PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
www.cdtmn.org
1
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Dragan Koprivica
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE Izdavač Centar za demokratsku tranziciju – CDT Podgorica Za izdavača Marko Čanović Tehnički urednik Aleksandar Pajević Lektor Vukić Konjević, prof Štampa Grafo Crna Gora Tiraž 1000 primjeraka Podgorica, Maj, 2003.
Zahvaljujemo se Nacionalnom Demokratskom Institutu koji je, uz pomoć USAID-a, obezbijedio finansijsku i tehničku pomoć za ovaj projekat.
CDT – NEKA SLOBODA BUDE I TVOJ IZBOR Adresa: Bulevar S. Kovačevića 56, Podgorica Telefon/faks: 081 60 10 50 www.cdtmn.org E-mail: cdtmn@cg.yu www.cdtmn.org
2
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
CDT
Centar za demokratsku tranziciju
Maj, 2003. godine www.cdtmn.org
3
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
SADRŽAJ UVOD
5
I IZBORNA PROCEDURA 1. BIRAČKI ODBOR 2. IZBORNI MATERIJAL 3. BIRAČKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE 4. PRIPREME ZA OTVARANJE BIRAčKOG MJESTA 5. PROCEDURA GLASANJA 6. BITNE PROMJENE ZAKONA O IZBORU ODBORNIKA I POSLANIKA VEZANE ZA “SIGURNI GLAS”A KOJE SE ODNOSE I NA IZBOR PREDSJEDNIKA REPUBLIKE 7. GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Pomoć pri glasanju Glasanje van birališta 8. PODACI KOJE TREBA UNIJETI U ZAPISNIK O RADU BIRAČKOG ODBORA PRIJE ZATVARANJA BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJA GLASOVA 9. ZATVARANJE BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA 10. RAZLOZI ZA RASPUŠTANJE BIRAČKOG ODBORA
7 7 8 11 12 13 15 16 16 16 17 17 19
II UPUTSTVA ZA POSMATRAČE NA DAN IZBORA 21 1. PRAVILA PONAŠANJA 21 2. UPUTSTVA ZA POSMATRANJE I IZVJEŠTAVANJE 22 III PRILOG Pravo na posmatranje izbora Neke bitne odrednice Zakona o izboru predsjednika Republike Naša lična karta
www.cdtmn.org
4
25 25 26 31
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Nezavisno i nepristrasno posmatranje izbora od strane domaćih nevladinih organizacija postalo je jedan od bitnih elemenata razvoja civilnog društva u Crnoj Gori. Centar za demokratsku tranziciju, NVO koja okuplja uglavnom mlade ljude i koja se zalaže za unapređenje demokratskih procesa, do sada je sprovela sedam kampanja posmatranja izbora na teritoriji Crne Gore. Vaša prava i obaveze kao akreditovanog posmatrača CDT-a za predsjedničke izbore zakazane za 11. maj 2003. godine, navedene su u Zakonu o izboru predsjednika Republike kao i u Zakonu o izboru odbornika i poslanika, a razrađene u ovom priručniku. Priručnik smo sredili na ovakav način da bi na samom početku ponudili informacije koje će Vama biti najbitnije na dan glasanja. To uključuje zakonske propise i upute za posmatranje prema redosljedu odvijanja izbornih aktivnosti na biračkom mjestu. Da bi obavili svoju dužnost na profesionalan način, Vama će biti od koristi šire znanje o pravilima za sprovođenje predsjedničkih izbora, pa smo ovakve informacije stavili u Prilog. U Prilogu, takođe, možete naći podatke o programu i djelatnostima Centra za demokratsku tranziciju. Molimo Vas da ovaj priručnik pročitate pažljivo i da striktno poštujete instrukcije, a posebno pravila ponašanja posmatrača. Unaprijed se zahvaljujemo na Vašem učešću, koje će doprinijeti sporovođenju fer izbora, transparentnosti procesa i jačanju povjerenja u demokratski razvoj crnogorskog društva. CDT
www.cdtmn.org
5
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
www.cdtmn.org
6
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
I IZBORNA PROCEDURA Shodno članu 10. Zakona o izboru predsjednika Republike odredbe Zakona o izboru odbornika i poslanika koje se odnose na: izborno pravo, utvrđivanje i oglašavanje liste kandidata, predstavljanje kandidata, način organizovanja izbora, glasanje na biračkom mjestu i zaštitu izbornog prava, primjenjuju se i na izbor predsjednika Republike.
