-Files #30
Symposium Erasmusbeeld 400 jaar 400 jaar Stadscollectie Rotterdam
Symposium 400 jaar Erasmusbeeld 400 jaar Stadscollectie Rotterdam Beeldende Kunst & Openbare Ruimte Sculpture International Rotterdam CBK Rotterdam
Desiderius Erasmus Rotterdam, 1466, 1467 of 1469 – Basel, 1536 Erasmus (1622) Hendrick de Keyser Utrecht, 1565 – Amsterdam, 1621
CBK ROTTERDAM Symposium 400 jaar Erasmusbeeld 400 jaar Stadscollectie Rotterdam
Esther Didden Ronald van Raak Frits Scholten Siebe Thissen Annet Zondervan Sandra Smets
INHOUDSOPGAVE
De teksten in deze uitgave zijn door de auteurs uitgesproken tijdens het symposium op 29 april 2022 in de Laurenskerk te Rotterdam.
Esther Didden
15
Inleiding Ronald van Raak
21
De vrijheid van Erasmus Frits Scholten
35
Het beeld voor een held van de geest Siebe Thissen
49
Wat is een standbeeld? Annet Zondervan
63
Het standbeeld als (actueel) probleem Sandra Smets
77
Erasmus als stadsicoon in de kunst van het moderne Rotterdam Jannes Linders
107
Erasmusbeeld rondom Het kunstwerk
199
Erasmus De kunstenaar Hendrick de Keyser
203
INHOUDSOPGAVE
De humanist
207
Desiderius Erasmus Sannetje van Haarst
211
Tijdlijn standbeelden van Erasmus in Rotterdam Stichting Oren en Ogen Tekort
219
Beeldomschrijving Z-Files
225
Z-Files, Kunst en de Stad BKOR
227
Beeldende Kunst & Openbare Ruimte SIR
229
Sculpture International Rotterdam CBK Rotterdam
231
CBK Rotterdam Beeldverantwoording
235
Auteurspagina
243
Colofon
247
ESTHER DIDDEN
Inleiding
Op 30 april 2022 staat het bronzen beeld van Erasmus, gemaakt door Hendrick de Keyser, vierhonderd jaar in Rotterdam. Het oudste standbeeld van Nederland. Tijdens het symposium over 400 jaar Erasmusbeeld | 400 jaar Stadscollectie Rotterdam staan we hier nadrukkelijk bij stil. Vierhonderd jaar is een nauwelijks te bevatten tijdspanne. Elke keer als ik het beeld bekijk, en dat was in voorbereiding op dit symposium best vaak, zoek ik als vanzelf naar tekenen van die vierhonderd jaar. Mijn ogen zoeken naar sporen van alle regen, stormen, zonnestralen en de miljoenen blikken die op het beeld geworpen zijn. Telkens concludeer ik dat ik het verglijden van de eeuwen niet aan het beeld kan zien. Het is te groots voor mijn oog. Mijn behoefte om die vierhonderd
15
ESTHER DIDDEN
16
jaar op een of andere manier toch te ervaren, moet ik anders oplossen dan via de waarneming. Daarom maak ik een tijdreis en ik nodig u uit met mij mee te reizen. In 1621, een jaar voordat het Erasmusbeeld werd geplaatst, richtten de leden van de Staten Generaal der Nederlanden de West-Indische Compagnie (WIC) op. Net zoals de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) een monopolie had op de handel met NederlandsIndië, kreeg de WIC een monopolie op de Nederlandse handel met West-Afrika en Amerika. Een van de grote winstmakers van de WIC was de slavenhandel. Een donkere bladzijde in de vaderlandse geschiedenis. In 1623 trad Piet Hein in dienst van de WIC, hij woonde op dat moment in Rotterdam. Hoe groot is de kans dat hij het standbeeld heeft gezien? Piet Hein zou zelf in 1870 ook een standbeeld krijgen, in Delfshaven, wat anno nu niet vrij is van controverse. Onder andere over de problematiek rondom standbeelden wordt later vandaag gesproken. Naast Erasmus heeft Nederland nog een andere grote filosoof, Baruch de Spinoza. Hij werd geboren in 1632 en hij stierf in 1677. Zijn hele leven stond het Erasmusbeeld hier in Rotterdam. Ik weet niet of Spinoza dit standbeeld gezien heeft, dat kon ik niet achterhalen. Maar de grootvader van Spinoza, Isaac de Spinoza, vestigde zich rond 1616 in Rotterdam en overleed daar in 1627. Zal
hij het standbeeld van Erasmus gezien hebben, in de
17
