Casa dos Espellos, 1 (2018)

Page 1

Revista poliédrica da cultura galega · nº1 · marzo · 2018



EDITA Betanzos ISSN 2603-9583


COORDINA

Ángel Arcay Barral

COLABORACIONS

Ángel Arcay Barral Jorge Barrecheguren Fernández Paula Cadaveira López Eduardo de la Fuente Marqués Sara Fraga Pérez Daniel Lucas Teijeiro Mosquera Ernesto Vázquez-Rey

COMITE CIENTIFICO

Ángel Arcay Barral (Asociación de Amigos del Parque del Pasatiempo) Carlota González Míguez (Asociación de Amigos del Parque del Pasatiempo) David Martín López (U. Granada) Ernesto Vázquez-Rey (U. da Coruña) José Manuel Rey Bao (IES Francisco Aguiar) Julián Ferrer García (IES Francisco Aguiar) Patrizia Granziera Ceotto (Universidad Autónoma del Estado de Morelos) Paz Moreno Felíu (Universidad Nacional de Educación a Distancia) Uxía Cagiao Teijo (IES Francisco Aguiar) Xosé Luís Mosquera Camba (IES Francisco Aguiar)

COMITE TECNICO Lucía Díaz Vilariño Ana González Botana Pablo Rodríguez Jose Souto Santé

DESEÑO E ILUSTRACIONS

Jose Souto Santé (ilustración de portada a partir dun apuntamento de traballo de Daniel Lucas Teijeiro, escudo de Betanzos da seguinte páxina tomado do cartel das festas de Betanzos do 1934 obra de Camilo Díaz Baliño e filigrana do índice sacada dos mosaicos de azulexos da Casa dos Espellos)

PERIODICIDADE CALL FOR PAPERS

Casa dos Espellos é unha revista anual que recibe os seus artigos antes do 31 de agosto.

CONTACTO

Podes suscribirte á publicación de novos números, enviar traballos ou solicitar información nos seguintes medios de contacto: casadosespellos.wordpress.com facebook.com/casadosespellos/ casadosespellos@gmail.com


Bibliografía sobre o Parque do Pasatempo (1900 - 2017) Ángel Arcay Barral

pax 8 - 17

El regreso de los indianos pax 18 - 23

Jorge Barrecheguren Fernández

Una aproximación al origen medieval de la Feria Franca de Betanzos Paula Cadaveira López

pax 24 - 33

Os García Naveira, dous paradigmas dun indiano pax 34 - 41

Eduardo de la Fuente Marqués

O traxe como fonte de información: modo de vida, importancia social e datación das fotografías do Parque do Pasatempo Sara Fraga Pérez

pax 42 - 53

A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo pax 54 - 73

Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

O Parque do Pasatempo no arquivo gráfico do Museo de Pontevedra pax 74 - 83

Ernesto Vázquez-Rey

Fontes documentais arredor dos García Naveira: obras pública do Parque do Pasatempo no Arquivo Municipal de Betanzos pax 84- 99

Ángel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera




ANGEL ARCAY BARRAL Arquiveiro


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 8-17, ISSN 2603-9583 Ángel Arcay Barral Arquiveiro

Resumo Estudo bibliográfico dos traballos que se teñen escrito sobre o Parque do Pasatempo e as obras filantrópicas dos irmáns García Naveira. Palabras chave: bibliografía, Parque do Pasatempo, Betanzos, irmáns García Naveira, emigración.

Abstract Bibliographic study of the works written about Parque do Pasatempo and the philanthropic constructions of the García Naveira brothers. Keywords: bibliography, Parque do Pasatempo, Betanzos, García Naveira brothers, emigration.

A investigación bibliográfica sobre un tema debe de ser sempre o primeiro chanzo a superar no noso coñecemento do obxecto de estudo. Precisamente o silencio e o esquecemento que rodean a unha obra tan especial coma o Parque do Pasatempo precisa con urxencia unha revisión bibliográfica do seu pasado recente, tentando recuperar non só os poucos libros publicados ao respecto senón tamén os artigos científicos ou as pequenas revisións que poidan aportar datos a futuras investigacións. Malia que a complexidade para comprender o Parque é evidente, non son moitos os que se arriscaron a facer publicacións científicas ou con certo rigor ao redor deste lugar. Isto ven acompañado dun esquecemento tamén rechamante na prensa da época, que proliferaba pola vila de Betanzos ao mesmo

tempo que o Pasatempo, pero que poucas veces se fixo eco do agasallo que Don Juan estaba construíndo nas xunqueiras do Carregal, posiblemente polo carácter privado que tivo esta construción nos seus inicios. A mala imaxe que tiñan os indianos, como veremos nas obras de Moreno Feliu ou Luís Seoane, fai que o Parque sexa concibido coma un capricho dun excéntrico novo rico, facendo decaer o interese dos medios de comunicación da época, aspecto que seguramente influíu en que a día de hoxe aínda sexa un misterio coñecer moitos dos recunchos que este lugar agochou. Para tratar de corrixir esta eiva histórica co Parque presento esta relación bibliográfica de todas as obras que dun modo ou outro estudaron o Parque ou a obra dos irmáns García Naveira.

9


Bibliografía sobre o Parque do Pasatempo (1900 - 2017) | Ángel Arcay Barral

ALONSO DE ROCHA, A. (2016) “Los Hermanos García Naveira, indianos: nota-homenaje”. En Anuario Brigantino, nº39. Concello de Betanzos, pp. 383 – 388. Unha das derradeiras publicacións sobre o Parque e a historia dos irmáns García Naveira, publicada por esta avogada arxentina. Neste pequeno artigo repasa a biografía dos indianos betanceiros con especial mención ao Pasatempo. A falta de referencias bibliográficas non permiten saber de onde se sacan moitos dos datos máis controvertidos, coma a participación de Dona Águeda, filla de Don Juan, na elaboración dos deseños das diferentes estatuas do Pasatempo, ou a orixe da riqueza dos irmáns que a autora vincula á súa labor comercial e á expansión do ferrocarril.

A día de hoxe é a obra máis completa que existe sobre o Parque, cun estudo detallado de todo o patrimonio que existe e existiu na Horta de Don Juan. Apoiando as súas explicacións en todo tipo de material gráfico (mapas, imaxes, etc.) conseguen que siga sendo na actualidade a obra de referencia para todos os que se inicien no estudo do Pasatempo.

BORONDO, R. (1900) Memorias de un viaje improvisado. Betanzos, Imprenta de Sucesores de Castiñeira. Trátase dun libro de máis de cen anos que, así e todo, garda unha gran relación co Parque. Na súa primeira páxina relátase o encontro entre o propio Rogelio Borondo e os irmáns García Naveira, que lle explican que esa mesma tarde parten de misión comercial por Europa. Tras convencelo para que os acompañe, Rogelio Borondo irá escribindo este diario de viaxe onde explica moitos dos lugares que aparecen representados posteriormente no Parque do Pasatempo e que serviron de inspiración para Don Juan. CABANO VÁZQUEZ, I., PATO IGLESIAS, Mª L., SOUSA JIMÉNEZ, X. (1986). “El Pasatiempo (I): Un país de Oriente”. En Anuario Brigantino, nº9. Concello de Betanzos, pp. 97-119. Poderíamos considerar pioneiros a estes tres autores xa que son os primeiros en estudar o Parque en profundidade. Como anticipo á súa monografía, narran neste artigo todas as explicacións habituais do Parque tomando de referencia o relevo de Ud. que le gusta viajar. CABANO VÁZQUEZ, I., PATO IGLESIAS, Mª L., SOUSA JIMÉNEZ, X. (1991) El Pasatiempo: o capricho dun indiano. Sada, Edicións do Castro.

CARDESÍN DÍAZ, J.M. (2017) “A Theme Park in Early twentieth Century Galicia: A Case Study on the Globalized Visions of “Indianos””. En DEPALMA, R., PÉREZCARAMÉS, A. (Eds.) Galician Migrations: A Case Study of Emerging Super-diversity. Luxemburgo, Ed. Springer, pp. 63 - 79.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 8-17, ISSN 2603-9583

Achegamento dende o campo da socioloxía á figura do indiano galego, centrándose nos irmáns García Naveira e no estudo do Parque do Pasatempo dende un punto de vista pedagóxico. Contén unha breve descrición do Pasatempo coma un parque no que Don Juan representa as súas viaxes polo mundo. CRESPÍ RODRÍGUEZ, J. (1996) “Restauración del Pasatiempo”. En Anuario Brigantino, nº19. Concello de Betanzos, pp. 385 - 386. Resumo dos pasos que se desenvolveron na rehabilitación do Parque do Pasatempo, dende a primeira limpeza e as tarefas de retirada de escombros ata a plantación de vexetación por todo o Parque. CRESPÍ RODRÍGUEZ, J. (1998) “El Pasatiempo: una nueva dimensión”. En Anuario Brigantino, nº21. Concello de Betanzos, pp. 491-495. Breve artigo no que o responsable da restauración do Parque comenta os aspectos máis relevantes da rehabilitación e aporta un lixeiro resumo do traballo que desenvolveu no campo da vexetación. CRESPÍ RODRÍGUEZ, J. (2002) “El Pasatiempo: un modelo utópico de ordenación”. En Anuario Brigantino, nº25. Concello de Betanzos, pp. 401 - 436. Neste artigo, o director da restauración do Parque e responsable da súa conservación, estuda o legado dos García Naveira dende o punto de vista do desenvolvemento urbano que supuxo para Betanzos. Destaca a súa análise do deseño do Parque e da estrutura ca que o dotou Juan García Naveira. CRESPÍ RODRÍGUEZ, J. (2006) “Revalorización del Parque histórico de El Pasatiempo: Investigación, gestión e intervención”. En Anuario Brigantino, nº 29. Concello de Betanzos, pp. 439 - 490. Trátase dun dos artigos máis completos do responsable de conservación do Parque do Pasatempo e encargado de dirixir a obra de restauración da Horta de Don Juan. Neste artigo explica paso a paso as estratexias de conservación que se desenvolveron dende o

Concello de Betanzos tras adquirir este lugar. É o único documento técnico que poderemos atopar nunha publicación científica polo que supón un gran interese para estudar as intencións municipais neste conxunto, así como para saber máis das diferentes decisións que se tomaron e que non sempre convenceron á veciñanza. CRESPÍ RODRÍGUEZ, J. (2007) “El Pasatiempo Historic Park: Landscape Desing in Indiano Style” En Garden History, Vol.35, nº2, The Garden History Society, pp. 197 209. Síntese de todos os traballos asinados por este autor e publicado nunha revista estranxeira. Neste artigo describe a particular historia do Parque do Pasatempo e pon de manifesto a súa importancia artística, tanto dende a visión utópica do lugar como da importancia do estilo que el denomina indianista dentro da arquitectura paisaxística. DE LA FUENTE GARCÍA, S.J. (1999) “Los hermanos García Naveira y sus fundaciones”. En Anuario Brigantino, nº22. Concello de Betanzos, pp. 394 - 434. Un dos artigos máis completos dos que podemos atopar publicados no Anuario Brigantino. Nel faise un completo repaso a todas as obras dos irmáns García Naveira con moitos datos de interese. Ademais do perceptivo estudo do Parque, o autor analiza as diferentes obras filantrópicas que desenvolveron os irmáns dende a creación do seu Patronato, algo similar ao que fai tamén M. Rodríguez Crespo no seu traballo. ERIAS MARTÍNEZ, A. (1996) “Sorpresa no Pasatempo de Betanzos: aparece unha lauda sepulcral do s.XV” En Anuario Brigantino. nº19, Concello de Betanzos, pp. 249 - 251. Breve crónica da aparición dunha lauda sepulcral do século XV no Parque do Pasatempo. Aproveitando os traballos de limpeza atopouse esta peza cuberta de vexetación, tapando a entrada ás covas da terraza do muro das viaxes. Alfredo Erias data a inscrición da mesma en 1462 e asegura que se pode tratar dunha das pezas que cubría, ata os anos setenta do século XIX, o chan do mosteiro de San Francisco.

11


Bibliografía sobre o Parque do Pasatempo (1900 - 2017) | Ángel Arcay Barral

ERIAS MARTÍNEZ, A. (2008) “Betanzos pedagóxico”. En Anuario Brigantino, nº31. Concello de Betanzos, pp. 529 - 552. Alfredo Erias aporta neste artigo a súa experiencia coma Director do Museo das Mariñas facendo unha síntese dos recursos pedagóxicos que se conservan tanto no propio Museo das Mariñas coma na vila de Betanzos, sendo obrigatorio o repaso a todo o legado dos indianos neste campo. ERIAS MORANDEIRA, A. (2007) “La Casa de Doña Águeda: construcción, destrucción y reconstrucción teórica de una casa de indianos en Betanzos”. En Anuario Brigantino, nº30. Concello de Betanzos, pp. 423 - 460. Malia que o artigo versa sobre a arquitectura da coñecida coma Casa de Dona Águeda podemos aproveitarnos del para coñecer novos datos ao redor do Parque do Pasatempo e da familia García Naveira. FERNÁNDEZ DE ROTA Y MONTER, J.A., IRIMIA FERNÁNDEZ, Mª P. (2000) Betanzos frente a su Historia: Sociedad y Patrimonio. Santiago de Compostela, Fundación Caixa Galicia. Son varios os artigos onde este autor trata de maneira puntual o Parque do Pasatempo, sen embargo, é nesta onde se refire a el nun contexto máis amplo. Trátase novamente dun estudo dende o punto de vista antropolóxico no que estuda o patrimonio brigantino e a súa implicación na imaxe colectiva da vila, na identificación dos veciños ca memoria dos indianos e ca súa valía para a conformación da urbe. FUENTES ABELEDO, E.J. (2014) “Reflexiones en torno a la acción educativa de los Hermanos García Naveira en Betanzos”. En Anuario Brigantino, nº37. Concello de Betanzos, pp. 137- 160. Os traballos deste mestre non se centran unicamente no Parque do Pasatempo, ao que acode para facer unha posta en valor das virtudes pedagóxicas que debuxou Don Juan, senón que inciden na importancia da labor pedagóxica dos irmáns García Naveira na vila de

Betanzos, tanto no apoio do dereito á educación coma nos medios didácticos empregados e dos que actualmente podemos coñecer algo máis visitando o Museo das Mariñas. FUENTES ABELEDO, E.X. (2016) “Os irmáns García Naveira e o dereito a unha boa educación para todos e todas”. En Anuario Brigantino, nº38. Concello de Betanzos, pp. 399 - 422. Novamente Fuentes Abeledo centra a súa investigación na acción educativa dos irmáns García Naveira, contando de primeira man a experiencia vivida tralo paso polas súas escolas. Ademais, fai un breve repaso ás biografías dos indianos e ás súas obras máis destacadas. GARCÍA OTERO, J.M. (2000) “El Pasatiempo de Betanzos. Recuperación y puesta en valor del patrimonio cultural”. En Restauración & Rehabilitación: Revista internacional del patrimonio histórico, nº43. Instituto Universitario de Restauración del Patrimonio, Universidad Politécnica de Valencia, pp. 36 - 43. Analise da recuperación e posta en valor que o Concello de Betanzos fai do Parque a finais do século XX e que poderíamos resumir coa seguinte cita do seu propio texto: Otro tema es que, en ocasiones, los criterios de restauración que se aplican no sean los más adecuados porque la imaginación del restaurador (que es el peor enemigo del rigor histórico) supla la investigación rigurosa y el trabajo multidisciplinar, imprescindible en estos casos, instalándose, en su lugar, una historia que no pertenece a la realidad. Dicho esto, me gustaría añadir que la labor de recuperación del pasatiempos de Betanzos es buena, en general, y creo que hasta ahora se ha hecho algo importante en el proceso de recuperación; otro aspecto es la puesta en valor del mismo. De la misma manera que para reparar un diente roto hay que ir a un dentista o cuando se avería un automóvil, a un taller mecánico, para la puesta en valor de un bien patrimonial recuperado hay que acudir a un experto en gestión del patrimonio cultural (2000: 38).


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 8-17, ISSN 2603-9583

GÓMEZ ANUARBE, M. (2011) Lenguaje oculto en los jardines gallegos. Madrid, Ed. M. Gómez. Breve interpretación do Parque do Pasatempo dende o punto de vista da masonería no que non se afonda o suficiente para chegar a coñecer o simbolismo oculto na obra de don Juan García Naveira. GONZÁLEZ MÍGUEZ, C. (2015) Valoraciones culturales del paisaje y del territorio: El Parque del Pasatiempo – Betanzos. Madrid, Universidad Carlos III. Completa investigación na que a autora, ademais de facer un percorrido por toda a bibliografía existente, así coma tamén polas fontes literarias, fotográficas e turísticas, aborda unha narrativa común en todas elas para facer unha explicación coherente de todo o recinto. HELAS, P. (2014) “Der Park El Pasatiempo in Betanzos. Eine Gegenwelt mi Zeichen von Caritas und Kapitalismus”. En Gegenwelten. Innsbruck, pp. 340–349. Acostumados como estamos ás explicacións artísticas ou históricas do Parque, sorprenden as visións feitas dende o punto de vista da antropoloxía, algo que tamén acontece na interpretación de Paz Moreno Feliu. Ambos autores estudan a narrativa capitalista do Parque e, neste caso, a súa vertente caritativa.

MARIÑO ESPIÑEIRA, D. (1999) “Juegos en el Pasatiempo surrealista”. En Anuario Brigantino, nº22. Concello de Betanzos, pp. 457-462. Narración dunha experiencia pedagóxica desenvolvida polo autor, creador dunha maqueta en papel do propio Parque. Neste texto o autor vincula o termo de Parque Enciclopédico, co que Luis Seoane acuña ao Parque, coas pezas máis surrealistas que constrúe Don Juan. MARIÑO ESPIÑEIRA, D. (1999) “El turista ideal del Pasatiempo”. En Anuario Brigantino, nº22. Concello de Betanzos, pp. 435 - 444. Neste traballo o autor centra a súa análise na obra Memorias de un viaje improvisado, que constitúe unha das fontes máis importantes para a comprensión do Parque do Pasatempo. MARIÑO ESPIÑEIRA, D. (1999) “El Pasatiempo: pionerismo escénico del Jardín Temático”. En Anuario Brigantino, nº22. Concello de Betanzos, pp. 445 - 456. Interesante artigo que versa sobre a definición de xardín temático, referencia que sempre se emprega para falar do Parque, ao tempo que realiza unha pequena comparación ca obra do Park Güell de Gaudí.

13


Bibliografía sobre o Parque do Pasatempo (1900 - 2017) | Ángel Arcay Barral

MARIÑO ESPIÑEIRA, D. (2000) “Mito y utopía: sabiduría pedagógica del Pasatiempo”. En Anuario Brigantino, nº23. Concello de Betanzos, pp. 423 - 476. Este artigo trata outra das partes que sempre chaman a atención do Parque: o seu carácter didáctico. Achégase á súa narrativa dende un punto de vista pedagóxico, unindo as referencias creadas por Don Juan cas teorías educativas propias do momento. No remate, fai especial fincapé na figura da Árbore Xenealóxica do Capital. MARIÑO ESPIÑEIRA, D. (2001) “El corazón de la Fortuna en los arquetipos literarios del Pasatiempo”. En Anuario Brigantino, nº24. Concello de Betanzos, pp. 417 - 430. Neste artigo o autor trata de relacionar a biografía e o legado dos García Naveira co de outras figuras que tamén se valeron dos avances da época para buscar o progreso e a fortuna. MARIÑO ESPIÑEIRA, D. (2003) “Introducción a la narrativa del Pasatiempo”. En Anuario Brigantino, nº26. Concello de Betanzos, pp. 411 - 442. Malia que son varios os artigos referidos á mera descrición dos obxectos artísticos, non hai tantos que traten de procurar unha narrativa común para todo o Parque do Pasatempo. Isto é o que intenta o autor neste traballo, tratando de relacionar o legado da horta de Don Juan cun fenómeno coetáneo no tempo: a aparición e a influencia do cine no Pasatempo. MARTÍN LÓPEZ, D. (2010) Estética masónica, arquitectura y urbanismo, siglos XVIII – XX, Tesis doctoral del Departamento de Historia del Arte y Música de la Universidad de Granada. Esta tese de doutoramento é un dos traballos recentes que máis destacan pola aproximación que fai ao Parque, abordando a súa narrativa dende un punto de vista masónico que non se tiña

estudado ata o momento. Inserido nun completo estudo doutros parques similares, o autor explica diferentes recursos do Pasatempo entendidos dende o simbolismo empregado na masonería. MARTÍNEZ FERRANDO, D. (1922) A través de Galicia: ciudades y paisajes. Barcelona, Editorial Cervantes. Autor encarcerado pola súa vinculación ca masonería. Dedícalle unha parte do seu libro ao Parque do Pasatempo, cunha profunda descrición do que un viaxeiro podería atopar neste lugar semihelénico construído por un Aladino de las Pampas. É interesante sobre todo a descrición que fai das partes xa desaparecidas hoxe en día. MORENO FELIU, P. (2011) El bosque de las Gracias y sus pasatiempos: Raíces de la antropología económica. Madrid, Ed. Trotta. A autora sérvese de varias representacións do Parque do Pasatempo para ir explicando o avance das sociedades modernas no eido económico, sobre todo no panorama occidental. Malia ser unha obra pertencente ao campo da antropoloxía, a reflexión que aporta de recursos patrimoniais coma a Árbore xenealóxica do capital aumenta aínda máis a importancia e a complexidade da Horta de Don Juan. NÚÑEZ-VARELA Y LENDOIRO, J.R. (2013) “El Pasatiempo de Betanzos: una oportunidad perdida». En Actas del XXXIX Congreso de la Real Asociación Española de Cronistas Oficiales (RAECO). Diputación de Cáceres, pp. 465 - 476. É indispensable para coñecer a historia do Parque do Pasatempo achegarse á figura de José Raimundo Núñez-Varela y Lendoiro, cronista oficial de Betanzos, e unha das voces máis autorizadas para dar a coñecer o pasado recente da obra de Don Juan1. Neste artigo, narra o que o século XX lle deparou ao Parque,

1 Destacar, ademais deste artigo, os numerosos traballos científicos e escritos oficiais que ten publicado na súa páxina web: http://www.cronistadebetanzos.com/ baixo títulos coma Los Hermanos García Naveira, os tres capítulos de El Pasatiempo de Betanzos, imágenes de un desatino, o informe presentado o 11 de febreiro de 1986 ante o Concello de Betanzos co título de Informe sobre la finca El Pasatiempo, o 19 de maio do mesmo ano co nome de El Estanque de los Papas ou as alegacións ao planeamento municipal o 15 de maio de 1985 onde estaba claramente afectada a parte baixa do Parque. Toda esta labor increméntase ca súa participación no Seminario de Estudios Mariñáns ou na Plataforma ADELPHA (Asociación de Defensa Ecológica y del Patrimonio Histórico Artístico).


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 8-17, ISSN 2603-9583

Recompilación das imaxes de Loty que se poden atopar no arquivo lugués, entre as que destacamos as realizadas na súa visita ao Parque do Pasatempo de Betanzos. – RODRÍGUEZ ARNAO, J.A. (2015) “El Pasatiempo en los ojos de Loty (1927 – 1936)”. En Anuario Brigantino, nº38. Concello de Betanzos, pp. 423 - 454. Reprodución destas imaxes do fotógrafo francés no seu paso polo Parque do Pasatempo, permitindo recoñecer moitos dos obxectos que non lograrían sobrevivir durante todo o século XX. REAL ACADEMIA GALEGA DE BELAS ARTES NOSA SEÑORA DO ROSARIO e FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2004). A Coruña no obxectivo de Manuel Chamoso Lamas. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. Nesta obra, na que se recolle a produción fotográfica de Chamoso Lamas na provincia coruñesa, hai un pequeno apartado dedicado ao Parque do Pasatempo con varias imaxes das súas localizacións máis recoñecidas.

sobre todo nese período escuro entre a morte de Don Juan en 1933 e a primeira rehabilitación desenvolvida polo Concello de Betanzos. PEDREIRA DOPICO, J. (1997) “Escuela Taller Pasatiempo II”. En Libro das festas patronais de San Roque. Concello de Betanzos, pp. 136 - 138. Breve artigo informativo do director do Centro de Formación Ocupacional que organizou as Escolas Taller para a rehabilitación do Parque do Pasatempo baixo as ordes do Concello de Betanzos. O autor, que xa viña asinando artigos sobre esta temática nos números anteriores da mesma publicación, anímase desta volta a engadir algún dato histórico máis para contextualizar dito proxecto de formación. PEREIRA OLIVEIRA, M.D. (2001) As fotografías de Charles López Alberty Jeaneret no Arquivo Histórico Provincial de Lugo. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.

REY CABEZUDO, M. y CANEDO BARREIRO, M. (2016) “Visitando “El Oriente”. El Parque del Pasatiempo, una guía de viajes en cemento”. En ALMARCHA NÚÑEZ-HERRADOR, E., MARTÍNEZ-BURGOS GARCÍA, P., SAIN MAGAÑA, M.E. (dir. Congr.) El Greco en su IV Centenario: Patrimonio hispánico y diálogo intercultural. Universidad de Castilla - La Mancha, pp. 591 – 608. A aportación destas autoras ao legado do Parque do Pasatempo supón un feito diferencial respecto a todo o que presentamos neste traballo. Se os artigos de Crespí supoñen un detallado estudo da rehabilitación do Parque, Rey e Canedo farán unha valoración máis sosegada, xa que o paso do tempo tamén o permite, analizando os erros da rehabilitación e poñendo o foco nos diferentes plans políticos que se presentaron nas dúas últimas décadas do século XX para tratar de recuperar o legado de Don Juan García Naveira. Acompañan todo isto ca descrición artística dos restos que aínda se manteñen no Parque.

