Završni izvještaj, lokalni izbori - maj 2002. by CDT Crna Gora

Centar za demokratsku tranziciju

CDT

CDT – NEKA SLOBODA BUDE I TVOJ IZBOR

ZAVRŠNI IZVJEŠTAJ

Centar za demokratsku tranziciju

Raško Konjevic, Marko Canovic, Dragan Koprivica, Damir Rašketic, Aleksandar Pajevic

ZAVRŠNI IZVJEŠTAJ Izdavac Centar za demokratsku tranziciju – CDT Podgorica Za izdavaca Marko Canovic Tehnicki urednik Aleksandar Pajevic Lektor Vukic Konjevic, prof Štampa Grafo Crna Gora Tiraž 600 primjeraka Podgorica, Maj 2002. Zahvaljujemo se USAID OTI Podgorica koji nam je pružio finansijsku podršku za izradu ovog prirucnika. Zahvalnost dugujemo i kancelariji NDI u Podgorici.

CDT – NEKA SLOBODA BUDE I TVOJ IZBOR Adresa: Bulevar S. Kovacevica 56, Podgorica Telefon/faks: 081 60 10 50 www.cdtmn.org E-mail: cdtmn@cg.yu

Centar za demokratsku tranziciju

Sadržaj Generalna ocjena procesa Promovisanje Kodeksa Struktura Obuka posmatraca Izborni dan Ocjena izbornog dana Ocjena kampanje Troškovi politickih parija u toku kampanje Posmatranje kampanje PVT Metodologija Organizaciona struktura Priprema Programiranje softverske podrške Obuka PVT posmatraca Obuka operatera i telefonista u PVT centru Izborni dan PVT rezultati izbora za odbornike u opštinama Preporuke Komentari i sugestije zakona o izboru odbornika i poslanika Komentar zakona o finansiranju politickih partija Posebne aktivnosti – “IGRA RAZLICITOSTI” Zahvalnost Prilog

Centar za demokratsku tranziciju

Uvod Generalna ocjena procesa Centar za demokratsku tranziciju smatra da su lokalni izbori održani 15. maja 2002. u devetnaest crnogorskih opština omogucili da se lokalni parlamenti konstituišu na nacin, koji ce predstavljati izraženu volju gradana. U vecini gradova kampanja je vodena u korektnom ili bar prihvatljivom ambijentu. Ipak nekoliko fizickih napada ili sukoba koji su se desili na politickoj osnovi ukazuju da neki politicari i aktivisti, koji žele pobjedu na izborima, ne razumiju da se ona ostvaruje kvalitetnom prezentacijom politickih programa, a ne prijetnjama i zasrtašivanjem politickih oponenata. Centar je pratio aktivnosti politickih partija na osnovu »Sporazuma o pravilima ponašanja u toku kampanje za lokalne izbore« koji su potpisale šest politickih partija. Takode, na dan izbora sa posmatracima i mobilnim timovima nadgledali smo proces glasanja na preko 85% birackih mjesta u svih devetnaest opština. Povodom kampanje Centar je u svojim saopštenjima za javnost najoštrije osudio fizicki napad na odbornickog kandidata i aktivistu Patriotske koalicije za Jugoslaviju 1. maja u Nikšicu kao i fizicki sukob aktivista politickih stranaka 8. maja u Budvi, odnosno navodni napad na aktiviste Koalicije zajedno za Budvu, od strane aktivista Demokratske partije socijalista. Na isti nacin, osudujemo podmetanje ekspolozivne naprave 14. maja u prostorije Socijalisticke narodne partije u Nikšicu. Nažalost, primjecujemo da do sada MUP nije dao u javnost podatke o pociniocima ovih dogadaja. Takode, smatramo nedopustivim štampanje i distribuciju anonimnog propagandnog materijala sa tekstom "Zajedno za Hag", a nažalost uoci izbora širom Crne Gore distribuiran je i anonimni materijal sadržine "Cuvaj leda, ide Peda" i "Zbogom Jugoslavijo". Nedopustivo je plakatiranje javne i privatne imovine koja nije predvidena za te namjene, a posebno saobracajnih znakova, što je nažalost, prema našoj evidenciji, bila praksa i DPS-a, i SNP-a, i Liberalnog saveza, i Patriotske koalicije, i Narodne stranke i SDP-a, a vjerovatno i drugih stranaka. Rjecnik pojedinih stranackih predstavnika nije predstavljao osnovu za unapredenje saradnje medu partijama, nego je stvarao ambijent nepotrebnih politickih tenzija. Navodimo neke primjere: "takozvani Predsjednik Crne Gore"i "takozvanac", "srušiti mafijaško-policijski režim", "trgovina ljudima, principima i državom". Jedan od najozbiljnijih problema ove kampanje bile su pritužbe pojedinih stranaka o navodnim pritiscima, ucjenjivanjima i potkupljivanjima biraca kao i manipulacijama u birackim spiskovima. Napominjemo da teret dokazivanja ovakvih navoda pripada onima koji ih iznose, kao i odgovarajucim državnim

Centar za demokratsku tranziciju

organima. Bitan elemenat fer i demokratskih izbora je i ambijent povjerenja gradana u državne institucije, organe, kao i poštovanje zakona. Centar konstatuje da je 48 sati prije održavanja izbora Zakonom predvidena izborna cutnja, a da smo nažalost uocili neke primjere koji oznacavaju njeno kršenje: U Beranama na radio stanici Boje 13. maja emitovan je džingl sa pozivom da se na glasackom listicu zaokruži broj tri (SDP). U dnevnom listu "Glas Crnogoraca" 13. maja objavljen je izvještaj sa muzickog hepininga u organizaciji Koalicije Zajedno za Niksic – SNP-NS-SNS, u kojem se na osnovu naslova, fotografija i njihovog sadržaja kao i legendi može smatrati da je indirektno prekršena izborna tišina. Centar za demokratsku tranziciju, na osnovu izvještaja svojih posmatraca sa preko 85% birališta, je ocijenio da je izborni dan u principu protekao u znaku poštovanja izborne procedure, a da kršenja koja su primjecena na nekim birackim mjestima nijesu mogla bitnije uticati na regularnost izbora.

Kodeks – sadržaj i potpisivanje Centar za demokratsku tranziciju je uoci lokalnih izbora ponudio parlamentarnim partijama Sporazum o pravilima ponašanja u toku izborne kampanje.Podsjecamo, i aprila prošle godine prije vandrednih parlamentarnih izbora na našu inicijativu potpisan je slican dokument. Smatrali smo da je potrebno, i ovoga puta, uciniti napor da u saradnji sa politickim partijama pripremimo slican politicki akt. Imajuci u vidu prošlogodišnja iskustva, Centar je pripremio novi dokument koji je sadržao izmjenjena i potpuno nova nacela ponašanja u toku izborne kampanje. Partije potpisnice novim odredbama su se obavezale da nece vršiti negativan politicki uticaj na republicke i opštinske organe u svrhu promovisanja vlastitih politickih ciljeva, da nece sprecavati novinare u vršenju njihovog posla u skladu sa pravilima profesije i izbornim pravilima. Takode, stranke su prihvatile da deset dana nakon izbornog dana u sredstvima javnog informisanja objave sredstva utrošena za potrebe izborne kampanje, a unaprijed su osudili eventualno štampanje i distribuiranje anonimnog propagandnog materijala posebno onog koji poziva na stranacku, nacionalnu i vjersku netrpeljivost.

