos ó golpe, se refire a ela coma “un núcleo integrado nas
169
RESEÑA: Lourenzo FERNÁNDEZ PRIETO, Antonio MÍGUEZ MACHO (eds.) (2019). Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo. Ed. Galaxia, Vigo Adrián Feijoo Sánchez
dinámicas democráticas e republicanas, non que non se podía prever ou xustificar a viraxe cara á violencia que se deu a partir do 21 de xullo [...]” (Fernández Prieto & Míguez Macho, 2019: 140), e expón algunhas das dinámicas que despois teranse en conta. Segue cunha crónica da evolución tralo golpe, das medidas tomadas polo Comité de Defensa da República, da rápida toma do poder polo bando sublevado na madrugada do 20 ó 21 de xullo, e da represión que a seguiu. Os obxectivos do traballo tentan identificar os actores e as lóxicas que participaron na execución do proceso violento. O golpe mesmo é o elemento clave, no sentido de depurar e eliminar tanto ós que non se identificaban co mesmo, coma os que supoñían un perigo para o seu éxito. Isto suxeriría un coñecemento exhaustivo dos membros de ambas categorías, froito dunha rede informativa composta por diferentes elementos sociais: a Garda Civil, as autoridades eclesiásticas, a xefatura da Falanxe, o delegado de Orde Pública, etc. Tamén hai interese por determinar o rol da sociedade nestes procesos, tanto a súa implicación coma a non implicación, e se o mesmo supuxera algún cambio relevante nos periplos vitais dos colaboradores. Neste capítulo ponse moito interese nos espazos onde xurdiu e desenvolveu esa violencia. Por exemplo, o Pazo de Raxoi, que pasou de ser un centro neurálxico da resistencia ó golpe militar, a ser un dos núcleos da represión, tanto polas novas autoridades locais que a dirixiron coma por ser o lugar onde se localizaba o cárcere de A Falcona. Este cárcere foi o principal centro de reclusión ata a habilitación do presidio de Santa Isabel en 1939 e, posteriormente, converteuse en prisión estatal enmarcada no sistema penal da nacente ditadura. Ademais, o capítulo indaga nos grupos que posibilitaban o funcionamento das dinámicas violentas neses espazos, especialmente os “paseos”, execucións extraxudiciais. Xabier Buxeiro traslada o estudo da represión á localidade lucense de Ribadeo, no texto “Os verdugos e a sociedade: a violencia sublevada en Ribadeo (1936-1941)”. Focalízase nos
verdugos e perpetradores, e no grao de participación da sociedade ribadense na violencia. Pese ós problemas metodolóxicos, sobre todo coa identificación e clasificación dos comportamentos nas denuncias e coas limitacións das fontes dispoñibles, o autor realiza unha radiografía precisa da articulación do nova autoridade, dos perfís que interactuaron dunha u outra maneira coa represión, e da tipoloxía da violencia executada. Isto inclúe a intención de construír unha culpa colectiva dos crimes e implicar á poboación civil nas prácticas de control social. Tras ver as conclusións, este feito contrasta coa realidade empírica de que a persecución expandiu por mor dun grupo minoritario e homoxéneo e de que a colaboración da poboación civil tivo un rol secundario, tanto se falamos da organización e participación nas matanzas, coma da obtención de condenas nos procesos xudiciais. Precisamente, a culpabilidade colectiva é o núcleo do seguinte capítulo, “A construción da culpabilidade colectiva na cidade de Pontevedra (1936-1939)”, de Aldara Cidrás. Para ser exactos, estuda a represión na cidade do Lérez como escenario do proceso de crear, por parte dunha minoría perpetradora, a sensación de culpabilidade común pola violencia tralo golpe. A autora compárao metaforicamente coa doutrina cristiá do “pecado orixinal”, o fundamento da sociedade nova tralo fin da República, unha mancha que se pode redimir ata certo punto, pero que perdura no ADN do imaxinario colectivo. O capítulo dedica un espazo a describir as estratexias de tensión e creación do “outro”, do inimigo que xustificase a violencia política. Inclúese tamén neste espazo unha descrición sobre súa posterior normalización coma un recurso lícito na remodelación completa da sociedade que argallaban os sublevados. A autora tamén se mergulla na estruturación das relacións sociais en canto á expansión da violencia, e como estas implicaron progresivamente a sectores máis amplos de poboación (cos consellos de guerra coma o espazo máis visible destas conexións), e como foron determinantes na constitución e
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 166-175, ISSN 2603-9583
Pasaporte del betanceiro Antonio López Salorio expedido opr el Consulado de España en Porto Alegre (1963)
difusión da culpabilidade colectiva. Co estudo da documentación das causas militares, revela a existencia o perfil dos “intercesores”, cuxa influencia, ben coma figuras relevantes na vida local, ben coma elementos dunhas complexas redes de coñecidos, permite variar a animosidade da violencia, minorando ou intensificando o proceso. Isto é moi interesante, xa que anima a pensar máis aló dunha dualidade de bandos estereotipada e maniquea, e a indagar nesas redes e nos seus efectos na aplicación da violencia.