15


Bibliografía sobre o Parque do Pasatempo (1900 - 2017) | Ángel Arcay Barral

RODRÍGUEZ ARNAO, J.A. (2015) “El Pasatiempo visto por Vega en 1947”. En Anuario Brigantino, nº38. Concello de Betanzos, pp. 455 - 472. Podemos considerar este artigo unha ruptura co discurso establecido ao redor da historia do Pasatempo. Se sempre se falou, como así o reflicte a versión oficial e institucional da historia do Parque, de que a Guerra Civil supuxo a desaparición case total do Pasatempo, a investigación de Rodríguez Arnao pon de manifesto todo o contrario. Demostra por medio desta colección fotográfica que nos anos posteriores á Guerra Civil o estado de conservación deste lugar non era tan catastrófica coma sempre se pensou. RODRÍGUEZ CRESPO, M. (1983) Lucha y generosidad de los hermanos García Naveira. Concello de Betanzos. Co gallo do cincuenta aniversario da morte de Don Juan García Naveira, o Concello de Betanzos organiza unha comisión para a realización dunha homenaxe aos irmáns filántropos. Dita comisión estará encargada da realización de actividades como unha misa, a colocación dos retratos na Sala Capitular ou a realización dunha exposición. Ademais de todo isto, encárgaselle a M. Rodríguez Crespo a redacción dunha biografía dos indianos que se verá completada cun resumo das súas obras sociais en favor de Betanzos. SEOANE, L. (1957) “El Pasatiempo de Betanzos» En Galicia Emigrante, nº28. Buenos Aires, Imp. Alea, pp. 12 - 15. Obra sempre referenciada ao falar do Pasatempo, pois é Luís Seoane neste artigo quen inventa o alcume de Enciclopédico. Este breve traballo narra a experiencia dunha visita ao Parque nos seus anos de abandono, comparando a obra do indiano betanceiro ca do carteiro Ferdinand Cheval do Palais Idéal e lamentándose porque:

[…] sufrió ya grandes mutilaciones con la complacencia estúpida de los encargados de su custodia y de las autoridades de la ciudad de Betanzos que nunca vieron más que capricho en el ensueño creador de los hermanos García Naveira, por otra parte los únicos filántropos que tuvo durante años esa ciudad. Motivo de risa para señoritos y apacibles semianalfabetos mercaderes que no presintieron la correspondencia estética entre estos relieves de cemento y alguna de esas estatuas, con la labor de los picapedreros en muchos cruceros de Galicia (1957: 12). SOBRINO MANZANARES, M.L. (2008) “Capricho enciclopédico de un indiano. El Pasatiempo de Betanzos (La Coruña)”. En RAMÍREZ, J.A. (Dir.) Escultecturas margivagantes: La arquitectura fantástica en España. Madrid, Ed. Siruela, pp.72 – 85. Este libro é unha obra conxunta na que se estudan diferentes casos do que denominan marxivagantes, é dicir, arquitecturas ou esculturas


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 8-17, ISSN 2603-9583

marxinais e extravagantes, esfumadas por todo o territorio español. Moitos dos casos que se estudan pertencen a obras particulares feitas a expensas das institucións e representando conxuntos artísticos moi persoais, como pode ser o caso do parque betanceiro. A explicación que se fai do conxunto non dista moito das descricións habituais do Parque, das súas partes e dos seus misterios. O autor reafirma tamén, que no existe, en el proyecto de este dilectante admirador de otros territorios culturales, un programa o una clara idea conductora (2008, 74). SORALUCE BLOND, J.R. (1986) “Una vez más el Pasatiempo”. En Untía: Boletín do Seminario de Estudios Mariñáns, nº2. Betanzos, pp. 45 - 49. Publicado na revista do Seminario de Estudios Mariñáns, no que tamén participan outros autores aquí recollidos, fai un breve repaso do paso do tempo no Parque, das diferentes etapas que atravesou para advertir das inquedanzas que, xa en 1986, deparaba o futuro. Afírmase nesta obra: Ante todo, no debe desvirtuarse su significado como parque unitario, ni mermarle terrenos para polideportivos o similares. Se ofrece la posibilidad de que vuelva a ser un conjunto vivo y atractivo, precisamente por su originalidad, pero eso solo se consigue con un planteamiento de PROYECTO, rehabilitando un viejo monumento para una nueva vida. (1986: 46). TORRES REGUEIRO, X. (2012) “A emigración betanceira a América a través dos expedientes do Arquivo Municipal (1865 – 1907)”. En Anuario Brigantino, nº35. Concello de Betanzos, pp. 185 - 208. Malia tratarse dun estudo xeral de todo o conxunto de emigrantes que parten de Betanzos cara América, o autor fai unha breve crónica da vida dos irmáns García Naveira e o seu paso pola emigración, deténdose tamén na biografía de Juan Jesús García Iribarne, fillo de Don Juan e alcalde da vila de Betanzos.

TOSAR, L.G. (1998) “A arte no Pasatempo”. En Libro das festas patronais de San Roque. Concello de Betanzos, pp. 200 - 204. Breve resumo da traxectoria vital de Don Juan García Naveira e achegamento ao que o autor non considera unha obra kitsch, senón unha ensoñación onírica. VILLANUEVA MÉNDEZ, A. (2014) Protomodernidad y estilo: estudio de la arquitectura pública en Betanzos, 1900 - 1933, Traballo de Final de Mestrado da Escola Técnica Superior de Arquitectura da Universidade da Coruña. Completo estudo arquitectónico de moitas das obras dos García Naveira así como de construcións coetáneas que floreceron nun momento de auxe cultural en Betanzos. Ademais dos aspectos formais e das incidencias na transformación urbanística da vila, chama a atención a súa comparativa co parisiense Parc des Buttes-Chaumont. VILLASOL, C.L. (2001) “Dos sueños en piedra: A Quinta da Regaleira y el Parque del Pasatiempo”. En Anuario Brigantino, nº24. Concello de Betanzos, pp. 431 - 448. Estudo comparado que resulta realmente interesante xa que tanto o parque betanceiro coma a Quinta da Regaleira de Sintra (Portugal) son dous recursos patrimoniais que poderíamos considerar semellantes e no que sempre se trata de buscar explicación para a obra do indiano garelo. Ademais, cobra unha especial importancia o legado masónico destas dúas construcións, o que nos permite concluír que a Quinta portuguesa si que é realmente un lugar que podemos equiparar ao Parque do Pasatempo en moitos dos seus aspectos. Como xa vimos, tamén hai varios autores que perciben o legado da Divina Comedia nestas dúas localizacións.

17


JORGE BARRECHEGUREN Archivero e historiador


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 18-23, ISSN 2603-9583 Jorge Barrecheguren Archivero e historiador

Resumen El presente texto nos transporta al Betanzos de 1923. El día 22 de julio de aquel año se celebraba una romería de Os Caneiros muy especial, fuera del calendario. El motivo de la excepción es la visita de la excursión Habana-Coruña, formada por destacados indianos de la capital cubana, y que venía además acompañada de numerosas personalidades y visitantes de A Coruña. Mediante la reconstrucción de aquella memorable jornada el artículo sirve de ejemplo de las estrechas relaciones existentes entre Galicia y América, manifestadas en esta ocasión en el regreso de los indianos a su tierra. Palabras chave: indianos, emigración, excursión Habana-Coruña, Betanzos, romeria, Caneiros.

Abstract The present article takes us back to Betanzos in 1923. During this year, a very special procession to Os Caneiros was held on the 22nd of July, an exception to the town’s calendar. The reason for this procession was the visit to Betanzos of the trip Habana-Coruña, composed of both indianos – distinguished and wealthy Spanish migrants – from the Cuban capital and several public figures from A Coruña. By reconstructing this memorable day, the present article illustrates the close relationship between Galicia and America, which is in this case apparent by the return of the indianos. Keywords: «indianos», emigration, Habana-Coruña trip, Betanzos, pilgrimage, Caneiros.

Desentrañar el porqué de la atracción ejercida por América a lo largo de quinientos años sobre más de dos millones de gallegos ha ocupado a generaciones de sus compatriotas (Rodríguez, 1993: 9). Dos millones de seres humanos que, a lo largo de varios siglos, tuvieron la oportunidad y se atrevieron a cruzar el océano en busca de una vida mejor no sólo para sí mismos, sino también para sus familiares que quedaban en Galicia. Entre los años 1870 y 1930 se concentra el periodo de mayor afluencia de emigración hacia América, especialmente a Cuba y Argentina, llegando a representar los gallegos en algunos momentos hasta el 50 % del total de expatriados españoles.

No todos se quedan para toda la vida. Muchos emprenden una emigración estacional, yendo y viniendo cada cierto tiempo; otros vuelven al cabo de unos años, en mejores o peores condiciones económicas. Este constante intercambio de personas, ideas y acuerdos comerciales tejen una cultura común que se extiende a ambas orillas del Atlántico y que se manifiesta de forma particularmente fuerte en el asociacionismo (Núñez Seixas: 1998: 21), pudiendo considerar a América como aquella parroquia de ultramar. Betanzos no queda al margen de este movimiento. Hondamente afectado por el fenómeno migratorio, el retorno de algunos de ellos, conocidos como indianos, dejará una profunda huella en la villa. Aunque a veces los indianos también venían de visita.

19


El regreso de los indianos | Jorge Barrecheguren

La excursión Habana — Coruña A comienzos de 1923, el conde del Rivero, presidente de la empresa del periódico Diario de la Marina de la Habana, madura un plan para organizar una excursión a la ciudad de A Coruña y otros lugares de Galicia en el verano de ese mismo año. En esta excursión se habrían de reunir hombres de negocios y representantes de las principales asociaciones de la emigración en la isla para escenificar un gran encuentro de confraternización entre los pueblos gallego y cubano. La salida se programa para el día 30 de junio1.

En A Coruña, la ciudadanía está expectante por la llegada de los visitantes. Las varias decenas de excursionistas serán obsequiados durante dos semanas, en las que se celebrarán visitas turísticas, conciertos y obras de teatro, fiestas y romerías, aunque también actos solemnes, inauguraciones, etc. Un programa casi espontáneo que demuestra la sintonía existente entre dos lugares separados por apenas dos semanas de viaje. Además de la urbe herculina, los habaneros visitaron Sada, Ferrol, Santiago de Compostela y Betanzos, localidades todas ellas fuertemente vinculadas a la emigración, probablemente lugares de origen de algunos de los excursionistas.

Fig. 1. Postal de un emigrante en la Habana. 1913. Como se puede observar, la comunicación entre el emigrado y sus allegados en Galicia es de una naturalidad absoluta. Propiedade de Jorge Barrecheguren. 1

La Voz de Galicia, 23 de marzo de 1923. Hemeroteca de La Voz de Galicia.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 18-23, ISSN 2603-9583

Fig. 2. Cartilla de emigración. 1928. María de la Merced Vicente Vicente, natural de Agar, se proponía emigrar a Buenos Aires. Propiedade de Jorge Barrecheguren.

Una jira fuera del calendario Cada año la villa de Betanzos celebra la romería de Os Caneiros, en la que la gente desciende el río Mandeo hasta el lugar de la fiesta en barcas engalanadas y dispuestas con música y comida. La celebración tiene lugar los días 18 y 25 de agosto, pero con ocasión de la visita de la excursión Habana — Coruña se hizo una pequeña excepción. El domingo 22 de julio de 1923, más de quinientos viajeros, entre ellos decenas de habaneros, pagaron dos pesetas para subir al tren organizado por la Reunión de Artesanos, que hacia las dos de la tarde iba a cubrir el

2

trayecto entre A Coruña y Betanzos. Otras muchas personas hicieron el viaje en automóvil o en algunos de los trenes que a lo largo de la tarde partieron con ese destino. Encabezaban la expedición el concejal coruñés Lois Peña Novo2 y los ediles del ayuntamiento de la Habana Mariano Fernández, Rui de Lugo Viña y Manuel Fernández Areces. El alcalde Domingo Etcheverría, acompañado de varios miembros de la corporación, del ex diputado Agustín García Sánchez y de varios diputados provinciales, daba la bienvenida a los expedicionarios a su llegada a Betanzos. La casa bancaria Hijos de A. Núñez había editado para la ocasión un portafolio dedicado a la excursión Habana-

El político y escritor Lois Peña Novo, nacido en 1893, había sido el primer concejal electo en una candidatura nacionalista en Galicia.

21


El regreso de los indianos | Jorge Barrecheguren

Coruña con motivo de su visita. El obsequio contenía, además de un saludo, varias fotografías y dibujos de los aspectos más interesantes de Betanzos, encuadernados en forma de pequeño álbum de papel couché3. La bajada de la marea obligó a acortar la parada en la villa para iniciar el viaje. Precedidos de la banda de música municipal, los expedicionarios se dirigieron al embarcadero, donde ocuparon diversas lanchas engalanadas para la ocasión.

La gran barcaza ocupada por el núcleo directivo de la excursión lucía guirnaldas, faroles y banderas. En el campo de Os Caneiros los comerciantes betanceiros habían instalado puestos de comida y cafetines que fueron la delicia del público. La gente de Betanzos, Miño, A Coruña y otros lugares cercanos, además de la Habana, merendó, cantó, bailó y disfrutó de una fiesta tan concurrida como alegre, al son de la música de los organillos4.

Fig. 3. Retrato de dos emigrantes en la Habana. 1917. Sentado, Gonzalo. De pie, Agustín Pérez Aragonés. Propiedade de Jorge Barrecheguren. 3

La Voz de Galicia, 21 de julio de 1923.

4

La Voz de Galicia, 24 de julio de 1923.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 18-23, ISSN 2603-9583

A la caída de la tarde se inició el regreso a las barcas. En la noche iluminada por una clarísima luna, los romeros dispusieron mesas y servicios y cenaron bajo el resplandor de los farolillos de colores. En el centro de la barcaza principal se había colocado una larga mesa. Allí, unos cuarenta comensales, presididos por el alcalde de Betanzos, disfrutaron de un lujoso ágape, arrullados por el devenir del río Mandeo y la música de las bandas. En los brindis, y tras pronunciarse un bello discurso en gallego por parte de Lois Peña Novo, con sentidas palabras de afecto entre cubanos y locales, el concejal de la Habana Rui de Lugo Viña recitó la composición Los Caneiros, de la poetisa Sofía Casanova5. Otros comensales declamaron composiciones en un improvisado certamen que terminó con la llegada a Betanzos hacia las doce de la noche y el desembarco junto al viejo puente de la localidad.

En el Cantón de San Roque y en la plaza, artísticamente iluminados, se escenificó la despedida de los excursionistas entre grandes muestras de afecto, tras un ameno paseo. Todos volvían muy satisfechos de la jira. Los visitantes se encaminaron hacia la estación para subirse al tren especial de la Reunión de Artesanos que les devolvió a A Coruña, donde llegaron hacia las dos de la madrugada. El concejal coruñés Manuel Fernández Vázquez tuvo la amabilidad de llevar de vuelta a varios distinguidos cubanos en su coche, mientras el público restante lo hacía en sus propios vehículos6. Al día siguiente, los miembros de la excursión Habana — Coruña serían despedidos en la ciudad herculina. La expedición significó el primer viaje oficial de una representación americana a Galicia, un viaje que sirvió para acortar aún más la distancia entre Cuba y España. En Betanzos, por un día, ese contacto fue una realidad.

BIBLIOGRAFÍA · GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, M. (2012). “La sociedad Betanzos y su partido en La Habana”. En Anuario Brigantino. Nº35. Concello de Betanzos, pp.225 – 280. · NÚÑEZ SEIXAS, X.M. (1998). Emigrantes, caciques e indianos. Vigo, Ed. Xerais. · RODRÍGUEZ GALDO, M.X. (1993). Galicia, país de emigración. Colombres, Fundación Archivo de Indianos

5 La coruñesa Sofía Casanova, nacida en 1861, ejerció como poetisa, novelista y periodista, destacando su labor como corresponsal de guerra que la lleva a cubrir acontecimientos como la Primera Guerra Mundial o la Revolución Rusa. 6

La Voz de Galicia, 24 de julio de 1923.

23


PAULA CADAVEIRA LOPEZ Historiadora


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 24-33, ISSN 2603-9583 Paula Cadaveira López Historiadora

Resumen El estudio de la feria franca medieval de Betanzos resulta farragoso debido a la escasez de fuentes escritas que nos informen de su origen y desarrollo a lo largo del tiempo. Por ello es necesario recurrir a otros testimonios castellanos e incluso europeos que nos acerquen un poco más a su cotidianidad: el calendario de celebración, el emplazamiento, las exenciones fiscales o los productos ofertados serán algunos de los temas que trataremos, así como su relación con otras ferias y mercados y el impulso que supuso para el crecimiento urbano de Betanzos. Palabras chave: feria, mercado, privilegio de franqueza, Betanzos, Edad Media.

Abstract The study of Betanzos’ medieval free fair is complicated due to the lack of written sources that provide information of its origin and development. For this reason, it is necessary to resort to other Castilian and even European testimonies that bring us a little closer to their daily life: Celebration calendar, location, tax exemptions or products offered will be some of the topics covered throughout this text -as well as the relationship with other fairs and markets and the impulse that this free fair meant to Betanzos’ urban growth. Keywords: fair, market, frankness privilege, Betanzos, Middle Ages.

1. Estado de la cuestión y problemas metodológicos Acometer el estudio del origen de una feria en la Edad Media supone profundizar en el fenómeno económico y mercantil más importante de la villa o ciudad. Sin embargo, frente al conocimiento bastante pormenorizado de los movimientos comerciales franceses, italianos, alemanes o portugueses, las ferias medievales castellanas no han sido todavía objeto de una investigación en conjunto, pero tampoco existen estudios individualizados a excepción de la famosa feria de Medina del Campo (Ladero Quesada, 1994)1. Este exiguo interés deriva, en buena medida, de la escasez de fuentes conservadas, un problema metodológico ya expuesto por M. Gual (1982)

quien afirma que el corpus documental con el que cuentan las ferias castellanas para su estudio apenas incluye más que el privilegio de concesión y las sucesivas confirmaciones a la muerte del rey que lo otorgó. De tal forma, poco más se puede conocer a excepción de la fecha de concesión y el monarca, la duración y momento de la celebración y las protecciones y/o exenciones fiscales otorgadas. Algunos otros documentos tratan los productos ofertados, las características de los mercaderes, las transacciones comerciales o las contrataciones pero, al no conservarse, impiden conocer realmente el impacto de este acontecimiento económico (Gual, 1982). También quedan fuera otros aspectos, como su carácter lúdico y religioso que es lo único que ha llegado a nuestros días.

1 Para el caso de las ferias y mercados betanceiros, las investigaciones han sido escasas y escuetas, en relación a la parquedad de las fuentes que trataremos más adelante. Autores destacados son Vales Villamarín (2006) y Núñez-Varela y Lendoiro (1985), ambos cronistas de Betanzos. Al mismo tiempo, es notoria la contribución de García Oro (1954) que trata también esta cuestión en un estudio de carácter general sobre Betanzos en la Baja Edad Media.

25


Una aproximación al origen medieval de la Feria Franca de Betanzos | Paula Cadaveira López

En el caso de la documentación brigantina nos encontramos con una dificultad todavía mayor. Si por norma general las fuentes escritas son escasas y pobres, para Betanzos son prácticamente inexistentes. Ya García Oro (1984) destacó en su momento la dificultad de historiar la evolución de villa a ciudad en la Edad Media por cuanto la documentación conservada es realmente exigua y, con ello, la ausencia de historiografía sobre este territorio. El Libro Becerro o Tumbo del Concejo de Betanzos, un cartulario que contenía pergaminos medievales, se halla hoy desaparecido, si bien conservamos copias de algunos de sus documentos gracias a transcripciones e investigaciones realizadas en los siglos XIX y XX2 (García Oro, 1984: 23). Es el caso del privilegio de Sancho IV por el que otorga a la villa brigantina una feria mensual el primer día de cada mes que, originariamente, tenía lugar en el Campo de Unctia y luego pasó a celebrarse en el Campo da Feira, emplazamiento que compartirá con la futura feria franca anual. Sucede lo mismo con la documentación del siglo XV, siglo que García Oro define como «la noche del silencio documental» (García Oro, 1984: 26). No obstante, sí se conserva el privilegio fundacional de la feria anual concedida por Enrique IV el 3 de julio de 1467 en Cuéllar (Segovia)3. En esta aproximación a la feria franca nos vamos a centrar en el estudio de la feria anual, entendida como el evento de mayor importancia económica en la región, y que nace a finales del siglo XV, dejando a un lado las cuestiones referentes a la feria franca mensual y al mercado semanal. El siglo XV se considera tradicionalmente como una etapa de crisis y decadencia de los modos de vida medievales, en el momento en que Europa caminaba ya

hacia la modernidad, entendida ésta como una continuación del Antiguo Régimen pero en la que ya no tenían cabida los modos de actuar, pensar y sentir propios de la Edad Media. Para Ladero Quesada es precisamente en este momento, en el declive de la Europa feudal, cuando en Castilla se produce una reactivación de la economía por tres motivos fundamentales. El primero tiene que ver con el Camino de Santiago, entendido como un vehículo de desarrollo del comercio a media y larga distancia del siglo X en adelante. El segundo es la reordenación del poblamiento y la transformación de sus condiciones jurídicas. Y el tercero el auge de la actividad mercantil en toda la cornisa cantábrica. De tal forma, en Betanzos se dan a la vez dos de esas tres condiciones, que permiten el nacimiento y desarrollo de un nuevo instrumento comercial. El cambio en la configuración jurídica de la villa de Betanzos tuvo lugar dos años antes de la aparición de la feria, en 1465, cuando le es concedida la ciudadanía4 (García Oro, 1984 y Vales Villamarín, 2006: 1053-1060). En lo que concierne a la actividad mercantil en la cornisa cantábrica, la aparición y desarrollo de las ferias asturianas fue estudiada por J. Uria Maqua y coincide por fechas con el auge comercial del que habla Ladero Quesada5. Mientras tanto, poco o nada podemos afirmar sobre la influencia del Camino de Santiago en Betanzos. La ruta francesa, trayecto por excelencia, queda lejos de la urbe brigantina y, aunque el siglo XV es sin duda el momento de auge de las peregrinaciones por mar, V. Miraz Seco (2013) demostró que apenas existían peregrinos que llegasen desde Ferrol a Santiago en fechas tan tempranas, mientras que desde A Coruña este fenómeno está plenamente constatado ya a comienzos de siglo.

2 Es de esperar que en este Tumbo Becerro del Concejo de Betanzos se encontrasen documentos que, de una u otra forma, nos remitiesen tanto a la celebración de la feria franca anual como a la mensual, por cuanto la organización del espacio y del evento era una obligación propia de la institución concejil que a la fuerza tuvo que generar documentación escrita. No obstante, como sucede con buena parte de las fuentes medievales, es probable que se haya perdido incluso antes de la conformación de dicho cartulario.

La transcripción de este privilegio se encuentra en la obra de Vales Villamarín (2006), «Aproximación a la Historia de Betanzos y su comarca (obra completa)», editada en Betanzos por Briga Edicións, en las páginas 1061 y 1062. En este artículo no se volverá a citar la referencia concreta al privilegio, que se puede consultar en el Anexo. 3


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 24-33, ISSN 2603-9583

2. Concepto y finalidad de las ferias francas Pero antes de introducirnos en el estudio de la feria brigantina, es necesario clarificar primero los conceptos sobre los que volveremos una y otra vez. Por tanto, ¿qué es y qué finalidad tenía una feria franca? Hoy, atendiendo a las ferias y mercados de pretendido carácter medieval que proliferan durante el verano y se extienden por la mayor parte de los núcleos urbanos gallegos, podríamos pensar que se trata de actividades estivales, eminentemente lúdicas y de carácter festivo. Sin embargo, esta es una concepción estrictamente contemporánea, propia de la banalización de la Historia y de su destacado papel mítico-simbólico, que pretende retrotraer a los habitantes del presente a un pasado bucólico, a una época más noble, para tratar de revivir (y no tanto de recrear) la pretendida sencillez de habitar en el medievo (Fernández de la Rota, 1997 y Pena Castro, 20046). No obstante, algo de lúdico tenía pues, etimológicamente, la palabra «feria» proviene del latín feria que significaba solemnidad o festividad. En el pasado romano y altomedieval estaba asociada a prácticas religiosas que, poco a poco, se van a complementar con otras de carácter mercantil y festivo (Parra y Cuéllar, 2001). Sin embargo, en la Plena y sobre todo en la Baja

Edad Media son ya un fenómeno asociado a la reactivación del comercio que vive toda la Europa occidental7 y tienen un carácter marcadamente económico. Por tanto, las ferias se entienden como reuniones de varios días o semanas de duración que se celebran una o dos veces al año, a las que acuden personas de lugares lejanos y con una variedad de productos que ya no son considerados solo de primera necesidad. El primer estadio antes de su generalización en el siglo XII lo suponen los mercados, mientras que su culminación evolutiva será la aparición de un comercio estable desarrollado en tiendas permanentes, abiertas diariamente al público (Gallegos Vázquez, 2001: 578-579). En el caso brigantino nos encontramos estos tres estadios evolutivos, pues está constatada la celebración del mercado semanal junto a la iglesia de Santiago, la feria franca mensual de Sancho IV y la feria franca anual de Enrique IV, ambas en el Campo da Feira. Pero también ha quedado registrada la actividad comercial gremial en la toponimia del casco histórico, en los nombres de las principales calles que rodean Santa María do Azogue, un fenómeno constatado en numerosas ciudades europeas (Parra y Cuéllar, 2001: 109). De tal manera, las ferias francas constituían una especificidad y eran otorgadas por el privilegio de los reyes, la nobleza o el clero (dependiendo

Betanzos como villa nace en 1219 con una sanción del rey Alfonso IX de León. El traslado de la población desde el Castro de Unctia hasta el nuevo emplazamiento que conocemos hoy supuso la potenciación del puerto y de la red viaria. Dentro de sus límites, concretados por la muralla, se estableció la Orden del Císter y el control económico del monasterio de Sobrado. Su población fue creciendo en barrios diferenciados, conformados por casas bajas de madera y se sostenía a través de una economía de base artesanal y, sobre todo, agrícola y pesquera. En este contexto de crecimiento ininterrumpido desde su fundación hasta el siglo XV se hace imprescindible contar con instrumentos comerciales que dinamicen la economía de la región y pugnen por superar la competencia continuada de la ciudad de A Coruña. De tal forma, desde el reinado de Sancho IV (1284-1295), Betanzos contaba con una feria mensual celebrada el primer día de cada mes a la que sumará la feria franca otorgada por Enrique IV en 1467 (García Oro, 1984). 4

5 En Asturias se produce la fundación de veintisiete nuevas pueblas entre mediados del siglo XIII y comienzos del siglo XV. Todas ellas tuvieron su mercado semanal desde el momento de la fundación, por medio del privilegio real de villazgo, o bien por algún otro privilegio otorgado con posterioridad a aquel. Mientras tanto, la actividad mercantil organizada en ferias sólo se produce en tres grandes núcleos de población como fueron Oviedo, Llanes y Cangas de Narcea (Uria Maqua, 1995-1996).