Centar za demokratsku tranziciju

Centar za demokratsku tranziciju je novi Sporazum ponudio svim partijama u crnogorskoj skupštini1. Nakon usaglašavanja odredbi dokumenta Demokratska partija socijalista, Socijalisticka narodna partija, Socijldemokratska partija, Srpska narodna stranka, Demokratska unija Albanaca prihvatile su isti i obavezale se na njegovo poštovanje. Narodna stranka, Liberalni savez i Demokratski savez u Crnoj Gori nijesu prihvatili odredbe Sporazuma. Liberali su smatrali da se sporazumom »ne zadire u suštinu problema i ne razbijaju politicki monopili«, a narodnjaci i pored predhodnog obecanja da prihvataju dokument smatrali su » da on nece imati znacaja jer ga ne prihvataju sve parlamentarne partije«. Sporazum je bio otvoren za potpisivanje i za druge ucesnik izborne utakmice. Centar je promovisao dokument u dvije dnevne novine da bi sa njegovom sadržinom upoznao crnogorsku javnost i ostale politicke partije. Tako se Gradanska partija Crne Gore pridružila pomenutim strankama i prihvatila dokument. Na našu inicijativu koju je prihvatila TV Crne Gore, uoci potpisivanja Sporazuma uprilicena je debata na parlamentarnom kanalu o njegovim nacelima i mogucnostima njihove primjene. Debata je trajala devedeset minuta uz ucešce predstavnika parlamentarnih partija i portparola CDT-a Raška Konjevica. Smatramo da je emisija pokazala znacaj gradanskog nadgledanja izbora, a pojedine optužbe o navodnoj pristrasnosti CDT-a koje su upucivale gotovo sve partije tumacimo upravo kao našu nepristrasnost prema bilo kojoj politickoj partiji i visok nivo dostignutog profesionalizma. Potpisivanje Centar za demokratsku tranziciju je 23. aprila organizovao konferenciju za novinare na kojoj su predstavnici politickih partija potpisali »Sporazum o pravilima ponašanja u toku kampanje za lokalne izbore«. Konferenciji su u ime politickih partija prisustvovali Predrag Sekulic (DPS), Dragan Koprivica (SNP), Borislav Banovic (SDP), Goran Danilovic (SNS) i Gzim Hajdinaga (DUA). Prisustvo gotovo svih elektronskih i štampanih medija pokazalo je opravdanost i znacaj ovako pripremljenog i realizovanog dogadaja. Novinari TVCG, TV Elmaga, TV Montena, Radija Crne Gore, radija Antena M, Slobodne Europe dnevnih novina Vijesti, Dana, Publike, Glasa Crnogoraca, Vecernjih novosti, kao i agencija Mina, Beta i Tanjug objavili su u u svojim emisijama, izdanjima i servisima informacije o potpisivanju pomenutog Sporazuma. Centar je u svojoj izjavi ocijenio da izrada ”Sporazuma politickih partija o pravilima ponašanja u toku kampanje za lokalne izbore maja 2002. godine ” predstavlja doprinos demokratskom razvoju Crne Gore, a da iskustva iz drugih zemalja pravdaju postojanje ovakvog dokumenta. Naša zapažanja sa predhodnih izbora uslovila su dogradnju i utvrdivanje novih obaveza i pravila koja ce svakako, doprinijeti održavanju fer i poštenih izbora, što je nadamo se, cilj svih ucesnika u izbornoj utakmici.

puni tekst Sporazuma možete naci u prilogu 6

Centar za demokratsku tranziciju

Takode, Centar se obavezao da ce pratiti kampanju politickih partija i o svim eventualnim kršenjima Sporazuma obavijestiti javnost.2

Promovisanje Kodeksa Centar je u periodu nakon potpisivanja pripremio medijsku kampanju koju smo realizovali u formama televizijskog i radio spota kao i novinskih oglasa. U dnevnim listovima »Vijesti« i »Dan«, najtiražnijim i politicki ambivalentnim, objavljivali smo na cijeloj stranici tekst Sporazuma sa pozivom i drugim partijama da potpišu ovaj dokument. Kampanja u novinama, 29-og, 30-og aprila, 3-eg, 4-og, 8-og i 9-og maja, je vodena pod sloganom »Održite rijec – poštujte potpisano«. Na ovaj nacin željeli smo upoznati najširu crnogorsku javnost o odredbama dokumenta i obavezama koje su partije preuzele u toku izborne kampanje. Takode, na Televiziji Crne Gore i Televiziji Elmag u periodu od 30. aprila do 11. maja imali smo dvadesetdevet placenih emitovanja našeg TV spota, koji je uradila organizacija »The books of knjige«. Sadržaj spota je na orginalan nacin ukazivao na norme sporazuma i propagirao njihovo poštovanje. «Kad je borba prljava svi gubimo« bio je glavni moto televizijskog i radio spota. Radio Antena M, Radio Elmag i Radio D od 4. do 12. maja emitovali su tri ili cetiri puta dnevno naš džingl slicnog sadržaja. Cjelokupna medijska kampanja imala je podršku Kancelarije americke ambasade u Podgorici koja je dala novac za izradu, emitovanje spotova kao i objavljivanje naših propagandnih aktivnosti u štampanim medijima.

Struktura Osoblje centralne kancelarije CDT-a iz Podgorice koordiniralo je rad na terenu kroz aktivnosti regionalnih i opštinskih koordinatora. U ovom projektu podrucje Crne Gore je bilo podijeljeno na 4 regije: 1. 2. 3. 4.

Ulcinj-Bar-Budva-Kotor-Tivat Cetinje-Danilovgrad-Kolašin-Mojkovac Nikšic-Šavnik-Plužine-Žabljak Berane-Bijelo Polje-Andrijevica-Pljevlja-Rožaje-Plav

Saradnju izmedu centralne kancelarije u Podgorici i regija održavala su 4 regionalna koordinatora. Oni su komunicirali sa 20 opštinskih koordinatora, ciji je raspored prilagoden efikasnom sprovodenju PVT-a.3 2

puni tekst izjave nacicete u prilogu detaljnu organizacionu šemu CDT-a, kao i imena koordinatora možete naci u prilogu

Centar za demokratsku tranziciju

U postorijama NDI-a Podgorica, 26. i 27. aprila održani su sastanci sa regionalnim i opštinskim koordinatorima i izvršena detaljna obuka o svim aktivnostima u toku kampanje. Na tim sastancima koordinatori su dobili i sav materijal potreban za rad na ovom projektu. Regrutovanje posmatraca je najvecim dijelom obavljeno radom na terenu. Oko 70% posmatraca su ucestvovali i u realizaciji projekta “Parlamentarni izbori 2001.”, tj. u prethodnoj kampanji gradanskog posmatranja izbora.

Obuka posmatraca Svjesni cinjenice da je obuka posmatraca možda i najznacajniji dio projekta, odlucili smo da postojeci prirucnik za izborne posmatrace znatno izmijenimo. Osnovu za novi predstavljao je prirucnik koji se koristio za parlamentarne izbore 2001. godine. Novi prirucnik smo koncipirali u tri osnovna dijela4: a) Izborna procedura – osnovna pravila b) Pravila ponašanja posmatraca u toku izbornog dana c) Prilog (zakonska rješenja svih relevantnih pitanja) Njegovo korišcenje bilo je znatno efikasnije i pohvale za ovu pozitivnu promjenu dobili smo od svih koordinatora i najveceg broja posmatraca. Uvid u radnu verziju prirucnika su imali pojedini clanovi Republicke izborne komisije i o tom tekstu su dali pozitivnu ocjenu. Takode, smo pripremili i detaljan plan obuke, kako bi svi posmatraci, bez obzira iz kog su dijela Crne Gore, dobili jedinstvenu poruku. Trening se sastojao iz nekoliko cjelina: dosadašnja iskustva CDT-a, znacaj nezavisnog posmatranja izbora, specificnosti projekta “Lokalni izbori 2002.”, prezentacija prirucnika, detaljno objašnjenje izborne procedure, pravila ponašanja posmatraca i nacin izvještavanja. Da bi unaprijedili nacin izvještavanja pripremili smo i tri vrste obrazaca i to: a) Obrazac za ozbiljne incidente – OI - suština ovog formulara su detaljne informacije (vrijeme, mjesto, opis, svjedoci...) o bilo kom vidu incidenta na birackom mjestu. b) Obrazac za izvještavanje - ID - za biracka mjesta na kojima smo imali fiksne (PVT) posmatrace c) Obrazac za mobilne timove - M

Sadržaj prirucnika dajemo u prilogu 8

Centar za demokratsku tranziciju

Svrha novih formulara je bila da se posmatracima omoguci što više licnih komentara o dešavanjima na birackom mjestu i na taj nacin poveca stepen njihovog ucešca u cjelokupnom procesu. 5 U periodu od 7-13. maja osoblje centralne kancelarije CDT-a, u saradnji sa regionalnim i opštinskim koordinatorima, je održalo 16 treninga za posmatrace iz svih 19 opština u kojima su se odžavali izbori. Sudeci po ponašanju naših posmatraca na dan izbora ocjenjujemo da je obuka uspješno izvršena.6

Izborni dan CDT je tokom izbornog dana imao uvid u 85% birackih mjesta u opštinama u kojima su se održavali izbori. Od ukupnog broja posmatraca njih 294 su bili neprestano na birackim mjestima, dok je ostatak podijeljen u 52 mobilna tima. Mobilini timovi su, na osnovu detaljno razradenog plana, obilazili biracka mjesta minimum po dva puta (prije i poslije podne) i na njima se zadržavali oko 20 minuta. Sudeci po brzini i tacnosti informacija koje su stizale u centralni štab CDT-a, smatramo da se ovakav nacin organizacije pokazao uspješanim. U Podgorici je na dan izbora funkcionisao štab CDT-a u prostorijama NDIa. Prema ranijem dogovoru sve informacije tokom dana su se slivale u centralni štab, i one su proslijedivane press timu koji je o tome obavještavao javnost. Koordinator za izborne posmatrace je imao komunikaciju sa opštinskim koordinatorima na svakih 120 minuta tokom dana (9, 11, 13, 15, 17, 19, 21 h.), a ako je bilo problema na birackim mjestima, štab je odmah obavještavan. Zahvaljujuci detaljnim planovima obilaska birackih mjesta, koje su uradili opštinski koordinatori, (X) CDT-a je pravovremeno dobijao informacije o skoro svim bitnim dogadajima na birackim mjestima. Opštinski koordinatori su tokom dana imali stalnu komunikaciju sa posmatracima ali zbog konfiguracije terena vecine crnogorskih opština nijesu bili u mogucnosti da obidu sva biracka mjesta. Nakon završenog izbornog dana posmatraci su svoje izvještaje predavali opštinskim koordinatorima, a oni su ih proslijedivali regionalnim koordinatorima, odnosno centralnom ofisu u Podgorici.