Na súa busca de vías metodolóxicas para achegarse ás figuras dos verdugos, Judith Carbajo mergúllase nos fondos do Proxecto Nomes e Voces, e explora as posibilidades tanto cualitativas coma cuantitativas de investigación: unha tarefa que esixía o rigor propio do estudo de fontes orais, coma a solidez da metodoloxía de traballo. Este camiño plasmouse no capítulo “Os outros nomes das mesmas voces. Identificación de verdugos. Relatos e lóxicas da persecución golpista franquista”: con diferenza o texto máis denso da obra. Vólvese a investigar a natureza da
171
RESEÑA: Lourenzo FERNÁNDEZ PRIETO, Antonio MÍGUEZ MACHO (eds.) (2019). Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo. Ed. Galaxia, Vigo Adrián Feijoo Sánchez
violencia golpista, os perfís detrás da represión e as súas motivacións: sen embargo, todo está salpicado de declaracións de testemuñas, a inmensa maioría vítimas, que ofrecen unha aproximación diferente e, por momentos, estremecedora, da realidade da represión e as accións dos verdugos. Antes de continuar, gardando certa relación con este capítulo, o listado de vítimas da represión franquista no municipio de Betanzos está dispoñible na web do Proxecto Nomes e Voces4. Confórmase así como un recurso moi valioso na investigación e divulgación da memoria histórica da Guerra Civil e da ditadura posterior, a un nivel local. Entre os nomes de veciños da localidade que podemos atopar na lista está Antonio López Salorio, músico declarado en rebeldía por deserción, agochado na casa ata o fin da guerra e xulgado e condenado a perpetua baixo o pretexto de rebelión militar5. O pasado é un país menos afastado do que parece e por iso, coñecelo e introducilo na nosa cotidiandade é tan importante. O último capítulo, “Rosa Branca. Accións colectivas da memoria na Transición: vítimas sen verdugos” traslada as preocupacións sobre os executores da violencia dende o golpe e o primeiro franquismo á fin do réxime e a posterior “Transición” democrática. Neste novo marco, no que as plenas liberdades estaban aínda por consolidarse, naceron as primeiras iniciativas públicas de memoria, de recoñecemento das vítimas dos crimes franquistas, e do intento de levar a cuestión ante as institucións e os espazos colectivos.
Pero como ben apunta a autora, Iria Morgade, son vítimas sen verdugos, xa que este segundo grupo non aparece nas manifestacións públicas, pasan a ser figuras ocultas nunhas dinámicas que apostaban pola paz e a reconciliación. É unha historia desas iniciativas, dende a solidariedade case clandestina dos veciños de Camposancos cos fusilados, á querela arxentina de 2010: un cambio de discurso que buscaba o axustizamento dos autores e colaboradores das masacres. A modo de conclusión, o ensaio é un conxunto diverso de enfoques, impecable nas metodoloxías, rigoroso nas súas conclusións e verdadeiramente necesario para moldear unha mínima concepción das complexidades da represión franquista e da reestruturación do poder e a sociedade tras o golpe de Estado de 1936. A maiores, é unha invitación para enfrascarse no estudo e divulgación deste período, relevante por si mesmo e en relación ós ameazantes discursos contra as políticas de memoria que parten dende certas organizacións políticas a nivel estatal. Coma complemento pódense mencionar Pontevedra nos anos do medo: Golpe militar e represión (1936-1939) (2013), de Xosé Álvarez Castro, un estudo centrado na represión na comarca de Pontevedra, e apóiase en fontes documentais inéditas e testemuños orais. Destacan tamén as intervencións do ciclo de conferencias 1936 Un novo relato? 80 anos entre historia e memoria celebrado na USC en verán do 2016, e que están dispoñibles en YouTube6.
http://vitimas.nomesevoces.net/gl/buscar/?natural=83&pax=1 Documentación de Antonio López Salorio aportada polo seu sobriño-neto Ángel Arcay Barral para complementar a información da ficha do Proxecto Nomes e Voces: http://vitimas.nomesevoces.net/gl/ficha/7115/ 6 https://www.youtube.com/watch?v=6kLKrUn7R3E&list=PL4eXXg1MEpSvkFuSpmbYsHQLjOEN5YtoH&index=1 4 5
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 166-175, ISSN 2603-9583
173
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo
Juan Antonio Rodríguez Arnao Investigador
Ilustraciones: Axóuxeres e chisqueiros
Resumen Recorrido por las postales que usaron para difundir la imagen del Pasatiempo. Analizamos las distintas ediciones y su utilización como entradas, recuerdos visuales o publicidad. Palabras clave: postales, Parque del Pasatiempo, hermanos García Naveira.
Abstract A travel around the postcards that were used to spread the image of Pasatiempo. We analyze the different editions and their use as tickets, visual memories or advertising. Keywords: postcards, García Naveira brothers, Parque del Pasatiempo.
1 · LOS FOTÓGRAFOS EN EL PARQUE DEL PASATIEMPO Una postal es una tarjeta de cartón de forma rectangular que tiene dos caras, la anterior está ocupada generalmente por la imagen de un sitio turístico, aunque pueden ser de diversas temáticas. El reverso o parte posterior de la postal se encuentra dividido en dos mitades, a la izquierda se escribe el mensaje que se quiere enviar y a la derecha se pone el franqueo postal y la dirección del destinatario. A finales del siglo XIX la Unión Postal Universal reguló el formato de las postales , recomendando que sus dimensiones fueran 9x14 centímetros. Este formato, que es el de las postales del Pasatiempo, se mantuvo hasta cerca de 1960. En 1901 se puso de moda el intercambio de postales, ya que el coste del envio era la mitad del de una carta normal, siendo estas coleccionadas, hecho que no pasó desapercibido al autor del Pasatiempo.