Según Pena Castro, quien ha realizado un completo estudio sociológico sobre la feria medieval de Noia, las fiestas y mercados medievales en la actualidad se pueden interpretar como «una reinvención económica de la tradición, de manera que el principal objetivo de estas activaciones sería la obtención de una lucrativa rentabilidad mercantil» (Pena Castro, 2004: 91). 6

Las causas de la reactivación del comercio en el período plenomedieval son básicamente tres: el fin de las invasiones (germanos, escandinavos y sarracenos), los contactos con Oriente a través de las Cruzadas y, sobre todo, el nacimiento o renacimiento de las ciudades, donde prima la función económica (Le Goff, 2014: 19-21). 7

27


Una aproximación al origen medieval de la Feria Franca de Betanzos | Paula Cadaveira López

de cuál fuera la jurisdicción de la villa o ciudad). En ellas, los mercaderes foráneos que acudieran quedaban exentos del pago de determinados impuestos, fundamentalmente el portazgo8 y la alcabala9, además de suponer también la protección de esos mismos mercaderes, tanto en la propia villa durante el periodo ferial como a la ida y vuelta en su tránsito por los caminos. En Betanzos, Enrique IV estipula las medidas de seguridad que acompañan a los mercaderes, quienes deben circular: libres e seguramente por la venida ala dicha Cibdad, ó porla estrada en ella, e tornada a sus casas, é que non sean presos, nin prendados, nin detenidos, embargados por ninguna ni alguna debda que deban, asi a Mi, como aotras qualesquier Personas, en qualquier manera, e por qualquier razón. Al mismo tiempo, amplía las exenciones fiscales que cubren a «los Vecinos e Moradores de la dicha Cibdad, é sus Arrabales, como de fuera de ella, e de otras cualesquier Partes, asi de mis Reynos, e señorios, como de fuera de ellos, que ala dicha Feria vinieren». En lo que concierne a la finalidad de estos encuentros mercantiles, responden básicamente a la necesidad de abastecimiento tanto de la población de la urbe como de los vecinos de las localidades próximas y de otros puntos aledaños. Como hemos visto en el privilegio de fundación, en la Edad Media las ferias constituían grandes reuniones donde se aglomeraban mercaderes locales y foráneos, habitantes de la ciudad y campesinos de la comarca y donde los artículos de lujo y de primera necesidad compartían espacio (Parra y

Cuéllar, 2001). Suponían así una oportunidad de hacerse con productos artesanales o de lujo difíciles de encontrar en la Galicia medieval. De tal forma, y como es propio de las ferias francas, la de Betanzos nació a raíz del privilegio enriqueño de 1467, que nos ofrece los datos fundamentales anteriormente mencionados y algunos otros que comentaremos a continuación. No obstante, a partir de aquí solo podremos extrapolar las informaciones generales que se conocen sobre otras ferias francas castellanas nacidas a finales de la Edad Media para tratar de entender un poco mejor el desarrollo de la brigantina.

3. Características de la feria franca de Betanzos En sus primeros tiempos como villa, Betanzos gozaba de un primitivo recinto ferial extramuros denominado Campo de Unctia donde se celebraba el mercado mensual. Sin embargo, el desarrollo urbano propició que a principios del siglo XIV se le comprase al Monasterio de Sobrado un terreno de mayores dimensiones y que reunía también mejores condiciones para instalar allí la actividad mercantil. Este fue el lugar que el Concejo eligió para celebrar la feria franca anual y que comprende la actual Plaza de los Hermanos García Naveira y su espacio circundante, actualmente edificado10 (García Oro, 1984: 23-24). En época bajomedieval era una enorme explanada fuera del perímetro de la muralla en torno a la cual crecerá la ciudad, configurando un eje central con el concejo donde se desarrollaba la vida política, económica y

8 Impuesto que gravaba los derechos de tránsito y que solía cobrarse a la entrada de una ciudad, aunque también podía recabarse como impuesto indirecto sobre las transacciones en ferias y mercados. Su eliminación se llevaba a cabo por medio de los privilegios de franquicia (Ladero Quesada, 1994: 87-88). 9 Renta generalizada en Castilla desde el siglo XIV que gravaba con un 10% las compraventas de bienes tanto muebles como raíces (incluyendo también al ganado o bienes semovientes). Se convirtió en el impuesto más importante de la fiscalidad regia y puede considerarse una prueba del incremento de la actividad mercantil en los dos últimos siglos medievales (Ladero Quesada, 1994: 87-88). 10 La Plaza de los Hermanos García Naveira conserva popularmente el nombre de O Campo, pero su fisionomía medieval fue completamente modificada en el siglo XIX aunque sigue siendo, como en la Edad Media, el punto neurálgico del sistema urbano (NúñezVarela, 1985). Para profundizar en este tema consultar J. R. Núñez-Varela y Lendoiro (2015), Morfología urbana de Betanzos de los Caballeros. Extramuros. Aproximación Documental. Betanzos, Lugami Artes Gráficas, páginas 322-346.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 24-33, ISSN 2603-9583

ALTA EDAD MEDIA BAJA EDAD MEDIA SIGLO XVI

social de la urbe (Fernández de la Rota, 1997). En lo que respecta al calendario, en Betanzos tendría lugar lo que M. Gual conoce como Feria Fría, es decir, una actividad mercantil celebrada en otoño o invierno, una vez terminado el ciclo agrícola (Gual, 1982). En el privilegio fundacional, Enrique IV no había concretado la fecha en la que debía celebrarse el acontecimiento mercantil,

Fig. 1. Mapa de la evolución urbana de Betanzos.

sino que simplemente estipula que «de aqui adelante para siempre jamas, podedes facer, e fagades una feria en cada año, é que dure treinta días primeros siguientes». De tal forma, la decisión última de colocar la feria en unas fechas concretas era responsabilidad del Concejo, que decidió que debía dar comienzo el día 1 de noviembre y mantenerse hasta el 30 del mismo mes11. Las explicaciones de por qué esta celebración tenía lugar a finales del otoño y no durante la primavera o el verano (siendo septiembre el mes por excelencia de las ferias) son muy variadas. Para el caso de la meseta castellana lo más probable es que coincidiese con la llegada del ganado trashumante (Gual, 1982), pero quizás en Betanzos tenga más peso la tradición vinícola y esas fechas supusieran una oportunidad para la contratación del mosto de la nueva cosecha y también para la venta del ganado y el consiguiente abastecimiento cárnico ante el inminente invierno (Ladero Quesada, 1994).

Ladero Quesada, en su estudio sobre las ferias castellanas, concluye afirmando que no ha existido en la Edad Media un ciclo ferial completo, es decir, un calendario ferial pensado para que estos acontecimientos no se solapasen en diferentes regiones y los mercaderes y público en general pudiesen acudir a todos ellos sin verse obligados a elegir. Volveremos sobre esta cuestión pero, para el caso gallego, este ciclo inexistente era también innecesario, por cuanto la feria franca anual brigantina fue la única otorgada como tal en esta comarca gallega en la época medieval. Sin embargo, se adecuaba al ciclo castellano, al equipararse a las prestigiosas ferias celebradas en Medina del Campo en mayo y octubre y a las de Medina de Río Seco y Villalón (Núñez-Varela, 1985). Por todo ello, el Concejo era el encargado de la organización total del evento y a él le correspondían muchas otras tareas. La celebración de la feria implicaba un complejo proceso de distribución del espacio en el propio Campo da Feira con la construcción de edificaciones efímeras para satisfacer las necesidades de los feriantes y la afluencia masiva de gentes del entorno. Los vendedores foráneos necesitaban lugares donde pernoctar durante todo el mes ferial, lo que generaba una reactivación de la economía urbana en todos los sentidos: alquileres de casas y locales, demanda de servicios de hospedaje y restauración o incluso una mayor afluencia a los actos religiosos celebrados en iglesias o juderías (Cuéllar y Parra, 2001). Pero, al mismo tiempo, se precisaban pastos y refugios para los ganados que se llevaban a vender y los animales de tiro y carga de los feriantes, para los que se habilitaban los Montes del Coto a las afueras de las murallas. También había que garantizar el orden, la vigilancia y la iluminación de los puestos comerciales que quedaban desprotegidos por las noches; adecuar la red viaria para acceder a la ciudad… Todo un sinfín de tareas que suponían un verdadero trajín en la vida administrativa del Concejo (Ladero Quesada, 1994).

El 1 de diciembre tendría que comenzar la feria franca mensual otorgada en el siglo XIII por Sancho IV. Sin embargo, esta feria se interrumpía de diciembre a mayo, por lo que podemos deducir que la feria franca anual era la última gran reunión económica del año y fomentaba así el abastecimiento de los campesinos hasta la llegada de la primavera, cuando se reanudaba el ciclo ferial betanceiro. 11

29


Una aproximación al origen medieval de la Feria Franca de Betanzos | Paula Cadaveira López

La feria fue, desde su nacimiento, un acontecimiento destacado en el calendario y cuyos preparativos no pasarían en absoluto desapercibidos a los habitantes de la urbe. El anuncio del comienzo del evento era precedido de una auténtica campaña propagandística en la que el pregón jugaba un papel fundamental por cuanto anunciaba las condiciones ventajosas de la feria y el amparo y seguridad de mercaderes y mercancías (Villegas, 1988). El último aviso que daba lugar al comienzo de la actividad mercantil era el repique de las campanas de las iglesias (Cuéllar y Parra, 2001). Anunciaban a la vez el inicio de un evento urbano y propiamente lucrativo rodeado de toda una serie de citas religiosas que salvaguardaban la actividad mercantil12, en un medievo donde lo religioso estaba plenamente inserto en lo cotidiano13.

podemos hacer referencia a productos que casi indudablemente estarían a la venta, debido a la mención expresa de Enrique IV en su privilegio:

Como ya se ha mencionado, el objetivo de la celebración de esta feria era el abastecimiento de la población urbana y del entorno rural antes de que diese comienzo el invierno. Pero aquí debemos señalar dos cuestiones de importancia. La primera responde a la concurrencia de mercaderes foráneos dedicados a un comercio a escala regional. Pero no podemos descartar tampoco la llegada de comerciantes más lejanos que trajesen productos difíciles de encontrar en la Galicia bajomedieval, como especias, algunos géneros textiles, cueros, tintes o aceites, entre otros (Ladero Quesada, 1994). En relación con esta primera cuestión, Betanzos fue el núcleo urbano de mayor importancia con una feria franca anual, ya que Coruña no gozaría de este privilegio hasta 150314. A pesar de la imposibilidad de estudiar los productos ofertados en la feria brigantina por la ausencia de fuentes sobre esta cuestión,

Finalmente, debemos aludir a un aspecto que, por lo general, se desconoce en el desarrollo de estos eventos: las actividades lúdicas y de divertimento de los participantes. En estas ferias tenían lugar espectáculos públicos, cuyos protagonistas eran acróbatas, juglares y trovadores, y se desarrollaban en diversos espacios de la ciudad, tales como plazas, pórticos o al pie de las iglesias. Su estudio forma parte ya de otras disciplinas, al no conservarse para el caso brigantino ningún documento histórico que de fe de estos espectáculos pero que, sin duda, existieron, como defienden Parra y Cuéllar para el caso de las ferias francesas o Ladero Quesada para la más próxima feria de Ávila. También quedan en la penumbra la presencia de jugadores, chocarreros, melcocheros y confiteros y otros elementos de distracción que sí existieron en las ferias castellanas (Ladero Quesada, 1994).

Bestias, é Ganados, é Panos de oro, é de seda, e de lana, é lienzos, é oro, e plata, e joyas, e pescados, é corambre, é fierro, é azeiro, e lino, e lana, e vino, e azeyte, e otras qualesquier mercadorias, e viandas. Esta lista de productos está en consonancia con los ofertados en otras ferias europeas en la época bajomedieval (Parra y Cuéllar, 2001) y que nos remiten a un abastecimiento de la población de productos exóticos e incluso de lujo que no podrían encontrarse fácilmente en mercados semanales o en las tiendas dispuestas en las plantas bajas de las casas de las ciudades, que constituían mercados permanentes.

12 Vid. Le Goff, 2014; su obra contiene un capítulo dedicado a la actitud religiosa y moral de los mercaderes en la Europa medieval (pp. 96-132 especialmente).

El comienzo de las ferias estudiadas por Villegas Díaz se hacían coincidir con determinadas festividades religiosas (Villegas Díaz, 1988: 319), mientras que en Betanzos está documentada la celebración de misas al aire libre en la Puerta del Cristo de la Rivera ya a comienzos del siglo XVIII, debido a la afluencia de gente a esta feria (Núñez Lendoiro, 1985: 2). 13

A Coruña tendría que esperar hasta el inicio del nuevo siglo para contar con una feria franca anual, también de treinta días de duración y otorgada por la Corona con una doble intención: la primera reactivar la actividad económica y repoblar la urbe tras el catastrófico incendio que había sufrido en 1502 y la segunda restaurar y reafirmar el poder monárquico en la ciudad (Ladero Quesada, 1994). 14


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 24-33, ISSN 2603-9583

que influyó en el desarrollo económico de la recién creada ciudad ya que, hasta la concesión de la feria franca de A Coruña, será el lugar de abastecimiento por excelencia de la región, tanto de productos de primera necesidad como de otros considerados de lujo.

Fig. 2. Anónimo: Cantigas de Santa María, detalle de la cantiga 160. S. XIII. Biblioteca de El Escorial.

4. Conclusiones A modo de conclusión sólo nos queda recapitular la importancia que para una villa o ciudad tenía la celebración de ferias durante la Edad Media. En Betanzos, la cronología de su fundación resulta significativa, por cuanto pone de manifiesto las transformaciones que en el ámbito jurídico se habían producido sobre el territorio dos años antes, al pasar de la categoría de villa a ciudad por medio del privilegio de Enrique IV. En una población auspiciada por el realengo y rodeada de señoríos eclesiásticos y nobiliarios, no es descabellado pensar que la dinastía Trastámara favoreciese a la urbe en un intento de consolidar su poder real en la región, como unas décadas más tarde harán los Reyes Católicos en A Coruña, auténtica rival del núcleo urbano brigantino. La generosidad de Enrique IV y de los sucesivos monarcas que confirmaron el privilegio de la feria franca supuso para Betanzos una de las principales razones de la articulación del espacio urbano, que fue creciendo en época moderna alrededor del núcleo mercantil por excelencia: el Campo da Feira. Además, la concesión de la feria anual supuso una verdadera merced regia

Por último, es obligado destacar que, si bien la feria fue otorgada por privilegio real, su completa organización dependió siempre de la institución concejil, encargada de la puesta a punto de todos los aspectos relativos a la misma. El Concejo la promovió e hizo cumplir todas las condiciones que implicaba su franqueza, lo que da cuenta de la fragilidad de los mecanismos mercantiles medievales (Colombo, 2005). Mientras tanto, para época moderna no se puede descartar que, como defiende Ladero Quesada para las ferias castellanas, el Camino Inglés (que conducía de Ferrol a Santiago pasando por Betanzos) fuera un factor decisivo en la dinamización tanto de mercados como de ferias francas mensuales y anuales. Si bien es cierto que no podemos afirmar la existencia de un ciclo ferial castellano organizado racionalmente, para Betanzos sí existió uno más concreto, dinamizado por el Concejo y auspiciado por la corona, desde Sancho IV a Enrique IV y sus sucesores. Sus franquezas se mantienen hasta la época contemporánea, cuando las Cortes de Cádiz eliminan el carácter privilegiado de todas las ferias y mercados de la península, mediante el decreto del 22 de febrero de 1812 (Rodríguez Oromendia, 2013: 460).

Fig. 3. Marinus van Reymerswaele: El cambista y su mujer. 1539. Óleo sobre tabla. 83 x 97 cm. Museo Nacional del Prado.

31


Una aproximación al origen medieval de la Feria Franca de Betanzos | Paula Cadaveira López

BIBLIOGRAFÍA · FERNÁNDEZ DE LA ROTA Y MONTER, José Antonio (1997). “Betanzos como ciudad”. En LEIRA LÓPEZ, José (Coord.). O Camiño inglés e as rutas atlánticas de peregrinación a Compostela. A Coruña, Universidade da Coruña, pp.11-21. · GALLEGOS VÁZQUEZ, Francisco (2001). “Ferias y mercados en el Camino de Santiago en la Edad Media”. En Compostellanum, nº3-4, Vol.46. Centro de Estudios Jacobeos, pp.577-602. · GARCÍA ORO, José (1984). “Betanzos en la Baja Edad Media”. En Anuario Brigantino, nº7. Concello de Betanzos, pp.21-32. · GUAL, José Miguel (1982). “Bases para el estudio de las ferias murcianas en la Edad Media”. En Miscelánea medieval murciana, nº9. Universidad de Murcia, pp.9-56. · LADERO QUESADA, Miguel Ángel (1994). Las ferias de Castilla, siglos XII a XV. Madrid, Comité Español de Ciencias Históricas. · LE GOFF, Jacques (2014). Mercaderes y banqueros de la Edad Media. Madrid, Alianza Editorial. · MIRAZ SECO, María Violeta (2013). “La peregrinación marítima: el Camino Inglés desde la ría de Ferrol en la Baja Edad Media”. Tesis doctoral del Departamento de Humanidades de la Universidade da Coruña. · NÚÑEZ-VARELA Y LENDOIRO, José Raimundo (1985). ”Las Ferias y Mercados de Betanzos”. En UNTIA. Boletín do Seminario de Estudios Mariñáns, nº1. Concello de Betanzos, pp19-20. · NÚÑEZ-VARELA Y LENDOIRO, José Raimundo (2004). “El Campo de la Feria o Plaza del Campo: morfología urbana de Betanzos de los Caballeros”. Betanzos, Ayuntamiento de Betanzos. · NÚÑEZ-VARELA Y LENDOIRO, José Raimundo (2015). “Morfología urbana de Betanzos de los Caballeros: extramuros: aproximación documental”. Betanzos, Ayuntamiento de Betanzos. · PARRA, Concepción y CUÉLLAR LÁZARO, Carmen (2001). “Las ferias medievales, origen de documentos de comercio”. En PUJANTE GONZÁLEZ, Domingo (Coord.). Écrire, traduire et représenter la fête. Valencia, Universidad de Valencia, pp.103-117. · PENA CASTRO, María Jesús (2004). “En negocio de la historia en la Feria Medieval de Noia”. En Sociológica: Revista de pensamiento social, nº5. Universidade da Coruña, pp.81-100. · RODRÍGUEZ OROMENDIA, Ainhoa, MÚÑOZ MARTÍNEZ, Azahara y GONZÁLEZ CRESPO, Demetrio (2013). “Historia, definición y legislación de las ferias comerciales”. En Anuario jurídico y económico escurialense, nº46. Real Centro Universitario Escorial – María Cristina, pp.449-466. · URIA MAQUA, Juan (1995-1996). “Una feria asturiana en la Edad Media: la de Cangas del Narcea”. En Asturiensa medievalia, nº8. Universidad de Ovideo, pp.381-392. · VALES VILLAMARÍN, Francisco (1991). “Bosquejo histórico de Betanzos de los Caballeros”. En Anuario Brigantino, nº14. Concello de Betanzos, pp.33-44. · VALES VILLAMARÍN, Francisco (2006). “Aproximación a la Historia de Betanzos y su comarca (obra completa)”. Betanzos, Briga Impresións. · VILLEGAS DÍAZ, Luis Rafael (1988). “Las ferias del Campo de Calatrava en la Edad Media. Una aproximación”. En En la España medieval, nº11. Universidad Complutense de Madrid, pp.303-333.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 24-33, ISSN 2603-9583

ANEXO DOCUMENTAL 1467, julio, Privilegio de Enrique IV de Castilla concediendo a la ciudad de Betanzos una feria franca anual. Extraída de: Vales Villamarín, Francisco (2006). Aproximación a la Historia de Betanzos y su comarca. Obra completa. Betanzos, Briga Edicións, pp. 1061-1062. Don Henrique por la gracia de Dios, etc. Es mi merced, é por esta mi carta vos dó Autoridad, licencia, e facultad, para que de aqui adelante para siempre jamas, podades facer, e fagades una feria en cada año, é que dure treinta dias primeros siguientes. É es mi merced, é mando, que todas, equalesquier personas de qualquier ley, ó estado ó condicion, preeminencia, ó dignidad que sean, que vinieren ala dicha feria, é las Bestias, é Ganados, é Panos de oro, é de seda, e de lana, é lienzos, é oro, e plata, e joyas, e pescados, é corambre, é fierro, é azeiro, e lino, e lana, e vino, e azeyte, e otras qualesquier mercadorias, e viandas, e manten, y mientos, asi en grueso, como por menudo, que asi por mar, como por tierra trogieren a vender, e comprar en la dicha Cibdad, e sus arrabales, libres e seguramente por la venida ala dicha Cibdad, ó porla estada en ella, e tornada a sus casas, é que no sean presos, nin prendados, nin detenidos, embargados por ninguna ni alguna debda que deban, asi a Mi, como aotras qualesquier Personas, en qualquier manera, e por qualquier razón.

Otro si, es mi merced, e mando, que todas las dichas Personas, e cada una de ellas, asi los Vecinos, e Moradores dela dicha Cibdad, é sus Arrabales, como de fuera de ella, e de otras qualesquier Partes, asi de mis Reynos, e Señorios, como de fuera de ellos, que ala dicha Feria vinieren, asi por Mar, como por tierra, con todas e quales quier Mercadorias delas susodichas, o deotras qualesquier, sean agora, e de aquí adelante para siempre jamas francos, libres, é esentos detodo lo que asi vendieren, e compraren durante el tiempo delos dichos treinta dias dela dicha Feria, para que de todo ello, ni de alguna cosa, ni parte de ello, non paguen, nin sean tenudos de dar, nin pagar Alcabala alguna, nin portazgo, nin otro derecho, nin tributo alguno; mas que sean francos, libres, quitos, é esentos de todo ello, é de cada cosa de ello. Dada en la Villa de Cuellar a tres dias de Jullio, año de el Nazimiento de Nuestro Señor Jesuchristo de mil quatrocientos, e sesenta e siete años. = Yo EL REY. = Yo Alfonso de Badajoz Secretario de Nuestro Señor el Rey la fiz escribir por su mandado.

33


EDUARDO DE LA FUENTE MARQUES Historiador


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 34-41, ISSN 2603-9583 Eduardo de la Fuente Marqués Historiador

Resumo O seguinte artigo pretende realizar unha análise xeral da emigración galega delimitando o marco temporal no último cuarto do século XIX e o xeográfico á República de Arxentina, para así situar o contexto en torno á figura dos irmáns García Naveira, dous paradigmas dese segmento social tan peculiar que compuxeron os indianos. A través dun estudo máis xeralizado, faise imposible non ver as conexións entre os dous irmáns betanceiros e a emigración como fenómeno ampliado a toda Galiza. Para amosar isto, realízase unha comparación continua entre os distintos factores analizados e a vida deles, nos casos nos que é posible, tamén coa intención de entender aspectos descoñecidos deles mesmos. O patrimonio cultural e material que legaron á vila de Betanzos preséntase, dende este punto de vista, como un exemplo das influencias que absorberon nas súas experiencias vitais que tentaron levar á súa vila natal por motivacións realmente descoñecidas. Palabras chave: emigración, indiano, Arxentina, asociacionismo, filantropía, García Naveira.

Abstract The following document pretends to make a general analysis of emigration delimiting the time frame in the last quarter of the XIX century and the geographical frame to the Republic of Argentina, in order to place the context around the «García Naveira» brothers, two examples of the peculiar social statement formed by the «indianos». Through a more extended study, it’s impossible not to see the similarities between the two «betanceiro» brothers and the emigration seen as a common phenomenon to «Galiza». To show that, a continue comparison between the different facts analysed is made when possible, also to understand some unknown aspects of their lives. Their material and cultural legacy in the village of «Betanzos» it’s seen, following this point of view, as an example of the influences they absorbed in their life experience and tried to carry to their birthplace motivated by unknown reasons. Keywords: emigration, «indiano», Argentina, associationism, philanthropy, «García Naveira».

Se hai unha característica que define a Galiza do século XIX, especialmente o último cuarto deste, é a emigración. Un fenómeno intrínseco ao modelo demográfico galego que podemos retrotraer sen medo a equivocarnos ata o século XV, cando temos constancia das cadeas migratorias que durante toda a Idade Moderna levaron aos galegos a buscar traballo ás segas en Castela, como estibadores nos portos atlánticos de Andalucía e Portugal; e por último, ás migracións que a partir do descubrimento de América poríanse en funcionamento rapidamente dende case tódolos puntos da Península. Aínda que a esta última corrente migratoria os galegos non acudirían con

frecuencia ata a segunda metade do século XVIII, si protagonizarán o groso dos emigrados españois no período que se define habitualmente como emigración en masa cara América. E aquí cando aparece a figura coñecida en tódalas aldeas, vilas e cidades do país: o indiano. Ese que fixera as américas, marchara pobre e volvera rico, e contaba os grandes negocios que se podían facer naquelas terras, convencendo a moitos a tomar o mesmo camiño afastándose dunha terra que só levaba atada a miseria. Son tamén eses que construían as mellores casas, que viran e traían de volta os maiores exemplos da modernidade e últimos

35


Os García Naveira, dous paradigmas dun indiano | Eduardo de la Fuente Marqués

inventos e, nalgúns casos, convertéranse en filántropos dos seus lugares de orixe de tal maneira que definen un momento na historia de vilas como Ribadeo, Ortigueira, Viveiro, Carballiño, etc. E entre elas atopamos tamén Betanzos e os irmáns García Naveira como un dos casos de maior fortuna na empresa da emigración. Aportaron un conxunto cultural e material dun valor seguramente só comparable co pasado medieval da vila, e que a pesar de ir desaparecendo durante todo o século pasado, aínda podemos ver reflectido en rúas, estatuas, escolas e o que seguramente sexa a parte máis importante do seu patrimonio: o parque do Pasatempo. Pero debemos ter coidado nas valoracións positivas da emigración, pois estes indianos afamados son minoría, e aínda que si se viran tocados pola fortuna, tamén viron a outra cara da emigración.