Ocjena izbornog dana Centar za demokratsku tranziciju na osnovu izvještaja svojih posmatraca ocjenio je da je izborni dan, u principu, protekao u znaku poštovanja izborne

5 6

Primjerak ovih obrazaca možete naci u prilogu U prilogu dajemo detaljan raspored obuka po opštinama 9

Centar za demokratsku tranziciju

procedure, a da kršenja koja su primjecena na nekim birackim mjestima nijesu mogla bitnije uticati na regularnost izbora. Na birackom mjestu 23 OŠ Mrkojevici opština Bar, 27 gradana nije se upisalo u knjigu biraca, što je bio povod za zatvaranje birackog mjesta. Zbog neupisivanja u knjigu biraca i glasanja lica koje nije bilo upisano u izvod iz birackog spiska, birališta 17 i 31 u Opštini Ulcinj su zatvorena. Biracko mjesto broj 7 Stevanovac opština Mojkovac oko 19 casova broj izašlih je bio oko 70 %, ali se nijedan od izašlih biraca nije upisao u knjigu biraca. Na vecem broju birackih mjesta primijeceni su slucajevi javnog glasanja. Dajemo pregled javnog glasanja po opštinama i brojevima birackih mjesta: ? Opština Nikšic, biracka mjesta broj: 3, 8, 10, 17,18, 20, 24, 25, 106, 13, 35, 103, 108, 110, 118, 124, 130, 109, 111, 119, 47, 22,12, 65, 102, 16, 45, 2, 1, 92, 9, 11, 101,126. Na ovim birackim mjestima javno je glasalo od 2 do 15 biraca, i skoro 90% njih je glasalo za listu SVI ZA NIKŠIC, NIKŠIC ZA SVE. ? Opština Šavnik, biracko mjesto broj 15. ? Opština Budva, biracka mjesta broj: 5 i 6. ? Opština Berane, biracka mjesta broj 5, 24, 52, 65. ? Opština Danilovgrad, biracka mjesta broj 2, 4, 32. Na birackom mjestu 109 "Djeci vrtic Ciciban-Nikšic", birac je glasao javno uz prijetnju clanovima birackog odbora. Na birackom mjestu 5 Brajici Budva, clan birackog odbora, i pored intervencija ostalih clanova, kršio je biracku proceduru nanošeci nevidljivo mastilo na kažiprst lijeve ruke. Dajemo pregled birackih mjesta na kojima je bilo kršenja izborne procedure u vezi sa upotrebom optickog citaca i spreja: ? Opština Nikšic, biracko mjesto broj 65. ? Opština Tivat, biracko mjesto broj 6. ? Opština Bijelo Polje, biracko mjesto broj 58, na kome oko 90% glasaca nije provjeravano optickim citacem. U okolini nekih birackih mjesta nalazio se promotivni materijal politickih partija. ? Opština Nikšic, biracka mjesta broj 12, 25. ? Opština Ulcinj, biracko mjesto broj 14. ? Opština Plužine, biracko mjesto broj 1. ? Opština Berane, biracko mjesto broj 52. ? Opština Pljevlja, biracka mjesta broj 1, 8, 14. ? Opština Mojkovac, biracka mjesta broj 6, 15. Biracka mjesta na kojima je došlo do konfuzije usljed nepravilnog rasporeda clanova birackog odbora sa odredenim zaduženjima: ? Opština Bar – BM broj 21, 22, 30, 31 ? Opština Kolašin – BM broj 31

Centar za demokratsku tranziciju

Biracka mjesta na kojima je tokom izbornog dana primijeceno prisustvo aktivista politickih partija i policije: ? ? ? ?

Opština Berane – BM broj 46 – aktivisti Opština Rožaje – BM broj 49 – aktivisti Opština Andrijevica – BM 1 – otvaranje BM je kasnilo 20 minuta zbog premještanja BM. BM je premješteno zbog blizine izbornog štaba SNP – Andrijevica. Opština Cetinje – BM 2 – policija – interventni vod

Ocjena kampanje Centar za demokratsku tranziciju smatra da je u predizbornoj kampanji napravljen izvjestan pozitivan pomak u ponašanju politickih partija u odnosu na predhodne izbore, ali da ipak imamo primjera koji su ukazali na nedovoljnu posvecenost partija demokratskim normama i principima. Isticemo da se u kampanji najviše pažnje posvetilo odnosima izmedu Crne

Gore i Srbije iako se radilo o lokalnim izborima. Medutim, za razliku od predhodnih kampanja politicke partije su tretirale i ekonomsku i socijalnu problematiku, pitanja korupcije i rješavanja naraslih problema lokalnih samouprava, što smatramo pozitivnim iskorakom. Anonimni politicki materijal sa tekstom “ZAJEDNO ZA HAG; CUVAJ LEÐA IDE PEÐA ; ZBOGOM JUGOSLAVIJO (Peda Bulatovic)” i njegovu

Centar za demokratsku tranziciju

distribuciju smatramo nedopustivim vidovima kampanje koji ukazuje na to da politicka kultura jos uvijek u dovoljnoj mjeri nije prisutna na crnogorskoj politickoj sceni. Centar je takode osudio fizicki napad na odbornickog kandidata i aktiviste Patriotske koalicije za Jugoslaviju NSS-SRS 1. maja u Niksicu, incident koji se dogodio 8. maja u Budvi i bacanje eksplozivne naprave na prostorije SNP-a, noc prije izbora u Nikšicu. Smatramo da razlika u partijskim programima i politickim mišljenjima ne smije biti prepreka za slobodno iznošenje politickih stavova. Rjecnik pojedinih politickih partija u predizbornoj kampanji je ugrožavao osnovna nacela korektne politicke komunikacije i stvarao preduslove za nepotrebno podizanje tenzija. Takode, smatramo da je uništavanje javne i privatne imovine, a posebno saobracajnih znakova, posterima i propagadnim porukama, nedopustivo. Centar je vrlo pažljivo pratio i uocio pritužbe pojedinih politickih partija o eventualim pritiscima, ucjenjivanjima i potkupljivanjima biraca, kao i nepravilnostima u birackim spiskovima. Najoštrije osudujemo ovakve vidove kampanje i napominjemo da teret dokazivanja ovakvih postupaka pripada onima koji ih iznose. Napominjemo da poštovanje zakonske infrastrukture i demokratskih pravila odmah ne ukazuje na fer i demokratski izborni proces. Potrebno je izgraditi ambijent u kome ce gradani imati povjerenja u institucije i procese, u kome ce gradani vjerovati da su izbori demokratski, da se zakoni poštuju i da su prava na slobodno politicko mišljenje garantovani svima podjednako.

Troškovi politickih parija u toku kampanje Centar za demokratsku tranziciju je od politickih partija insistirao da nakon izbora shodno potpisanom Sporazumu objave sredstva utrošena u toku kampanje. Sve potpisnice Sporazuma osim Socijalisticke narodne partije su nam dostavile zvanicne dopise u kojima se navode iznos utrošenih sredstava. Naš cilj nije bio da vršimo kontrolu finansijskih mogucnosti politickih partija, niti da utvrdujemo validnost iznešenih podataka. Ostavljamo politickoj i široj javnosti da sudi o tacnosti podataka koje su nam partije dostavile. Napominjemo da smo dopise uputili i Narodnoj stranci i Demokratskom savezu, iako nijesu bili potpisnici našeg Sporazuma, ali nam oni nijesu dostavili svoje troškove za potrebe kampanje. Smatramo da smo na ovaj nacin napravili pocetni korak u demistifikaciji sprege politike i novca, ali da na tom polju mora još dosta da se uradi da bismo dostigli standarde razvijenih zemalja. Prema podacima koje je Centar dobio Demokratska partija socijalista je utrošila 23900 €, Srpska narodna stranka 28545 €, Socijaldemokratska partija oko 14000 €, Demokratska unija Albanaca 6100 € i Gradanaska partija 1050 €. Prema Zakonu o finansiranju politickih partija limit za pojedine oblike kampanje je iznosio 250 prosjecnih zarada koje su u aprilu mjesecu bile na nivou od oko 115 €.

Centar za demokratsku tranziciju

Posmatranje kampanje Posmatranje predizborne kampanje je, prije svega, bilo usmjereno na pracenje skupova politickih partija. U tu svrhu pripremljen je poseban obrazac (C), koji je prilagoden potpisanom Sporazumu o ponašanju politickih partija i u kome su akcentovane najznacajnije odredbe Sporazuma. Treba napomenuti da pracenje prvog dijela kampanje nije bilo na najvišem nivou zbog zauzetosti koordinatora oko regrutovanja posmatraca. Ipak smatramo da je posljednjih 12 dana predizborne kampanje ispraceno veoma kvalitetno tako da je prikupljeno 107 izvještaja sa promotivnih skupova.7 Pored ovoga, znacajan segment posmatranja kampanje su sastanci naših koordinatora sa lokalnim ograncima politickih partija i Opštinskim izbornim komisijama. Naši koordinatori su imali obavezu da na tim sastancima prezentiraju Sporazum o ponašanju politickih partija i upoznaju sagovornike sa radom CDT-a. Kvalitet saradnje sa politickim partijama varira u zavisnosti od opštine, a kao primjer dobre komunikacije isticemo opštinu Nikšic, u kojoj su naši koordinatori imali svakodnevne kontakte sa strankama. Takode, smo pratili ponašanje politickih partija vezano za odredbe Sporazuma o anonimnom propagandnom materijalu i o svemu tome blagovremeno obaviještavali javnost.