1
Desde un principio Juan García Naveira fue consciente del gran valor que suponía el hecho de plasmar y dejar constancia del Parque del Pasatiempo a través de la fotografía. Por eso no dudó en contactar con los mejores fotógrafos de la época, con el objetivo de que realizaran esa labor que finalmente quedaría reflejada en postales que eran editadas como recuerdo del Pasatiempo. Sabemos que se utilizaron fotografías de al menos Mariano Novio Otero -que firmaba como N. Otero- y Jean Laurent, que dio origen a uno de los archivos más singulares en la historia de la fotografía en España, donde recoge imágenes del patrimonio cultural español a lo largo de más de cien años, desde 1857 hasta 1960. El archivo cuenta con 28.820 fotografías, de las cuales cerca de 12.000 negativos de vidrio fueron creados por el fundador del Archivo, Jean Laurent, y posteriormente los fotógrafos José Martínez Sánchez, Alfonso Roswag, José Lacoste y Joaquín Ruiz Vernacci siguieron ampliando el mismo, siendo este último el que da nombre al archivo.1
Pueden verse las diferentes postales en la página web parquepasatiempo.blogspot.com
175
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo de la Asociación de Amigas del Parque del Pasatiempo. Fotografía de Mariano Novio Otero. Estatua de La Caridad, reproducida posteriormente como postal del Pasatiempo.
Archivo del Autor. PASATIEMPO-BETANZOS. Estatua de la Caridad. Foto de N. Otero convertida en postal para su venta en el Pasatiempo.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo de la Asociación de Amigas del Parque del Pasatiempo. Foto realizada por Jean Laurent (Archivo Ruiz Vernacci). Estatua de los Hermanos García. Reproducida posteriormente como postal del Pasatiempo.
Archivo del Autor. Parte frontal Postal número 2. El Pasatiempo. Estatua de los Hermanos García.
177
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo del Autor. Reverso postal anterior, circulada en 1960, muchos años después del cierre del Pasatiempo seguía su imagen difundiéndose.
Pero la importancia del Pasatiempo era tal que existieron postales de diferentes editores a mayores de las editadas por don Juan. La Heliotipia Kalmeller y Gautier, Charles Alberty Jeanneret, “Loty” y Pedro Ferrer Sanz reprodujeron vistas del Pasatiempo o de las obras de los hermanos García Naveira.
Así podemos apreciar en un talonario de vistas de Betanzos de la Heliotipia Kalmeller y Gautier, en la que aparecen tres postales dedicadas exclusivamente al Pasatiempo, donde podemos ver tanto el Estanque de los Papas como el Estanque del Retiro y la Entrada de los Leones.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo del Autor . Postal de Heliotipia de Kalmeller y Gautier. Parte frontal, 6. Betanzos-El PasatiempoEstanque del Retiro.
Archivo del Autor. Reverso Postal Heliotipia de Kalmeller y Gautier. Madrid 9. Cabe reseñar en esta postal la curiosa definición que se puede leer relativa a D. Juan, ya que literalmente se dice:“Este es un detalle solo de la huerta de un señor de aquí que es millonario y muy bueno”.
179
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo Histórico Provincial de Lugo. Sig. 16449. Fotografía de Loty utilizada posteriormente para realización de una postal.
También el impresor y fotógrafo Charles Alberty Jeanneret, Loty, mandó a uno de sus fotógrafos, Antonio Passaporte, a la ciudad de Betanzos donde realizó un extenso reportaje del Pasatiempo. Así, gracias a las visitas realizadas entre 1927 y 1936 su experiencia en el Parque quedó reflejada en las fotografías que posteriormente se reproducirían en forma de postales.
Aquí podemos ver los pasos que se seguían para la elaboración de las postales de Loty: se realizaba la fotografía en el Pasatiempo, posteriormente se revelaba y se confeccionaba un álbum con las fotos realizadas detallando minuciosamente su descripción. De esas fotos salían luego las postales.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo del autor. Postal de Loty. Entrada de los leones.
Archivo del autor. Postal de Loty. Entrada de los leones. Reverso circulado con fecha envĂo de la postal posterior al cierre del Pasatiempo, el 12 de agosto de 1946.
181
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Pedro Ferrer, fotógrafo coruñés, también editó postales, teniendo constancia de varias representaciones del Pasatiempo como la
Estatua de Mercurio (Camino, 2019) y la Estatua de los Hermanos García Naveira.
Archivo de la Asociación de Amigas del Parque del Pasatiempo. Estatua de Mercurio. Foto de Pedro Ferrer utilizada como postal.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Incluso se ha editado una postal de la familia García Naveira en el Estanque del Retiro hace unos años por la empresa betanceira Briga Edicións. Dicha postal puede encontrarse en
el Archivo Histórico de Betanzos y pertenece a una sesión realizada por el fotógrafo Mariano Novio Otero.
Archivo del Autor. BETANZOS ss XIX XX 1905. La familia García Naveira en el Estanque del Retiro de el Pasatiempo. Postal editada por Briga Edicións. Betanzos. A Coruña.
Archivo del Autor. Reverso postal La familia García Naveira en el Estanque del Retiro en el Pasatiempo. Briga edicións. Betanzos. A Coruña.