O século XIX: primeiras correntes migratorias e a emigración en masa. A primeira metade da centuria en España está profundamente condicionada polo ciclo de guerras que asemellaba interminable e que quebra o tecido social, en medio da loita interna polo poder entre absolutistas e liberais. Dende o comezo das guerras das coalicións europeas fronte ao berce da República Francesa que continuará con Napoleón, pasando pola Guerra de Independencia (1808-1814), o convulso reinado de Fernando VII e por último a Primeira Guerra Carlista, que rematará coa vitoria de Isabel II apoiándose nos sectores liberais e porá fin definitiva ao absolutismo como forma de goberno, se ben a construción do novo estado chegará non con poucos atrancos. Dentro deste ciclo bélico non podemos pasar por alto as independencias dos territorios americanos que afectarán profundamente ao fluxo comercial da coroa e, sobre todo, a unha facenda pública ruinosa. No eido das correntes migratorias, quedou totalmente prohibida a emigración cara as novas repúblicas americanas, xa que nin sequera foron recoñecidas por España ata o largo período comprendido entre 1836 (México é o primeiro

estado en lograr un tratado) e 1904, momento no que se recoñece a última das repúblicas, Panamá, incluso despois do coñecido Desastre do 98. Pero a mera legalidade sen control real, na práctica provocou que se estableceran redes ilegais de tráfico de persoas, e non impediu que se formaran canles importantes principalmente cara Río de la Plata e Venezuela, en gran porcentaxe dende os territorios que aínda non mudaran o seu estatus de colonia española (Cuba e Puerto Rico) e Portugal, ademais de que non podemos pasar por alto o interese das repúblicas americanas na chegada de inmigrantes europeos que suplisen carencias demográficas e cubrisen postos de traballo que en moitas ocasións requirían cualificacións técnicas (Rodríguez Galdo, 1979, p. 102). Esta é unha emigración principalmente masculina, clandestina e en moi malas condicións, favorecida por sectores da nimia burguesía galega que xestionaba as redes de tráfico de migrantes, representada na figura do enganchador. A forma de proceder era sempre a mesma: contactaban directamente cos empresarios americanos de maneira que arranxaban as contratas de traballadores, polo que o emigrado ían en función das necesidades de man de obra. Os capitáns dos navíos exercían un papel importante neste contacto, non só coa súa conivencia ante o tráfico, senón tamén como intermediarios entre o enganchador e o empresario americano. (Rodríguez Galdo, 1979). Ante a imposibilidade do control por parte do estado español, e as condicións deplorables nas que se atopaban os emigrados, a Real Orde de 1853 levanta a prohibición de abandonar o país cara terras americanas, e será a primeira dunha serie de novas regularizacións encamiñadas a total liberalización da emigración na década de 1880. Polo tanto dita data de 1853 é a aceptada para dar comezo á etapa da emigración en masa. Malia o cambio no plano legal, as redes de tráfico e a figura do enganchador continuará existindo ata as dúas últimas décadas do século, xa que foi a fórmula utilizada por aqueles que a pesar da liberalización, non podían costearse a viaxe eles mesmos. En 1882 realizaranse en España os primeiros rexistros numéricos dos que se extrae que, a finais de século, o 42’35% dos galegos marchaban cara o Río de la Plata,


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 34-41, ISSN 2603-9583

sendo o destino prioritario dos orixinarios da provincia de Pontevedra, e Cuba e Puerto Rico maioritariamente para os emigrados dende as provincias de Coruña e Lugo. A elección do destino depende fundamentalmente de dous grandes factores. O primeiro, o grado de desenvolvemento do país receptor e as oportunidades de desenvolvemento económico que ofrece; pero quizais o máis importante sexan as cadeas migratorias creadas polos vínculos familiares e de veciñanza que non se perden a pesar da distancia, e que explican o arrastre dos emigrados de determinadas vilas cara o mesmo país ou incluso cidade (Cagiao Vila, 2007, p. 29). No caso de Betanzos e dos García Naveira como referentes destas cadeas migratorias, é moi significativo que a partir de 1900 atopemos catro Sociedades de Instrucción (institucións que vogaban polo pulo da educación nas vilas de orixe dos fundadores) radicadas na Arxentina, mentres en Cuba só atopamos unha (Peña Saavedra, 1991), pois comparativamente pode darnos unha idea de cal era o destino escollido maioritariamente polo betanceiros tendo e conta que os dous irmáns emigraran a Buenos Aires.

A emigración a Arxentina. O galego emigrado no país. A república da Arxentina constituíuse durante o século XIX como un dos grandes países receptores de inmigrantes europeos, só por detrás de EE.UU. A colonización cara o oeste e sur do país chamou a grandes continxentes de poboación necesarios para levar a cabo o proceso. A grande cantidade de novas terras sen explotar sumado ao modelo económico arxentino baseado case unicamente na exportación de produtos agropecuarios, facía do país un lugar moi apetecible para un negocio de fácil e rápidos beneficios, sen deixar de obviar que toda esta expansión económica estaba apoiada nos créditos da banca londiniense, xa que a Gran Bretaña era o obxectivo principal do comercio arxentino. Un crecemento que coincide coa crise finisecular dos prezos

agrarios en Europa, e que verá o seu fin cando a burbulla estoupe no chamado Pánico de 1890, que ademais de cortar o fluxo de emigrantes (aínda que a mediados da década volverá recuperarse) está case a punto de levarse por diante a grandes da banca británica. Se tomamos como datas referenciais o período dende 1869 ata 1893, anos nos que Juan María Naveira reside en Buenos Aires, chegaron 227 540 españois ao porto da capital arxentina (destacando especialmente os anos previos á crise de 1890), dos que aproximadamente un terzo eran galegos. Un número elevado aínda que non comparable ao continxente de italianos, ou ao ciclo 1896-1914 no caso dos españois. Hai que ter en conta que nestes censos non entran os chegados pola ruta de Montevideo, tamén significativa para rexións como Cantabria e País Vasco, ou outras rutas alternativas. En canto aos portos de saída, Coruña e Vigo son os mais significativos só por detrás do de Barcelona (López Taboada, 1993). En canto á ocupación declarada polos propios inmigrantes, atopamos que arredor do 75% proceden de tarefas agrícolas e que aproximadamente tamén as tres cuartas partes saben ler e escribir. Este último dato realmente contrasta ca idea mostrada nos propios relatos de indianos resultado da súa experiencia, así como as taxas de alfabetización en España no século XIX, polo que dá a supoñer que o perfil do emigrado no último cuarto da centuria non é o mesmo que o que acudirá en gran número sobre todo a partir de 1900. En informes dos consulados enviados ao embaixador español en Buenos Aires realízanse unha serie de consideracións sobre os traballadores galegos cualificándoos de ser polo xeral «gente humilde y honesta», aínda que tamén entraban todo tipo de disidentes sociais (grupo no que podemos incluír aos republicanos exiliados tralo Sexenio), desertores (das guerras en Cuba), prófugos e delincuentes (López Taboada, 1993, p. 43-45). O perfil xeral que se deduce destes informes, engadindo o lugar de orixe dalgúns, aínda sendo un dato máis complicado de atopar, é que o inmigrante galego provén sobre todo de zonas costeiras onde as pequenas

37


Os García Naveira, dous paradigmas dun indiano | Eduardo de la Fuente Marqués

propiedades campesiñas non permiten uns ingresos suficientes para manter á familia, pero si permiten costearse a pasaxe cara a Arxentina ou os contratos cos enganchadores xa anteriormente analizados. Á chegada, as súas profesións tamén adoitan ser as relacionadas coa terra: pequenos propietarios ou arrendatarios, comerciantes, acopiadores... e o produto de importación mais importante en xeral na segunda metade do XIX e o viño (López Taboada, 1993, p. 45/51). Estas dúas características quixen resaltalas neste intre, pois encaixan perfectamente cos García Naveira, os cales supostamente foran toneleiros e deixaron constancia da súa relación co sector vinícola na representación do Lagar, numerosas parras e máis o barril que serve como conduto de auga na actual entrada da zona monumental do parque do Pasatempo na súa vila natal. Se atendemos ao modelo económico arxentino exposto anteriormente, as ocupacións dos galegos emigrados, e que a data de retorno (1893) coincide co afundimento da economía de exportación do país americano, considero unha hipótese factible sobre o ámbito de negocios dos dous indianos en Buenos Aires que se adicasen a comercialización de viño ou algún tipo de produto resultante da tarefa agrícola; se ben actualmente éme imposible atopar fontes documentais concretas sobre as actividades destes durante a emigración. Estes galegos emigrados na Arxentina déronse conta deseguido da necesidade de creación de sociedades mutualistas, as cales xa existían para asturianos, vascos e cataláns, a maiores da creación dalgunhas de carácter estatal como a Asociación Española de Socorros Mutuos localizada en Buenos Aires. Así, a partir da creación do Centro Galego de Buenos Aires en 1879, á par do da Habana e Montevideo, continuará nos anos próximos a mesma actuación en distintas localidades arxentinas e, xa última década do XIX, o Orfeón Gallego ou a Unión Gallega. Estas sociedades viñan a cubrir un espazo de axuda aos emigrados que as delegacións oficiais do goberno español non eran capaces de dar cobertura, realizadas en torno a vínculos como lugar de orixe ou a idioma

e cuxos fins primarios eran a protección mutua e a beneficencia. Tamén se constituíron como centros onde cabían fins de carácter cultural e recreativo, así como lugares de converxencia de idearios e persoeiros políticos de onde saíron propostas e iniciativas de cara á modernización de Galiza (Núñez Seixas, 1998 pp. 75-76).

As sociedades como lugares de transmisión de ideas. Saínte destas xuntanzas, e con anterioridade a 1900, os intelectuais que alí se congregaban formularan un proxecto sociopolítico para o país, articulado en grandes liñas e coa influencia de exiliados defensores do republicanismo federal que emigran trala constatación do fracaso da Iª República en 1873. Crearon un programa interclasista baseado na formación do cidadán galego dende un punto de vista moralista, cultural e material para a toma de conciencia da súa condición, o que permitiría ademais superar os atrancos que supoñía o sistema da Restauración para unha auténtica democracia (Núñez Seixas, 1998, pp. 140-142). Un dos grandes factores de análise era o caciquismo, como práctica que subvertía a legalidade e o verdadeiro problema dun sistema monárquico constitucional que podería ser válido como forma de goberno, se ben esixía unha fonda renovación en tódolos ámbitos. O medio de alcanzar o cambio polo tanto non dependía tanto do cambio de réxime político, senón mais ben da «fe no progreso» como signo de modernidade e concepto apolítico. Á vangarda deste movemento situaban aos grandes inventores do século XIX, que lograran un avance no campo tecnolóxico nunca antes tan rápido (Núñez Seixas, 1998, pp. 148-149). Este programa de valores, máis que de ideas concretas, atopa unha expresión artística e un modelo de difusión no parque do Pasatempo. É lóxico pensar que os García Naveira, como homes de posición económica máis que acomodada que eran (ou esa é a sensación que nos deixa o seu patrimonio), participasen nos centros de asociacionismo mutuo e se empapasen das ideas democráticas e


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 34-41, ISSN 2603-9583

renovadoras para o reino de España previas ao Rexeneracionismo, o cal tamén tería unha impronta importante nas sociedades galegas de emigrados, pero anos máis tarde da volta a Betanzos dos dous irmáns. Se atendemos ao muro que titulado como «España Monárquica y sus 18 hijas republicanas» preséntase como unha das mostras máis claras de ideoloxía política que hai no parque, vemos que a dobre reivindicación encaixa coa idea xusto antes descrita: atopamos unha homenaxe

que se observan sen dificultade no Estanque do Retiro ou poden apreciarse nos relevos do funicular e o buzo. Pero o Parque é un conxunto case que poderíamos considerar propio de Juan María, polo grado de implicación nel. Se nos centramos na figura do seu irmán Jesús García Naveira, vemos que a pesar da súa morte en 1912, deixou no seu legado 50 000 pesetas para a construción dunha Casa del Pueblo para uso das asociacións obreiras de Betanzos, e a mesma

Fig. 1. Arquivo da Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo. Fotografía dos irmáns García Naveira.

ás repúblicas americanas independizadas de España representando o escudo de cada unha delas (recordemos que construído entre 1893 e 1914 nun contexto delicado como a guerra de Cuba e a perda das últimas colonias de ultramar tralo Desastre do ‘98); ao mesmo tempo que non a desliga totalmente dela nin pon en tela de xuízo a monarquía borbónica, xa que queda simbolizada en relevo na parte superior co brasón utilizado no reinado de Carlos III (17591788). Iso si, non esquezamos que dito rei representa a cara amable da casa dos Borbóns, e máis pensando en que ata o momento no que os Naveira marchan a Arxentina, os reinados de Carlos IV, Fernando VII e Isabel II non poden ter unha valoración positiva dende a súa posición ideolóxica. E que dicir da posta en valor da modernidade, coa mostra dos últimos avances tecnolóxicos (e algúns propios da ciencia ficción)

cantidade dedicada á realización das escolas que levan o seu nome e que aínda continúan en funcionamento (de la Fuente García, 1999, p. 432). Isto denota que é altamente probable que Jesús tivese unha deriva cara o ideario obreiro e en concreto cara o socialismo representado nese momento en España polo PSOE, pois sería estraño senón a construción da Casa del Pueblo, a pesar da delegación do diñeiro na Federación de Sindicatos Obreiros de Betanzos. En canto a escola, a pesar de ser unha iniciativa persoal de Jesús, encaixa totalmente coas fundacións de aulas e escolas realizadas por indianos en numerosas vilas galegas e, en maior número, por parte das Sociedades de Instrucción. Apuntabamos anteriormente o dato significativo da existencia de catro delas en relación co concello de Betanzos entre

39


Os García Naveira, dous paradigmas dun indiano | Eduardo de la Fuente Marqués

1900 e 1936 na Arxentina. É necesario neste punto mencionar que unha característica das sociedades galegas era o seu carácter microterritorial, delimitando o marco de actuación destas á parroquia ou concello, á marxe dalgunha iniciativa de unificación das Sociedades de Instrucción a nivel galego (Núñez Seixas, 1998, pp. 125-128); o cal non impide que que se poidan establecer unhas liñas comúns ás actuacións destas. Existe unha predilección clara por financiar escolas de primaria (como efectivamente era a construída en Betanzos) para potenciar principalmente a alfabetización e a preparación básica do rural galega, o que consideraban de gran utilidade pola súa propia experiencia na emigración e necesario ante a deficitaria escola pública galega (Peña Saavedra, 1991, p. 322). Os obxectivos centrábanse no fomento da cultura e a instrución dos asociados primeiro, e máis tarde a difusión das mesmas no país dende as propias escolas; o fomento do progreso agrícola e gandeiro, á construción de obras públicas e de beneficencia nos lugares de orixe dos emigrados e por último o apoio a certas iniciativas de tipo explicitamente político (Núñez Seixas, 1998, pp. 125-127). Volvendo a mirada nos García Naveira, obsérvase no conxunto patrimonial e cultural que deixou pegada en moitos lugares da vila de Betanzos un bo exemplo dos campos abarcados polas Sociedades de Instrucción. Engadido as dúas obras financiadas por Jesús, as cales parecen ser o reflexo material deste ideario, podemos mencionar distintas obras benéficas por parte de Juan María e, como no, exemplos simbólicos na extensa e rica estatuaria do Parque do Pasatempo, como o conxunto escultórico ao pé do muro anteriormente citado, o cal representa o progreso dende un punto de vista económico liberal e centrado na industria, pero que era coroada pola representación dunha labrega tipicamente galega.

O fenómeno da filantropía e altruísmo. Unha cuestión que merece tamén unha pequena análise é a verdadeira motivación que

moveu ós indianos para realizar o gran conxunto de obras de, en principio, caridade e beneficencia que atopamos esparexidas pola xeografía galega. Para comezar, a acción filantrópica non é exclusiva dos coñecidos como indianos, senón que a gran maioría de emigrados contribuía como podía, ademais das canalizadas a través das asociacións mutualistas. O éxodo dos galegos cara as américas (e obviamente incluído o caso arxentino) non conseguiu romper os lazos de unión e afectivos destes cara os seus lugares de orixe, polo que podemos pensar nunha acción cunha motivación puramente filantrópica e un carácter altruísta (Peña Saavedra, 1991). E continúa remarcando unha condición que non debemos nunca deixar atrás, o peso relixioso da moral cristiá no contexto temporal no que nos movemos, máis se tratamos un tema tan propio do catolicismo como é a caridade e a beneficencia. A devoción relixiosa pode ser tomado coma un desencadeante, tomemos en conta o concepto da salvación eterna, accesible entre outros medios exercendo a caridade. A doazón podería ser unha forma tamén de resarcir débedas (incluso coa propia Igrexa), evitar o rexeite ao retorno e cubrir calquera tipo de secuela que puidera ter a marcha do individuo emigrado. Isto último enlaza tamén coa idea de aproveitamento no ámbito social que pode ter toda obra filantrópica. Tomando como exemplo a Juan María, vemos que foi condecorado coa Gran Cruz de la Orden Civil de Beneficiencia de Alfonso XIII, e que xunto ao seu irmán son fillos predilectos da vila de Betanzos e teñen numerosos homenaxes impulsados pola corporación municipal en expresión de gratitude. Máis complicado é pensar nalgún tipo de rendibilidade económica directa das obras realizadas polos indianos, e en concreto no caso neste artículo exemplificado. Si podemos pensar nunha utilidade práctica e colectiva tanto en canto valoraban a transmisión de valores, cultura e ensinanzas técnicas (isto último suxeito mais ben as escolas) coma un valor de futuro nunha Galiza atrasada e deficiente no ámbito educativo e cultural, máis aló dun aproveitamento puramente material.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 34-41, ISSN 2603-9583

Fixándonos un momento nas escolas, estas eran rexeitadas por certos sectores tradicionalistas e sobre todo relixiosos, pois consideraban nalgúns casos que difundían pouco menos que valores revolucionarios. Sen embargo, os planes educativos destas eran feitos ao modelo das escolas americanas, destinadas dende o seu punto de vista ao fomento do patriotismo (español, neste caso) a través da consciencia dos individuos dos seus dereitos de cidadanía e liberdade, co engadido de que non confrontaban os plans de estudo da escola pública (Núñez Seixas, 1998, pp. 134-135). Polo tanto, non parece que buscaran ningún tipo de aproveitamento no plano ideolóxico, e menos pensando en que a maioría tratábanse de escolas de educación primaria; senón mais ben unha adaptación do modelo educativo a outros que consideraban máis modernos, avanzados e proveitosos para os escolarizados.

Conclusión. Os irmáns García Naveira, se ben son dous indianos destacados polo volume de negocio que supostamente acadaron e o patrimonio visible na súa vila natal, ou dito de outra forma, polo éxito que acadaron grazas á emigración;

non deixan de estar enmarcados nun proceso que afectou a tódalas áreas de Galiza. Incluso como se intenta poñer de manifesto neste artigo, poderían tratarse de dous paradigmas para o emigrado en Arxentina, ao mesmo tempo que poden analizarse dende un punto de vista contextual e xenérico co fin de acadar máis coñecementos acerca deles. A través do patrimonio material podemos ver numerosas características da vida dun emigrado, así como os valores e ensinanzas que acadaban nesa experiencia. As obras de beneficencia realizadas, se ben singulares, non escapan tampouco a un fenómeno máis amplo de actuacións de emigrados de moitas áreas de Galiza nos seus lugares de orixe. O valor engadido dos García Naveira neste punto é o peculiar Parque do Pasatempo, que aínda atopándose en lamentable estado de conservación, o conxunto escultórico do mesmo ofrece unha variedade de simboloxía que representa valores, ensinanzas e prácticas adquiridas no seu estadio lonxe da casa comúns a cada indiano ou emigrado que están exemplificadas a través da experiencia vital de Juan María. En resumo, o paradigma dun fenómeno que non é entendible sen o marco contextual.

BIBLIOGRAFÍA · CAGIAO VILA, P., 2007, Os galegos de ultramar, A Coruña, La Voz de Galicia, D.L. · DEVOTO, F.J., 2003, Historia de la inmigración en la Argentina, Buenos Aires, Ed. Sudamericana. · DE LA FUENTE GARCÍA, S. J., 1999, «Los hermanos García Naveira y sus fundaciones», Anuario Brigantino, Nº 22, pp. 395-434. Concello de Betanzos. · LÓPEZ TABOADA, X.A., 1993, Arxentina : destino da emigración española e galega: 1810-1910: (selección de documentos), Vigo, Unipro, D.L. · NÚÑEZ SEIXAS, X.M., 1998, Emigrantes, caciques e indianos: o influxo sociopolítico da emigración transoceánica en Galicia (1900-1930), Vigo, Ed. Xerais de Galicia. · PEÑA SAAVEDRA, V., 1991, Éxodo, organización comunitaria e intervención escolar : la impronta educativa de la emigración transoceánica en Galicia, vol. I-II, Santiago de Compostela, Secret. Xeral para as relacións coas Comunidades Galegas, D.L. · RODRÍGUEZ GALDO, M.X., 1979, «Desartellamento da economía tradicional galega e emigración no século XIX : a empresa de emigración de colonos galegos de Urbano Feijoo Sotomayor», Revista galega de estudios agrarios, Nº 1, pp. 97-126, Santiago de Compostela, Servicio de Publicacións da Xunta de Galicia.

41


SARA FRAGA PEREZ Historiadora


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 42-53, ISSN 2603-9583 Sara Fraga Pérez Historiadora

Resumo Neste artigo analizaranse as fotografías tomadas no parque do Pasatempo nas primeiras décadas do século XX e tomaranse coma unha porta ó pasado que nos permite analizar a sociedade do momento. O obxectivo será demostrar que as súas protagonistas son o reflexo dunha sociedade en transición, non só dun século a outro, senón tamén dun novo modo de vestir e de xestionar o tempo libre. Tamén se reparará na excepcionalidade desta familia, que a pesar de ser o retrato dunha época, non pasa desapercibida. Para isto, tentarase extraer a máxima información posible das imaxes incidindo nas roupas. A risco de que este tema poida parecer frívolo, neste artigo primarase o interese por un campo ata agora pouco ou case nada estudado. Palabras chave: traxe, mulleres, datación, finisecular, clase alta.

Abstract In this article we consider the photographs of the Parque Pasatempo during the first dacades of the twentieth century as the window into the past to analyze society at that time. The objective is to prove that the protagonists reflect a transition in society, and not only a transition from one century to another, but a new change in clothing and leisure time. This will also have an execeptional effect on this family, and although they are the image o fan age, they do not go unnoticed. For this reason, we will attemppt to extract as much information as possible from the images focusing on the clothing. At this risk of seeming frivolous for the choice in topic, I will attempt to shed some light on a field rarely studied. Keywords: clothing, women, dating, century-ending, high class.

Introdución A importancia da roupa feminina debemos entendela, como dixo Michelle Perrot (2008, 62), en tanto que a muller sempre foi percibida sobre todo coma unha imaxe. Podería dicirse que dende o comezo da vida en sociedades complexas estivo inscrita dentro da cultura das aparencias. Na cultura xudeocristiá, as mulleres están condenadas ó silencio, polo que poderíamos pensar que un dos motivos polos que apenas nos chegou información sobre as representantes femininas da familia García Naveira foi resultado desta condición social. Quitarlle a palabra ás mulleres focalizou a atención na súa imaxe, creando unha codificación moi forte que

analizaremos neste artigo, no que lle daremos a palabra a través de aquelo que falaba por elas. Se as súas opinións eran silenciadas, daquela a forma que tiñan para expresarse era a vestimenta, pero esta, como xa se comentou, estaba moi codificada. Así, poderíamos considerar o traxe tanto un pracer coma unha tiranía (Perrot, 2008: 63). A parte do vestido que podemos considerar “tiranía” é a que nos serve ós historiadores. Seguir a moda era unha práctica sobre a que había moita presión social –sobre todo para as mulleres da alta sociedade- polo que, se analizamos as fotografías cotexándoas coa información sobre moda que nos aportan as revistas do

43


O traxe como fonte de información: modo de vida, importancia social e datación das fotografías do parque do Pasatempo | Sara Fraga Pérez

momento, poderemos encadralas dentro dun período relativamente curto. Entre estas revistas podemos destacar La Última Moda, de gran tirada e con subscritores tanto en España coma en Lationamérica, ou Caras y caretas (Buenos Aires). Este tipo de revistas eran de publicación frecuente –no caso de La Última moda unha vez á semana- e polo tanto un análise comparativo pode axudarnos a deducir os datos anteriormente expostos. A roupa que unha muller debía levar dependía do acto ó que acudía, de xeito que nas revistas da época, podemos ver diferenciados os traxes paseo (Fig. 1), respecto dos de praia (Fig. 2), dos de baile (Fig. 3) ou dos de ciclista (Fig. 4). Isto demostra que como afirman Perrot e Fraisse (1993: 317), o corpo das mulleres – e sobre todo das que pertencían a “la clase ociosa”1- era considerado ó mesmo tempo público e privado, ou o que é o mesmo, había un foco de atención moi grande sobre elas. Non se concibía que saísen á rúa sen ir apropiadamente vestidas e con todos os accesorios correspondentes ó traxe que levaban. Isto vén de que se entendía de forma consensual que as damas de clase elevada debían demostrar uns valores e comportarse de acordo á súa clase social (Artola Blanco, 2014: 85). Deste xeito, a industria da moda foi considerada feminina dende o seu nacemento e supuxo a entrada das mulleres na sociedade de consumo. A indumentaria feminina, a partir do século XIX, sofre máis cambios ca a masculina e a chegada do século XX e a industrialización téxtil acelera todos estes cambios2. Neste século vaise deixar de usar a roupa ata que se gasta para mudala polo produto que estaba á moda, indicando así status e modernidade (De Sousa, 2007: 205). Deste xeito, non podemos dubidar que as mulleres da familia García Naveira estiveran á moda e, polo tanto, podemos estudalas como unha fonte de información na que confiar.

Fig. 1. La última moda, 10 de abril de 1904, nº849, p.2. Traxe de paseo.

Modo de vida e importancia social a través da roupa feminina En primeiro lugar, debemos presentar as protagonistas das fotografías que imos analizar e definir a súa clase social, así como os costumes e espazos ós que podían acceder en función da mesma. As damas a analizar son as pertencentes á familia García Naveira (Fig. 5) e, dentro da de Don Juan, as coñecidas son a súa esposa Dona María Iribarne Lascourt e as súas fillas Dona Águeda e Dona Joaquina. As netas coñecidas de Don Juan foron Joaquina e Águeda, fillas de Joaquina, e Lourdes, Joaquina e Águeda, pola parte de Águeda. Don Jesús e a súa cónxuxe Carmen Etcheverría Y Olaverri adoptaron a

1

Esta expresión denomina á burguesía e á aristocracia, polo tanto engloba ás mulleres da familia García Naveira.

2

Vaise suavizando a vestimenta, anteriormente moi voluminosa polo uso de crinolinas e polisóns.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 42-53, ISSN 2603-9583

Fig. 2. La última moda, 2 de agosto de 1908, nº1074, p.4. Traxe de Praia.

Fig. 3. La última moda, 10 de abril de 1904, nº849, p.1. Traxe de baile.

45


O traxe como fonte de información: modo de vida, importancia social e datación das fotografías do parque do Pasatempo | Sara Fraga Pérez

Fig. 4. La última moda, 15 de marzo de 1908, nº1054, p.1. Traxe de ciclista.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 42-53, ISSN 2603-9583

Fig. 5. José Souto Santé. Árbore xenealóxica da familia García Naveira. Blog do Parque do Pasatempo: http://parquepasatiempo.blogspot.com.es

Eulalia López. Os traxes que analizaremos son os que levaban estas mulleres, produto dun momento no que os costumes de vestiario foron cambiando con maior velocidade. Aínda que se use a palabra moda, sería un anacronismo entendelo coma o fenómeno actual, pois o cambio cara a moda contemporánea prodúcese nos anos 20, co pret-a-porter. No fin-de-siècle produciuse un cambio na vida da clase social adiñeirada e vaise mudar a mirada que se lle daba á presenza de mulleres en espazos públicos. A principios de século a situación era diferente: había unha separación moi diferenciada entre a vida publica, que estaba atribuída ós homes, e a privada, atribuída ás mulleres. Esta vida privada recollía todo o relativo á familia, educación e goberno da casa. Deste xeito, a muller da alta sociedade que tiña valía social debía estar na casa, realizando tarefas domésticas. Cando avanzou o século foron aceptadas en cafés (pero nunca en tabernas) malia a condición de

ir acompañadas e co mesmo requerimento para saír a pasear (Canal, 2002: 252). A entrada nunha sociedade máis consumista vai permitir que as mulleres, e sobre todo as da alta sociedade, vaian a grandes almacéns e a salóns, lugares nos que a indumentaria xogaba un papel determinante (Entwistle, 2002: 139). Debemos combinar esta información coa referente á súa clase social, a cal xa se dixo que era adiñeirada. Isto permitía á familia actuar con independencia ó traballo, gozando dun tempo libre que ocupaban en actividades coma a das fotografías que estamos a analizar. Moitas das actividades que realizaba a familia de Don Juan eran comúns ás habituais das elites madrileñas e un exemplo son as viaxes (Fig. 8), que era habitual facer por Europa (transmitindo cosmopolitismo) ou por Exipto, buscando as paisaxes exóticas. No caso de cruzar o Atlántico, os viaxeiros eran considerados “modernos” (Artola Blanco, 2014: 151).