1. BIRAČKI ODBOR Birački odbor neposredno sprovodi glasanje na biračkom mjestu, obezbjeđuje pravilnost i tajnost glasanja i utvrđuje rezultate glasanja na biračkom mjestu. Takođe, on se stara i o održavanju reda na biračkom mjestu za vrijeme glasanja, a određuje, iz reda svojih članova, i dva povjerenika za glasanje van biračkog mjesta. Birački odbor imenuje opštinska izborna komisija za svako biračko mjesto najkasnije deset dana prije dana održavanja izbora. Birački odbor (BO) u stalnom sastavu čine: predsjednik i četiri člana. U stalni sastav BO, dva člana imenuju se na predlog partije, odnosno koalicije, koja ima većinu u odgovarajućoj skupštini opštine. U stalni sastav BO obavezno se imenuje po jedan predstavnik dvije opozicione partije u odgovarajućoj skupštini, koje su na prethodnim izborima dobile najveći broj glasova. Svakoj partiji zastupljenoj u odgovarajućoj skupštini pripada broj predsjednika BO, srazmjerno proporcionalnoj zastupljenosti odborničkih mandata u skupštini, a biračka mjesta na kojima bi pojedina partija predlagala predstavnika za predsjednika BO, opštinska izborna komisija određuje žrijebom. Predsjednik i članovi biračkog odbora, kao i opunomoćeni predstavnici kandidata, imaju svoje zamjenike, koji ih u slučaju njihove odsutnosti, ravnopravno zamjenjuju.
www.cdtmn.org
7
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
2. IZBORNI MATERIJAL Birački odbor preuzima od opštinske izborne komisije (OIK), najkasnije 48 sati prije održavanja izbora: - glasačke listiće; - zbirne izborne liste; - izvod iz biračkog spiska za to biračko mjesto; - posebne i službene koverte za glasanje; - obrazac zapisnika o radu biračkog odbora; - potreban broj providnih glasačkih kutija, s priborom za pečaćenje; - drugi pribor potreban za glasanje (paravan, knjiga birača, sprej, optički čitač i sl.). a) Glasački listić Glasački listić sadrži: - oznaku da se glasa za predsjednika Republike; - prezime, ime kandidata i redni broj sa liste kandidata; - naziv političke stranke, odnosno stranaka koje su predložile kandidata. Ako je kandidat predložen od grupe građana, uz njegovo prezime i ime navodi se oznaka „nezavisni kandidat". - Napomenu da se glasa samo za jednu listu, zaokruživanjem rednog broja ispred liste, odnosno naziva liste ili imena i prezimena nosioca liste. Takođe, na poleđini glasačkog listića, u gornjem desnom uglu, nalazi se naziv opštine i biračkog mjesta, oznaka za broj biračkog mjesta i pečat biračkog odbora sa nazivom i brojem biračkog mjesta. Pečat biračkog odbora ne stavlja se na kontrolni kupon glasačkog listića. Glasački listić štampa se tako da ima dva dijela i to, kontrolni kupon, odnosno odrezak glasačkog listića, na kome se nalazi jedinstveni serijski broj i glasački listić. Jedinstveni serijski broj ne smije biti odštampan na glasačkom listiću. Republička izborna komsija će u okviru jedinstvenih standarda za izborni materijal utvrditi debljinu (gramažu) papira glasačkog listića da bi se obezbijedila tajnost glasanja. www.cdtmn.org
8
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Kontrolni kupon i glasački listić odvojeni su perforacijom. Broj glasačkih listića mora biti istovjetan broju birača upisanih na birački spisak, a broj rezervnih glasačkih listića ne smije biti veći od 3% od ukupnog broja birača. b) Zbirna izborna lista Zbirna izborna lista, s nazivima izbornih lista i imenima svih kandidata, za vrijeme glasanja mora biti vidno istaknuta na biračkom mjestu. c) Izvod iz biračkog spiska Birački spisak je javna isprava u kojoj se vodi evidencija građana koji imaju biračko pravo i služi samo za izbore. U birački spisak upisuje se: - jedinstveni redni broj sloga pod kojim je izvršen upis u birački spisak; - ime i prezime; - datum i mjesto rođenja; - državljanstvo; - adresa, datum prijave posljednjeg prebivališta; - matični broj birača. Organ nadležan za vođenje biračkog spiska sastavlja ovjereni izvod iz biračkog spiska za svako biračko mjesto. Osim ovih podataka, izvod sadrži: - naziv organa koji ga je sačinio; - datum sačinjavanja i oznaku biračkog mjesta za koje je izvod sačinjen. d) Knjiga birača Knjigu birača za svako biračko mjesto izdaje organ nadležan za vođenje biračkog spiska. Ona sadrži: - ime i prezime; - datum i mjesto rođenja; - adresu birača; - prebivalište; - matični broj birača; - prostor za svojeručni potpis; Ukoliko građaninu nije određen matični broj u knjigu se upisuje broj lične karte. www.cdtmn.org