183
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
2 · EL ACCESO AL PARQUE DEL PASATIEMPO Dentro de la ingente obra realizada por los Hermanos García Naveira, hay una en la que don Juan puso todo su anhelo: El Pasatiempo. Este era un lugar de esparcimiento, levantado en la zona del Carregal donde dispuso de representaciones en mármol o en cemento de los adelantos de la técnica de finales del siglo XIX y principios del XX. Además había cuadros que intentaban despertar consideraciones acerca del bien y el mal del ser humano e incluso plasmó su propia ideología, todo ello rodeado de grandes estanques y abundante vegetación, incluyendo plantas tropicales nunca vistas por esos lares. El Pasatiempo tenía varias motivaciones, era el lugar donde se concentraba el conocimiento, pues la gente que lo visitaba podía ver maravillas que antes no habían visto: un teléfono, un aeroplano, el canal de Panamá, un buzo, emperadores romanos o animales exóticos reproducidos a tamaño natural. Se convertía en un lugar casi mágico para los niños que podían aprender de la mano de sus profesores, era un lugar de entretenimiento ya que por el se podía pasear durante horas entre una frondosa vegetación donde se intercalaban fuentes y estanques de agua, disfrutando a la vez de las sorpresas que encerraba. Además era donde los obreros parados de Betanzos a la vez que lo construían aprendían un oficio. Era también un sitio casi iniciático, destinado a representar los niveles de la masonería2, pudiéndose usar para sus actividades y, finalmente, también era un lugar para la recaudación de fondos para otra de las obras favoritas de los hermanos, el asilo de ancianos de la Avenida Jesús García Naveira. Pese a ir conociendo cada vez más detalles sobre el Pasatiempo, se ignoran cosas tan
básicas como la existencia física de entradas, no sabemos si estas existían y si se utilizaban para cobrar el acceso al parque. Desgraciadamente no ha aparecido ningún ejemplar de este tipo de boletos, lo cual pone en duda que fuera el medio de acceso al Pasatiempo. Si conocemos por varias informaciones que la entrada al recinto se hacía adquiriendo postales, bien sueltas o bien en talonarios, ignorándose el precio real cobrado por la visita. Conocemos que el acceso al parque se cobraba ya que existía la llamada Casa Taquilla3 donde se vendían talonarios de postales, ya fuesen sueltas o en grupos de diez unidades, y el dinero recaudado iba integro a los fondos del asilo de ancianos. De esta forma se aprovechaban las numerosas visitas al Pasatiempo para conseguir fondos destinados a la gran obra benéfica de los García Naveira. Las postales del Pasatiempo venían en un talonario de diez unidades, vendiéndose al precio de una peseta, había otras postales idénticas sin borde dentado que se vendían sueltas al precio de diez céntimos. Esta cantidad, diez postales por una peseta, era lo corriente en la época, siendo el precio cobrado por otros talonarios de diferentes editores y temática. En el Correo Gallego podemos ver la siguiente publicidad de la misma época4: “Recuerdos del Ferrol. Novedad. Elegante álbum con diez postales con brillo de las principales vistas de la población, precio 1 peseta. Postales vistas del Ferrol y sus alrededores y buques de la Armada a 0,10 pesetas cada una. De venta en Libreria El Correo Gallego”. Gracias a la revista Vida Gallega podemos afirmar que la venta de entradas al Pasatiempo iba integra al Asilo, así en un reportaje fotográfico sobre el Pasatiempo con fotografias de Ksado, se nos describe como5 un “monumento a los
Para ampliar la información sobre este tema recomendamos la obra de Ángel Arcay (2018). Como en anteriores ocasiones, utilizaremos la nomenclatura de las diferentes zonas del Parque del Pasatiempo tomando como modelo la obra O Pasatempo: El capricho de un indiano (Cabano, Pato, Sousa, 1991) 4 El correo gallego, nº 11122, 2 de septiembre de 1911, p.1. 5 Vida gallega, n.º 192, 10 de marzo de 1922, p.11. 2 3
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo Asociación de Amigas do Parque do Pasatempo. Restos de la casa taquilla antes de su demolición. Autor desconocido.
Sres. Garcia Hermanos que construyeron este museo para subvenir con el producto de las entradas a parte de los gastos del Asilo que fundaron en Betanzos” Tan estrictamente llevaba este aporte de fondos el mayor de los hermanos que, en ocasión de una visita de asilados del Hospicio de Ferrol, él mismo efectúo el pago de las entradas de todos, quedando esta anécdota reflejada en un periódico de esa época. La prensa nos cuenta los pormenores de la excursión6: Cuando el tren llegó a la Estación de Betanzos esperaba en ella un representante del acaudalado propietario D. Juan M. García que ya con anticipación había escrito al Jefe de Servicios del Hospicio, diciéndole que tendría el gusto de esperar a los para él, tan distinguidos viajeros; y ofreciéndose a satisfacer de su cuenta el importe de las entradas a su finca Pasatiempo, en las que, sin excepciones tiene que abonarse, por ser concesión hecha a la comunidad que rige aquel asilo de ancianos. Desde la estación fueron a este Asilo en el que esperaba el Sr. García y algunas Hermanas
6
de la comunidad, este buen señor les fue enseñando todas las dependencias de aquel establecimiento y las tres escuelas que, para niños de ambos sexos y párvulos, por su cuenta está terminando. Concluida esta visita llevolos a su hermosa finca Pasatiempo, en la que los asilado gozaron lo que es increíble. Alli han visto porción de clases de animales de distintas razas, que contemplaban entusiasmados grandes estanques con hermosos ejemplares de cisnes y peces, grutas, túneles, cascadas, infinidad de surtidores con variadísimas combinaciones, todo se puso en movimiento por su mandato y de todo con una paciencia sin igual, fue dándoles explicaciones el nunca bastante ponderado Sr. García. Más de tres horas han invertido en recorrer aquel parque que a todos les parecieron cinco minutos, Allí las estatuas y bustos se cuentan por cientos, hay departamentos adoquinados con cristales de gran valor, adornos de conchas de gran mérito en fin un derroche de dinero y paciencia que no se puede calcular. Terminada la visita el Sr. García invitoles a que comieran en una de las hermosas terrazas de la casa regalandoles grandes y muy ricas empanadas de pescado y sabrosas roscas de dulce. El Sr. García, para demostrar una vez más lo que goza
El Correo Gallego, nº 11684, 28 de junio de 1913.