47


O traxe como fonte de información: modo de vida, importancia social e datación das fotografías do parque do Pasatempo | Sara Fraga Pérez

Fig. 6. La ilustración artística, 9 de novembro de 1908, nº1402, p14.Raiñas con traxe xastre.

Ademais das viaxes, as persoas “da clase ociosa” tamén pasaban o tempo en lugares creados por eles mesmos onde podían actuar con naturalidade –hai que recordar que se esperaba deles que actuasen con decoro e refinamento-. Estes lugares podían ser as casas dos seus amigos, organizado visitas, clubes ou salóns, entre outros eventos e celebracións (Artola Blanco, 2014: 97). Sen embargo, neste apartado debemos destacar as fincas de recreo, que podían estar preto dos seus lugares de residencia, pero sempre nas aforas das cidades, como é o caso do Pasatempo (Artola Blanco, 2014: 150). Sabendo todo isto, cómpre explicar que a vestimenta que levaban as mulleres nestas actividades era o traxe xastre, que fora creado a finais do século XIX por modistos ingleses e constaba de chaqueta, blusa e saia. Nun dos

números de 1901 da revista La moda elegante afirmase que o traxe xastre era o que máis se levaba e o único que se vía por todas partes. Como exemplo e testemuña disto, podemos usar a fotografía (Fig. 6) das raíñas Victoria Eugenia e María Cristina na revista Ilustración artística na que aparecen vestindo traxe xastre. Unha clave básica do seu éxito foi que, cambiando a tea coa que se confeccionaba, servía para levar en calquera época do ano. Foi creado para moverse polas rúas e outro dos motores da súa popularización foi, precisamente, o desenvolvemento do hábito de pasear, tomado neste momento coma unha medida hixiénica. Ademais deste, os seus usos foron múltiples (visitas, bailes, viaxes, deportes, caza…) e aínda que había unhas recomendacións de vestimenta para cada


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 42-53, ISSN 2603-9583

Fig. 7. Arquivo da Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo. Fotografía no estanque dos papas.

evento, en realidade, se nos fixamos nas figuras 1, 2, 3 e 4, decatarémonos de que estes traxes, teoricamente diferentes, son máis ben versións do traxe xastre un pouco modificadas. Foi un traxe que uniformou a moda feminina, pero que permitiu seguir mantendo a diferenciación social; isto é, usárono mulleres de todas as clases sociais, tanto as máis ricas para acudir ós eventos sociais coma as máis modestas para o traballo diario. Cabe preguntarse como marcaban a diferencia entre unhas e outras, pero a resposta é moi sinxela: coa tela e os adornos. Os traxes das mulleres de clase social máis elevada tiñan ornamentos coma encaixes ou remates con trenciña ou terciopelo, mentres que as mulleres de clase traballadora tiñan unha chaqueta e unha saia, normalmente azul mariño, que combinarían en función do evento (Pasalodos Salgado, 2003: 186-189).

A forma de cada unha das pezas variou non só en función do evento, senón tamén en función da moda de cada momento, levándose faldas máis ou menos curtas, mangas axustadas ou frouxas etc. Tamén se levaron cores diferentes mais nas fotografías só podemos apreciar escalas de grises e negros. As principais testemuñas destes cambios son as revistas xa nomeadas, que foron analizadas en teses doutorais ou en traballos de museos especializados nesta disciplina, coma na Guía del museo del traje (Ministerio de Cultura, 2005).

Datación de fotografías tomadas no Parque do Pasatempo A variación das formas do traxe vai ser a clave para saber de que ano é cada fotografía, ou polo menos para estimar un rango de tempo no que

49


O traxe como fonte de información: modo de vida, importancia social e datación das fotografías do parque do Pasatempo | Sara Fraga Pérez

encadralas. Debemos ter en conta que a roupa era utilizada de novo dunha tempada para a outra e máis cando se trata de elementos que se parecen tanto –en ocasións, a única diferencia dun ano para outro era que a saia era un pouco máis curta ou levaba máis adornos nos baixospero un elemento a favor é que as mulleres da alta sociedade tiñan unha especie de obriga a vestirse con decoro e á moda. Aínda que poidamos dubidar de que toda a familia García Naveira fixese isto, era común socialmente que as mulleres máis novas seguisen máis as tendencias. As fotografías escollidas para analizar e datar dunha forma aproximada, reflexan as actividades clásicas dunha familia adiñeirada: a primeira, na súa finca de campo (Fig. 7), a segunda, realizando unha viaxe por Exipto (Fig. 8) e a última representa unha escena familiar (Fig. 9). Comecemos por unha fotografía tomada no desaparecido estanque dos papas (Fig. 7) na

que vemos en primeiro plano mulleres novas, acompañadas por nenos e outras de maior idade. Os traxes que vamos analizar son os das mozas, os cales están compostos por dous elementos do traxe xastre: saia e blusa. Sabendo isto, o primeiro marco temporal no que podemos encadrar a fotografía é entre os anos 1898 e 1920 aproximadamente, pois a partir de entón, na roupa feminina, deixarase de marcar a cintura tan alta e pasarase a unha silueta máis recta. Nesta fotografía en concreto vemos que se usa o traxe sen chaqueta, simplemente con blusa, combinación que era habitual facer para uso matinal. Unha aportación á cronoloxía que nos poden dar as blusas é que ata 1911 era raro non usalas de tonos suaves e lencería, polo que esta pode ser a data tope dado que na fotografía todas son de cores claros (Pasalodos Salgado, 2003: 198).

Fig. 8. Arquivo da Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo. Fotografía da viaxe a Exipto da familia de Juan García Naveira.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 42-53, ISSN 2603-9583

Fig. 9. Arquivo da Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo. Fotografía cos cans.

O seguinte paso é analizar a saia. Neste caso, levan unha saia en concreto que é relativamente fácil de identificar: é o modelo corselete. Esta saia foi común en 1906 e caracterízase por ter unha cinturiña ancha, unha especie de aumento cara arriba que semellaba un cinto (Ministerio de Cultura, 2005: 62). Polo tanto, a datación que podemos darlle á fotografía tendo en conta a roupa debe encadrarse de 1906 a 1911, sendo máis probable que fose tomada preto de 1906.

Analizaremos agora a fotografía tomada na viaxe a Exipto (Fig. 8), na cal vemos ás mulleres vestidas coma calquera outra durante unha viaxe a principios do século. Os elementos que nos dan a clave para datar esta fotografía son as chaquetas das mulleres, que, si nos fixamos, son practicamente tan longas coma a saia, cousa que tamén se ve no muro que representa esta viaxe no Parque do Pasatempo. Con este dato xa sabemos algo novo: non levan traxe

51


O traxe como fonte de información: modo de vida, importancia social e datación das fotografías do parque do Pasatempo | Sara Fraga Pérez

xastre, senón que levan traxe princesa, o cal se introduciu en 1908-1909 e se caracterizaba por incorporar unha levita, habitualmente confeccionada nos mesmos tecidos. O éxito radicou en que, ó ter liñas máis sinxelas, podía usarse tanto a diario como para ocasións especiais. O seu éxito foi pasaxeiro, polo que sabendo o intervalo de tempo no que se levou, é doado datar a fotografía. Neste caso, o ano na que se sacou xa se sabe que é o 1910, último ano no que saíu nas revistas, pero a indumentaria vén a corroborarnos este dato (Pasalodos Salgado, 2003: 195).

A derradeira fotografía que imos analizar é a máis complicada, pois os traxes que aparecen nela podería dicirse que son xenéricos deste período. Sen embargo, unha vantaxe da mesma é que ó ser de cerca, podemos apreciar os detalles das prendas, polo que os adornos van ser a nosa pista principal, aínda que neste aspecto o gusto persoal xoga unha baza fundamental. Os adornos máis comúns pódense dividir entre os que se engadirían na tela (bordados, galóns, trenciñas, bieses, etc) ou os que serían algo así coma complementos (garabatas, solapas, tirantes, etc), sendo os últimos os que se usan na saia de María Iribarne. Atopamos exemplos de saias con este tipo de decoracións en exemplares de revistas de case todos os anos, como é o caso do número de 1902 de La última moda (Fig. 10), onde aparece un “traje de campo para señorita” con adornos similares. Deste xeito, debemos cotexar os adornos co longo das saias e ca información que xa temos. Sobre o longo das saias, cuestión moi debatida, sabemos que no 1905 se levaban máis curtas ca na fotografía a analizar (Pasalodos Salgado, 2003: 193) –claro está que isto dependía da actividade para a que se ía usar a saiadeixándose ver o nocello, polo que a fotografía ten que ser ou anterior ou posterior. Por último, queda analizar a fotografía cos datos que xa sabemos: en primeiro lugar, descartaríamos que fose tomada en 1906 por ser o ano no que se usaba a saia corselete e sobre todo porque xa nos demostraron que as tiñan, polo que supoñemos que as usarían durante esta tempada. A última premisa é descartar que sexa dos anos nos que se usaba o traxe princesa, pois nesta fotografías as chaquetas que usan son de longo ata a cintura, as máis comúns deste período. En conclusión, a fotografía puido ser tomada ou ben entre 1902 (non antes, pois as saias dese momento aínda eran máis longas por atrás que por diante como unha herdanza do polisón) e 1904, momento no que xa se establece definitivamente o longo que se ve na fotografía. É posible que fose tomada entre 1907, cando se deixa de levar a saia corselete e 1908-1909, cando se comeza a usar o traxe princesa.

Fig.10 La última moda, 20 de julio de 1902, nº 759, p.2. Traxe de campo para señoritas.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 42-53, ISSN 2603-9583

Por último, debemos resaltar un detalle común a dúas das fotografías que non foi sinalado. Nas figuras 7 e 9 as mulleres non levan sombreiro, cousa que non era normal, pois sabemos que na España de fin de século, as mulleres sempre o levaban en público, polo que o feito de que non o leven las fotografías é unha incógnita. Xa atopamos algún comentario en prensa de mulleres que se amosan partidarias de, cando menos, despoxarse do sombreiro (levar o cabelo solto era impensable), pero aínda así, as que se atreveron fixérono con posterioridade, o cal foi o caso de Las sinsombrero (Balló, 2016: 3233). Sen embargo, na fig. 8, si que usan unha especie de tocado, polo que a explicación máis plausible é que non usasen os sombreiros por estar coa súa familia, nun ambiente íntimo. Para xustificar isto, recorremos á información sobre o comportamento das elites que xa foi aportada, de xeito que normalmente buscaban pasar o tempo en espazos onde podían ser eles mesmos e estar con xente da súa mesma clase social, razón pola que constrúen fincas privadas nas aforas, como é o caso da fig. 7 ou a 9, na que a familia máis nuclear posa no Parque do Pasatempo.

Conclusións As mulleres da familia García Naveira foron un exemplo máis de damas das elites adiñeiradas cuxos círculos de actuación se vían reducidos ó ámbito doméstico. Fronte a outras cónxuxes de homes ricos, pode que delas aínda teñamos menos datos porque o habitual era que, mentres que o home traballaba, as mulleres ocupasen o seu tempo organizando a casa, educando os fillos ou en labores benéficas, pero neste caso, os que se implicaron en causas de beneficencia foron os seus maridos. Con esta breve exposición procurouse estudar unha serie de fotografías da familia García Naveira e aportar un pouco de información sobre os traxes que usaban, as actividades habituais na clase alta de comezos do século XX e, sobre todo, ir dando respostas ó gran silencio que perdura sobre a vida de María Iribarne, Carmen Etcheverría e as súas fillas.

BIBLIOGRAFÍA · ARTOLA BLANCO, Miguel (2014). El fin de la clase ociosa: De Romanones al estraperlo, 1900-1950. Madrid, Alianza. · BALLÓ, Tania (2016). Las sinsombrero: sin ellas, la historia no está completa. Barcelona, Espasa. · CANAL, Jordi (2014). España. Tomo 3, 1875-1930, la apertura al mundo. Madrid, Fundación Mapfre. · DUBY, Georges e PERROT, Michelle (1993). Historia de las mujeres en Occidente. Vol. 4. Madrid, Taurus. · ENTWISTLE, Joanne (2002). El cuerpo y la moda: una visión sociológica. Barcelona, Paidós. · MINISTERIO DE CULTURA (2005). Guía del Museo del Traje. Madrid, Subdirección General de Publicaciones, Información y Documentación. · PASALODOS SALGADO, Mercedes (2003). El traje como reflejo de lo femenino. Evolución y significado. Madrid 1898-1915. Madrid, Universidad Complutense de Madrid. · PERROT, Michelle (2008). Mi historia de las mujeres. Buenos Aires, Fondo de Cultura Económica. · De SOUSA CONGOSTO, Francisco (2007). Introducción a la historia de la indumentaria en España. Madrid, Ed. Istmo.

53


DANIEL LUCAS TEIJEIRO MOSQUERA Historiador da arte


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583 Daniel Lucas Teijeiro Mosquera Historiador da arte

Resumo Logo de se publicar moitas hipóteses sobre as procedencias das obras do Pasatempo, desvélase neste artigo a procedencia dos seus deseños. Comézase con este traballo unha serie de futuras publicacións acerca desas procedencias para dotarlle á investigación do parque unha análise desde o punto de vista da historia da arte que non se tivo en conta até este momento. A partir de aí amosaranse uns descubrimentos en relación á arte que encomendou o promotor do parque, Juan María García Naveira, incrementando así o valor histórico-artístico do legado dos irmáns García Naveira. Palabras chave: García Naveira, Parque do Pasatempo, arte, templete, estanque, catálogo, Alto Marne, Val d´Osne, fundición en ferro, cemento Portland, fonte, Carrier-Belleuse, ninfa, náiade, indiano.

Abstract After publishing many hypotheses about the provenance of the works of the Pasatempo, the origin of its designs is revealed in this article. This work is the first of future publications about those provenances to investigate the park from the point of view of Art History that was not discussed until now. From there, discoveries about the art and the promoter of the park, Juan María García Naveira, will be shown, which conclude with an increase in the historical-artistic value of the García Naveira´s brothers legacy. Keywords: García Naveira, Parque do Pasatempo, art, temple, pond, catalogue, Haute-Marne, Val d´Osne, cast iron, Portland cement, water source, Carrier-Belleuse, nymph, naiad, indiano.

1. DE EMIGRANTES, CATÁLOGOS E ARTE Coa volta definitiva de Juan María García Naveira a Betanzos en 1893, a paisaxe do Carregal deixaría de ser un brañal para ser o exemplo máis importante da historia da arte da emigración galega do século XIX: o parque do Pasatempo. A experiencia da emigración na Arxentina e a súa filantropía demostraron ser unha definición dos valores polos que a sociedade quería que o coñecera, un proceso que tamén realizaron moitos indianos, mais sen as particularidades que rodean a don Juan e ao seu irmán don Jesús1. Descoñecendo até hoxe a relación entre uns catálogos franceses de fundición artística en

ferro e as figuras do Pasatempo, no devagar das seguintes liñas se prestará atención ao templete do Estanque do Retiro do parque (Fig. 1) como exemplo de copia dun destes, comezando así unha serie de futuras publicacións acerca das súas repercusións. É elixido o templete como primeiro monumento da serie debido ao seu actual deplorable estado de conservación, intentando servir este artigo e os seus futuros non só de amosar o primeiro afondamento no valor artístico do parque, senón tamén na denuncia do seu actual estado de abandono por parte do concello de Betanzos, propietario do mesmo, e da urxencia de distintas intervencións de limpeza, restauración e conservación. Secasí, é fundamental ter constantemente en mente o deseño do templete (Fig. 2).

1 Para un coñecemento xeral dos irmáns García Naveira véxase: DE LA FUENTE GARCÍA, Santiago (1999). «Los hermanos García Naveira y sus fundaciones». En Anuario Brigantino, nº22. Concello de Betanzos, pp. 395-434.

55


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catรกlogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Fig. 1. Templete no Estanque do Retiro do parque do Pasatempo. Actual estado de conservaciรณn.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

No álbum nº 2 da Société Anonyme des Fonderies d´Art du Val d´Osne é onde aparece, na prancha 524, o deseño orixinal do templete de don Juan (Fig. 3). A produción das chamadas fontes d´art2 por parte empresa do Val d´Osne, e doutras, foi un dos principais factores da expansión do mobiliario urbano en París (Durepaire, 1994: 106-107)3, tendo grande presenza no mercado internacional grazas aos catálogos, pero tamén ás novidades do seu contexto histórico reflectidas nos avances dos medios de transporte, as Exposicións Universais, a popularización da fotografía, as novas ferramentas e técnicas (Barradas, 2015: 130-131) e, sobre todo, a expansión do sistema capitalista. Segundo Walter Benjamin, París ennobrecera as necesidades técnicas con finalidades artísticas durante os plans urbanísticos haussmanianos do Segundo Imperio francés de Napoleón III (Caygill, 1998: 146), converténdose nunha degoxa de imitación por moitas cidades. Esa busca de embelecer o útil mediante o fenómeno dos catálogos xa se dera tamén en Betanzos coa Diana Cazadora en 1867 (Torres Regueiro e García González, 1995), pero tamén preto da vila, por exemplo na Coruña cuns urinarios que ían destinados aos Xardíns de Méndez Núñez (Fernández Fernández, 1989: 45), a Fonte do Desexo na Praza do Xeneral Azcárraga, as dúas luminarias exipcias no vestíbulo do instituto de Eusebio da Guarda, etc. É o Pasatempo de don Juan, non obstante, un dos poucos parques en todo o mundo onde hai tal inxente cantidade destas obras francesas.

2. ANÁLISE ICONOGRÁFICA TEMPLETE DE DON JUAN

DO

2.1. Descrición da estruturación do Pasatempo e do seu templete. Encomendada por don Juan, a construción do Pasatempo adóitase encadrar entre 1893 e 1915, aínda que o parque se foi modificando até a súa morte no 1933. Nel ofrecíase un grande repertorio temático cristiá, mitolóxico, histórico, moral, tecnolóxico e natural en distintas artes, compoñéndose cada recuncho dun horror vacui figurativo no que a mármore de Carrara, o cemento Portland, a madeira, os buxos e moitos outros configuraban unha enorme fonte de coñecemento para o visitante, motivo polo que Luís Seoane o denominou como «Parque enciclopédico» (Seoane, 1957: 12). O templete sitúase no Estanque do Retiro da primeira terraza da zona aterrazada, un espazo do parque separado da zona chá por un camiño veciñal que ía desde o lugar da Magdalena até o das Cascas (Fig. 4). De obriga é sinalar o plano do parque, pois a día de hoxe mudou por completo. Foi principalmente tras a morte de don Juan cando se comeza a abandonar, a espoliar e masacrar, un triste panorama agravado coa compra de terreos polo goberno municipal de Manuel Lagares Pérez na década dos oitenta e a consecuente desaparición dos espazos e obras artísticas da zona chá do parque; a destrución deste patrimonio foi «prescindiendo de la valorización de los elementos o restos arquitectónicos o monumentales que pudieran existir o hallarse»4, palabras expresadas polo ex-arquitecto municipal

2 Por fontes d´art compréndanse aquelas obras artísticas derivadas da fundición en ferro. Sobre isto Philippe Clarin distingue dous grandes tipos de esculturas segundo o seu destino: ás que chama fontes d´ornament, que son as pezas escultóricas frecuentemente de pequeno tamaño e definidas por seren o motivo decorativo de acompañamento a un monumento, como floróns, palmetas, etc.; e ás que chama fontes d´art, que son pezas independentes frecuentemente monumentais destinadas a un conxunto arquitectónico ou paisaxístico, proporcionando ao espazo que o rodea un sentido decorativo, pero tamén simbólico, como os bustos, estatuas ecuestres, etc. (CLERIN, 1999: 17).

Este documento está dispoñible polo Ministerio da Cultura do goberno da República Francesa en: http://www. culturecommunication.gouv.fr/Thematiques/Patrimoine-ethnologique/Soutien-a-la-recherche/Travaux-de-recherche/Liste-parmots-cles/Industrie, consultándose o 18-XI-2017. 3

4

Arquivo Municipal de Betanzos, caixa 8171. Informe de valorización de la finca denominada Pasatiempo. 10 de febreiro de 1986.

57


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Fig. 2. Recreación do templete do Pasatempo na súa orixe. Jose Souto Santé.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

Fig. 3. Anónimo. Fontaine EK. Société Anonyme des Fonderies d´Art du Val d´Osne. 1900. Ábum nº2. Prancha 524. Consultado en https://e-monumen.net/patrimoine-monumental/vo2_pl524-fontaine/ o 29/XI/2017.

59


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

1 2 3 4 5 6 7 8 9

3 OB IOC

4 5

L (R

D

2

ERA

AG

ASC

1

L AT

M

EC

(M

A-C

8

IÑO

CA

V IÑO

L INA

N ALE

A S)

9

O)

ZONA CHÁ

1ª TERRAZA 2ª TERRAZA 3ª TERRAZA 4ª TERRAZA 5ª TERRAZA 6ª TERRAZA 7ª TERRAZA ESTANQUE DO RETIRO TEMPLETE

CAM

ZONA ATERRAZADA

6

7

Fig. 4. Plano do que sería a totalidade do parque do Pasatempo. Actualización deseñada por José Souto Santé a partir dos planos do libro de «El Pasatiempo»: o capricho dun indiano (Cabano, Pato, Sousa, 1991: 32-33) e do Cronista Oficial de Betanzos (Núñez-Varela y Lendoiro, 2013: 476).


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

Fig. 5. Société Anonyme des Fonderies d´Art du Val d´Osne. 1900. Ábum nº2. Prancha 601. Consultado en: https://e-monumen.net/patrimoine-monumental/vo2_pl601-statues/ o 29/XI/2017.

Fig. 6. Société Anonyme des Fonderies d´Art du Val d´Osne. 1900. Ábum nº2. Prancha 603. Consultado en https://e-monumen.net/patrimoine-monumental/vo2_pl603-statues/ o 29/XI/2017.

Fig. 7. Société Anonyme des Fonderies d´Art du Val d´Osne. 1900. Ábum nº2. Prancha 613. Consultado en https://e-monumen.net/patrimoine-monumental/vo2_pl613-statues/ o 29/XI/2017.

61


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Valentín Souto García o 10 de febreiro de 1986 que definen a preocupación que houbo polo Pasatempo após á morte de don Juan. Así e todo, o templete está determinado polas súas funcionalidades simbólicas, decorativas e de subministracións de augas. A el accédese baixando unhas escaleiras que conectan cun pasadizo que vai dar á pontiña do illote central do estanque onde se sitúa. Recibe a auga dos surtidores por vía subterránea a través dun sistema hidráulico que nace do Estanque de Salomón na terceira terraza.

2.2. Datación do templete: aproximación cronolóxica á súa creación e colocación no Pasatempo. O descoñecemento da existencia dun plan de obras implica grandes dificultades para calquera datación acerca do Pasatempo. Emporiso é necesario acudir a distintos tipos de fontes documentais relativos ao parque. Malia que se descoñece onde pode estar o catálogo que empregou don Juan, tivo que ser o sinalado ut supra, xa que nel aparece a maior parte do repertorio de fontes que hai no Pasatempo. Centrándose neste catálogo, a súa contraportada indica que é de 1900, pero non se informa de cando data o deseño da prancha 524. Analizando o resto do catálogo, aparecen as figuras femininas do templete nas pranchas 601 (Fig. 5), 603 (Fig. 6), 613 (Fig. 7), nas que se atribúe a Albert-Ernest Carrier-Belleuse a súa autoría. Coñecendo ao escultor, este viviu até 1887, e polas solucións formais os modelos tívoos que realizar entre os setenta e oitenta do século XIX. En canto á colocación do templete no Pasatempo, hai que prestar atención ás obras da zona aterrazada. Xa desde o 4 de abril de 1902 don Juan ten pretensións de modificar o camiño veciñal que desde a Magdalena

conducía ás Cascas e que separaría a zona chá do parque da zona aterrazada5. Isto dá a comprender que xa posuía terreos ás beiras do camiño, descoñecendo a que beira. A que si é máis clara é a acta notarial escrita por Emilio Pérez Alonso no ano 1903. Recolle que «doña V.N.G. es dueña de una finca destinada a labradío que nombra Riocobo parroquia de S. Pedro das Viñas... tiene de sembradura un ferrado. Confina al Norte y Sur con otro labradío de Don Juan Mª García» (Cabano, Pato e Sousa, 1991: 126)6. Velaquí a primeira alusión ao espazo xeográfico da zona aterrazada, Riocobo, que está á beira contraria do camiño. Ademais, sinala que don Juan xa posuía dúas propiedades destinadas ao cultivo, co que se pode cavilar que en 1903 estes terreos eran de labranza e non arquitectónicos. Non obstante, o indicio máis directo en canto á existencia do templete é o artigo «Dos hombres notables» do xornal La Defensa, publicado o 27 de setembro de 1908, e que xa fora publicado con anterioridade nese mesmo ano en «Betanzos, en honra de Galicia» na Gaceta de Obras Públicas, informando de que «Allí hay un estanque notable como no hay en ninguna parte, grutas curiosas y encantadoras» (Cabano, Pato e Sousa, 1991: 136). Non é posible saber se a referencia a «estanque notable» está relacionada co Estanque do Retiro, pero a mención a «grutas curiosas» dá constancia da súa existencia. Deste xeito, queda demostrada a existencia da articulación subterránea cavernosa, unha obra de enxeñaría só sita na zona aterrazada do parque que implica a tectónica da construción do propio Estanque do Retiro, espazo onde van dar os respiradoiros dunha das partes das covas. Existindo dito estanque é de supor que tamén estaría o templete, xa que é unha parte activa da arquitectura do estanque por ser un dos lugares onde desembocaría a auga que baixaría desde o Estanque de Salomón.

5 Arquivo Municipal de Betanzos, caixa 564. Instancia presentada por don Juan ao goberno municipal para arranxar o camiño dentro do Expediente instruido a instancia de varios vecinos para ejecutar las obras de reparación necesarias en el camino vecinal que de la Magdalena va al lugar de las Cascas, 4-IV-1902. 6 Ignacio Cabano Vázquez, Mª Luz Pato Iglesias e Xosé Sousa Jiménez recollen do Arquivo Municipal de Betanzos a documentación referida á compra ou permuta de terreos por don Juan para o Pasatempo (Cabano, Pato e Sousa, 1991: 125-131).