onwetendheid van de toekomstige reputatie van zijn nog ongeboren kleinzoon? Welke voor de loop van de geschiedenis bepalende lieden hebben mogelijk ook het Erasmusbeeld gezien? Wellicht Napoleon Bonaparte. In de winter van 1795 trokken Franse legers de bevroren Merwede over en bezetten de Republiek. De reden was de strategische ligging van Holland ten opzichte van de Franse vijand, Engeland. Deze Franse bezetting had grote gevolgen. Op talrijke plaatsen in Zuid-Holland, zoals in Rotterdam, werd het bestuur overgenomen door revolutionaire comités van patriotten, die zichzelf ook wel Bataven noemden. Een dag nadat stadhouder Willem V naar Engeland was gevlucht, riepen zij de Bataafse Republiek uit. Dit duurde tot 1806 en werd door Napoleon Bonaparte beëindigd, vervolgens werd de Constitutie voor het Koninkrijk Holland door hem bekrachtigd, maar ook dat was geen lang leven beschoren. Op 2 december 1813 begon het koningschap van Willem I officieel. Napoleon heeft eind oktober 1811 Rotterdam bezocht. Hij verbleef toen in het Schielandshuis aan de Korte Hoogstraat. Op de kadastrale kaart van Rotterdam uit 1839 staat ter hoogte van Hoogstraat nummer 89. Bij nummer 1 buigt de Hoogstraat naar links en wordt het de Korte
INLEIDING
het beeld van Erasmus ingetekend op de Groote Markt,
ESTHER DIDDEN
18
Hoogstraat, waar Napoleon enkele dagen resideerde. Heeft Napoleon het Erasmusbeeld destijds gezien? Vier eeuwen Nederland: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, de Bataafse republiek, Koninkrijk Holland en Koninkrijk der Nederlanden. Al die tijd stond het Erasmusbeeld in Rotterdam. Het is indrukwekkend en goed dat we hier vandaag bij stilstaan. Het verleden is immers iets dat steeds hernomen moet worden. Er komen steeds nieuwe interpretaties bij, de gebeurtenissen uit de collectieve geschiedenis duiden we telkens anders. Controverse rondom standbeelden is daar een goed voorbeeld van, evenals de verschillende kunstwerken van en over Erasmus in Rotterdam waar vandaag ook over gesproken zal worden. Waar geen van de sprekers van vandaag het over zal hebben, is het live televisieprogramma van de KRO uit 2004 waarin De grootste Nederlander werd gekozen. Los van de vraag of zo’n verkiezing een goed idee is, wil ik het toch graag aan het begin van dit symposium in herinnering roepen. In opmaat naar de live uitzending werden er, na een eerste selectieronde, tweehonderd kandidaten voorgelegd aan het publiek. Zij konden daarna telefonisch hun favoriet doorgeven. Erasmus eindigde voor Johan Cruijff, Michiel de Ruyter, Anne Frank, Rembrandt en Vincent van Gogh op de vijfde plaats. Een wonderlijk rijtje. En er is best wat op de top
tien af te dingen; er staat maar één vrouw in (Anne Frank) wat anno nu echt niet kan, en de heldenstatus van Michiel de Ruyter is nadien flink ter discussie gesteld. Maar laten we ons vandaag verwonderen over het gegeven dat een man overleden in 1536, als vijfde eindigde. Alle andere kandidaten werden ná hem geboren. Wederom overbrugt Erasmus een enorme tijdspanne. Wat is dat toch met deze bijzondere denker? Hopelijk krijgen we daar vandaag meer grip op, al zal Erasmus ons ook in bepaalde mate altijd blijven ontglippen. Ik koos in mijn tijdreis voor Piet Hein, (de opa van) Spinoza en Napoleon Bonaparte, maar ik had ook een hele andere tijdreis kunnen maken, de geschiedenis biedt vele mogelijkheden. Ik koos voor historische mastodonten om meer grip te krijgen op de vier eeuwen die het Erasmusbeeld inmiddels overbrugt. Dat is me slechts ten dele gelukt; vierhonderd jaar is en blijft groots en ik ben blij dat we dit vandaag vieren. De bronzen beeltenis van Erasmus – inmiddels vierhonderd jaar verankerd op een sokkel – is onderweg naar vijfhonderd jaar in een nog ongekend Nederland. Maar wij zullen dat niet meer meemaken.