185
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
haciendo bien, sentose a la mesa con los asilados y con ellos compartió de la misma comida. Eran muy cerca de las tres de la tarde cuando aquella terminaba y como el señor García indicase el deseo de oír algún canto de los asilados, cantaron aquellos una canción gallega que gustó y aplaudió dicho señor. Deprisa y corriendo marcharon a la estación no sin que antes los despidiese el Sr. García a la puerta de su finca con la misma amabilidad que los había recibido.
Gracias a este articulo sabemos hasta qué punto era importante el cobro de entradas para recaudar fondos para el Asilo, pero la importancia de las postales era mucho más que la simple recaudación. A través de ellas podemos conocer lugares del Pasatiempo que han desaparecido como la Fuente Florentina, la Fuente de Neptuno, la Estatua de Mercurio, el Estanque de los Papas o el Pabellón Oriental; e incluso permiten conocer cómo eran realmente algunos de los elementos decorativos que vemos inacabados, como son los casos de los ángeles de la Fuente de Cupido o la estatua principal de una campesina en la Fuente de la Agricultura, que se nos muestran tal y como eran antes de que el abandono y el paso del tiempo los hiciera desaparecer. Hay constancia de que las postales se llegaron a enviar a lugares lejanos lejanos como Argentina, Cuba o ciudades españolas, ciertamente servirían también como reclamo publicitario. Muchos de estos juegos de postales se enviaban a los centros gallegos de la emigración y estos los vendían a sus asociados por un importe superior al que se conseguiría en España. Sabemos que en una ocasión se enviaron a la sociedad <<Hijos de Betanzos y su partido>> de La Habana cien talonarios de postales que se vendieron entre los socios, recaudándose por esta venta un importe superior al precio de los talonarios, que fue enviado como donativo para el asilo betanceiro. Así nos relata la noticia el periódico El Eco de Galicia7:
7
El Eco de Galicia, n.º 2783, 13 de abril de 1913
“El representante de la sociedad “Hijos de Betanzos y su partido”, existente en la capital de la isla cubana, que lo es aquí el acreditado comerciante y concejal D. Tomás López López, recibío estos días de la directiva del referido centro regional una letra de giro por valor de 186 pts. Con destino al Asilo García Hermanos, producto de cien colecciones de postales de la hermosa finca “ El Pasatiempo”, de D. Juan García Naveira y que los Hijos de Betanzos adquirieron con un sobreprecio cada colección, pues se venden a peseta cada una”
3 · LOS JUEGOS DE POSTALES Dentro de los juegos de postales editadas por don Juan se conoce la existencia de dos series de postales -denominándose serie A y serie B- y una supuesta variación mezcla de ambas, pero con diferente parte posterior a la que llamamos serie C. En teoría cada serie constaba de 20 postales, aunque desgraciadamente de las series A y B solo conocemos la mitad de ellas, así de la serie A conocemos de la 1 a la 10 y de la serie B de la 11 a la 20. Si bien podría ser que solo existieran de cada serie diez postales y la numeración de la serie A fuera continuada en la serie B, mientras que de la serie C conocemos todos los ejemplares, del 1 al 20. De momento solo conocemos un talonario de las series A y B pero lo realmente interesante del Pasatiempo es la aparición constante de nuevas informaciones que ayudan a ir solucionando este tipo de incógnitas. Posteriormente, y patrocinadas por Juan María García, aparece una serie que lleva la leyenda Pasatiempo-Carregal y en la parte inferior <<JUAN M. GARCÍA>>. Se trata de una reedición de las anteriores con un único cambio gráfico en la impresión. Como nota curiosa, en unas aparece <<Juan M. GARCÍA>> y en otras <<JUAN M. GARCÍA>>, lo que hace suponer que fueron tiradas diferentes.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo del Autor. Talonario de postales serie A. Betanzos. Álbum de postales a beneficio del Asilo García Hermanos. Precio: una peseta.
3.1 · LA <<SERIE A>> DE POSTALES La lógica de la numeración que aparece en este talonario y en el de la Serie B hace pensar que serían series de 20 postales cada una. Son fotograbados8 con medidas de 9x14 centímetros, en las que aparecen diversas nomenclaturas y textos . Actualmente solo conocemos un talonario de esta serie, pero no descartamos nuevos hallazgos. En la postal 1 aparece la la numeración con el texto de Finca El Pasatiempo. Entrada principal o de los Leones. De la postal 2 a la 5 nos aparece la numeración seguida de El Pasatiempo y la descripción de la imagen mostrada. De la postal 7 a la 10 nos aparece solamente la numeración y la descripción de la imagen mostrada .
El talonario de la serie A conocido consta de diez postales, numeradas de la 1 a la 10, con las siguientes vistas del Pasatiempo y obras de los hermanos: 1.- Entrada principal o de los Leones 2.- Estatua Hermanos García 3.- Avenida de los emperadores 4.- Estanque de los Papas 5.- Estatua del Comercio 6.- Estanque del Retiro 7.- Casa del pueblo 8.- Lavadero García hermanos. 9.- Escuelas Jesús García Naveira. 10.- Escuelas y asilo García Hermanos.
8 Según el diccionario de la Real Academia Española, entendemos por fotograbado el procedimiento de grabar un cliché fotográfico sobre planchas de cinc, cobre, etc.; la lámina grabada o estampada por medio del fotograbado o, en su tercera acepción, la plancha de impresión metálica en relieve.
187
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio RodrĂguez Arnao
Archivo del Autor. Serie A. Finca el Pasatiempo. Entrada principal o de los Leones. Foto realizada por Jean Laurent -Archivo Ruiz Vernacci-. Se puede ver como la postal estaba unida al talonario, en algunos de ellos un papel celofĂĄn separaba cuidadosamente las postales, en otros este papel desaparece.