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

Pero cabendo a posibilidade de que no 1908 só existisen as grutas e non o templete, a undécima estrofa do poema de Moncluda Ratos de ocio en la huerta «Pasatiempo», publicado polo xornal brigantino La Aspiración o 24 de decembro de 1911 (Cabano, Pato e Sousa, 1991: 137), descríbe e menciona algunha decoración do estanque: «Por estatuas colosales Adornan un mirador Y tienen en rededor Una de vicios mundiales La de envidia, la rebeca un globo que va a la Meca, De automóbiles seguido Un cónclave reunido Con Pilatos cuando peca»

Ese «globo que va a la Meca» ten que facer alusión ao globo dirixible representado no Estanque do Retiro, ao igual que no seguinte verso a mención de «De automóbiles seguido» fai referencia aos carromatos fantásticos do paseo perimétrico. De existir a decoración do paseo perimétrico –uns elementos pasivos da arquitectura do estanque– é lóxico que existise o templete –un elemento activo–. Ora ben, a primeira testemuña da existencia do templete é a fotografía de Mariano Novío Otero (Fig. 8), quen chega a Betanzos en 1908 ou 1909 (Erias Martínez, Veiga Ferreira, 2001: 8). Nesta fotografía son dous os detalles imprescindibles: un é que na marxe superior esquerda mostra parte do Asilo e Escolas García Naveira, unha construción realizada entre 1908 e 1912 e da

Fig.8. Arquivo da Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo. Fotografía do Estanque do Retiro realizada por Manuel Novío Otero.

63


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

que se sabe que en 1910 xa se podía visitar7; o outro é que as obras do estanque non estarían rematadas, pois aínda non están colocadas as varandas que o circundarían posteriormente – sitas a día de hoxe no Pazo de Armuño–, nin a pontiña en cemento ou outros elementos. Polo tanto, tendo presentes estes detalles, hai que ter en conta esta fotografía asemade con outra que leva por título PasatiempoBetanzos. 11 Vista superior de la huerta, aínda sen lle identificar a serie de álbums postais do Pasatempo á que pertencería (Fig. 9). Xunto a esta, á súa vez, hai que ter en conta unha acta notarial escrita por Emilio Pérez Alonso en 1912.

Facendo fincapé primeiramente nesa acta notarial, compréndese que don Juan merca os terreos da cuarta terraza. Isto dedúcese a partir do espazo que adquire –fálase de 9 ferrados no lugar de Riocobo, tendo en conta que a medida do ferrado na área de Betanzos se calcula tradicionalmente por 436 metros cadrados–, ademais de salientar que ao sur dos novos terreos estaba o que é o camiño lateral do parque que sube a ladeira de Riocobo desde o camiño que ía da Magdalena ás Cascas: «Don J.A. y A. es dueño en S. Pedro das Viñas de una pieza de huerta al sitio que nombran el Carregal de 1 ferrado… otra de labradío, al sitio del Riocobo una cabida de 3 ferrados… y

Fig.9. Arquivo da Asociación de Amigos do Parque do Pasatempo. Postais do Pasatempo. Postal nº1: Vista superior de la huerta.

Logo de contarse un xantar de carne con receitas arxentinas elaborado por don Jesús García Naveira, dise: «Los concurrentes á la fiesta –entre los cuales nos hemos contado– retornaron á La Coruña al oscurecer, después de una visita al magnificiente Asilo y al estupendo grupo escolar que los señores García donan á su ciudad natal» En La Voz de Galicia, 30 de agosto de 1910. 7


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

otra de labradío antes con parra, vino y árboles frutales al sitio de Riocobo de 6 ferrados… linda al sur con el camino de carro que da servicio a las fincas de aquella situación, al este con una finca del comprador antes de A.S. y al oeste más que también es del comprador señor García Naveira antes de Mª A.C.» (Cabano, Pato e Sousa, 1991: 130). Considerando que xa existían as tres primeiras terrazas –inseparables no seu conxunto por albergar o sistema hidráulico da zona aterrazada–, corrobórase que o espazo que merca don Juan é enriba da terceira terraza, un dato importantísimo para datar a postal (Fig. 9) antes de 1912 debido a que non mostra a entrada desde a terceira terraza á cuarta, que sería a que compraría nesa acta notarial de 1912. Deste xeito, tendo tamén en conta que na postal o estanque está case rematado8, é evidente que é posterior á fotografía de Novío Otero (Fig. 8). Como conclusión, a fotografía de Mariano Novío Otero, primeiro documento no que aparece o templete no Pasatempo, data de entre 1908 e 1912, mentres que xa hai indicios da colocación do templete entre 1902-1908.

2.3. O proceso artístico en serie. Un templete de Albert-Ernest Carrier-Belleuse e da clase traballadora. Do deseño da prancha 524 coñecemos en parte a súa autoría. O que é seguro é que as figuras femininas se deben á delicadeza do escultor Albert-Ernest Carrier-Belleuse, pois así aparece nas pranchas 601, 603 e 613. Non obstante, o templete no que está a obra do artista aparece na prancha 524 sen autor. Era o artista o que creaba o modelo nun material moldeable e resistente, como o barro, xeso, pedra ou madeira, pero a realización da copia era encargada polos traballadores da fábrica (Durepaire, 1994: 37-39). Distintas especializacións se necesitaban, pois, para a

copia en ferro fundido do modelo do artista: a partir do modelo orixinal un modelador podía sacar varias copias en distintos tamaños grazas ao pantógrafo, sendo despois outro obreiro o disposto a sacar o molde da copia para que logo acollese o ferro fundido no interior e, finalmente, se perfeccionase cun cicelador que limpase as asperezas para lle aplicar unha pátina de remate (Barradas, 2015: 109-110). Aínda que non se atopou ningún documento que o ratifique, terían que ser os propios traballadores da fábrica os que realizaron o templete co cemento Portland, nun proceso moi semellante ao de fundición, xa que ademais existen fotografías de moldes en cemento nestas fábricas. Difícil sería o traslado desde Francia até Betanzos, debido á súa inestabilidade durante tan longo traxecto. Unha vez traída a Betanzos tivo que ser un fontaneiro, ao cargo do capataz Francisco Sanmartín Murias, o encargado da colocación do templete no Pasatempo. De feito, ese era o proceso habitual, como sucedera coa fonte de Diana Cazadora en 1867 (Torres Regueiro e García González, 1995: 136-141). Poucos son os nomes que se relacionan en canto ás mans que ergueron o Pasatempo: o ferreiro sadense José Fernández Montero, un descoñecido «H. Cuad.», e poucos máis. Cuantificouse tradicionalmente entre cento cincuenta e douscentos o número de obreiros que participaron na construción baixo os pedidos que encargaba don Juan á fábrica pamplonesa de Olazagutia (Cabano, Pato e Sousa, 1991: 111). É importante lembrar aos traballadores que copiaron as obras dos artistas franceses, pois facían variacións no modelo orixinal do escultor –e coas que contamos no templete–. Pero á empresa interesáballe amosar o nome do artista na prancha do catálogo, non o dos obreiros, pois así o comprador adquiriría unha obra de grande prestixio social (Durepaire, 1994: 38-39). Ante todo, o importante destas afirmacións é que co

De obriga é facer fincapé en «case», porque as varandas e moitos outros elementos xa están colocados e finalizados, non como na fig. 8. Non en ván, aínda hai elementos que faltan e que indican que o estanque aínda non está rematado, faltando, por exemplo, a colocación de cunchas arredor da parede exterior do illote do estanque que posteriormente noutras fotografías si aparecerán. 8

65


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

modelo do Val d´Osne quedan desmitificadas as falsas atribucións, froito de tradicións orais, dos deseños de obras do parque como o templete a Águeda ou Joaquina, fillas de don Juan.

2.4. Símbolos dunhas ninfas nunha estrutura sen estudar. O deseño do templete na prancha 524 recibe o nome de Fontaine EK. Son as figuras femininas de Carrier-Belleuse as que explican o templete as súas funcións utilitarias e simbólicas, xa que ao apareceren como ninfas nas pranchas 601, 603 e 613, co nome de Nymphes á la Fontaine, a iconografía do templete, e polo tanto a do estanque, vai estar relacionada con estes personaxes da mitoloxía clásica. Deidades benevolentes apegadas á natureza, non escenifican ningún episodio mitolóxico concreto, tratándose dunha representación adecuada ao seu contexto ambiental, no que as formas e símbolos fan encadrar ás ninfas nunha atmosfera acuática que se define en todo o Estanque do Retiro. De obriga sinalar, de acordo ao célebre mitógrafo Pierre Grimal, que estas figuras femininas son náiades, as ninfas relacionadas coas augas nutrientes e coas fontes (Grimal, 1979: 372-373). Unha expresividade grata e amorosa, a coroa con adxuntos fitoformes, a ánfora que sosteñen e o peplo –baixo reminiscencias fidíacas dos panos mollados9– son atributos habituais nas ninfas (Revilla, 2016: 532) e que se fan ligar neste caso, tanto simbólica como formalmente, coa iconografía clásica que representa Carrier-Belleuse. Son, pois, as ninfas os seus personaxes por excelencia, perfectas para embelecer os elementos funcionais urbanos como reminiscencia da natureza xunto coas novas concepcións de xardíns.

Obras como A bacante marmórea que expuxo no Salón de 1863 ou a Ninfa con Sátiro en terracota, mostran as numerosas representacións femininas ledas, case núas, con moito dinamismo e baixo as regras da Academia. Ao tempo, Carrier-Belleuse ennobrecía as chamadas «artes decorativas» sendo mestre marmorista de Rodin, presidindo a Fábrica Nacional de Porcelana de Sèvres, publicando L´application de la figure humaine à la decoration et á l´ornamentation industrielles (Ward-Jackson, 1985) e, sobre todo, contribuíndo a fábrica do Val d´Osne cos seus modelos. Así e todo, certo é que as ninfas do templete se asemellan á Ninfa das augas que creou para a fachada sur do casino de Vichy ou a moitas outras nas que as mostrou como «esculturas decorativas» cunha ánfora a modo de surtidor. Pero hai máis, CarrierBelleuse, como académico formado na Escola de Belas Artes de París, céntrase nunhas ninfas que conforman un dos exemplos máis marabillosos do renacemento en París: as da Fonte dos Inocentes de Jean Goujon. De todo isto naceron unhas ninfas de Carrier-Belleuse de catálogo que se esparexeron por moitos países: á Praza de Jean-Jaurés de SaintEttienne, á vila palentina de Cevico de la Torre, ao Jardim da Avenida Visconde Guedes Teixeira en Lamego, ao encoro de Nova Iguaçú no Brasil, á Alameda central de Ciudad de México, etc., ou co templete á Hacienda de Manuel González de Chapingo en México10. Pola banda que atinxe ao templete, este é o marco escultórico e arquitectónico continente que dialoga co grupo escultórico que actúa como contido. Conforma no seu conxunto un paso intermedio entre espazo-pecho e espazomedio11 no que as ninfas se apoderan tanto do contido simbólico –como personaxes ligados por temática á auga– como do estrutural –

Son difíciles de observaren in situ no Pasatempo polo material e penoso estado de conservación ou nas pranchas 524, 603 e 613 por estaren representadas baixo a técnica artística do gravado, mais na prancha 601 na Nymphe á la fontaine 336 no seu xeonllo dereito si se aprecia, así como un intento de voluptuosidade cun esaxerado contraposto que finaliza contornando unha marcada curva praxiteliana feminina, demostrando así Carrier-Belleuse o gusto pola escultura da Grecia clásica. Véxase a fig. 5. 9

10 Universidad Autónoma de Chapingo (2016). ¿Las circasianas? [online]. Dispoñible desde http://digital.chapingo.edu.mx/lascircasianas/ . Consultándose o 26.XII.2017.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

como elementos activos da arquitectura e do sistema hidráulico que pasa polo seu interior con tubos– do templete. A mala conservación das ninfas deriva na habitual énfase visual que actualmente exerce o visitante sobre o templete, mais de existiren as ninfas sería sobre elas e non tanto sobre o templete. A explicación a esta focalización visual cara as ninfas deberíase a que o templete conforma unha imaxe pluriperspectiva centrípeta que no interior acolle o tema principal nun estanque rodeado de iconografía ligada ás augas. O templete do catálogo posúe unha dialéctica formal ecléctica con elementos decorativos doutras épocas, especialmente coa arte renacente francesa. Estrutúrase con catro columnas aneladas, un recurso enraizado na orde francesa do segundo terzo do século XVI que viña de completar o estilo composto do primeiro renacemento francés. Esta solución escultórica na arquitectura fora introducira grazas ao humanista e arquitecto Philibert de l´Orme (1510-1570), bo coñecedor da arte renacentista por mor das súas viaxes a Italia. Deste modo, obras que se conservan del como algúns fragmentos da fachada principal do pazo das Tullerías de Caterina de Médicis en París coas columnas aneladas, caracterizadas por posuíren uns fustes con tambores acanalados ensamblados e aneis con decoración habitualmente xeométrica (Martín González, 1994: 32-34), representan un gusto do renacemento francés –por certo, moi remitente á Grecia clásica á vez que ligado ao romanismo de Sebastiano Serlio– que agradaba as degoxas estéticas de Napoleón III. Neste sentido, mostra das secuelas do gusto imperial durante a III República é a fonte do château du Prince Noir da comuna de Lormont, co que o noso templete

establece unha clara conexión formal. Á marxe dos aurículos neobarrocos omnipresentes nas artes decorativas, a sinuosidade cortante do entaboamento produce fortes claroscuros coma se fose unha arquitectura barroca. E rachando o canon clásico están os capiteis, que, coa tradicional faciana de putto en cada plano visual do mesmo, posúe relevos de follas de palma en vez dos clásicos corintios cos que tería que tender a un capitel composto. Todo iso configura unha fartura de saíntes relivarios no conxunto do marco arquitectónico do templete xunto coa decoración xeométrica dos pedestais remitente aos gravados das ordes das arquitecturas barroquizantes dos irmáns Doetechum12, así como a pouco material, pero si conceptual, abundancia de vexetación e froitos no tímpano xunto a un óvalo a modo de escudo que aparece en numerosas obras no catálogo, ou en cada recuncho repleto de decoración fitomorfa, dentículos ou molduras clásicas. Uns vasos con grilandas no teito rememoran aos que encomendou Luís XIV para coroar o ático da fachada traseira de Versalles, pazo que coñecían perfectamente na Escola de Belas Artes de París na que se formaron artistas da fábrica; e unha cúpula escamada que é síntoma do seu momento en París, como ocorre coas cúpulas das fontes Wallace13, pero tamén do que chegaría a Galicia, como coas escamas das sereas na propia fonte de Diana en Betanzos ou mesmo con construcións como a cúpula da Torre dos Moreno en Ribadeo. Trátase, pois, da congregación de fluencias artísticas nas que tamén deixa a súa pegada a fábrica do Val d´Osne con medio relevos simulando a fluidez heraclítea da auga, no terceiro chanzo do basamento das ninfas, que aparecen en

11 Compréndanse «espazo-pecho» e «espazo-medio» baixo a terminoloxía de Henri Focillon, o primeiro concebíndose como aquel espazo no que a escultura ten impedimentos e opresións doutros suxeitos, e a segunda como o contrario (FOCILLON, 1987: 3537). Non é un espazo completamente ceibo nin opresivo, así como as ninfas non teñen un punto de vista pluriperspectivo, pois só clarifican un punto de vista principal: o frontal. 12 Véxase Das Erst Buch, Gemacht Auff de Zvvey Colomnen Dorica und Jonica de Johannes van Doetechum, Lucas van Doetechum e Hans Vrademean de Vries conservadas como estampas soltas pola Biblioteca Nacional de España. 13 Das fontes financiadas polo filántropo Richard Wallace e deseñadas por Charles-Auguste Lebourg tamén había exemplos no Pasatempo.

67


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Fig. 10. Debuxo do templete do catálogo sinalando as partes que se modificaron respecto ao templete do Pasatempo. Jose Souto Santé.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

múltiples fontes espalladas polo mundo e tamén no parque en lugares como a fonte do carón do nicho de descanso da primeira terraza. A ausencia de grandes estudos acerca das fluencias decorativas que deron pé a estes deseños de artistas para os catálogos implica mergullarmos fondamente nunha encrucillada de variacións formais interrelacionadas. No templete non só está detrás a idea de espazo edicular tradicional, senón de maneira máis directa os deseños de fontes derivados da industria británica da fundición en ferro durante a era vitoriana. Coa aparición da Metropolitan Drinking Fountain and Cattle Trough Association no 1859, xunto con empresas como a Saracen Foundry, os británicos tamén se suman ao desenvolvemento do novo embelecemento urbano (Dickens, 1882: 96)14; a partir desas actuacións xurdirían fontes como a de Mowbray Park en Sunderland, a de Middleton-in-Teesdale e moitas outras.

Fig. 11. Société Anonyme des Fonderies d´Art du Val d´Osne. 1900. Ábum nº2. Prancha 567. Consultado en https://e-monumen.net/patrimoine-monumental/vo2_ pl567-piedestaux/ o 26/XII/2017.

Toda esta análise iconográfica hai que relacionala coas desviacións compositivas que hai no templete de don Juan en comparación ao modelo do catálogo. A partir da reconstrución de José Souto Santé (Fig. 10), obsérvase que o templete de don Juan non posuía nin os catro píos do basamento, nin os dous mascaróns dos leóns, ademais de lle quitar altura ao basamento do grupo das ninfas. Tampouco hai estrías no cimacio sobre o que se sitúa o entaboamento dos vasos do teito, desaparecidos a día de hoxe. Xunto a todo iso, o encargado da copia do Pasatempo engade catro máscaras con facianas de anciáns, e é que, como sucedera en Betanzos coa fonte de Diana, os pedidos a estas fábricas podían ser modificados, sempre e cando non fosen adicións extravagantes. Así pois, o templete de don Juan é, mutatis mutandis, igual que o do catálogo, relación que se afirma coa coincidencia proporcional de 6 metros de altura tal e como se especifica na prancha, se ben a do grupo das ninfas é inferior á do catálogo por lle quitaren chanzos do seu basamento.

Fig. 12. Société Anonyme des Fonderies d´Art du Val d´Osne. 1900. Ábum nº2. Prancha 489. Consultado en https://e-monumen.net/patrimoine-monumental/vo2_pl489vases-et-coupes/ o 26/XII/2017.

14 Este documento (Dickens, 1882) está disponible pola páxina web Archive.org en: https://archive.org/details/ dickenssdictiona00dick, consultándose o 30-XI-2017.

69


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Pero o máis relevante é o máis desapercibido: a columna dereita do templete de don Juan está virada. Namentres na prancha 524 a columna aparece co motivo xeométrico do cadrado en punta en dirección frontal ao pasadizo, no Pasatempo aparece nesa dirección o motivo xeométrico rectangular, non o cadrado. Acaso ían deixar no Val d´Osne rematar dese xeito unha obra? É posible, debido ao uso dos modelos como pezas soltas e colocar, neste caso, a columna nunha posición que non debería estar. De feito, este pedestal vendíase no catálogo como peza solta (Fig. 11), o que se demostra coa repetición do motivo xeométrico rectangular do pedestal nas entradas do pasadizo. E tamén eran pezas soltas do catálogo engadidas ao templete os seus vasos do teito (Fig. 12) e outros detalles, como o pío do grupo das ninfas na prancha 544, os mascaróns dos leóns do catálogo e os dos anciáns adheridos por orde de don Juan na prancha 509 ou as anteditas formas ovais en motivos ornamentais de rexería; por esta causa é fundamental o papel dos obreiros, porque por ser un traballo artístico en serie hai modificacións, ademais de seren unhas veces partícipes de desvirtuar as obras, así como pola importancia da clase traballadora nun novo modelo de traballo de precarias condicións. Máis desviacións do templete de don Juan danse nas ninfas. Estas mostrábanse cuns trazos máis rugosos que nas pranchas debido ao uso do cemento como material, o que fai, por exemplo, que o tratamento capilar, a fisonomía facial, a representación das extremidades e o tratamento das vestimentas acudan a certa abstracción formal modificada respecto ao modelo de Carrier-Belleuse. Coa relevante expresividade agarimosa dos seus xestos nos sorrisos –que remite á gracia da escultura francesa rococó como charis clásica–, contrasta o tratamento do espido feminino que en CarrierBelleuse é fundamental pois, no modelo deste, as ninfas teñen os peitos ao descuberto, namentres que a de don Juan están tapadas. Esta é unha intervención ex professo, baixo o programa de modificacións da fábrica, co gallo de mostrar as figuras máis púdicas e que, por conseguinte, non escandalicen ao visitante. De todas formas, ese rubor do esporrancho contraponse a outras

esculturas do parque, aínda que tamén é certo que o espido no Pasatempo chamaba a atención dalgúns visitantes como Daniel Martínez Ferrando, que asegurou que «en el centro de las aguas hay una figura, algo oriental, quizá muy desvestida para los ojos que la miran» (Martínez Ferrando, 1923: 113).

2.5. Alén das formas. A colocación dunha figura nun espazo determinado sempre ten unha finalidade decorativa, funcional e psicolóxica. Así, a idea do templete no centro do illote, arrodeado de auga, vén derivada dun compoñente estético propio do esquema tradicional de parque. Confórmase deste xeito un recinto cunha iconografía ligada ás augas, xa que é o lugar da zona aterrazada onde desembocan a maior parte dos fluídos do sistema hidráulico oculto que a compón. Esta é a causa pola que, da man dun compoñente iconolóxico, o que abondan son as referencias ás augas: golfiños ornamentais do Val d´Osne nas pilastriñas da varanda botando auga polos surtidores da súa boca, o caos das cunchas mariñas, as pedras de río como pavimento, un mosaico con motivos pisciformes, tridentes de Neptuno, un tritón e unha serea, embarcacións de cemento... e ninfas, tanto no templete como noutra fonte, na gruta do estanque e no concepto desta a modo dos tradicionais ninfeos que don Juan coñeceu en viaxes como a que realizou á Villa d´Este de Tívoli no 1904. Con todo, o templete funciona mutuamente co Estanque do Retiro como unha obra de arte que se adecúa ao contexto espacial e ao concepto de parque, rematando por ser a obra máis pintoresca de don Juan. Se algo hai que recalcar para a comprensión axeitada do parque é exercer a empatía necesaria co seu pasado debido ás mutacións que sufriu, mutilacións mellor dito. Emporiso, é esencial tirar do maxín e recrear o parque xa non só visualmente cunha paisaxe distinta chea de árbores e sen urbanizar, senón tamén co resto dos sentidos, isto é, un parque no que as especies vexetais foráneas darían cabida a distintos olores namentres a auga dos innumerables surtidores serían o único son, xunto ao dos paxaros e nono dos automóbiles.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

3. O VALOR DUN TEMPLETE: POR OUTRO SÉCULO MÁIS DE VIDA Ao Pasatempo, que tamén era chamado Horta de don Juan ou Quinta do Carregal, atínxelle un panorama artístico completamente diferenciado de moitos parques do seu momento. Nin os Bosques de Palermo en Buenos Aires, nin o de Isidora Cousiño en Lota, nin o Jardin du Luxembourg en París, nin moitos outros teñen a mestura da repercusión das fábricas de fundición en ferro, a masonería e a exclusividade da pegada indiana, para mostrar o bo gusto do París do XIX nun Betanzos no que a sociedade era na súa meirande parte analfabeta. E é que ademais don Juan demostrou ser un adiantado ao seu tempo, pois foi el o primeiro en empregar inxentes cantidades de cemento Portland para un parque enteiro, cando o exemplo de bastas cantidades máis preto ao seu tempo é no 1915 coa proxección da Casa Molina da Coruña por Rafael González Villar. E é máis! Don Juan fai dun material «pouco nobre», como o cemento, un mare magnum de esculturas que encontran en cada visitante un ideal de beleza descoñecido, a non ser que xa visitaran os grandes museos que había un século que comezaran a xurdir. Trátase da obra que trouxo

a Galicia, inconscientemente, o termo de «arte industrial» que se estaba a debater en Francia xa desde os anos corenta do século XIX. «Sufrió ya grandes mutilaciones con la complacencia estúpida de los encargados de su custodia y de las autoridades de la ciudad de Betanzos que nunca vieron más que capricho en el sueño creador de los hermanos García Naveira (...). Motivo de risa para ‘señoritos’ y apacibles y semianalfabetos mercaderes que no presintieron la correspondencia estética entre estos relieves de cemento (...). Una obra casi perdida que el arte gallego puede, sin embargo, clasificar en un capítulo de su historia.» (Seoane, 1957: 12). O templete é unha mostra disto, unha mostra que tan só chega con ver as súas gretas para se decatar do perigo que corre non só a súa conservación, senón tamén a integridade do visitante (Fig. 13). Cada día que pasa caen máis anacos deste exemplo único da historia da arte galega, e agrétanse figuras, róubanse outras ou déixase invadir polo lixo e a vexetación. Porén, vostede, lectora ou lector, teña en consideración, co coñecemento da valía desta obra, todo este patrimonio do que non existe exemplo algún en Galicia.

Fig. 13. Estado de deterioro dunha das columnas do templete do Pasatempo.

71


A arte no Pasatempo de Betanzos. Un templete de catálogo | Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

BIBLIOGRAFÍA · BARRADAS, Sílvia (2015). A produção de mobiliário urbano de fundição em Portugal: 1850 a 1920. Tese doutoral inédita, Facultat de Belles Artes da Universitat de Barcelona. · CABANO, Ignacio; PATO, Mª Luz e SOUSA, Xosé (1991). «El Pasatiempo»: o capricho dun indiano. Sada, Ediciós do Castro. · CAYGILL, Howard (1998). Walter Benjamin. The colour of experience. Londres, Routledge. · CLERIN, Philippe (1999). La sculpture. Toutes las techniques. París, Dessain et Tolra. · DE LA FUENTE GARCÍA, Santiago (1999). «Los hermanos García Naveira y sus fundaciones». En Anuario Brigantino, nº22. Concello de Betanzos, pp. 395-434. · DICKENS, Charles (1882). Dicken´s Dictionary of London. Londres, MacMillan & Co. · DUREPAIRE, Catherine (1994). Programme de Recherches: Fonte et Fonderies en Haute-Marne. Transmission, création et production. Alto Marne, Ministère de la Culture et de la Francophonie. · ERIAS MARTÍNEZ, Alfredo e VEIGA FERREIRA, Xosé María (2001). Betanzos fotográfico. Imaxes dos séculos XIX e XX. Betanzos, Lugami. · FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Xosé (1989). “Una arquitectura desaparecida: kioscos de refrescos y tinglados de feria de los jardines de Méndez Núñez de La Coruña”. En Boletín académico da ETSA da Coruña, nº10. A Coruña, ETSA da Coruña, pp. 40-57. · FOCILLON, Henri (1987). La escultura románica: investigaciones sobre la historia de las formas. Madrid, Akal. · GRIMAL, Pierre (1979). Diccionario de mitología griega y romana. París, Paidós. · MARTÍN GONZÁLEZ, Juan José (1994). Historia del arte, v. II. Madrid, Gredos. · MARTÍNEZ FERRANDO, Daniel (1923). A través de Galicia (ciudades y paisajes). Barcelona, Editorial Cervantes. · NÚÑEZ-VARELA Y LENDOIRO, Raimundo (2013). «El Pasatiempo de Betanzos: una oportunidad perdida». En XXIX Congreso Nacional de Cronistas Oficiales, Cáceres, pp. 465-476. · REVILLA, Federico (2016). Diccionario de iconografía y simbología. Madrid, Cátedra. · SEOANE LÓPEZ, Luis (1957). “El Pasatiempo de Betanzos”. En Galicia emigrante, nº28. Buenos Aires, p. 12. · TORRES REGUEIRO, Xesús e GARCÍA GONZÁLEZ, Xosé Antón (1995). “A construcción da fonte de Diana”. En Anuario Brigantino, nº18. Concello de Betanzos, pp.129-142. · WARD-JACKSON, Peter (1985). “A. E. Carrier-Belleuse, J.-J. Feuchère and The Sutherlands”. En The Burlington Magazine, nº127. Londres, The Burlington Magazine, pp. 147-153.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 54-73, ISSN 2603-9583

73


ERNESTO VAZQUEZ REY

Secretario Xeral da Asociaciรณn de Amigos do Museo de Pontevedra


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 74-83, ISSN 2603-9583 Ernesto Vázquez-Rey Secretario Xeral da Asociación de Amigos do Museo de Pontevedra

Resumo O Arquivo gráfico do Museo de Pontevedra contén unha ampla e variada colección, que nos amosa o traballo de persoas que se adicaron profesionalmente á fotografía ou as coleccións persoais de quen, por gusto ou derivado do seu traballo, recopilaron un grande número de imaxes. Esta é a orixe do pequeno lote de tarxetas postais con ilustracións fotográficas do arquitecto Miguel DuránLoriga e Salgado sobre o enciclopédico Parque do Pasatempo, en Betanzos. Palabras chave: Parque do Pasatempo, arquitectura, elementos decorativos, fotografía, Museo de Pontevedra.