INLEIDING
RONALD VAN RAAK
De vrijheid van Erasmus
Rotterdammers die langs het standbeeld van Erasmus lopen, zien een man met een vreemde muts en een dik boek: een geleerde van vroeger. Wie was Erasmus, wat zijn de waarden van Erasmus en waarom passen die bij Rotterdam? Oud-burgemeester Pieter Oud stelde in 1954 dat Erasmus ‘de innig oprechte prediker is geweest van die algemene zachtmoedigheid, die de wereld nog zo bitter nodig heeft’. Dat zijn mooie woorden, maar toch: ‘algemene zachtmoedigheid’, is dat nou typisch Rotterdams? In zijn kritiek was Erasmus bepaald niet zachtmoedig en hierin ontzag hij geen enkele macht, zeker niet de politiek. Dit laat hij de Dwaasheid zeggen over de bestuurder van zijn tijd: ‘een man die de wetten niet kent, eigenlijk een vijand is van het algemeen belang, op zijn eigen voordeel
21
FRITS SCHOLTEN
Het beeld voor een held van de geest
Op 22 november 1996 maakte Erasmus een stap vooruit en viel van zijn voetstuk. Met zijn gezicht smakte hij tegen het plaveisel van het Grotekerkplein in Rotterdam en in die pijnlijke en betreurenswaardige toestand werd het beeld de volgende ochtend door enkele passerende werklui gevonden. De bout waarmee zijn mantel aan de achterzijde aan de sokkel was verankerd bleek losgeraakt, wat het topzware bronzen beeld een makkelijke prooi maakte voor vandalen, die het zonder al te veel moeite van zijn sokkel konden trekken. Het was bij lange na niet de eerste keer dat Erasmus het mikpunt was van geweld, laster en allerlei politiek-religieuze controverses. Al in 1622, het jaar van zijn oprichting, waren er serieuze pogingen om de bronzen humanist – die in opdracht van het Rotterdamse stadsbestuur was vervaardigd door de Amsterdamse stadsbeeldhouwer Hendrick de Keyser –
23
SIEBE THISSEN
Wat is een standbeeld?
Een standbeeld leidt een onzeker bestaan. Wereldwijd worden personen net zo makkelijk op een voetstuk gehesen als dat ze er weer vanaf worden getakeld. Ook het standbeeld van Erasmus onderging dat lot. Het eerste beeld van Erasmus in Rotterdam was een in 1549 geplaatst houten exemplaar dat wegrotte. Een tweede stenen beeld werd in 1572 door woedende Spaanse soldaten vernietigd als wraakoefening voor de verloren slag bij Den Briel. Het derde exemplaar viert vandaag zijn vierhonderdste verjaardag, maar ook het lot van dit bronzen beeld hangt af van toekomstige generaties. Haec est, zou Erasmus misschien zeggen: zo gaat dat. De allereerste daad van de onafhankelijke republiek Suriname op 25 november 1975, vlak na middernacht, betrof de onttakeling van het standbeeld van koningin Wilhelmina op het Oranjeplein in
25
ANNET ZONDERVAN
Het standbeeld als (actueel) probleem
Toen ik werd uitgenodigd om een bijdrage te leveren aan dit symposium was de vraag een verhaal te vertellen over mijn ervaringen rondom de realisatie van twee bijzondere buitenbeelden in Amsterdam. Het beeld van Anton de Kom, gemaakt door Jikke van Loon en het Nelson Mandela Gedenkteken, gemaakt door Mohau Modisakeng. Twee beelden, de eerste alweer uit 2006 en de tweede van 2021. Allebei gemaakt in opdracht van de gemeente Amsterdam en tijdens het proces van realisatie begeleid door Centrum Beeldende Kunst Zuidoost. Ik antwoordde op deze uitnodiging positief, gecharmeerd van het idee om iets van mijn herinneringen rond the making of én daarna de ontvangst van deze kunstwerken
27
SANDRA SMETS