9
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
e) Zapisnik Zapisnik o radu biračkog odbora vodi se na propisanom obrascu koji je dostavljen biračkom odboru. Zapisnik sadrži podatke o licima koja su pratila rad biračkog odbora kao i o vremenu njihovog zadržavanja na biračkom mjestu. Podatke u zapisnik unosi predsjednik biračkog odbora, a sve eventualne primjedbe članova biračkog odbora unose se u isti u momentu date primjedbe. f) Glasačka kutija Glasačka kutija je prozirna i izgrađena od odgovarajućeg bezbojnog materijala propisanih dimenzija. Glasačka kutija se od strane biračkog odbora pečati pomoću odgovarajućeg pribora. Na istu se stavlja glasački listić. Glasačka kutija mora biti u vidokrugu svih članova biračkog odbora. g) Glasački paravani Glasački paravani moraju biti izrađeni od adekvatnog materijala (ne od papira ili kartona) i moraju biti tako postavljeni da u potpunosti osiguravaju tajnost glasanja na biračkom mjestu. h) Kutija za čuvanje kontrolnih kupona Kutija za čuvanje kontrolnih kupona izrađuje se od odgovarajućih materila (karton, drvo, plastika) i ima poklopac. Ona ima unutrašnje pregrade koje odgovaraju dimenzijama kupona. Ukoliko imate nekih posebnih zapažanja u pogledu kvaliteta i količine izbornog materijala, molimo vas da to evidentirate u obrazac ID. Takođe, zabilježite eventualne primjedbe članova biračkog odbora i opunomoćenih predstavnika kandidata za predsjednika u vezi sa izbornim materijalom. Da li je debljina papira na kome su odštampani glasački listići obezbjeđivala tajnost glasanja?
!
www.cdtmn.org
10
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
3. BIRAČKO MJESTO I NJEGOVO OKRUŽENJE Biračka mjesta određuje opštinska izborna komisija na predlog organa nadležnog za vođenje biračkog spiska, najkasnije 20 dana prije dana održavanja izbora. Ono mora da ima dovoljno prostora da svi članovi biračkog odbora mogu nesmetano i u svakom trenutku, imati uvid i pristup biračkim kutijama i izbornom materijalu, a mora biti i vidno obilježeno. Biračko mjesto određuje se za glasanje najviše do 1000 birača. Birač glasa na biračkom mjestu na kome je upisan u izvod iz biračkog spiska. Biračka mjesta u izbornoj jedinici otvaraju se u 8:00h, a zatvaraju u 21:00h. U toku radnog vremena biračko mjesto mora biti neprekidno otvoreno. Ukoliko je na biračkom mjestu došlo do kršenja javnog reda i mira birački odbor može prekinuti glasanje, dok se ponovo ne steknu uslovi za neometan nastavak izbornog postupka. Ako je glasanje prekinuto duže od jednog časa, produžava se onoliko vremena koliko je prekid trajao. Pripadnicima policije i drugim uniformisanim licima, nije dozvoljen pristup biračkom mjestu, izuzev u slučaju da je došlo do kršenja javnog reda i mira, a uz prethodan poziv i saglasnost biračkog odbora. Nikome nije dozvoljeno da na biralište dođe noseći oružje ili druge opasne naprave. Zabranjeno je zadržavanje na biračkom mjestu svim licima koja nemaju prava i dužnosti u vezi sa sprovođenjem izbora. Na biračkom mjestu i na 50 m od njega zabranjeno je isticanje simbola političkih partija ili drugog propagandnog materijala, kojim se može uticati na opredjeljenje birača. Na biračkom mjestu zabranjena je upotreba telefona, mobilnih telefona i pejdžera. U toku trajanja glasanja na biračkom mjestu moraju biti prisutni svi članovi biračkog odbora ili njihovi zamjenici.