Archivo del Autor. Reverso postal Serie A.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
3.2 · LA <<SERIE B>> DE POSTALES Al igual que de la serie A, conocemos solo un talonario con diez postales, si bien la lógica de la numeración que aparece en este talonario y en el de la Serie A hace pensar que sería una serie de 20 postales. Son fotograbados también con medidas de 9x14 centímetros, apareciendo en todas las postales el texto PASATIEMPO-BETANZOS y se señala en la parte inferior la numeración y descripción de lo mostrado. El talonario de la serie B conocido consta de diez postales, numeradas de la 11 a la 20, con las siguientes vistas del Pasatiempo y obras de los hermanos:
11.- Fuente de Cupido 12.- Fuente Florentina 13.- Fuente de Neptuno 14.- Jardín- comedor 15.- Jardín- dormitorio 16.- Gruta y estanque del Retiro 17.- Fuente de las Cuatro Estaciones 18.- Pabellón y Vista parcial 19.- Gruta de la Recoleta 20.- Fuente de la Agricultura
Archivo del Autor. Talonario de postales Serie B. números 11 al 20. Betanzos. Álbum de postales a beneficio del Asilo García Hermanos. Precio: una peseta.
189
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo del Autor. Serie B. Postal PASATIEMPO-BETANZOS. Postal número 11. Fuente de Cupido.
Archivo del Autor. Reverso postal Serie B, tiene el mismo diseño que el reverso de la serie A.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo del Autor. Serie C. PASATIEMPO-BETANZOS. Tamaño letra más grande que anterior serie. Postal número 8. Fuente de Cupido. Imagen más nitida, variación en el nombre por errata y en el número frente a idéntica imagen de la serie B.
Archivo del Autor. Reverso postal Serie C. TARJETA POSTAL. Se repite en inglés, francés, alemán, holandés, italiano y ruso. Correspondencia, Dirección.
191
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo del Autor. Serie C. PASATIEMPO-BETANZOS. Postal número 8. Fuente de Cupido. Imagen más oscura, variación en el nombre por errata y en el número frente a idéntica imagen de la serie B. Edición facsímil.
3.3 · LA <<SERIE C>> DE POSTALES Esta serie comprende 20 postales, numeradas de la 1 a la 20, siendo fotograbados con medidas de 9x14 centímetros, una vez más nos aparece el texto PASATIEMPO-BETANZOS, el número de la postal y la descripción del sitio mostrado. El talonario contiene las siguientes vistas:
12.- Calle de los emperadores romanos 13.- Estanque de los Papas 14.-Invernadero de abajo 15.- Grupo García hermanos 16.- Gruta y Estanque del Retiro
1.- Estatua de Mercurio
17.- Estatua de la Caridad
2.- Fuente Florentina
18.- Pabellón y vista Parcial
3.- Fuente de Neptuno
19.- Entrada por el Carregal
4.- García Hermanos Lavadero
20.- Escuela y Asilo García Hermanos
5.- Jardín dormitorio 6.- Jardín comedor 7.- Fuente de las Cuatro Estaciones 8.- Fuento de Cupido 9.- Gruta de la Recoleta 10.- Fuente de la Agricultura 11.- Vista superior de la huerta
Cabe mencionar como nota curiosa que en el Mercado circula una colección completa de la serie C, con las veinte postales, las cuales son de peor calidad que las originales ya que se puede apreciar una peor impresión de la imagen que aparece más borrosa y oscura en la parte frontal y en el reverso es diferente la impresión de las letras siendo el cartón de diferente textura. Estos detalles permiten que las podamos diferenciar fácilmente de las originales.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo del Autor. Reverso postal Serie C. TARJETA POSTAL. Se repite en inglés, francés, alemán, holandés, italiano y ruso. Correspondencia, Dirección. Diferente textura e impresión. Color papel más blanco. Edición facsímil.
3.4 · LAS POSTALES << JUAN M. GARCÍA>> Hubo por lo menos dos ediciones de estas cambiando solo el tipo de letra del nombre del editor. En una serie aparece literalmente
Juan M. GARCÍA y en otra con el nombre todo en mayúsculas: JUAN M. GARCÍA. En la parte superior de todas aparece la leyenda Pasatiempo-Carregal.
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. Juan M. García-Betanzos Vista del Estanque del Retiro, y la colina enciclopédica. Postal editada anteriormente con diferentes leyendas.
193
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. Juan M. García-Betanzos Vista del Estanque del Retiro, y la colina enciclopédica. Postal editada anteriormente con diferentes leyendas.
Archivo del Autor. Reverso ambas postales. Color verdoso. TARJETA POSTAL. Se repite en inglés, francés, alemán, holandés, italiano y ruso. Correspondencia, Dirección.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
3.5 · LAS POSTALES COLOREADAS Dentro del apartado de postales dedicadas al Pasatiempo y a las obras de los hermanos García Naveira no podemos olvidar quizás las últimas en editarse, las postales coloreadas. De estas sabemos que algunos ejemplares fueron destinados a su venta en el extranjero, especialmente en países de América, como vemos indicado en el juego de postales que presentamos y que trae su precio indicado en peso argentino o cubano, pues ambos se representan igualmente con el $, cuyo valor frente a la peseta era bastante mayor. Eran postales ya conocidas a las que se les añadía color, de forma que fuera mucho más atractivo su formato, facilitando así la venta. Venían en un sobre con 10 postales y la siguiente leyenda: “COLECCION DE VISTAS DE
“BETANZOS” á beneficio del Asilo y Escuelas GARCIA HERMANOS. Precio: 1$.” Conocemos solo 9 postales de esta colección siendo su temática: 1 Paseo de los emperadores 2 Invernadero de abajo y Fuente Florentina 3 Estatua de los Hermanos García 4 Jardín dormitorio 5 Estatua de la Caridad 6 Entrada del Carregal 7 Pabellón 8 Lavadero 9 Asilo
Archivo del autor. Talonario de postales coloreadas. COLECCION DE VISTAS de “BETANZOS” á beneficio del Asilo y Escuelas GARCIA HERMANOS. Precio: 1 $.