PVT PVT (Parallel Vote Tabulation) je PARALELNO PRIKUPLJANJE I OBRADA GLASOVA. Paralelno - zbog toga jer se postupak vrši paralelno uz državne institucije koji sprovode izbore, a obrada - zbog toga jer se podaci o prikupljenim glasovima pretvaraju u mandate, odnosno u osvojena mjesta u republickom (ili opštinskom) parlamentu. U obradu su takode ukljucene statisticke metode za procjenu greške, izbor birackih mjesta, itd. PVT je metoda posmatranja izbora koja daje nezavisne podatke, a koji se mogu upotrijebiti da predvide rezultate izbora ili da provjere službene izborne rezultate. Iskustva iz zemalja u kojima su nevladine organizacije sprovele nezavisno prikupljanje glasova pokazala su da je PVT vrlo mocno "oružje" kojim se sprjecavaju i detektuju moguce izborne krade. CDT je PVT realizovao, prije svega, kako bi potvrdio službene rezultate izbora i tako ojacao povjerenje gradana u izborni postupak.

Metodologija

Primjerak obrasca C možete naci u prilogu 13

Centar za demokratsku tranziciju

S obzirom da se radilo o lokalnim izborima u 19 crnogorskih opština, CDT se odlucio da radi PVT u sedam opština i to: Nikšic, Bijelo Polje, Berane, Danilovgrad, Budva, Tivat i Kotor. Za djelimicno prikupljanje glasova sa birackih mjesta odlucili smo se u dvije opštine (Nikšic i Bijelo Polje) koja su odredena slucajnim uzorkom, zbog nepostojanja podataka na osnovu kojih bi se formirao ciljani uzorak. CDT je prikupljao rezultate svih stranaka na izborima (broj stranaka na listama se kretao od pet u Tivtu i Danilovgradu do deset u Beranama).

Organizaciona struktura Za oblikovanje, organizaciju i sprovodenje projekta bio je zadužen PVT koordinator, Aleksandar Pajevic. On je saradivao sa 3 regionalna i 7 opštinskih koordinatora. Regionalni koordinatori su bili zaduženi za regrutovanje i selekciju posmatraca. Za izradu softwera i obradu podataka o glasanju bio je zadužen Vladimir Vencl, Derbi Informatika, iz Zagreba. Pri izradi uzorka, ukljucivanju statistickih metoda, obradu i tumacenje rezultata obrade saradivali smo sa Lisom Mc Lean (NDI), Velkom Miloevim, Vladimirom Venclom, Vladimirom Pranom (GONG).

Priprema Pod pripremom za izvodenje projekta podrazumijevamo: •

nabavka i instalacija informaticke, komunikacijske i ostale opreme

•

odredivanje uzorka birackih mjesta

•

programiranje softverske podrške

•

regrutacija volontera

•

izrada prirucnika za posmatrace

•

izrada obrazaca za PVT posmatrace

•

obuka regionalnih i opštinskih koordinatora

•

obuka PVT posmatraca

•

obuka operatera telefonista u PVT centru

•

predstavljanje projekta javnosti

Centar za demokratsku tranziciju

a) nabavka i instalacija informaticke, komunikacijske i ostale opreme 12.05.2002. Pozajmljena je i opremljena kancelarija NDI-a u Podgorici za PVT Centar koji je bio operativno središte za sprovodenje projekta. 13.05.2002. U PVT Centru je instalirano 6 telefonskih linija povezanih u PBX seriju i 4 mobilna telefona. PBX serija je telefonska instalacija koja omogucava da se dolazni poziv na jedinstveni broj preusmjeravaju na prvu slobodnu liniju. Informaticko-kompjuterska oprema bila je sastavljen od 4 racunara umreženih lokalnom mrežom (LAN) sa jednim PC racunaru na kojem su se podaci mogli provjeravati, ispravljati i koji je u svakom trenutku mogao prikazati trenutne rezultate kao i neke statisticke pokazatelje za procjenu stabilizacije podataka, meduzavisnosti izlaska i rezultata itd. b) regrutacija volontera CDT-ova centralna kancelarija regrutovala je 287 PVT posmatraca. To su volonteri koji su bili najaktivniji u kampanji CDT-a, na prethodnim izborima i bez kojih PVT projekt, kao i cijela kampanja ne bi bili uspješni u toj mjeri. Regionalni koordinatori su od prijavljenih volontera posmatraca regrutiovali najpouzdanije za PVT projekt. Koordinatori su svakodnevno izvještavali o broju PVT promatraca na svom podrucju, kako bi PVT koordinator imao potpunu sliku o stanju na odredenom podrucju. Stalno izvještavanje je bilo korišceno u svrhu planiranja relokacije posmatraca na biracka mjesta van njihovog mjesta stanovanja. c) odredivanje uzorka birackih mjesta 3. – 5.05.2002. Tokom vikenda su programer Vladimir Vencel, PVT koordinator Aleksandar Pajevic, konsultant Velko Miloev i Lisa Mc Lean razvijali statisticke metode za kreiranje uzorka i sofversku podršku. Dolazak Vladimira Vencela finansirao je NDI, kao i njegov boravak u Podgorici tokom lokalnih izbora. Nakon što je odreden broj birackih mjesta u uzorku, identifikovana su sama biracka mjesta. Postupak je slijedeci: slucajnim brojem odreduje se prvo biracko mjesto unutar opštine i nakon toga se u nepromjenjivom intervalu ubrajaju biracka mjesta. Interval je za svaku opštinu bio razlicit. Važne su dvije stvari – slucajan broj za prvo biracko mjesto i nezamjenjivost birackog mjesta u intervalu.

Programiranje softverske podrške • • • • • •

Softverska podrška je trebala da odgovori na više zahtjeva: vremensko ogranicenje izrade stabilnost opreme integracija statistickih formula i metoda jednostavnost korištenja mrežni rad administracija i izvještavanje (prikaza rezultata)

Centar za demokratsku tranziciju

Softver je bio programiran za funkcionisanje u 32-bitnom Microsoft Windows okruženju operativnog sistema. SQL server je podatke isporucivao u Microsoft Acces 2000 formatu. Poslužitelj je podržavan Microsoft Personal WEB a funkcionisao je u okruženju operativnog sistema Windows NT Server.

Obuka PVT posmatraca 08. - 12. 05. 2002. Regionalni koordinatori držali su treninge/edukaciju za posmatrace koji su se prijavili za nadgledanje izbora. Na lokalnim izborima CDT je akreditovao 600 posmatraca od kojih 287 PVT posmatraca. Svi posmatraci su prošli edukaciju.

Obuka operatera i telefonista u PVT centru 14.05.2002. Dan pred izbore održan je trening za telefoniste u PVT centru. Operateri telefonisti, njih deset, u PVT centru su morali biti obuceni o proceduri izvještavanja i popunjavanja formulara. Procedura izvještavanja je uspostavljena radi zaštite i tacnosti podataka.

Izborni dan Najprije su u 12 casova PVT posmatraci javljali procenat izašlih glasaca. PVT posmatraci su poceli javljati, rezultate sa birackih mjesta odmah nakon završenog prebrojavanja glasova, rezultati sa manjih birackih mjesta su poceli da pristižu vec u 2110. Cetiri operatera su podatke unosili u kompjuterski program do 0000 ujutro. Unešeno je preko 2000 podataka. Administrator Operater br. 1 Operater br. 2 Operater br. 3 Operater br. 4

61 720 447 280 503 16

Centar za demokratsku tranziciju

Ukupno

2011 Do 2400 su prikupljeni i obradeni podaci sa gotovo svih birackih mjesta (97,5%) u uzorku, kada je i CDT odlucio da ne izlazi više sa rezultatima u javnost. Ovi podaci su odmah proslijedivani direktoru CDT-a Marku Canovicu, koji je bio gost u studiju TV Crne Gore i PR koordintoru Rašku Konjevicu, koji je bio u studiju TV Elmag, kao i drugim medijskim kucama.