www.cdtmn.org
11
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Posebno obratite pažnju na pravila održavanja reda na biračkom mjestu i u njegovoj okolini. • Da li ste primijetili promotivni materijal kojim se može uticati na opredjeljenje birača? Zabilježite kome pripada i gdje se nalazi! • Da li ste primijetili neopravdano zadržavanje uniformisanih lica unutar ili u blizini biračkog mjesta? • Da li ste primijetili prisustvo aktivista izbornih štabova kandidata za predsjednika ili političkih partija u blizini biračkog mjesta, a koji bi mogli uticati na birače? • Da li ste primijetili još neka kršenja izborne ćutnje na dan izbora kao što su korišćenje zvučnika ili elektronskih medija u propagandne svrhe, dijeljenje letaka i sl.?
!
4. PRIPREME ZA OTVARANJE BIRAČKOG MJESTA Prije otvaranja biračkog mjesta, birački odbor žrijebom određuje jednog člana u stalnom sastavu, koji u prisustvu ostalih članova, vidno oštećuje pečat biračkog odbora na način što zarezuje ili sagorijeva plamenom gumenu matricu pečata, kao i stalnog člana biračkog odbora koji pečatira glasačke listiće s oštećenim pečatom neposredno prije predaje glasačkog listića biraču. Takođe, žrijebom se biraju stalni član biračkog odbora, koji odvaja kontrolni kupon pošto birač obavi glasanje, kao i članovi koji su zaduženi za glasanje van biračkog mjesta. Glasački listići obavezno su složeni prema redosljedu serijskih brojeva na kontrolnom kuponu i prema tom redosljedu izdaju se biračima prilikom glasanja. Birački odbor provjerava glasačku kutiju u prisustvu birača koji prvi dođe na biračko mjesto. Rezultat kontrole upisuje se u kontrolni list koji potpisuju članovi biračkog odbora i birač koji je prvi došao na biračko mjesto. Nakon toga, u glasačku kutiju ubacuje se
www.cdtmn.org
12
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
kontrolni list, a zatim se ona u prisustvu prvog birača pečati, što se unosi u zapisnik o radu biračkog odbora. Kako ocjenjujete kvalitet pripreme na vašem biračkom mjestu? • Da li je ispoštovana izborna procedura vezana za kontrolni list? • Da li su glasačke kutije propisno zapečaćene? • Da li su članovi biračkog odbora izabrani žrijebom za određena zaduženja koja će obavljati na biračkom mjestu?
!
5. PROCEDURA GLASANJA - Svaki birač glasa lično. - Birač u toku održavanja izbora može glasati samo jednom. - Glasanje je tajno. Dolaskom na biračko mjesto, birač se od strane ovlašćenog člana biračkog odbora izlaže provjeri putem ultraviolentne svjetlosti, kojom se utvrđuje eventulano prisustvo nevidljivog mastila. Ukoliko se utvrdi da nema nevidljivog mastila, pristupa se identifikaciji: Birač dokazuje svoj identitet pokazujući onu formu identifikacije koja sadrži fotografiju i matični broj ili broj lične karte (lična karta, pasoš ili vozačka dozvola). Članu biračkog odbora koji vrši identifikaciju birača, kao i ostalim članovima biračkog odbora zabranjuje se da, u bilo kojoj formi, a posebno glasnim obraćanjem saopšti ime i prezime birača, kao i njegov redni broj na biračkom spisku. Pošto utvrdi identitet, član biračkog odbora: - zaokružuje redni broj pod kojim je birač upisan u izvod iz biračkog spiska; - objašnjava proceduru glasanja i predaje glasački listić koji je pečatiran na poleđini oštećenim pečatom. Birač svojeručnim potpisom u knjigu birača potvrđuje preuzimanje glasačkog listića.