Abstract The Graphic Archive of the Museum of Pontevedra contains a wide and varied collection, which shows the work of people who professionally dedicated themselves to photography or personal collections, from whom, due to their taste or their derivatives, they have collected a large number of images. This is the origin of the small batch of postcards with photographic illustrations by architect Miguel Durán-Loriga and Salgado on the Encyclopedic Parque do Pasatempo in Betanzos. Keywords: Parque do Pasatempo, architecture, decorative elements, photography, Museum of Pontevedra.

I. Introdución Dende a súa fundación1, e como sucesor da Sociedad Arqueológica de Pontevedra2, o Museo de Pontevedra foi depositario dunha importante colección fotográfica especialmente vinculada -mais non só- ao patrimonio histórico e artístico de Galiza, dada a labor de documentación e catalogación que levou a cabo a institución museística dende o inicio da súa actividade3. O arquivo gráfico fóise ampliando ao longo das nove décadas que actualmente o Museo de Pontevedra cumpre de existencia, incorporando as excepcionais coleccións de recoñecidos fotógrafos galegos, como Joaquín Pintos e José Suárez. Tamén as de fotógrafos afeccionados, como Corona González Santos,

Julio Fernández de los Ríos ou José Bellver; e de igual forma, as coleccións reunidas no exercicio da súa profesión por persoas vinculadas ao mundo da arte, da historia ou da arquitectura, como Luís Pintos Fonseca, Ángel del Castillo ou Miguel Durán-Loriga e Salgado, no que nos deteremos a continuación. Deste xeito, o arquivo gráfico do Museo de Pontevedra fóise completando cos arquivos particulares de persoas de tanta relevancia como Prudencio Landín, Perfecto Feijóo, Antonio Odriozola, Casto Méndez Núñez, Manuel Quiroga ou Bibiano Fernández OsorioTafall, entre outros, convertíndoo nunha fonte de consulta, en constante crecemento, imprescindíbel para a investigación e a divulgación cultural a tódolos niveis.

1 O Museo de Pontevedra creóuse por unha moción fundacional, aprobada no pleno da Deputación Provincial de Pontevedra, o 30 de decembro de 1927, aínda que non abriría as súas portas ao público ata o 10 de agosto de 1929.

Institución creada en 1894 por Casto Sampedro e Folgar, que acabará por extinguirse formalmente co seu pasamento, o 30 de decembro de 1937, integrándose os seus fondos no Museo de Pontevedra. 2

3 Cabe salientar a colección formada por Francisco Zagala, que traballou como fotógrafo oficial da Sociedad Arqueológica de Pontevedra, realizando numerosas fotografías que documentan o vasto patrimonio histórico e artístico da provincia de Pontevedra.

75


O Parque do Pasatempo no arquivo gráfico do Museo de Pontevedra | Ernesto Vázquez-Rey

II. A colección de Miguel Durán-Loriga e Salgado Na década de 1980 o diplomático Juan Durán-Loriga e Rodrigáñez doou ao Museo de Pontevedra un conxunto de fotografías e tarxetas postais que o seu pai, o arquitecto Miguel DuránLoriga e Salgado, reunira no exercicio profesional, polo seu apego á historia e á arte.

Esta colección, dunha considerábel extensión material, temporal e temática, incluíu un lote de dezasete tarxetas postais nas que se inmortaliza o betanceiro Parque do Pasatempo4, obra dos irmáns indianos, Juan e Jesús García Naveira, que pasamos a inventariar:

Fig. 1. Estatua dos irmáns García Naveira5, actualmente na Praza Irmáns García Naveira, en Betanzos.

4

Unha tarxeta postal é de Ferrer e as restantes de Loty. Cabe sinalar que seis das tarxetas postais de Loty están duplicadas.

5

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71863, Foto Ferrer, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 74-83, ISSN 2603-9583

Fig. 2. Entrada principal6, cos leóns que se trasladarían a Covadonga posteriormente.

Fig. 3. Paseo dos Emperadores7.

6

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71866, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.

7

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71867, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.

77


O Parque do Pasatempo no arquivo gráfico do Museo de Pontevedra | Ernesto Vázquez-Rey

Fig. 4. Fonte da Industria e o Progreso, o Trobador e a Pescadora8.

Fig. 5. Fonte das catro estacións, actualmente fóra do perímetro do Parque do Pasatempo.

8

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71868, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 74-83, ISSN 2603-9583

Fig. 6. Estanque do Retiro9.

Fig. 7. Representación da viaxe por Exipto feita por Juan García Naveira, xunto coa súa muller e a súa filla10.

9

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71875, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.

10

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71886, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.

79


O Parque do Pasatempo no arquivo gráfico do Museo de Pontevedra | Ernesto Vázquez-Rey

Fig. 8. Entrada á gruta, debaixo da representación da Mezquita de Mohamed Alí, no Cairo11.

Fig. 9. León colosal12.

11

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71891, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.

12

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71894, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 74-83, ISSN 2603-9583

Fig. 10. Fonte de Neptuno e Anfitrite13.

Fig. 11. Imaxe do sagrado corazón de Xesús, presidindo o estanque dos Papas14.

13

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71895, Foto Loty, Arquivo grafico, Museo de Pontevedra.

14

Sinatura: Colección Durán-Loriga, AG 71898, Foto Loty, Arquivo gráfico, Museo de Pontevedra.

81


O Parque do Pasatempo no arquivo gráfico do Museo de Pontevedra | Ernesto Vázquez-Rey

III. O Parque do Pasatempo na fotografía de Ferrer e Loty En España comézanse a comercializar as tarxetas postais con ilustracións particulares en 1886, baixo a autorización da Dirección de Correos y Telégrafos. Como recolleu María Ana Baldani -Barcelona, 2015- “Desde este momento, las tarjetas postales ilustradas circularon por todas las geografías, surgidas de grandes y prestigiosos centros editores e impresores, abarcando las vistas de la Península, su gente y sus tradiciones. Fueron reproducciones en fototipia, huecograbado, litografía o cromolitografía.”. Deste xeito, a sociedade decimonónica puido adquirir, a prezos asequíbeis, reproducións de escenas dunha amplísima temática, entre as que se atopa o patrimonio histórico e artístico propio, contibuindo en grande medida á difusión do rexionalismo. Neste marco a Casa Ferrer ofrecerá dúas alternativas de tarxetas postais: as ilustradas impresas e as fotográficas, como a que achegamos anteriormente da estatua dos irmáns García Naveira.

No mesmo sentido, o fotógrafo coñecido como Loty -Charles López-Alberty Jeaneret-, visita Betanzos entre 1920 e 1936, deténdose no Parque do Pasatempo. Alí realizou 43 imaxes -do total de 91 adicadas a Betanzos-, o que determina a importancia que lle atribúe ao conxunto, mostrando esculturas de grupos alegóricos, como a Caridade, a Xustiza, o Comercio e Mercurio, ou o conxunto denominado a “España monárquica y sus hijas republicanas”. Tamén se fixa nos elementos decorativos, como os leóns de mármore da entrada, a estatua dos irmáns García Naveira -que mencionamos anteriormente- ou o león colosal que coroa as grutas artificiais. En lugares exóticos, como as reixas de peche deste parque enciclopédico, as fontes da Industria e o Progreso, o Trobador e a Pescadora; a fonte de Neptuno e Anfitrite ou a fonte das Catro Estacións. E de igual forma, inmortaliza o Estanque dos Papas, presidido pola representación do Sagrado Corazón de Xesús e o Estanque do Retiro, que contaba cunha ampla e minuciosa decoración; actualmente en perigo de destrución.

Pedro Ferrer e Sans (1870-1939), xa experto no campo da impresión tipográfica, adéntrase no mundo da fotografía, coñecendo de primeira man os avances técnicos e as propostas estéticas, logo das súas viaxes a París e Barcelona. A súa concepción moderna levóuno a exercitar a fotografía ambulante, que abandona a corrente pictorialista e centra a súa actividade na fotografía directa e real, interferindo nas concepcións artísticas e sociais das primeiras décadas do século XX, onde o modernismo e a tradición entran en conflito. Deste xeito fotografías como a que reproducimos supra, correspóndense coas súas excursións pola provincia da Coruña nos primeiros anos de 190015.

Sobre Pedro Ferrer e a súa obra fotográfica danos boa conta a tese de doutoramento de María Ana Baldani Cámara, titulada “Catalogación de la obra fotográfica de Pedro Ferrer. Propuesta de un archivo virtual unificado” e defendida en 2015 na Facultade de Belas Artes da Universitat de Barcelona, [consultada o 29/12/2017]: http://diposit.ub.edu/dspace/handle/2445/98802 15


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 74-83, ISSN 2603-9583

BIBLIOGRAFÍA · ALDANI CÁMARA, María Ana (2016). Catalogación de la obra fotográfica de Pedro Ferrer. Propuesta de creación de un archivo virtual unificado, [tese de doutoramento], Barcelona, Universitat de Barcelona, Barcelona. · RODRÍGUEZ ARNAO, Juan Antonio (2015). “”El Pasatiempo” en los ojos de Loty (1927-1936)”. En Anuario Brigantino, nº 38, pp. 423-454. · SEOANE PRADO, Henrique (2001). “O fotógrafo Charles López-Alberty Jeaneret “Loty” en Betanzos, entre os anos 1920 e 1936”. En VV.AA.. Loty. As fotografías de Charles López-Alberty Jeaneret no Arquivo Histórico Provincial de Lugo, Arquivo Histórico Provincial de Lugo, Xunta de Galicia, Tórculo, pp. 43-45.

83


ANGEL ARCAY BARRAL DANIEL LUCAS TEIJEIRO MOSQUERA Arquiveiro

Historiador da arte


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583 Ángel Arcay Barral Arquiveiro

Daniel Lucas Teijeiro Mosquera Historiador da arte

Resumo Por mor de erixilo como propiedade privada, non se conserva apenas documentación orixinal acerca da construción do Parque do Pasatempo. Xa esquecido na memoria colectiva, é de obriga pescudar neste sentido, polo que a continuación se presentan diversas transcricións de documentos escritos, planos e obras pictóricas que aportan grandes novidades acerca dos inicios da obra magna de don Juan María García Naveira. Palabras chave: Arquivo Municipal de Betanzos, Juan García Naveira, Parque do Pasatempo, obras públicas, camiños, Francisco Javier Martínez Santiso, Francisco Lloréns.

Abstract Due to build as a private property, there is hardly any original documentation about the construction of the Parque do Pasatempo. Already forgotten in the collective memory, it is obligatory to find out in this sense, reason why next they appear diverse transcripts of written documents, plans and pictorial works that contribute great news about the beginnings of the enormous work of Juan María García Naveira. Keywords: Arquivo Municipal de Betanzos, Juan García Naveira, Parque do Pasatempo, Public Works, paths, Francisco Javier Martínez Santiso, Francisco Lloréns.

1. DE XUNCAIS Á CONSTRUCIÓN INDIANA MÁIS EMBLEMÁTICA Do Parque do Pasatempo de Betanzos tan só se conservan a día de hoxe uns 10.233 metros cadrados dos case 70.000 que acadaba na súa extensión orixinal. Emporiso, resulta difícil imaxinarse cada espazo que abranguía nos seus primeiros anos. De todas maneiras, hai que ter en conta que a compra de terreos que don Juan María García Naveira realizou ten constancia até 1915, datando o seu inicio en 1893. Ora ben, este último dato é imposible de corroborar, posto que a proba máis certeira que o sustenta é o motivo decorativo de «1893» inscrito en ferro no Estanque da Gruta do parque. A construción máis emblemática da emigración galega acolle moitas incógnitas ao seu arredor.

1

Debido á ausencia de documentación explícita sobre o Pasatempo, a investigación parte das actuacións municipais e privadas que se realizaron con repercusión pública en torno ao recinto, ademais da interpretación contextual paisaxística, tanto a partir de obras de arte, como de planos e o traballo afondado por Cabano Vázquez, Pato Iglesias e Sousa Jiménez en «El Pasatiempo»: o capricho dun indiano, así como Núñez-Varela y Lendoiro en Morfología urbana de Betanzos de los caballeros. Extramuros: aproximación documental. Secasí, presentaranse ut infra diferentes documentos que aportan novas conclusións relativas á evolución xeográfica e arquitectónica do parque durante a súa construción, e tamén a algunhas obras bibliográficas xa tradicionais que moitas veces concluíron nun círculo vicioso de interpretacións superfluas1.

Compréndase «círculo vicioso» baixo postulados gombrichianos.

85


Fontes documentais arredor dos García Naveira: obras públicas do Parque do Pasatempo no Arquivo Municipal de Betanzos Angel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Fig. 1. Mapa de Betanzos de 1865 realizado polo coronel de enxeñeiros Francisco Coello de Portugal y Quessada para o Atlas de España y sus posesiones de Ultramar2.

2 Para máis información cartográfica véxase: MADOZ IBÁÑEZ, Pascual e COELLO DE PORTUGAL Y QUESSADA, Francisco (1865). Atlas de España y sus posesiones de ultramar. La Coruña. Madrid, s.n.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583

Fig. 2. Detalle do mapa anterior onde se mostra a xunqueira precedente á construción do Parque do Pasatempo.

2. DESENTRAÑANDO AS ORIXES ARQUITECTÓNICAS DO PASATEMPO Protocolo notarial de 1898 con número de orde 387 escrito polo notario Emilio Pérez Alonso sobre a compra de terreos por parte de don Juan a dona D.L. (VV.AA., 1991: 125-126)3: «(…) que don Juan García Naveira es también dueño de una huerta de recreo en la misma situación que recibe el nombre de Carregal de Abajo; (…) hace algunos años rebajó el camino mencionado el don Juan García y como el invierno de 1891 se derrumbó (…)». Arquivo Municipal de Betanzos. Expedientes de Obras Públicas, caixa 564. Expediente de don Juan do 4 de abril de 1902 presentado como instancia á Corporación municipal de Betanzos co gallo de arranxar o camiño veciñal que do lugar da Magdalena conducía ao das Cascas: «Ayuntamiento de Betanzos. Año de 1902. Obras públicas municipales: caminos. Expediente instruido a instancia de varios

vecinos para ejecutar las obras de reparación necesarias en el camino vecinal que de la Magdalena va al lugar de las Cascas. Sres. Alcalde y concejales del Ilustre Ayuntamiento de esta ciudad. Los que suscriben, vecinos de la misma, provistos de sus respectivas cédulas de actualidad, á V.S. atentamente exponen: Que el camino del Carregal, casi en toda su extensión desde la Magdalena a las Cascas, se halla en estado tal de destrucción, que les es materialmente imposible conducir en carros los estiércoles necesarios para las fincas que a sus inmediaciones cultivan. A esta destrucción han contribuido, con su enorme peso, los muchísimos carros que cargados de cangrejos, o patexo, para servir de abono fuera de la población transitan, por dicho camino en determinada época del año cumpliendo así una disposición municipal, muy acertada por cierto, y que no podrá imponerse el próximo verano, si antes no se repara en parte el daño con tal motivo observado.

Cómpre salientar que cando Ignacio Cabano Vázquez, Mª Luz Pato Iglesias e Xosé Sousa Jiménez investigaron para «El Pasatiempo»: o capricho dun indiano os protocolos notariais estaban no Arquivo Municipal de Betanzos, namentres que a día de hoxe xa non. 3

87


Fontes documentais arredor dos García Naveira: obras públicas do Parque do Pasatempo no Arquivo Municipal de Betanzos Angel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Los perjuicios que por lo expuesto se originan a los recurrientes, son incalculables; para cortárselo en la proporción que sea posible: Suplican a la Ilustre Corporación se sirva atender la queja que a ella respetuosamente elevan, adoptando la resolución que juzguen más conveniente en defensa de los intereses puestos bajo su amparo. Betanzos, abril cuatro de mil novecientos dos. Juan M. García. Manuel López. José Souto. Bernardo Díaz. José Rodríguez. Benito Seijo. J.P. Lissarrague. Andrés Otero. Rosendo Muiño. Domingo Vázquez Loureda. Juan Casal. Francisco Blanco. Andrés Cerqueiro. Manuel Fernández. Luis Daporta. Antonio Vázquez». Arquivo Municipal de Betanzos. Libro de Actas Municipais, caixa 37. Acto do pleno municipal do 7 de abril de 1902 sobre o coñecemento da instancia presentada por don Juan á Comisión de Obras municipal: «Pleno. 7 de abril de 1902. Se dio cuenta y la Corporación por unanimidad acordó pese a informe de la Comisión de Obras una instancia que suscriben Don Juan María García Naveira y otros, vecinos de esta población en suplica de que el Ayuntamiento proceda a reformar en toda su extensión el camino que desde la Magdalena va a las Cascas, el cual se halla destruido casi en su totalidad haciéndose imposible el tránsito por el mismo». Arquivo Municipal de Betanzos. Expedientes de Obras Públicas, caixa 564. Expediente do 10 de abril de 1902 sobre a resolución da Comisión de Obras da Corporación municipal de Betanzos en canto instancia presentada por don Juan: «Los que suscriben, individuos de la Comisión permanente de Vías y Obras, en cumplimiento del acuerdo tomado en sesión de siete del corriente mes se han constituido en el camino vecinal que de la Magdalena va al lugar de las Cascas, con objeto de poder informar a V.I. respecto de su estado y proponer lo conducente en vista de la instancia presentada por Don Juan

Mª García Naveira, que solicita la reparación de dicho camino. En su vista han podido deducir que el citado camino se halla completamente deteriorado, haciéndose imposible el tránsito de todo vehículo y aún difícil el de las personas. Considera, por tanto, esta Comisión, que es de suma urgencia el repararlo, pero como en el artículo segundo del capítulo sexto, únicamente se han consignado doscientas cincuenta pesetas para esta atención, y pueden ocurrir otras durante el ejercicio de este presupuesto, no pueden destinarse la consignación total para la reparación del camino de que se trata; pero si la mayor parte. De esta suerte podrá llevarse a cabo, sino en su totalidad al menos en gran parte la reparación de dicho camino. Es la prestación vecinal, uno de los medios que la ley municipal otorga a los Ayuntamientos para fomentar las obras públicas municipales de toda especie, y para imponerla a todos los habitantes mayores de dieciseis años y menores de cincuenta, exceptuando los pobres y a los imposibilitados, para el trabajo. Pues bien, como la instancia está suscripta por gran número de vecinos que tienen precisión de utilizar aquel camino para el servicio de sus propiedades, reportándoles su reparación evidentes beneficios, puede invitárseles a que contribuyan por prestación personal a la ejecución de la obra, de esta manera podrá realizarse la reparación total del camino que de la Magdalena va a las Cascas. En su virtud; tienen el honor de proponer a V.I.: Primero: que con destino a la reparación del camino que de la Magdalena va a las Cascas, de las doscientas cincuenta pesetas consignadas en el artículo segundo del capítulo sexto, del presupuesto municipal de gastos del corriente año, se concedan doscientas pesetas. Segundo: que dichas obras se ejecuten por administración y sin las formalidades de subastas, y Tercero: que siendo insuficientes las doscientas pesetas para reparar por completo el citado camino, se invita a los que suscriben la


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583

instancia de cuatro del corriente, para que por presentación personal contribuyan en la forma que se especifica en el artículo setenta y nueve de la ley municipal. Es nuestra opinión: el Ayuntamiento no obstante en su superior ilustración y elevado criterio podrá como siempre acordar lo que considere más arreglado a derecho. Casas Consistoriales de Betanzos a diez de abril de mil novecientos doce. Eugenio Corral. Tomás Lareo. Ricardo Curiel. José Asorey. La Corporación por unanimidad acordó aprobar el precedente informe de tal Comisión de Obras. El Secretario, Manuel Castro Ares». Arquivo Municipal de Betanzos. Libros de Actas municipales, caixa 37. Acta do pleno municipal do 12 de abril de 1902 sobre a resolución da Comisión de Obras en relación á instancia presentada por don Juan para arranxar o camiño veciñal que do lugar da Magdalena conducía ao das Cascas: «Pleno. 12 abril de 1902. Se dió cuenta y la Corporación por unanimidad acordó aprobar el siguiente informe. M.Y.A. Los que suscriben, individuos de la Comisión Permantente de Vías y Obras, en cumplimiento del acuerdo tomado en sesión de siete del corriente mes, se han constituido en el camino vecinal que de la Magdalena va al lugar de las Cascas, con objeto de poder informar a V.I. respecto de su estado y proponer lo conducente en vista de la instancia presentada por Don Juan María García Naveira, que solicita la reparación de dicho camino. En su vista: han podido deducir que el citado camino se halla completamente deteriorado haciéndose imposible el tránsito de todo vehículo y aún difícil el de las personas. Considera por tanto esta Comisión que es de suma urgencia el repararlo pero como en el artículo segundo del capítulo sexto, únicamente se han consignado doscientas cincuenta pesetas para esta atención, y pueden ocurrir

otras durante el ejercicio de este presupuesto, no puede destinarse la consignación total para la reparación del camino de que se trata; pero si la mayor parte. De esta suerte podrá llevarse a cabo, sino en su totalidad al menos en gran parte la reparación de dicho camino. Es la prestación vecinal uno de los medios que la ley municipal otorga a los Ayuntamientos para fomentar las obras públicas municipales de toda especie, y para imponerla a todos los habitantes mayores de dieciseis años y menores de cincuenta, exceptuando a los pobres y a los imposibilitados para el trabajo. Pues bien, como la instancia está suscrita por gran número de vecinos que tienen precisión de utilizar aquel camino para el servicio de sus propiedades reportándoles su reparación evidentes beneficios, que de invitárseles a que contribuyan por prestación personal a la ejecución de la obra, de esta manera podrá realizarse la reparación total del camino que de la Magdalena va a las Cascas. En su virtud; tienen el honor de proponer a V.I.: Primero: que con destino a la reparación del camino que de la Magdalena va a las Cascas, de las doscientas cincuenta pesetas consignadas en el artículo segundo del capítulo sexto del presupuesto municipal de gastos del corriente año, se concedan doscientas pesetas. Segundo: que dichas obras se ejecuten por administración y sin las formalidades de subasta, y Tercero: que siendo insuficientes las doscientas pesetas para reparar por completo el citado camino, se invite a los que suscriben la instancia de cuatro del corriente, para que por prestación personal contribuyan en la forma que se especifica en el artículo setenta y nueve de la ley municipal. Es nuestra opinión: el Ayuntamiento no obstante en su superior ilustración y elevado criterio podrá como siempre acordar lo que considere más arreglado a derecho. Casas Consistoriales de Betanzos a diez de abril de mil novecientos dos».