PVT rezultati izbora za odbornike u opštinama Semi-final kolona su zvanicni rezultati izbora. KOTOR CDT 13 13 6 1

SEMI-FINAL 13 13 6 1

CDT DPS-SDP 14 SNP-NS-SNS 11 LSCG 5 NSS-RS 1 Socijalsiticka partija 1 Jugoslavije

SEMI-FINAL 14 11 5 1 1

SNP-NS-SNS DPS-SDP LSCG NSS-RS Broj birackih mjesta: 35

TIVAT

Broj birackih mjesta: 18

BUDVA SNP-NS-SNS DPS-SDP

CDT 14 14

SEMI-FINAL 14 14 17

Centar za demokratsku tranziciju

LSCG NSS-RS

3 1

CDT 16 16 2 1

SEMI-FINAL 16 16 2 1

CDT 20 18 3

SEMI-FINAL 20 18 3

CDT 22 14 1

SEMI-FINAL 23 13 1

CDT DPS-SDP 16 SNP-NS-SNS 13 NSS-RS 2 LSCG 1 Socijalsiticka partija 1 Jugoslavije

SEMI-FINAL 17 12 2 1 1

Broj birackih mjesta: 18

BERANE SNP-NS-SNS DPS-SDP Narodna stranka SDP Broj birackih mjesta: 69

NIKŠIC DPS-SDP SNP-NS-SNS LSCG Broj birackih mjesta: 132

BIJELO POLJE DPS-SDP SNP-NS-SNS Narodna stranka Broj birackih mjesta: 93

DANILOVGRAD

Broj birackih mjesta: 32

Centar za demokratsku tranziciju

Preporuke Pored dobre ocjene izbornih zakona javljaju se i odredene nepreciznosti, koje u cilju unapredjenja izbornog procesa treba ukloniti ili precizirati na kvalitetniji nacin. Centar se, tokom pracenja kampanje politickih partija i izbornog dana, suocio sa nekim od tih primjera. Oni ukazuju na sljedece: • Nacin finansiranja politickih partija treba jasnije precizirati; • Predizborna cutnja treba preciznije definisati, a prekršaje ili narušavanja iste sankcionisati; • Odredbe o raspuštanju birackih odbora treba ponovo razmotriti ili modifikovati a svakako implementirati shodno zakonu; • Više pažnje treba posvetiti edukaciji opštinskih izbornih komisija i birackih odbora. U praksi nekih zemalja postoje ogranicenja ili zabrane ucešca predstavnika državnih institucija i organa u predizbornoj kampanji. U cilju boljeg razgranicenja države od vladajucih stranaka smatramo da takva izborna praksa ili zakonska regulativa u Crnoj Gori može doprinijeti sprovodjenju fer i demokratskih izbora. U prošlogodisnjem izvještaju sa aprilskih izbora dali smo komentare i sugestije vezane za zakone o izboru odbornika i poslanika i finansiranju politickih partija. Stranke nijesu pokazale spremnost da prihvate naše inicijative tako da i u ovom izvještaju ukazujemo na nedostatke trenutnih zakonskih rješenja.

Komentari i sugestije zakona o izboru odbornika i poslanika Zakon o izboru odbornika i poslanika, usvojen nakon zajednickog rada najznacajnijih politickih subjekata u Republici, predstavlja dobar zakonski tekst koji omogucava odvijanje korektne izborne procedure. Medutim, i pored dobre opšte ocjene zakon ima odredenih nepreciznosti koje u cilju unapredenja izbornog procesa treba ukloniti ili precizirati na kvalitetniji nacin. Navodimo neke od njih: Zakon u svojim clanovima 26, stav 4, zatim 31, stav 4 i 36, stav 3 predocava kada pocinje mandat clana proširenog sastava OIK-a, RIK-a, ali nije jasno kada njihov mandat prestaje što bi trebalo precizirati. U clanu 14, stav 4 kaže se da se potvrdivanje mandata vrši u roku od 15 dana od dana održavanja izbora. Mišljenja smo da ovu odredbu treba preformulisati u smislu da se verifikacija treba vršiti u propisanom roku nakon proglašenja konacnih rezultata izbora. Svjedoci smo da ova odredba nije ispoštovana nakon posljednjih parlamentarnih izbora usljed problema koji su se javili u vezi sa formiranjem postizbornih koalicija.

Centar za demokratsku tranziciju

Centar za demokratsku tranziciju ima ozbiljne primjedbe i povodom zakonske mogucnosti da politicke partije vrše promjene redoslijeda mandata sa izborne liste nakon, izbora. Mišljenja smo da ovu odredbu treba ukinuti i da se mandati trebaju dodjeljivati samo po redoslijedu sa izborne liste. Takode, naše sugestije odnose se i na clanove Zakona koji regulišu raspuštanje birackog odbora i ponavljanje izbornog procesa (clanovi 69; 70; 79; 81; 83; 89). Smatramo da su neke od ovih zakonskih odredbi isuviše rigidne i da ih treba uciniti što realnijim. Biracki odbori treba da imaju mogucnost razriješenja odredenih nepravilnosti u toku izbornog procesa, jer u protivnom ukoliko bi se strikno pridržavali zakonskih odredbi koje odreduju ovu materiju postoji mogucnost da se na birackim mjestima napravi pravi haos usljed nekorektnog ponašanja pojedinaca ili grupe njih.(Šta ako gradanin glasa javno? Ukoliko biracko mjesto nije otvoreno tacno u 8 casova nego u 8 i 10, da li u ovim slucajevima zbog nepažnje ili nekorektnosti pojedinaca treba ponavljati izbore na tom birackom mjestu buduci da ove nepravilnosti ne mogu bitnije uticati na rezultat i regularnost izbora?) Odredbe koje se odnose na ponovno održavanje izbora (clan 102) ne propisuju tacan datum održavanja izbora nego ostavlja mogucnost da se oni održe u roku od sedam dana. Da li je isto za gradane ukoliko se izbori održavaju sjutradan,u sredini sedmice ili vikendom? U vecini demokratskih zemalja ponovno održavanje izbora odredeno je zakonom sa precizno utvrdenim datumom njihovog odražavanja. Clanom 60 Zakona o izboru odbornika i poslanika se kaže da “podnosioci izbornih lista i kandidati sa izbornih lista… … i da ih javno bez posebnog odobrenja izlažu na javnim mjestima koja odredi nadležni organ opštine”. Šta ukoliko politicke partije postavljaju propagandi materijal na mjestima na kojima to nije dozvoljeno uništavajuci na taj nacin privatnu ili javnu imovinu? Da li je zbog ovakvih dešavanja na posljednjim izborima bilo koja politicka partija bila kažnjena shodno zakonu? Takode, clan 82, stav 3 bi trebalo jasno da navede da biraci sami trebaju da odvoje kontrolni kupon od birackog listica pred clanom birackog odbora, a da tek u slucaju potrebe može da mu pomogne clan birackog odbora odreden žrijebom. Da li je clanom 85 koji odreduje nacin glasanja putem pisma povrijedena tajnost glasanja ukoliko na birackom mjestu na taj nacin glasa samo jedna osoba? U pogledu nacina raspodjele mandata koji su odredeni clanovima 94, 94a, 95 Zakona o izboru odbornika i poslanika, CDT smatra da ovi clanovi moraju biti korigovani u pogledu njihove preciznosti, kako na nekim narednim izborima ne bi izazvali nejasnoce i sumnje u nacin odredivanja broja poslanika. Mi naravno podržavamo težnju državnih organa da se omoguci kvalitetniji stepen ucešca pripadnika albankih nacionalanih partija putem tkz. “pozitivne diskriminacije’, ali takode, predlažemo da se naprave izmjene pomenutih clanova u cilju riješavanja dilema koje su ostale u jednom dijelu politicke javnosti, nakon nedavno završenih parlamentarnih izbora. (Da li je Crna Gora jedna ili dvije izborne jedinice? Da li se cenzus za ulazak u parlament racuna na 72 ili 77 poslanika na mjestima koja nijesu odredena posebnom odlukom Skupštine?). Stoga, CDT se zalaže da državni organi zaduženi za sprovodenje izbora urade sljedece:

Centar za demokratsku tranziciju

- da RIK javno objavi nacin raspodjele mandata prije održavanja izbora kako bi se eliminisale moguce primjedbe ili nejasnoce i jasno predoci matematicki nacin prelivanja glasova iz jedne u drugu oblast i obratno.

Komentar zakona o finansiranju politickih partija Centar za demokratsku tranziciju smatra da se malo pažnje poklanja primjeni važeceg Zakona o finansiranju politickih partija kao i da je neophodno donijeti novi zakon u ovoj oblasti koji ce na kvalitetniji nacin regulisati ovu materiju. U razvijenim demokratijama finansiranje politickih kampanja je fundamentalno pitanje koje odreduje korektnost izborne utakmice. Neke demokratije regulišu ovu oblast na veoma strog nacin dok u slucaju Crne Gore postoji Zakon koji se ne primjenjuje na kvalitetan nacin. Da li je iznos novca koji se dodjeljuje politickim partijama preko republickog budžeta poznat vecini gradana Crne Gore, obzirom da je to novac koji oni obezbjeduju placanjem poreza?? Politicke partije su obavezne po clanu 11 i 12 da imaju detaljnu evidenciju njihovih prihoda i rashoda. Nadležni organi u mogucnosti su da preispitaju finansijko poslovanje politickih subjekata. CDT nije primijetio da je neka politicka partija nakon završene kampanje javno predocila svoj finansijski izvještaj.Takode, nijesmo primijetili da partije novac koji dobijaju iz budžeta pravdaju javnim objavnjivanjem finansijskog plana pred biracima. Postavlja se pitanje da li novac koji partije dobijaju od države može biti dovoljan za sprovodenje kampanje? Ukoliko su premašile budžet dobijen od države, zašto javno ne objave nacin na koji su prikupili ostatak sredstava kako se to radi u razvijenim demokratskim zemljama. Kao što trenutno izgleda, Zakon o finansiranju politickih partija predstavlja proizvoljan dokument primjenjiv samo u slucaju “volje vlasti” shodno clanu 11 i 12. Ukoliko želimo da gradani Crne Gore poštuju republicke zakone, potrebno je to isto zahtijevati i da rade politicke partije koje žele da predstavljaju te gradane. Smatramo da je postizborni period pravo vrijeme za donošenja novih rješenja koja se mogu implementirati na sledecim izborima.