www.cdtmn.org
13
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Član biračkog odbora nanosi “sprej bocom”, nevidljivo mastilo na korijen desnog kažiprsta i upozorava birača da drži podignut kažiprst do sušenja mastila. Ako birač nema desni kažiprst, redosljed prstiju koje treba premazati mastilom je sljedeći: palac, prst 3, 4, 5, a ako nema desne ruke, isti redosljed se primjenjuje na lijevoj. Ako birač nema prstiju odustaje se od testa mastilom. Biraču koji odbije test mastilom – sprejom, birački odbor neće dozvoliti da glasa. Članovi biračkog odbora dužni su da biraču na njegov zahtjev ponovo objasne način glasanja. Nakon glasanja birač presavija popunjeni glasački listić tako da se ne vidi kako je glasao, a da pri tome ostane slobodan kontrolni kupon. Zatim, s glasačkim listićem prilazi članu biračkog odbora koji uklanja kupon sa listića, ubacuje glasački listić u glasačku kutiju i napušta biralište. Molimo Vas da obratite pažnju na raspored članova biračkog odbora. ● Da li je raspored članova biračkog odbora u skladu sa izbornom procedurom? Pravilan raspored je sljedeći: 1) provjera putem ultravioletne svjetlosti; 2) identifikacija birača; 3) zaokruživanje imena birača u biračkom spisku; 4) pečatiranje glasačkog listića, potpisivanje u knjigu birača, nanošenje nevidljivog mastila i objašnjavanje procedure glasanja; 5) odvajanje kontrolnog kupona. ● Da li je i koliko bilo glasanja u ime druge osobe? Koji su razlozi ta to? ● Da li je kontrolni kupon odvajan neposredno prije ubacivanja glasačkog listića u kutiju?
!
www.cdtmn.org
14
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
6. BITNE PROMJENE ZAKONA O IZBORU ODBORNIKA I POSLANIKA VEZANE ZA “SIGURNI GLAS” A KOJE SE ODNOSE I NA IZBOR PREDSJEDNIKA REPUBLIKE Članovima biračkog odbora i licima koja prate rad ograna za sprovođenje izbora za vrijeme glasanja zabranjeno je na biračkom mjestu vođenje bilo kakve evidencije o biračima koji su glasali, kao i korišćenje kopije biračkog spiska ili bilo koje druge pomoćne evidencije o biračima. Ako član biračkog odbora ili lice koje prati rad organa za sprovođenje izbora postupi suprotno navedenom, predsjednik biračkog odbora će ga upozoriti, a ako lice i dalje nastavi da ometa rad, presjednik biračkog odbora, na osnovu prethodne odluke biračkog odbora, će ga udaljiti, što će konstatovati u zapisnik. Ukoliko je iz prostorije udaljen član biračkog odbora, predsjednik je dužan da, za dalji rad, omogući prisustvo zamjenika. Ukoliko birački odbor ne uredi biračko mjesto na način kojim se obezbjeđuje tajnost glasanja (paravan i kabina), birački odbor se raspušta a glasanje ponavlja. Birač popunjava glasački listić isključivo u prostoru koji je za to namijenjen (paravan, kabina), tako da niko ne može vidjeti kako je glasao. Ukoliko birač povrijedi tajnost glasanja na način što glasa javno, ili ako nakon glasanja biračkom odboru pokaže glasački listić, predsjednik biračkog odbora, na osnovu prethodne odluke biračkog odbora, dužan je da takav listić učini nevažećim. Nakon odvajanja kontrolnog kupona, listić treba precrtati, spakovati u poseban koverat i ubaciti u glasačku kutiju umjesto birača. Da li je neki od članova biračkog odbora ili predstavnika partija vodio evidenciju o biračima i ako jeste da li je ispoštovana procedura u vezi sa tim? ● Da li je bilo javnog glasanja i da li je ispoštovana procedura vezana za poništavanje listića? Da li je neki od članova biračkog odbora naglas čitao ime i prezima birača?