En esta serie coloreada aparecen postales ya conocidas a las que se les ha quitado la descripción de la imagen mostrada y se les ha añadido en su frontal dos leyendas:
Pasatiempo-Carregal y Juan M. García. Como nota curiosa cabe destacar que tanto el lavadero como el asilo estaban situados fuera del Carregal, ya que uno estaba en las Cascas y
195
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
el otro en la Avenida Jesús García Naveira. Las postales estaban compuestas por tres capas, la superior donde aparecía la vista que se quería mostrar, una capa de papel para dar cuerpo y
una última capa donde aparecía el sitio para escribir y poner la dirección a quien se le quería enviar. Posteriormente se unían las tres capas y quedaba la postal lista para su venta.
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCÍA- BETANZOS. Paseo de los emperadores, al fondo se ven los leones y la Casa Taquilla. Postal anteriormente editada sin colorear.
Archivo del Autor. Fotografía de Mariano Novio Otero. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCÍABETANZOS. Invernadero de abajo y Fuente Florentina. Postal editada anteriormente sin colorear.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCIA- BETANZOS. Estatua de los Hermanos García Naveira, al fondo vemos la Casa de los Espejos, que da nombre a esta publicación. Postal anteriormente editada sin colorear.
Archivo del Autor. Fotografía de Mariano Novio Otero. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCIA- BETANZOS. Estatua de la Caridad. Postal anteriormente editada sin colorear.
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. Fotografía de Mariano Novio Otero. JUAN M. GARCIA- BETANZOS. Vista del Pabellón y la Colina Enciclopédica. Fotografía de Mariano Novio Otero. Postal anteriormente editada sin colorear.
197
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCÍA- BETANZOS. Jardín dormitorio. Quizás la postal menos conocida del Pasatiempo. Al fondo está la esposa de don Juan, María Iribarne Escort. Foto de Mariano N. Otero. Postal editada anteriormente sin colorear.
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCIA- BETANZOS. Vista de la entrada del Carregal. Se observa la entrada, a la derecha la estatua de Mercurio, tras ella el invernadero de abajo, la Fuente Florentina y las dos estatuas de La Caridad y los Hermanos García. Postal anteriormente editada sin colorear.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCÍA- BETANZOS. Escuelas y asilo de ancianos. Foto probablemente de su Inaguración pues carece del muro de separación entre escuelas y asilo. Con esta imagen se daba a conocer el motivo de la venta de postales del Pasatiempo. Postal editada anteriormente sin colorear. Abajo el reverso de estas postales coloreadas.
Archivo del Autor. Pasatiempo-Carregal. JUAN M. GARCÍA- BETANZOS. Lavadero. Se repite el error en la nomenclatura de la postal pues es el lavadero de las Cascas. Postal editada anteriormente sin colorear.
199
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
Archivo del Autor. Partes de una postal coloreada, anverso con la imagen, hoja intermedia para dar cuerpo a la postal y reverso. La unión de las tres partes constituía una postal. El reverso de estas postales es igual que el de la serie C y las postales con la leyenda JUAN M. GARCIA. TARJETA POSTAL. Se repite en inglés, francés, alemán, holandés, italiano y ruso. Correspondencia, Dirección.
Casa dos Espellos, 3 (2020), pp. 176-205, ISSN 2603-9583
Actualmente y para finalizar el recorrido sobre las postales del Parque del Pasatiempo, existe una postal que hace publicidad de la obra de don Juan García Naveira. Editada por el Estudio
Fotográfico Fini Rios, sito en la Avenida de Jesús Garcia Naveira de Betanzos. Es sin duda una buena iniciativa para mantener viva la memoria y el legado de D. Juan.
Archivo del Autor. Parte frontal BETANZOS-PASATIEMPO. Fini Rios. Vista de la primera terraza de la colina enciclopédica.
Archivo del Autor. Reverso BETANZOS. Fini Rios.
201
Manteniendo la memoria: Las postales del Pasatiempo | Juan Antonio Rodríguez Arnao
BIBLIOGRAFÍA · ARCAY BARRAL, Ángel (2018). O Parque do Pasatempo de Betanzos: Narrativas para comprender un patrimonio profano. Instituto de Estudios Masónicos de Galicia, Ed. Masónica. · CABANO VAZQUEZ, José Ignacio, PATO, Mª Luz, SOUSA José. (1986): “El Pasatiempo (I): un país de Oriente”. Anuario Brigantino, nº9, Concello de Betanzos, pp.97-118. · CABANO VAZQUEZ, José Ignacio, PATO, Mª Luz, SOUSA José (1991): El Pasatiempo. O capricho dun indiano. Ediciós do Castro, Sada. · CAMINO PLAZA, Laura (2019). “Estatua de Mercurio do Parque do Pasatempo: unha postal de Pedro Ferrer”. Casa dos Espellos, Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo, pp.16-23. · ERIAS MARTINEZ, Alfredo; DIAZ, Carlos (1993): A memoria de Betanzos, álbum de postais. Edicións Xerais, Vigo. · FUENTE GARCÍA, Santiago de la (1999): “Los hermanos García Naveira y sus fundaciones”. Anuario Brigantino, nº22, Concello de Betanzos, pp.395-434. · NÚÑEZ LENDOIRO, José Raimundo (1984): Betanzos de los Caballeros y sus marismas. Editorial Everest, León. · NÚÑEZ LENDOIRO, José Raimundo (1986): Informe sobre la Finca El Pasatiempo. Cronista oficial de Betanzos. · NUÑEZ LENDOIRO, José Raimundo (2013): “El Pasatiempo de Betanzos: una oportunidad perdida”. XXXIX Congreso Nacional de Cronistas Oficiales, Cáceres, pp.465-476. · NUÑEZ LENDOIRO, José Raimundo (2014): Los hermanos García Naveira. Web del Cronista oficial de Betanzos: http://www.cronistadebetanzos.com/los-hermanos-garcia-naveira/ . · RODRÍGUEZ CRESPO, Manuel (1983): Lucha y generosidad de los hermanos García Naveira. Concello de Betanzos. · SORALUCE BLOND, José Ramón (1986): “Una vez más el Pasatiempo”. Untia: revista de estudios mariñáns, nº2, Betanzos, pp.45-50. · VÁZQUEZ MOSQUERA, Xosé Manuel (2009): “Lavadeiro público gratuito de Betanzos”. Anuario Brigantino, nº 32, Concello de Betanzos, pp.367-382.