Posebne aktivnosti – “IGRA RAZLICITOSTI” U saradnji sa NVO Nansen Dialogue Centre iz Podgorice organizovali smo humanitarni košarkaški turnir u Nikšicu. Posebna zasluga CDT-a je u cinjenici da je samo sedam dana prije lokalnih izbora uspio da okupi predstavnike svih parlamentarnih partija u jedan tim, cije je zajednicko prisustvo ovom sportskohumanitarnom dogadaju bilo pravo osvježenje u odnosu na jednolicnu predizbornu kampanju politickih partija, koja je u tom periodu bila na vrhuncu. Ostali ucesnici bile su ekipe sportista, novinara i NVO iz Crne Gore. Ovaj spektakl nazvan “Igra razlicitosti” iskoristili smo i za prezentaciju naših aktivnosti i

Centar za demokratsku tranziciju

promociju edukativnog spota, cije je emitovanje na videobimu u više navrata izazvalo ovacije prisutnih. Turnir je održan u sportskom centru u Nikšicu, a sav prihod od ulaznica bio je namjenjen OŠ “Milija Nikcevic “.

Zahvalnost Na kraju posebno nam je zadovoljstvo da se zahvalimo institucijama, organizacijama i ljudima cija nam je pomoc bila od izuzetnog znacaja u realizaciji ovog projekta. Izražavamo veliku zahvalnost kancelariji USAID OTI-a u Podgorici i gospodici Ani Drakic, kao i Americkoj ambasadi u Beogradu. Spremnost ovih donatora da finansiraju projekat gradanskog nadgledanja lokalnih izbora u Crnoj Gori 2002 i podrška koju su nam pružili njihovi predstavnici svakako je bila od kljucnog znacaja da ovaj projekat realizujemo. Posebnu zahvalnost dugujemo kancelariji NDI-a u Podgorici i naravno gospodinu Velku Miloevu i gospodici Lisa McLean na pomoci i podršci koju su nam pružili tokom rada na realizaciji projekta. Njihove sugestije i spremnost da nam u svakom trenutku izadu u susret bili su od neprocjenjivog znacaja. Takodje se zahvaljujemo gospodicama Aleksandri Pajevic i Nataši Bulatovic, predstavnicima NDI-a. Zaista je bilo divno iskustvo saradivati i družiti se sa svima. Zahvaljujemo se gospodinu Vladimiru Vencelu na tehnickoj pomoci u realizaciji PVT-a, kao i gospodinu Vladimiru Pranu iz hrvatske nevladine organizacije GONG, koji je sa nama podijelio svoje ideje i iskustvo. Posebnu zahvalnost dugujemo profesoru Veselinu Pavicevicu na korisnim savjetima koje nam je pružio. Takode, zahvaljujemo se Predsjedniku RIK-a gospodinu Stevanu Damjanovicu i predsjednicima OIK-a na razumijevanju i iskazanoj kooperativnosti. Koristimo se ovom prilikom da se zahvalimo i predstavnicima politickih partija na saradnji tokom realizacije projekta. Zahvalnost dugujemo i redakcijama dnevnih novina: ”Pobjeda “, ”Dan”, ”Vijesti” , ”Publika”, “Glas Crnogorca“, RTV CG, Televiziji Elmag, NTV Montena, TV In, radiju Antena M, Slobodne Evrope i drugim predstavnicima na medijskom pracenju naših aktivnosti.

PRILOG

Centar za demokratsku tranziciju

SPORAZUM POLITICKIH PARTIJA O PRAVILIMA PONAŠANJA U TOKU KAMPANJE ZA LOKALNE IZBORE MAJA 2002. GODINE Smatrajuci potpisivanje Sporazuma uoci parlamentarnih izbora aprila 2001. godine pozitivnim iskorakom u unapredenju demokratskih procesa i saradnje medu politickim partijama, a u cilju održavanja fer i demokratskih izbora, opredijelili smo se da i uoci lokalnih izbora, koji ce se održati 15. maja 2002. godine, prihvatimo izmijenjene i dopunjene odredbe Sporazuma o pravilima ponašanja u toku izborne kampanje. Slobodna politicka kampanja, bez kršenja zakona i demokratskih normi, jedan je od najznacajnijih aspekata koji uticu na unapredenje demokratskih procesa. Pravo je svake partije da promoviše svoje politicke principe i ideje. Naravno, aktivnosti i djelovanje svakog politickog subjekta nosi sa sobom odgovornost da njihov sadržaj nece ugroziti politicka prava drugih partija. Ucesnici izborne utakmice, koji potpišu ovaj “kodeks ponašanja”, su saglasni da ce svoje aktivnosti usmjeriti u cilju daljeg razvoja fer i demokratskih nacela. Svaka partija, u skladu sa ovom poveljom dužna je da snosi odgovornost za postupke svojih kandidata i aktivista. Politicke partije potpisnice ovog dokumenta prihvataju i obavezuju se: • •

•

da ce poštovati prava drugih politickih subjekata da slobodno ucestvuju u izbornoj utakmici; svaka partija je odgovorna za edukaciju svojih simpatizera i clanova o poštovanju izborne procedure i tajnosti glasanja, kao i o odredbama ovog sporazuma; politicke partije i njeni kandidati ce pružiti svu neophodnu pomoc clanovima birackih odbora i izbornim komisijama u cilju obezbjedivanja poštovanja prava biraca; politicke partije, kandidati i stranacki aktivisti ne smiju uticati na opredjeljenja biraca potkupljivanjem novcem ili poklonima, kao ni nudenjem bilo koje vrste beneficija; politicke partije se obavezuju da nece ucjenjivati ili zastrašivati birace u vlastitu korist na bilo koji nacin, a posebno prijetnjom otpuštanjem ili premještanjem s radnog mjesta; sredstva iz republickog ili opštinskih budžeta, koja nijesu zakonom opredijeljena, kao i sredstva ili usluge javnih preduzeca ili ustanova ne smiju biti korišcena u svrhu niti jedne partije pojedinacno; sve politicke partije trebale bi da izbjegavaju istovremeno zakazivanje javnih skupova na mjestima koja su u neposrednoj blizini. U slucaju ovakvih dešavanja i eventualnih nesporazuma ili sukoba, lideri partija su obavezni da saraduju na prevazilaženju problema; 23

Centar za demokratsku tranziciju

• •

•

• •

•

politicke partije, kandidati i aktivisti nece ometati javne skupove, kao ni uništavati propagandni materijal suparnickih partija; aktivisti svake partije moraju poštovati javno i privatno vlasništvo tako da ne smiju lijepiti materijal ili pisati propagandne poruke na mjestima koja za to nijesu odredena partije se obavezuju da ce posebno insistirati da njihovi simpatizeri i clanovi na javnim skupovima ili birackim mjestima i u njihovoj okolini nece nositi vatreno i hladno oružje; stranke su dužne da u javnim nastupima izbjegavaju davanje izjava koje na bilo koji nacin mogu predstavljati prijetnju prema drugim partijama ili njihovim simpatizerima, kao i da ne iznose neistinite informacije u cilju omalovažavanja politickih protivnika; stranke se obavezuju da u toku izborne kampanje ne šire bilo koji vid netrpeljivosti ili mržnje prema pripadnicima drugih naroda ili konfesija; svi potpisnici ovog sporazuma unaprijed osuduju eventualno štampanje i distribuiranje anonimnog propagandnog materijala, a posebno onog koji ce pozivati na stranacku, nacionalnu ili vjersku netrpeljivost; politicke partije potpisnice ovog sporazuma obavezuju se da nece vršiti negativan politicki uticaj na republicke i opštinske organe u svrhu promovisanja vlastitih politickih ciljeva u toku izborne kampanje; stranke su dužne da ne sprecavaju novinare u vršenju njihovog posla u skladu sa pravilima profesije i izbornim pravilima, a u cilju objektivnog i korektnog informisanja gradana; politicke partije se ovim sporazumom obavezuju da ce deset dana nakon izbornog dana uciniti javnim, u sredstvima javnog informisanja, svoje troškove za potrebe izborne kampanje; svi politicki subjekti ucesnici izbornog procesa obavezuju se da ce poštovati iskazanu volju gradana na izborima ukoliko oni proteknu bez vecih neregularnosti.