!
www.cdtmn.org
15
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
7. GLASANJE POD POSEBNIM OKOLNOSTIMA Pomoć pri glasanju Birači kojima je potrebna pomoć: slijepa lica, invalidi ili nepismeni u toku procesa glasanja imaju pravo da sa sobom povedu drugu osobu koja nije član biračkog odbora, a koja će umjesto njih popuniti glasački listić i do kraja izvršiti glasačku proceduru. Glasanje van birališta Glasač koji ne može da dođe do birališta zbog bolesti ili starosti informiše birački odbor da želi da glasa. Tom biraču (glasaču) član biračkog odbora je dužan omogućiti glasanje uz poštovanje tajnosti čitavog procesa. Pošto bude informisan, član biračkog odbora koji je zadužen za glasanje van birališta, uručiće biraču službenu kovertu koja sadrži ovjereni glasački listić, opštu kandidatsku listu, koja se sastoji od svih kandidatskih lista i specijalnu kovertu za stavljanje obilježenog glasačkog listića. Nakon što je glasao, birač ubacuje svoj glasački listić u specijalnu kovertu, koju zatim, član biračkog odbora pečati i zatvara voskom u njegovom prisustvu. Zapečaćena koverta, potom se stavlja u službenu kovertu koja se, takođe, pečati u prisustvu birača. Član biračkog odbora prosljeđuje službenu kovertu odboru gdje se ona otvara i zaokružuje redni broj ispred biračevog imena na izvodu iz biračkog spiska, a specijalna koverta se stavlja u glasačku kutiju. Korišćenje ovakvog načina glasanja obavezno se mora unijeti u zapisnik. Molimo vas da, ukoliko je na vašem biračkom mjestu bilo glasanja pod specijalnim okolnostima, zabilježite: • da li je ispoštovana izborna procedura kod bolesnih i nemoćnih? • da li je nekim glasačima nepotrebno ukazivana pomoć prilikom glasanja?
!
www.cdtmn.org
16
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
8. PODACI KOJE TREBA UNIJETI U ZAPISNIK O RADU BIRAČKOG ODBORA PRIJE ZATVARANJA BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJA GLASOVA: 1) kršenje pravila o održavanju reda na biračkom mjestu i eventualno udaljavanje nekog od članova biračkog odbora; 2) glasanje van biračkog mjesta; 3) javno glasanje, poništavanje glasačkog listića zbog javnog glasanja; 4) privremeni prekid glasanja, razlozi i trajanje prekida; 5) vođenje evidencije o biračima i sve situacije koje su vezane za ovo kršenje; 6) ocjena o kvalitetu izbornog materijala; 7) procedura vezana za kontrolni list; 8) način glasanja slijepih, nepismenih i invalidnih lica, odnosno lica kojima je potrebna pomoć pri glasanju. 9. ZATVARANJE BIRAČKOG MJESTA I PREBROJAVANJE GLASOVA Biračima koji su se zatekli na biračkom mjestu u trenutku njegovog zatvaranja mora se omogućiti da glasaju, s tim što birački odbor prethodno utvrđuje broj i identitet tih birača. Nakon zatvaranja biračkog mjesta, birački odbor započinje proceduru utvrđivanja rezultata. Ona se obavlja sljedećim redosljedom: - utvrđuje se broj neiskorišćenih glasačkih listića koji se stavljaju u posebnu kovertu koja se pečati; - utvrđuje se broj kontrolnih kupona, odvojenih od glasačkih listića i isti se smještaju u posebnu kovertu koja se pečati; - na osnovu izvoda iz biračkog spiska utvrđuje se broj glasača koji su glasali; - kad se glasačka kutija otvori, prvo se utvrđuje da li se unutra nalazi kontrolni listić, koji je tu stavljen na početku glasanja; - važeći glasački listići se odvajaju od nevažećih.