NORMAS DE PUBLICACIÓN
TEMA
O inicio do traballo debe contar cun título, un breve resumen e cinco palabras clave que definan Casa dos Espellos: Revista poliédrica da culturagalega o traballo, no idioma do texto e a súa respectiva é unha revista anual de Arqueoloxía,Historia, Historia traducción ao inglés. da Arte, Antropoloxía e Literatura, podendo admitir outras temáticas segundo o criterio do seu Comité Noutro documento a parte, deberán aparecer os datos do autor: nome completo, correo electrónico, Científico. filiación profesional e unha breve descripción biográfica acompañada dunha imaxe para ser TRABALLOS engadida ao apartado de “Colaboradores” da nosa Publicaranse traballos orixinais e inéditos, podendo web. reeditar traballos que conten cun interese especial A Bibliografía aparecerá ao final do texto, ordenada para a nosa temática. Non se aceptarán para a súa alfabéticamente por autores e dentro de cada autor valoración traballos que foran publicados noutros seguirá unha orde cronolóxica. Exemplos: medios ou estean en proceso de ser aceptados para outra publicación. · Para libros: APELIDOS, Nome (Ano). Título. Lugar de edición, Editorial.
PRESENTACIÓN Os traballos serán presentados por correo electrónico dentro do proceso de recepción de orixinais.
IDIOMAS Os idiomas dos traballos poderán ser: galego, castelán, portugués e inglés.
FORMATO A extensión máxima será de 10 follas sen ter en conta as imaxes. Entregarase unha copia formato Word ou Open Office, cunha letra Times New Roman a tamaño 12 e cun interlineado de 1,5. As notas ao pé terán un tamaño 10 e interlineado sinxelo. O sistema de citas será o Estilo Harvard, presentando as referencias completas ao final do texto.
· Para artigos: APELIDOS, Nome (Ano). “Título do artigo”. En Título da Revista, número. Lugar de edición, Editorial, Páxinas. · Para capítulo: APELIDOS, Nome (Ano).“Título do capítulo”. En APELIDOS, Nome. Título do libro. Lugar de edición, Editorial, Páxinas. · Para notas de prensa: Título da publicación, data, número, páxina. Título da nota ou da imaxe. · Para fotografías: APELIDOS, Nome (Ano). Título da fotografia. Medidas. Fondo. · Para cuadros: APELIDOS, Nome (Ano). Título da obra. Material, medidas. Fondo.
IMAXES
Os artigos de investigación estarán avaliados por dous expertos externos á Revista, mediante un As imaxes empregadas serán de autoría propia, sistema de doble cego, sendo anónimo o proceso estarán suxeitas a Creative Commons ou virán tanto para o autor coma para quen o avalíe. acompañadas do consentimento do autor para a súa publicación, no caso de ser un terceiro. O formato A revista comprométese a adoptar unha decisión preferido será TIFF e a resolución mínima esixida sobre a publicación de orixinais nun prazo de seis será de 300ppp. De non contar ca resolución óptima meses, reservándose o dereito de publicación nun prazo dun ano, dependendo sempre das poden ser desbotadas do artigo. necesidades da revista. Non aparecerán no texto, senón que virán adxuntas no correo electrónico, cunha sinalización númerica Casa dos Espellos contactará cos avaliadores aos (Fig. 1, Fig. 2, etc.) no traballo para que o equipo de que lles remitirá unha copia do texto sen indicio directo da identidade do autor e un modelo de informe no deseño coñeza a súa disposición. que se poida avaliar o contido do artigo, os aspectos formais, a calidade do texto, a clasificación tipolóxica DIFUSIÓN no que deberemos encadralo e un veredicto no que Todos os traballos presentados estarán dispoñibles se aconselle ou non a súa publicación ou a súa corrección. Estes datos poden ser enviados ao autor, en plataformas de acceso libre tamén de forma anónima para o seu coñecemento e para favorecer as eventuais modificacións.
DEREITOS
Os autores sempre serán os responsables legais dos seus textos. Non se poderá esixir ningún tipo de remuneración económica.
CORRECCIÓN
Casa dos Espellos conta cun Comité de Redacción que revisará todos os textos e poderá propoñer modificacións nos mesmos aos autores, que disporán dun prazo máximo de dúas semanas para solventar REVISIÓN os erros indicados. Non se permitirán cambios Será decisión do Comité Científico consultado, a sustanciais do texto entregado. publicación definitiva de cada traballo, tratando sempre de corrixir xunto co autor todos aqueles erros — O feito de participar na revista, garante aaceptación e o cumplimento destas normas — que sexan advertidos.