SAOPŠTENJE ZA JAVNOST CDT-a – OCJENA DOSADAŠNJEG TOKA PREDIZBORNE KAMPANJE Centar za demokratsku tranziciju je u periodu od 23. aprila do 6. maja nadgledao kampanju politickih partija u svih devetnaest crnogorskih opština. Na inicijativu Centra 23. aprila predstavnici pet politickih partija – DPS, SNP, SNS, SDP i DUA - potpisali su Sporazum o pravilama ponašanja u toku kampanije za lokalne izbore. Sporazum je bio ponuden parlamentarnim strankama, a otvoren je za potpisivanje od strane ostalih ucesnika u izbornoj utakmici. "Kodeks ponašanja" smo promovisali objavljivanjem istog u dnevnim listovima, zatim izradom i emitovanjem radio i TV spotova, a i u kontaktima sa opštinskim ograncima partija. Nažalost, od svih drugih partija koje su podnijele kandidatske liste, do sada jedino Gradanska partija Crne Gore je zvanicno podržala ovaj dokument. 24

Centar za demokratsku tranziciju

Ispunjavajuci svoju obavezu da blagovremeno obavještava javnost, relevantne domace i strane institucije o poštovanju odredbi Sporazuma regionalni i opštinski koordinatori CDT-a su na terenu pratili kampanju politickih partija, a posebno njihove javne nastupe. Centar za demokratsku tranziciju ocjenjuje da je u dosadašnjoj kampanji napravljen izvjestan pozitivan pomak u ponašanju politickih partija, ali da ipak imamo primjera koji ukazuju na nedovoljnu posvecenost partija demokratskim normama i principima. Osudujemo fizicki napad na odbornickog kandidata i aktiviste Patriotske koalicije za Jugoslaviju NSS-SRS 1. maja u Niksicu jer smatramo da razlika u partijskim programima i politickim mišljenjima ne smije biti prepreka za slobodno iznošenje politickih stavova. Mišljenja smo da je distribucija i plakatiranje anonimnog propagandnog materijala nedopustiv vid politicke borbe. Anonimni plakati sa tekstom “Zajedno za Hag” pokazuje da politicka kultura još uvijek u dovoljnoj mjeri nije prisutna na crnogorskoj politickoj sceni. Takodje smatramo da je uništavanje javne i privatne imovine, a posebno saobracajnih znakova, posterima i propagadnim porukama nedopustivo. Rjecnik pojedinih predstavnika politickih partija u predizbornoj kampanji stvara preduslove za nepotrebno podizanje politickih tenzija. Rijeci i sintagme “politicki talibani”, “izdaja”, “ucjenjivati Crnu Goru”, “prevarant”, “partija za civiluke”, zatim uporedivanje crnogorskih politicara sa Mao Ce Tungom, Sadamom Huseinom, a stranih diplomata sa »cetvoronožnim ekspertom« ne smiju biti nacin za predstavljanje sopstvenih politickih programa i ideja. Centar je prateci kampanju politickih partija uocio pritužbe pojedinih stranaka o eventualim pritiscima, ucjenjivanjima i potkupljivanjima biraca, manipulacije u birackim spiskovima kao i pristrasnosti u radu pojedinih republickih i opštinskih organa. Najoštrije osudujemo ovakve pojave i napominjemo da teret dokazivanja ovih navoda pripada onima koji ga iznose i odgovarajucim državnim organima.. Napominjemo da poštovanje zakonskih okvira odmah ne ukazuje na fer i demokratski izborni proces.Potrebno je izgraditi ambijent u kome ce gradani imati povjerenje u institucije i procese, u kome ce gradani vjerovati da su izbori demokratski, da se zakoni poštuju i da su prava na slobodno politicko mišljenje garantovani svima podjednako. Odgovornost za stvaranje takvog politickog ambijenta pripada i vladajucim i opozicionim partijama. Apelujemo, jos jednom, na politicke stranke da se pridržavaju odredbi Sporazuma i na taj nacin doprinesu stvaranju neophodnih preduslova za fer i demokratske izbore.

Centar za demokratsku tranziciju

PRIRUCNIK ZA IZBORNE POSMATRACE SADRŽAJ UVOD I IZBORNA PROCEDURA 1. BIRACKI ODBOR 2. IZBORNI MATERIJAL 3. BIRACKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE 4. PRIPREME ZA OTVARANJE BIRACKOG MJESTA 5. PROCEDURA GLASANJA 6. GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Pomoc pri glasanju Glasanje van birališta 7. ZATVARANJE BIRACKOG MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA II UPUTSTVA ZA POSMATRACE NA DAN IZBORA 1. PRAVILA PONAŠANJA 2. UPUTSTVA ZA POSMATRANJE I IZVJEŠTAVANJE III PRILOG Pravo na posmatranje izboraIzborni sistem za opštinsku skupštinu Politicke partije i kandidati Podjela mandata poslije izbora Administrativna struktura izbora Republicka izborna komisija (RIK) Opštinske Izborne Komisije (OIK) Glasaci Raspuštanje birackog odbora

Centar za demokratsku tranziciju

OBRAZAC ZA IZVJEŠTAVANJE – ID Molimo Vas da ovaj obrazac nakon napuštanja birackog mjesta predate svom opštinskom koordinatoru. U prostor za dodatne komentare upišite vaše videnje navedenih pitanja kao i zapažanja o drugim (po vašem mišljenju relevantnim) pitanjima koja nijesu navedena u obrazcu. I OSNOVNI PODACI Ime i prezime posmatraca:_____________________________________________________________________________ _ Broj i naziv birackog mjesta:_________________________________________________________________________________ _ Opština:________________________________________________________________________________ _ Vrijeme dolaska ________ h. Vrijeme odlaska __________ h.

II IZBORNI MATERIJAL Da li je procedura vezana za izborni materijal korektno sprovedena?

DA/NE

Komentar ________________________________________________________________________ ______________________ ________________________________________________________________________ ______________________ III BIRACKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE Da li ste primijetili promotivni materijal stranka ili koalicija u krugu od 50 m od birackog mjesta? DA/NE Da li je bilo neopravdanog zadržavanja uniformisanih lica unutar ili u blizini birackog mjesta? DA/NE Da li ste primijetili prisustvo aktivista politickih partija u blizini birackog mjesta, koji bi mogli uticati na birace? DA/NE Dodatni komentar: _______________________________________________________________________________________ ________ _______________________________________________________________________________________ ________ _______________________________________________________________________________________ ________

Centar za demokratsku tranziciju IV PRIPREME ZA OTVARANJE BIRACKOG MJESTA Da li je ispoštovana izborna procedura vezana za kontrolni list?

DA/NE

Da li su glasacke kutije propisno zapecacene?

DA/NE

Broj upisanih biraca na ovom birackom mjestu? ________________________________________________________________________ Dodatni komentar ____________________________________________________________________________________________ ________ ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ________________

V PROCEDURA GLASANJA Da li je biracko mjesto otvoreno u 8 casova?

DA/NE

Da li je raspored clanova birackog odbora u skladu sa onim naznacenim u prirucniku? DA/NE Da li je bilo glasanja izvan paravana?

DA/NE

Da li je kršena procedura u vezi sa kontrolnim kuponom?

DA/NE

Da li je provjera nevidljivim mastilom vršena pravilno?

DA/NE

Da li je bilo izdavanja glasackih listica bez indentifikacionih dokumenata?

DA/NE

Da li je prilikom popunjavanja glasackih listica iza paravana bilo više glasaca?

DA/NE

Da li je bilo slucajeva zastrašivanja biraca ili posmatraca u birackom mjestu ili izvan njega?

DA/NE

Da li je glasanje prekidano ?

DA/NE

Navedite broj lica koja su došla na biracko mjesto, ali iz nekog razloga nijesu glasali? Dodatni komentar ________________________________________________________________________________________________ ________ ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ ________________

VI GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Da li je bilo glasanja pod posebnim okolnostima?

DA/NE

Da li je nekim glasacima nepotrebno ukazivana pomoc prilikom glasanja? DA/NE Dodatni komentar ________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________

Centar za demokratsku tranziciju

VII ZATVARANJE BIRACKIH MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA Da li je biracko mjesto zatvoreno u 21 h? DA/NE Da li je bilo biraca koji su se zatekli na birackom mjestu u trenutku njegovog zatvaranja? DA/NE Da li je nakon otvaranja glasacke kutije pronaden kontrolni list?

DA/NE

Da li je proglašavanje nevažecih listica bilo opravdano?

DA/NE

Da li postoji razlika izmedu broja primljenih listica i zbira neupotrijebljenih i listica pronadenih u kutiji i koliko? DA/NE Da li postoji razlika izmedu broja listica pronadenih u kutiji i broja onih koji su glasali, prema izvodu iz birackog spiska i koliko? DA/NE Da li su sve primjedbe clanova birackog odbora unijete u zapisnik?