Erasmus als stadsicoon in de kunst van het moderne Rotterdam Het was niet zomaar decoratieve kunst die de Zwitserse verzekeringsmaatschappij wilde voor zijn nieuwe kantoorpand aan de Coolsingel, begin jaren vijftig. Het gevelkunstwerk zou aan meerdere eisen moeten voldoen: het moest de economische, sociale en geografische verbinding van Bazel en Rotterdam uitdragen, met gebruikmaking van een beeltenis van de figuur Erasmus, gebaseerd op een gravure van Holbein waarop de humanist in wapenrusting te paard te zien is. En dat dan in een metershoge monumentale opzet graag. Uit een besloten prijsvraag werd het ontwerp van Louis van Roode gekozen, die aan alle eisen voldeed. Beide steden zijn te zien in zijn ontwerp voor een ruim twaalf meter hoog wandmozaïek, met daartussen Erasmus die te paard over de Rijn stapt. Alleen kun je je
29
JANNES LINDERS
Erasmusbeeld rondom
Flipboekje bestaande uit zesendertig foto’s gemaakt van Erasmus (1622), Hendrick de Keyser, Grotekerkplein, Rotterdam. De foto’s zijn gemaakt op 13 maart 2022 van 17.01 tot 17.25 uur.
31
COLOFON
Deze publicatie Symposium 400 jaar Erasmusbeeld | 400 jaar Stadscollectie Rotterdam is een uitgave van CBK Rotterdam ter ere van het 400-jarig bestaan van het Erasmusbeeld, gemaakt door Hendrick de Keyser en geplaatst in 1622. Het symposium vond plaats op 29 april 2022 in de Laurenskerk te Rotterdam. Organisatie en moderatie symposium Esther Didden Redactie symposium Esther Didden, Sannetje van Haarst, Siebe Thissen Sprekers / auteurs Esther Didden, Ronald van Raak, Sandra Smets, Frits Scholten, Siebe Thissen, Annet Zondervan
35
COLOFON
36
Grafisch ontwerp Jeanine van Berkel Typografie Rungli Neue Helvetica Light Papier Binnenwerk Cyclus/Recycled, 100 grams Omslag Cyclus/Recycled, 300 grams Redactie publicatie Esther Didden, Sannetje van Haarst Beeldredactie Sannetje van Haarst, Nienke Post Eindredactie Xandra Nibbeling, Nienke Post Drukwerk Tripiti Oplage 1000 Deze publicatie is ook verkrijgbaar in een Engelstalige versie.
Met dank aan
37
Comité Erasmus
ISBN nummer 978-90-9035961-8
www.sculptureinternationalrotterdam.nl www.cbkrotterdam.nl
COLOFON
www.bkor.nl
Het symposium en deze publicatie zijn ontwikkeld in de serie Z-Files (waarbij de Z staat voor Zadkine). Beeldende Kunst & Openbare Ruimte (BKOR) en Sculpture International Rotterdam (SIR), programma’s van CBK Rotterdam, organiseren geregeld Z-Files; lezingen, presentaties symposia, debatten en excursies over kunst, openbare ruimte en de stad.
i.s.m. Comité Erasmus
Erasmus is een icoon in Rotterdam, zowel in filosofisch opzicht als vanuit het perspectief van burgerschap als op het gebied van city marketing. Op 29 april 2022 vond, op initiatief van CBK Rotterdam, het symposium 400 jaar Erasmusbeeld | 400 jaar Stadscollectie plaats in de Laurenskerk te Rotterdam. Deze publicatie is uitgegeven ter gelegenheid daarvan en bevat onder andere de teksten die zijn uitgesproken op dit symposium, dat volledig in het teken stond van het Erasmusbeeld, vervaardigd door Hendrick de Keyser en werd onthuld op 30 april 1622 in het centrum van Rotterdam. Naast de geschiedenis van het Erasmusbeeld en een toelichting op het denken van Erasmus zelf, is tijdens het symposium dieper ingegaan op andere verbeeldingen van Erasmus in Rotterdam, de waarde van een stadscollectie en hoe ermee om te gaan, de actuele problematiek rondom standbeelden en de toekomst voor bestaande en nieuwe standbeelden.
i.s.m. Comité Erasmus