89


Fontes documentais arredor dos García Naveira: obras públicas do Parque do Pasatempo no Arquivo Municipal de Betanzos Angel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Nova do xornal El Pueblo no número 81 do 19 de abril 1902 sobre a resolución da Comisión de Obras da Corporación municipal do Concello de Betanzos a prol do arranxo do camiño veciñal que da Magdalena conducía ás Cascas logo da instancia presentada por don Juan o día 4 de abril de 19024: «Se acordó conceder 200 pesetas á la Comisión de obras para que con esta cantidad y recabando además el auxilio de los dueños de los terrenos colindantes, ejecute las obras de más perentoria necesidad en el camino que de la Magdalena conduce á las Cascas». Protocolo notarial de 1905 con número de orde 92 escrito polo notario Emilio Pérez Alonso sobre a compra de terreos por parte de don Juan a dona J.C.S. (VV.AA., 1991: 126): «Doña J.C.S. es dueña de una finca de labradío en el sitio del Carregal parroquia de S. Pedro das Viñas tiene medio ferrado, confina al norte con el camino que de la Magdalena sigue a las Cascas». Protocolo notarial de 1906 con número de orde 35 escrito polo notario Emilio Pérez Alonso sobre a compra de terreos por parte de don Juan a don J.M.D.P., que actuou como apoderado do seu irmán V.D.P. (VV.AA., 1991: 127-128): «Don V.D.P. es dueño de una porción de terreno destinado a huerta en las que llaman del Carregal y por otro nombre “do Porleto” de la parroquia de San Pedro das Viñas tiene medio ferrado y linda… al oeste con el vallado del camino de carro que de la Magdalena va a las Cascas». Arquivo Municipal de Betanzos. Expedientes de Obras Públicas, caixa 565. Expediente do 11 de setembro de 1907 como instancia presentada por Dolores Folla á Corporación municipal do Concello de Betanzos en denuncia da obstrución que provocou a construción da Casa Taquilla do Pasatempo á beira do camiño rural que desde o camiño veciñal do Carregal conducía á Pontica:

4

«Señor Alcalde Presiente de Muy Ilustre Ayuntamiento de Betanzos, Doña Dolores Folla Llaner esposa de Don Constantino Ares, en concepto de apoderada de los Señores Don Ramón Sanjurjo Pardiñas, marqués de Casa Pardiñas, vecino de la ciudad de Santiago y Don Antolin Pablos García, viajante de comercio, vecino de esta ciudad, Don Valentín Puente Pérez, procurador de este juzgado en concepto de apoderado del Señor Don Marcial Ramón Quiroga y de Doña Rita Ramos Portal, vecino de la Coruña, Don Severo Ares Mancera, recaudador de contribuciones en nombre del Doctor Don Laureano Lousa, hoy sus herederos, Don Antonio Teijeiro González en nombre de su esposa Doña Encarnación Granja, Francisco Carro en nombre de Don Manuel Portal, Don Luciano Teijo en nombre de Don Francisco Miramontes Lázaro, Teniente de Infantería y vecino de Lugo, y Don Enrique Gómez Pandelo, Secretario del Juzgado municipal de este término, Don Benito Vázquez Correa, Don Vicente Lousa, María Platas viuda, Aurelia Sánchez también viuda de Manuel Noguerol, Manuel Veiga Rodríguez en nombre de María Maceda, Don José María Illobre, Don Antonio González Ares, vecinos de esta ciudad, Don Manuel Loureda Porto que lo es del lugar de Roibeira, todos propietarios mayores de edad, y estos últimos por su derecho propio, provistos de sus correspondientes cédulas personales del actual ejercicio; a la Ilustre corporación con el mayor respeto y consideración exponen: Que se ven en la necesidad de recurrir contra una manifiesta usurpación que se está llevando a efecto en estos momentos, según detalladamente se explica en los siguientes: -HECHOSI. Los exponentes y otros muchos tienen fincas en el lugar del Carregal, extrarradio de este término, que cultivan por si o por medio de arrendatarios, las cuales fincas han tenido siempre su servicio desde que hay memoria por el puente de Cachiñas y camino vecinal que va

Hemeroteca dixital do Arquivo Municipal de Betanzos (ANÓNIMO, 4/IV/1902), consultándose o 3/I/2018 en:

http://hemeroteca.betanzos.net/El%20Pueblo/El%20Pueblo%201902%2004%2019.pdf.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583

a la fábrica de tenería del Carregal, torciendo a la terminación de la huerta que allí tienen los herederos de Don Serafín Pita por otro camino rural en el que existe otro pequeño puente conocido vulgarmente con el nombre de Pontica. II. Va el expresado camino rural en su comienzo por entre la huerta expresada de los herederos de Don Serafín Pita y otro terreno que pertenece en el día a Don Juan García Naveira, casado, mayor de edad, capitalista, vecino de esta ciudad, y siempre ha tenido el ancho suficiente para todas las necesidades del cultivo de las expresadas fincas, y estaba antes perfectamente demarcado por una gavia que cercaba la huerta de los señores Pita, y por su acueducto o canal de desagüe que separaba la otra finca que es hoy del Señor García, siguiendo directamente por la Pontica que formaba parte del mismo camino. III. La porción del expresado camino rural no puede ofrecer la menor duda, tanto que diferentes veces los interesados en el se han concertado para arreglarlo, y aun a lo sumo años reconstruyeron la pontica a su costa. IV. En el año actual los herederos de Don Serafín Pita cerraron en huerta con un edificio, dejando por la parte exterior el sitio que ocupaba la antigua gavia que había abierto el mismo Serafín Pita hace mucho unas de treinta años para formar un pequeño muro de tierra con tarán, único cierre que antes tenía finca por aquel lado. V. Ahora el Don Juan García también está cerrando su finca con otro edificio, ocupando gran parte del terreno destinado al tránsito, que también estaba limitado por mojones, de los cuales aún existe uno en la parte de la pontica; y con estas obras se ha estrechado en tal forma el camino rural, cuya anchura determinaba la misma pontica, que de ocupar los herederos del Sr. Pita el terreno de la gávia que le pertenece, se haría imposible el tránsito de personas cargadas con las cosechas o abonos.

Lo procedente, pues, de esta queja, se demuestra con las siguientes consideraciones legales. 1º Los Ayuntamientos no solo deben velar por la conservación de los caminos vecinales, sino también por la de los rurales, según disposición expresa de los apartados 1º, 2º y 3º del número 3º del artículo 72 de la ley municipal vigente. 2º Las atribuciones del ayuntamiento llegan hasta poder reintegrar gubernativamente en la posesión a todos los que hayan sido despojados de ella siempre que la usurpación y el despojo cuente menos de un año y un día, según está declarado en la Real Orden del 22 de octubre de 1879 y sentencias del Tribunal Contencioso Administrativo del 20 de noviembre y 3 de diciembre de 1896, 31 de mayo de 1901, 14 de marzo de 1902 y otras muchas. En su virtud suplican a la Muy Ilustre Corporación que V.S. tan dignamente preside, se sirva suspender las obras que se están ejecutando hasta sin obtener licencia y seguidamente oyendo en junta a los interesados y a Don Juan García acordar que se restablezca el camino rural expresado con el mismo ancho y condiciones que antes tenía, demoliendo las nuevas obras que impidan o dificulten el tránsito según procede y es de hacer en justicia que esperan alcanzar de la reconocida rectitud y elevado criterio de tan docta corporación. Betanzos, veinte y seis de septiembre de mil novecientos siete. Dolores Folla. Por los herederos de Luciano, Doctor Laureano Sousa Teijo. Severo Ares. Por no saber firmar mi madre Amalia Sánchez la hago a su ruego Rosa Noguerol. José María Illobre. Manuel Beyga Rodríguez. Por Mandado de su mi mujer Manuel Portela. Antonio González. A.R. de María Platas. Bautista Martínez. Valentín Puente. Amigo de Luís Pérez por derecho de mujer J Viqueira. Vicente Lousa. Antonio Candell. Antonio Teijeiro. Benito Marquez».

91


Fontes documentais arredor dos García Naveira: obras públicas do Parque do Pasatempo no Arquivo Municipal de Betanzos Angel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

Arquivo Municipal de Betanzos. Expedientes de Obras Públicas, caixa 565. Expediente da Corporación Municipal do 4 de outubro de 1907 sobre a recepción da instancia de Dolores Folla: «4 de octubre de 1907. Dese cuenta el Ayuntamiento en la primera sesión que celebre. Leis». Arquivo Municipal de Betanzos. Expedientes de Obras Públicas, caixa 565. Expediente de resolución da Corporación municipal do 11/X/1907 sobre a instancia presentada por Dolores Folla: «Ayuntamiento de Betanzos. Sesión de 11 de octubre de 1907. Enterada la Ilustre Corporación de la instancia procedente, acordó por unanimidad, primero no haber lugar a suspender las obras que ejecuta D. Juan García Naveira a las inmediaciones del camino del Carregal, y segundo, que pase a la Comisión de Obras esta instancia para que oyendo a los interesados si lo considera conveniente, informe acerca de los extras que obrara. El secretario, Manuel Castro. Vº Bº, El Alcalde Leis». Arquivo Municipal de Betanzos. Libros de Actas municipais, caixa 40. Acta do pleno municipal do 11 de outubro de 1907 sobre a instancia presentada por Dolores Folla e a conseguinte resolución da Corporación municipal: «Sesión supletoria celebrada el 11 de octubre de 1907. Señores Leis y Ponte –Presidente–, Lissarrague Etchard, Sánchez Concheiro. En la ciudad de Betanzos a once de octubre de mil novecientos siete. A las diecinueve de este día y en virtud de las citaciones practicadas conforme la ley previene se constituyó su Ayuntamiento en la sala de sesiones de la Casa Consistorial bajo la presidencia del Alcalde Don Calixto Leis y Ponte con asistencia de los señores concejales que al margen se expresan excepto los que más adelante se dirán que entraron después

con objeto de celebrar sesión supletoria de la ordinaria que no tuvo efecto el día señalado por las causas que refiere la precedente certificación. El Señor Presidente abrió la sesión y de su orden. Se dió cuenta, previa lectura que hice yo el infrascrito Secretario, de una instancia suscrita por Doña Dolores Folla, Don Severo Ares Mancera, Don Luciano Teijo, Don José María Illobre, Don Antonio Teijeiro González, Don Valentín Puente Pérez, Don Antonio González, Don Benito Vázquez Correa y Don Vicente Lousa de esta vecindad, manifestando: que recurren en queja, contra Don Juan García Naveira, porque con un edificio que está construyendo a inmediaciones de la huerta que los herederos de Don Serafín Pita tienen en el camino del Carregal, ocupa gran parte del terreno destinado al tránsito que forma en el camino rural en el que existe un pequeño puente conocido con el nombre de Pontica, el cual terreno estaba limitado por mojones de los cuales aún existe uno en la parte de la Pontica; que con las obras se he estrechado en tal forma el citado camino rural, cuya anchura determinaba la Pontica, que de ocupar los herederos del Sr. Pita el terreno de la gavia que les pertenece se haría imposible el tránsito de personas cargadas con las cosechas o abonos; y después de varias consideraciones legales en cuyo apoyo citan los apartados 1º, 2º y 3º del número 3º del artículo 72 de la ley municipal vigente, la Real Orden del 22 de octubre de 1879 y las sentencias del Tribunal Contencioso Administrativo del 20 de noviembre y 3 de diciembre de 1896, 31 de mayo de 1901 y 14 de marzo de 1902, concluyen suplicando a la Ilustre Corporación se sirve suspender las obras que se están ejecutando, y seguidamente oyendo en parte a los interesados y a Don Juan García acordar que se restablezca el camino rural expresado, con el mismo ancho y condiciones que antes tenía, demoliendo las nuevas obras que impidan o dificulten el tránsito. Terminada la lectura de la instancia y abierta la discusión sobre la misma; El Sr. Naveira Pato, que en unión del Couceiro Serrano había entrado en el salón de sesiones al empezar a darse cuenta de dicho documento, pidió


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583

la palabra y manifestó; que la solicitud que firman Doña Dolores Folla y otros, debía ser rechazada de plano puesto que la Corporación es incompetente para entender de un asunto en el que solo a los Tribunales de justicia es lícito conocer, como entiende en todo lo que afecta al amparar y definir derechos, lo cual no pueden los Ayuntamientos hacer, sin invadir el terreno del derecho civil, es decir, sin invadir las atribuciones que a este le están

reservadas; añadió que por estas razones se oponía a las que en la solicitud se pretende y además: 1º, porque los recurrentes no hablan en nombre propio, sino que lo hacen en concepto de apoderados, sin que acrediten tal representación; 2º, porque para demostrar que el camino es rural, debieran acreditarlo, cuando menos, con una certificación o con otro documento fehaciente, pues sin esto y tan solo porque los firmantes lo aseguren no va a

Fig. 3. Arquivo Municipal de Betanzos. Caixa 4394. Bosquexo de plano de Betanzos en 1907 realizado por Francisco Javier Martínez Santiso (Erias Martínez e Veiga Ferreira, 2004: 309).

93


Fontes documentais arredor dos García Naveira: obras públicas do Parque do Pasatempo no Arquivo Municipal de Betanzos Angel Arcay Barral e Daniel Lucas Teijeiro Mosquera

darse crédito a tales afirmaciones; y 3º, porque en contra de lo que los recurrentes afirman, dijo, puedo asegurar que el camino nunca fue rural, sino que es un camino de servidumbre de fincas, cosa que no necesita demostrarse, puesto que en la misma solicitud se afirma que la Pontica fue construída por los colindantes, y por consiguiente, si hubiese que decidir algo sobre esto, a los tribunales de justicia sucumbe pero no a la Corporación. Afirma que el camino que tan solo debiera tener cincuenta centímetros, tiene, en la parte a que sin duda se refiere la denuncia mas de tres metros: añadió, que por lo expuesto, la Corporación debiera destinar de plano la solicitud, protestó de la suspensión de las obras caso de que se hubiese acordado por el Ayuntamiento, a fin de evitar la responsabilidad que pudiera caberle. El Sr. Presidente contestó: que la providencia de suspensión de la obra no fue por acuerdo de la Corporación la cual no tuvo hasta ahora

conocimiento del asunto, sino que fue de la alcaldía unicamente y que la responsabilidad que pudiera caberle por tal hecho, sobre costas, no la teme porque tal responsabilidad, siempre seria de los firmantes de la instancia que motivara la suspensión: que entiendo, dijo, que sin ver a los interesados en junta, no puede determinar si el camino es rural o unicamente de servicio para las fincas colindantes y para resolver con acierto lo procedente es que la instancia pase a informe de la Comisión de Obras. Rectificaron extensamente ambos señores insistiendo en sus respectivas manifestaciones. El Sr. Couceiro, interviene en la discusión para manifestar que procedente es acordar que se abra la suspensión de la obra que ejecuta el Sr. García Naveira y decretó el Sr. Alcalde y que la solicitud pasa a la Comisión de Obras para que oyendo a los interesados informe lo que proceda en orden a la misma.

Fig. 4. Detalle do bosquexo anterior onde se representan algúns espazos desaparecidos do Pasatempo, como por exemplo o Estanque dos Papas.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583

Después de varias observaciones hechas por el Sr. Alcalde y por los Sres. Naveira y Couceiro: La Ilustre Corporación acordó por unanimidad 1º no haber lugar a suspender la obra que ejecuta Don Juan García Naveira en el camino que va a la fábrica y fincas del Carregal, y 2º que la instancia se queda hecha suscrita para la Comisión de Obras para que oyendo a los interesados en el camino situado entre el edificio de los herederos de Don Serafín Pita y el que construye Don Juan García Naveira emita informe». Arquivo Municipal de Betanzos. Expediente de Obras Públicas, caixa 564. Expediente do alcalde Calixto Leis Ponte do 6 de abril de 1908 como resposta a unha instancia sen achar pola que se reclama arranxar o camiño que do lugar da Magdalena conducía ás Cascas: «Á V.E. con el mayor respeto y consideración expone: que todos los vecinos de Betanzos que tienen alguna consideración como propietarios, comerciantes, industriales y con títulos académicos, en suma todas las fuerzas vivas de este término municipal, han dirigido al Ayuntamiento la solicitud que se acompaña original, en suplica de que se reconozca como de utilidad general la construcción de una carretera que partiendo de la de la Coruña a Madrid en el punto denominado barrio de la Magdalena, vaya a empalmar con la de Herves a Fontán en el barrio de las Cascas. El muy Ilustrísimo Ayuntamiento en sesión celebrada el día 27 acordó conseguir tan justa pretensión. Excusado es que se entretenga el que suscribe en demostrar ventajas que supone dicha carretera al terruño público, por que cuanto dijera no podría añadir nada que tuviera importancia a los razonamientos con prolijidad expuestos en la solicitud firmada por los vecinos, que la Corporación Municipal ha hecho suya en todas sus partes. En su virtud, cumpliendo el acuerdo del Ayuntamiento, rendidamente».

Arquivo Municipal de Betanzos. Expediente de Obras Públicas, caixa 565. Expediente da Corporación municipal do 1908 mandado ao Ministerio de Fomento para informar sobre a utilidade do camiño que do lugar da Magdalena conducía ás Cascas: «Betanzos 1908. Expediente instruido a fin de que por el Excmo. Sr. Ministro de Fomento se reconozca como de utilidad general la construcción de una carretera que partiendo de la coruña a Madrid en el punto denominado barrio de la Magdalena vaya a empalmar con la de Herves a Fontan en el barrio de las Cascas». Nova do xornal La Defensa no número 98 o 14 de xuño de 1908 informando da aprobación da solicitude da Corporación municipal ao Ministerio de Fomento para o arranxo do camiño veciñal que do lugar da Magdalena ía ás Cascas, grazas á afinidade que o senador don Justo Martínez tiña cos irmáns García Naveira5: «Debido á las activas gestiones realizadas por nuestros distinguidos amigos y convecinos D. Juan y don Jesús García Naveira, eficazmente secundadas por por el senador don Justo Martínez , fue definitvamente aprobado en ambos Cuerpos Colegisladores el proyecto de carretera que ha de unir la que de esta ciudad conduce a Herbes, en el punto denominado Puente de las Cascas, con la general de Madrid á la Coruña, frente á la Capilla de la Magdalena, sita en el Barrio del mismo nombre. El referido trozo de carretera, para cuyo trazado había de servir de eje el del camino vecinal hoy existente entre los mencionados puntos, si bien constituirá un bellísimo paseo, témese, y no fuera de razón, por algunos, que llegue a separar un tanto el tráfico que necesariamente venía haciéndose por esta población». Protocolo notarial do 1912 con número de orde 107 escrito polo notario Emilio Pérez Alonso sobre a compra de terreos por parte de don Juan a don J.A. y A. (VV.AA., 1991: 130):

Hemeroteca dixital do Arquivo Municipal de Betanzos (ANÓNIMO, 14/I/1908), consultándose o 3/I/2018 en: http://hemeroteca.betanzos.net/La%20Defensa/La%20Defensa%201908%2006%2014.pdf. 5

95


Fig. 5. Arquivo Municipal de Betanzos. Caixa 4394. Bosquexo de plano de Betanzos do 26 de setembro de 1912 realizado por Francisco Javier Martínez Santiso (Erias Martínez e Veiga Ferreira, 2004: 391).

«Don J.A. y A. es dueño en S. Pedro das Viñas de una pieza de huerta al sitio que nombran el Carregal de 1 ferrado… otra de labradío, al sitio del Riocobo una cabida de 3 ferrados… y otra de labradío antes con parra, vino y árboles frutales al sitio de Riocobo de 6 ferrados… linda al sur con el camino de carro que da servicio a las fincas de aquella situación, al este con una finca del comprador antes de A.S. y al oeste más que también es del comprador señor García Naveira antes de Mª A.C.».

Fig. 6. Detalle do bosquexo anterior onde se representan espazos desaparecidos do Pasatempo, como por exemplo a entrada dos leóns canovianos ou a Casa dos Espellos.

Independentemente da anterior documentación, hai obras de arte que tamén serven para afondar nesta investigación, grazas a dúas pinturas do artista betanceiro Francisco Javier Martínez Santiso e unha de Francisco Lloréns.


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583

Fig. 7. Francisco Javier Martínez Santiso: Sen título. S.d. Óleo sobre cartón. 40 x 50 cm. Museo das Mariñas.

O silenciado artista brigantino Martínez Santiso pinta, neste caso, o lugar do Carregal desde a súa vivenda na Rúa Nova. Representa a construción con miradoiro deseñada por el mesmo para o outro emigrante con máis sona do Betanzos de principios do século XX, o indiano Bernardo Carro Naveira. Tendo en conta que esas serían as parcelas dos herdeiros de Serafín Pita, mencionadas na instancia presentada por Dolores Folla o 11 de setembro de 1907, é chamativo que aínda non apareza representada a Casa Taquilla, construción pertencente ao Parque do Pasatempo –destruida a día de hoxe– e que foi a causa de conflito do documento mencionado ut supra. Consecuentemente, esta obra serve para imaxinar a paisaxe do Pasatempo, mais sen representalo porque, seguramente, é unha pintura anterior á construción da devandita Casa Taquilla. Fig. 8. Francisco Javier Martínez Santiso: Sen título. 1924. Óleo sobre cartón. 32,6 x 24 cm. Museo das Mariñas.

97


Fig. 9. Francisco Lloréns Díaz: Ribeiras do Mendo. S.d. Óleo sobre lenzo. 38,5 x 54,5 cm. Colección de Arte Abanca.

Na publicación «Francisco Javier Martínez Santiso (1868-1934): notas biográficas» do número 6 do Anuario Brigantino, D.ª Rosina Martínez Barral, filla do artista, chamou a esta obra Paisaje con el Pasatiempo (sin título) e datouna de 1924. Por unha banda cómpre sinalar que o artista volve a representar a mesma paisaxe que na súa anterior obra, se ben desta vez a fai supostamente en 1924 e amosando só parte dela nun formato de menor tamaño. Sen dúbida, ambas as dúas obras son un claro reflexo do entorno do Pasatempo, porque para Martínez Santiso «la pintura es siempre una interpretación ó traslado de la naturaleza: una labor poética ya con predominio de lo objetivo cuando con formas y colores se imita un paisaje» (Arquivo Municipal de Betanzos. Notas soltas do autor, caixa 4394).

Nesta paisaxe fluvial de xunqueira mariñán constabliana, Lloréns pinta un espazo ás beiras do río Mendo. Malia que non se especifica a súa xeografía exacta, a obra serve, de novo, para imaxinar a paisaxe húmida na que o Pasatempo se enmarcou.

3. UNHA NOVA PAISAXE O substancial desta recompilación documental reside no coñecemento da datación do inicio de construción da Casa Taquilla contra 1907, nos problemas veciñais de don Juan, nas degoxas deste para embelecer o limes do parque e moitos outros detalles. Non obstante, o máis salientable son as reclamas que relacionan a don Juan e á Corporación Municipal para arranxar o camiño veciñal que do lugar da


Casa dos Espellos, 1 (2018), pp. 84-99, ISSN 2603-9583

Magdalena conducía ao das Cascas, xa que é así como se clarifica o seu afán de embelecer os arredores do parque e, consecuentemente, a futura conversión do camiño en estrada; iso si, sendo inconsciente do seu fatal futuro, xa que a mediados do século XX o camiño se converte en estrada de circunvalación –a actual Avenida Fraga Iribarne–, o que acabou provocando os inicios da destrución do Pasatempo.

Foi, pois, de xeito paseniño como o Pasatempo se erixiu nun brañal que era traballado por un campesiñado vinculado a minifundio mariñán e arrendado a propietarios da clase social con máis poder na vila. Derivou, en definitiva, na modificación paisaxística rural brigantina en detrimento dunha horta que mesmo recibiu nalgunha mención xornalística o nome de «museo», debido ás contribucións artísticas que os irmáns García Naveira introduciron no fenómeno da emigración galega como filántropos.

Fig. 10. Arquivo Municipal de Betanzos. Fondo fotográfico, nº4.448. Detalle da entrada do Parque do Pasatempo.

BIBLIOGRAFÍA ERIAS MARTÍNEZ, Alfredo e VEIGA FERREIRA, Xosé María (2004): «Francisco Javier Martínez Santiso (II): «inteligente de obras» e artista». En Anuario Brigantino, nº 27. Betanzos, Concello de Betanzos, pp. 387-426. CABANO, Ignacio; PATO, Ma Luz e SOUSA, Xosé (1991). «El Pasatiempo»: o capricho dun indiano. Sada, Ediciós do Castro. MADOZ IBÁÑEZ, Pascual e COELLO DE PORTUGAL Y QUESSADA, Francisco (1865). Atlas de España y sus posesiones de ultramar. La Coruña. Madrid, s.n. MARTÍNEZ BARRAL, Rosina (1983): «Francisco Javier Martínez Santiso (1868-1934): notas biográficas». En Anuario Brigantino, nº6. Betanzos, Concello de Betanzos , pp. 133-150. NÚÑEZ-VARELA Y LENDOIRO, José Raimundo (2015). Morfología urbana de Betanzos de los Caballeros. Extramuros: aproximación documental. Betanzos, Concello de Betanzos.

99


NORMAS DE PUBLICACIÓN

TEMA Casa dos Espellos: Revista poliédrica da cultura galega é unha revista anual de Arqueoloxía, Historia, Historia da Arte, Antropoloxía e Literatura, podendo admitir outras temáticas segundo o criterio do seu Comité Científico.

TRABALLOS Publicaranse traballos orixinais e inéditos, podendo reeditar traballos que conten cun interese especial para a nosa temática. Non se aceptarán para a súa valoración traballos que foran publicados noutros medios ou estean en proceso de ser aceptados para outra publicación.

PRESENTACIÓN Os traballos serán presentados por correo electrónico dentro do proceso de recepción de orixinais.

IDIOMAS Os idiomas dos traballos poderán ser: galego, castelán, portugués e inglés.

FORMATO A extensión máxima será de 10 follas sen ter en conta as imaxes. Entregarase unha copia formato Word ou Open Office, cunha letra Times New Roman a tamaño 12 e cun interlineado de 1,5. As notas ao pé terán un tamaño 10 e

interlineado sinxelo. O sistema de citas será o Estilo Harvard, presentando as referencias completas ao final do texto. O inicio do traballo debe contar cun título, un breve resumen e cinco palabras clave que definan o traballo, no idioma do texto e a súa respectiva traducción ao inglés. Noutro documento a parte, deberán aparecer os datos do autor: nome completo, correo electrónico, filiación profesional e unha breve descripción biográfica acompañada dunha imaxe para ser engadida ao apartado de “Colaboradores” da nosa web. A Bibliografía aparecerá ao final do texto, ordenada alfabéticamente por autores e dentro de cada autor seguirá unha orde cronolóxica. Exemplos: · Para libros: APELIDOS, Nome (Ano). Título. Lugar de edición, Editorial. · Para artigos: APELIDOS, Nome (Ano). “Título do artigo”. En Título da Revista, número. Lugar de edición, Editorial, Páxinas. · Para capítulo: APELIDOS, Nome (Ano). “Título do capítulo”. En APELIDOS, Nome. Título do libro. Lugar de edición, Editorial, Páxinas. · Para notas de prensa: Título da publicación, data, número, páxina. Título da nota ou da imaxe. · Para fotografías: APELIDOS, Nome (Ano). Título da fotografia. Medidas. Fondo. · Para cuadros: APELIDOS, Nome (Ano). Título da obra. Material, medidas. Fondo.


IMAXES As imaxes empregadas serán de autoría propia, estarán suxeitas a Creative Commons ou virán acompañadas do consentimento do autor para a súa publicación, no caso de ser un terceiro. O formato preferido será TIFF e a resolución mínima esixida será de 300ppp. De non contar ca resolución óptima poden ser desbotadas do artigo. Non aparecerán no texto, senón que virán adxuntas no correo electrónico, cunha sinalización númerica (Fig. 1, Fig. 2, etc.) no traballo para que o equipo de deseño coñeza a súa disposición.

DIFUSIÓN Todos os traballos presentados estarán dispoñibles en plataformas de acceso libre

DEREITOS Os autores sempre serán os responsables legais dos seus textos. Non se poderá esixir ningún tipo de remuneración económica.

REVISIÓN Será decisión do Comité Científico consultado, a publicación definitiva de cada traballo, tratando sempre de corrixir xunto co autor todos aqueles erros que sexan advertidos.

Os artigos de investigación estarán avaliados por dous expertos externos á Revista, mediante un sistema de doble cego, sendo anónimo o proceso tanto para o autor coma para quen o avalíe. A revista comprométese a adoptar unha decisión sobre a publicación de orixinais nun prazo de seis meses, reservándose o dereito de publicación nun prazo dun ano, dependendo sempre das necesidades da revista. Casa dos Espellos contactará cos avaliadores aos que lles remitirá unha copia do texto sen indicio directo da identidade do autor e un modelo de informe no que se poida avaliar o contido do artigo, os aspectos formais, a calidade do texto, a clasificación tipolóxica no que deberemos encadralo e un veredicto no que se aconselle ou non a súa publicación ou a súa corrección. Estes datos poden ser enviados ao autor, tamén de forma anónima para o seu coñecemento e para favorecer as eventuais modificacións.

CORRECCIÓN Casa dos Espellos conta cun Comité de Redacción que revisará todos os textos e poderá propoñer modificacións nos mesmos aos autores, que disporán dun prazo máximo de dúas semanas para solventar os erros indicados. Non se permitirán cambios sustanciais do texto entregado. — O feito de participar na revista, garante a aceptación e o cumplimento destas normas —

101





Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.