DA/NE

Dodatni komentar ____________________________________________________________________________________________ _______

_________________________________________________________________________ _____ _________________________________________________________________________ _____

OBRAZAC ZA OZBILJNE INCIDENTE – OI Obrazac ispuniti samo u slucaju kriticnih dogadaja ili incidenata na vašem birackom mjestu. Molimo Vas da o incidentu odmah obavijestite vašeg opštinskog koordinatora. I OSNOVNI PODACI: Ime i prezime posmatraca:__________________________________ Naziv i broj birackog mjesta:________________________________ Opština: ________________________________________________

Centar za demokratsku tranziciju II PODACI O INCIDENTU Incident se dogodio u _____________ h. Da li ste bili svjedok incidenta?

DA/NE

Ako nijeste ko Vam je rekao za incident? ______________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kratak opis dogadaja: _______________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ _______________________________________________________________________________ _______

III SVJEDOCI INCIDENTA - ukoliko ih ima i njihova funkcija (posmatrac, glasac, predstavnik partije, clan birackog odbora i sl.) Ime i prezime____________________________ Kontakt_________ Ime i prezime____________________________ Kontakt_________ Ime i prezime____________________________ Kontakt_________

IV POTPIS POSMATRACA ___________________________

Centar za demokratsku tranziciju

I OSNOVNI PODACI

Ime i prezime posmatraca:______________________________________________________________ ________________ Broj i naziv birackog mjesta:__________________________________________________________________ ________________ Opština:_________________________________________________________________ ________________ Vrijeme dolaska ________ h. Vrijeme odlaska __________ h. II IZBORNI MATERIJAL Da li je procedura vezana za izborni materijal korektno sprovedena?

DA/NE

III BIRACKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE Da li ste primijetili promotivni materijal stranka ili koalicija u krugu od 50 m od birackog mjesta? DA/NE Da li je bilo neopravdanog zadržavanja uniformisanih lica unutar ili u blizini birackog mjesta? DA/NE Da li ste primijetili prisustvo aktivista politickih partija u blizini birackog mjesta, koji bi mogli uticati na birace? DA/NE Dodatni komentar: ________________________________________________________________________________________________ ___ ________________________________________________________________________________________________ ___ ________________________________________________________________________________________________ ___

Centar za demokratsku tranziciju IV PRIPREME ZA OTVARANJE BIRACKOG MJESTA Da li je ispoštovana izborna procedura vezana za kontrolni list? Da li su glasacke kutije propisno zapecacene?

DA/NE DA/NE

Broj upisanih biraca na ovom birackom mjestu? ________________________________________________________________________ Dodatni komentar ________________________________________________________________________________________________ ___ ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ ______

V PROCEDURA GLASANJA Da li je biracko mjesto otvoreno u 8 casova?

DA/NE

Da li je raspored clanova birackog odbora u skladu sa onim naznacenim u prirucniku? DA/NE Da li je bilo glasanja izvan paravana?

DA/NE

Da li je krsena procedura u vezi sa kontrolnim kuponom?

DA/NE

Da li je provjera nevidljivim mastilom vršena pravilno?

DA/NE

Da li je bilo izdavanja glasackih listica bez indentifikacionih dokumenata? DA/NE Da li je prilikom popunjavanja glasackih listica iza paravana bilo vise glasaca?

DA/NE

Da li je bilo slucajeva zastrasivanja biraca ili posmatraca u ili izvan birackog mjesta?

DA/NE

Da li je glasanje prekidano ?

DA/NE

Navedite broj lica koja su došla na biracko mjesto, ali iz nekog razloga nijesu glasali? Dodatni komentar ________________________________________________________________________________________________ _ ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ ______

VI GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Da li je bilo glasanja pod posebnim okolnostima?

DA/NE

Centar za demokratsku tranziciju

DA/NE

Da li je proglašavanje nevažecih listica bilo opravdano?

DA/NE

Da li postoji razlika izmedu broja primljenih listica i zbira neupotrijebljenih i listica pronadenih u kutiji i koliko? DA/NE Da li postoji razlika izmedu listica pronadenih u kutiji i zbira važecih i nevažecih listica i koliko? DA/NE Da li su sve primjedbe clanova birackog odbora unijete u zapisnik?

DA/NE

Dodatni komentar ____________________________________________________________________________________________ _______ ____________________________________________________________________________________________ _______ ____________________________________________________________________________________________ _______

CDT – Centar za demokratsku tranziciju

OBRAZAC C (ZA PRACENJE KAMPANJE POLITICKIH PARTIJA) IME I PREZIME POSMATRACA

IME I PREZIME POSMATRACA

POLITICKA PARTIJA, KOALICIJA

OPŠTINA

LOKACIJA

Centar za demokratsku tranziciju

DATUM

VRIJEME POCETKA MITINGA

POSEBNE NAPOMENE

Upustva za posmatranje politickih kampanja na terenu Molimo Vas: 1. da dodete pola sata prije pocetka mitinga na predvidenu lokaciju, kako bi se uvjerili da je sve u pripremi mitinga proteklo u redu. 2. da zazmete mjesto koje ce vam omoguciti dobru preglednost 3. da unaprijed isplanirate odgovore na moguca pitanja koja ce vam biti upucena kao posmtracima 4. da se ponašate neutralno i da ne nosite bilo kakve politicke oznake 5. nemojte komentarisati tok mitinga i izjave govornika, vec vaša zapažanja zabilježite. Molimo vas da zabilježite: 1. šovinisticke izjave 2. korišcenje državnih resursa 3. verbalne napade na druge partije 4. uništavanje propagandnog materijala politickih partija 5. brojnost i prisustvo uniformisanih lica (vojska, policija ili specijalne jedinice) 6. prisustvo TV kamera na kojima nije vidno istaknut znak medijske kuce 7. navedite podatke o govornicima i dužini trajanja mitinga 8. grupe pripadnika drugih partija u blizini Nakon završetka mitinga ostanite na lokaciji da bi se uvjerili da su se posjetioci razišli mirno, bez incidenta. U slucaju znacajnog kršenja pravila odmah javiti u glavnu kancelariju (u ovom slucaju zabilježiti koji su mediji bili prisutni na skupu). Obrazac je potrebno dostaviti regionalnom koordinatoru u najkrecem roku! Reg. koordinator

Posmatraci

CDT – NEKA SLOBODA BUDE I TVOJ IZBOR Adresa: Bulevar Save Kovacevica 56, 81000 Podgorica 34 Telefon/faks: 081 60 10 50 http://www.cdtmn.org

Centar za demokratsku tranziciju

RASPORED TRENINGA ZA IZBORNE I PVT POSMATRACE CDT-A OD 07. - 13.05. DATUM OPŠTINA

07.05.

09.05.

10.05.

11.05.

12.05.

Raško Konjevic

Andrijevica Marko Canovic

Bar

Raško Konjevic

Bijelo Polje

Raško Konjevic Marko Canovic Damir Rašketic

Berane Budva Danilovgrad Dragan Koprivica

Žabljak Damir Rašketic

Kolašin

Marko Canovic

Kotor Damir Rašketic

Mojkovac

Dragan Koprivica

Nikšic Raško Konjevic

Plav Dragan Koprivica

Plužine

Raško Konjevic

Pljevlja Raško Konjevic

Rožaje

Marko Canovic

Tivat Marko Canovic

Ulcinj Cetinje

13.05.

Damir Rašketic Dragan Koprivica

Šavnik

Centar za demokratsku tranziciju

Organizaciona struktura cdt-a

Marko Canovic – koordinator projekta Damir Rasketic – finansijski menadzer Rasko Konjevic – PR koordinator Dragan Koprivica – koordinator za izborne posmatrace Aleksandar Pajevic – koordinator PVT posmatraca Milovan Papic – asistent Ljudmila Janinovic – sekretarica

Podgoricka regija Ivana Stesevic regionalni koordinator

Niksicka regija Vladimir Berkuljan regionalni koordinator

Sjeverna regija Nebojsa Jovancevic regionalni koordinator

Primorska regija Stanko Djuricic regionalni koordinator

Danilovgrad Dusan Radoman opstinski koordinator

Niksic Tatjana Koprivica opstinski koordinator

Bijelo Polje Drasko Konjevic opstinski koordinator

Tivat Vinko Baletina opstinski koordinator

Cetinje Ivan Gazivoda opstinski koordinator

Niksic Milica Kovacevic opstinski koordinator

Bijelo Polje Novo Konjevic opstinski koordinator

Kotor Lidija Zekovic opstinski koordinator

Mojkovac Branislav Medojevic opstinski koordinator

Pluzine Luka Sljukic opstinski koordinator

Berane i Andrijevica Vujadin Jovancevic opstinski koordinator

Budva Nikola Milovic opstinski koordinator

Kolasin Dragisa Popovic opstinski koordinator

Savnik i Zabljak Marija Cvorovic opstinski koordinator

Berane Snezana Maslovaric opstinski koordinator

Bar Ugljesa Vucinic opstinski koordinator

Rozaje Adis Balota opstinski koordinator

Ulcinj Maja Janinovic opstinski koordinator

Plav Aida Balota opstinski koordinator