www.cdtmn.org
17
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Glasački listić je nevažeći u sljedećim slučajevima: 1) kada je nepopunjen; 2) kada je popunjen na način da se ne može jasno utvrditi za koju izbornu listu se htjelo glasati; 3) kada je na listiću zaokruženo više od jedne liste. Birački odbor poslije prebrojavanja glasova stavlja u zapisnik: - broj nevažećih glasačkih listića; - broj važećih glasačkih listića; - broj glasova za svaku izbornu listu. Birački odbor takođe stavlja u zapisnik: - broj primljenih glasačkih listića; - broj neupotrijebljenih glasačkih listića; - broj upotrijebljenih glasačkih listića; - broj glasača prema izvodu iz biračkog spiska; - broj glasača iz biračkog spiska koji su glasali; - broj glasača koji su glasali putem pisma. U zapisnik o radu biračkog odbora unose se primjedbe i mišljenja članova biračkog odbora, kao i sve druge činjenice od značaja za glasanje. Zapisnik o radu biračkog odbora potpisuju svi članovi biračkog odbora i svi dobijaju po kopiju. Zapisnik o radu biračkog odbora, izvod iz biračkog spiska, glasačke listiće, kontrolne kupone odvojene od glasačkih listića, pečat biračkog odbora kao i ostali izborni materijal stavljaju se u jedan koverat koji se pečatira. Koverta sa izbornim materijalom dostavlja se bez odlaganja opštinskoj izbornoj komisiji, a najkasnije u roku od 12 časova od časa zatvaranja biračkog mjesta. Molimo vas da date vašu ocjenu zatvaranja biračkog mjesta i procesa prebrojavanja glasova, na način što ćete u obrazcu ID zabilježiti: • da li je bilo birača koji su se zatekli na biračkom mjestu u trenutku njegovog zatvaranja?
!
www.cdtmn.org
18
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
• da li su neupotrebljeni glasački listići zapečaćeni i spremljeni u koverte prije otvaranja glasačke kutije? • da li je nakon otvaranja glasačke kutije pronađen kontrolni list? • da li je nakon otvaranja glasačke kutije ustanovljeno da ima više glasačkih listića od ukupnog broja birača koji su glasali, prema izvodu iz biračkog spiska? • da li su sve primjedbe članova biračkog odbora unesene u zapisnik? Zabilježite broj glasačkih listića koje je birački odbor proglasio nevažećim. Da li proglašavanje nevažećih listića bilo opravdano? Da li je postojala neka specifična vrsta nevažećih glasačkih listića?
10. RAZLOZI ZA RASPUŠTANJE BIRAČKOG ODBORA Raspuštanje biračkog odbora U slučaju da se desi bilo koja od sledećih zloupotreba, birački odbor se raspušta i glasanje mora biti ponovljeno: h biračima koji čekaju u redu, u vrijeme zatvaranja birališta, nije dozvoljeno da glasaju; h kontrolni listić nije pronađen u glasačkoj kutiji na početku brojanja; h član biračkog odbora pokušava da utiče na odlučivanje glasača; h član biračkog odbora ne posvećuje posebnu pažnju obezbjeđivanju uslova za potpunu tajnost i neometanost glasanja; h ako je došlo do izmjene izvoda iz biračkog spiska u periodu od dana kada je sastavljen, do dana sprovođenja izbora, kao i na sam izborni dan; h ako je broj glasačkih listića u glasačkoj kutiji veći od broja birača koji su glasali. Birački odbor može biti raspušten : h ako su partijski simboli ili drugi promotivni materijali izloženi na biralištu ili u krugu od 50 metara oko birališta. h birač ne glasa lično; www.cdtmn.org
19
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
h birač je glasao više od jednog puta; h glasanje se ne obavlja ovjerenim glasačkim listićem; h birač ne potvrđuje svojim potpisom u glasačkoj knjizi da je uzeo izborni materijal; h ako se neko pojavljuje na biralištu noseći oružje ili druge opasne naprave.
www.cdtmn.org
20
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
II UPUTSTVA ZA POSMATRAČE NA DAN IZBORA 1. PRAVILA PONAŠANJA Uspjeh našeg građanskog projekta posmatranja izbora zavisi od njegove organizacije, kao i od ponašanja svakog posmatrača. Cilj nam je da se CDT i dalje afirmiše, da se učvrsti njegov ugled kao nezavisne i pouzdane NVO, koja izvještava o izbornim procesima u korist crnogorskih građana. Vrlo je važno da svi koji su uključeni u ovaj projekat izvršavaju svoje obaveze profesionalno i bez političkih predrasuda, da bi saznanja do kojih će CDT doći bila opšte prihvaćena u Crnoj Gori. To podrazumijeva sljedeće: - kao posmatrač, morate da ostanete potpuno nepristrasni u obavljanju vaših poslova, da se ne izjašnjavate o vašim političkim preferencijama, da ne nosite na sebi bilo kakva obilježja političkih partija, da ne dajete komentare u vezi sa republičkim vlastima, političkim strankama, kandidatima ili izbornim rezultatima; - kao posmatrač, morate da se uzdržite od davanja izjava medijima u toku čitavog izbornog procesa; - kao posmatrač, ne smijete da se miješate u izborni proces. Molimo Vas da obratite pažnju na sljedeći član ZIOP: Članovima biračkog odbora i licima koja prate rad ograna za sprovođenje izbora za vrijeme glasanja zabranjeno je na biračkom mjestu vođenje bilo kakve evidencije o biračima koji su glasali, kao i korišćenje kopije biračkog spiska ili bilo koje druge pomoćne evidencije o biračima. Ako član biračkog odbora ili lice koje prati rad organa za sprovođenje izbora postupi suprotno navedenom, predsjednik biračkog odbora će ga upozoriti, a ako lice i dalje nastavi da ometa rad, presjednik biračkog odbora, na osnovu prethodne odluke biračkog odbora, udaljiće ga, što će konstatovati u zapisniku. Ukoliko je iz prostorije udaljen član biračkog odbora, predsjednik je dužan da, za dalji rad, omogući prisustvo zamjenika. www.cdtmn.org
21
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
CDT smatra da vi imate pravo voditi evidenciju o broju izašlih birača, i zato smo tražili tumačenje od RIK-a. Shodno ovom tumačenju posmatrač CDT-a ima pravo vođenja evidevcije na biračkom mjestu, izuzev one koja se tiče identifikacije birača. Zakonski propisana prava i obaveze posmatrača nevladine organizacije možete naći u prilogu. Posmatrači bi trebali biti: - nestranački, da imaju moć zapažanja i da su razumni; - informisani o svojim pravima kao posmatrača; - informisani o izbornim pravilima i o mogućim nepravilnostima; - upoznati sa načinom zapisivanja i izvještavanja; - organizovani za praćenje rada na biračkom mjestu i za prosljeđivanje izvještaja. 2. UPUTSTVA ZA POSMATRANJE I IZVJEŠTAVANJE Kako biste što bolje posmatrali glasanje i brojanje glasova, a sebi olakšali posao, sa sobom ponesite: - akreditaciju i ovlašćenje RIK-a; - ličnu kartu ili neki drugi identifikacioni dokumet; - ovaj priručnik; - obrasce za izvještavanje; - hemijsku olovku; - sendvič i piće (nikako alkohol). Kada dođete na biračko mjesto, predstavite se i upoznajte se sa predsjednikom biračkog odbora i ostalim članovima odbora. Takođe, predstavite se i ostalim posmatračima i saznajte kojim strankama odnosno kandidatima pripadaju. Na biračko mjesto ponesite akreditaciju koju treba vidljivo istaći. Izaberite svoje mjesto tako da ne remetite izborni proces s tim da možete vidjeti tok cijele izborne procedure. Molimo Vas da ne koristite mobilne telefone na biračkom mjestu, ali za slučaj hitnih situacija telefoni bi trebali ostati uključeni (silent mode, odnosno isključeni svi tonovi). Ovo podrazumijeva da se razgovori sa koordinatorima vode van biračkog mjesta. Koristite ovaj priručnik i provjerite da li je sve što www.cdtmn.org
22
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
piše u njemu ispoštovano. Bilježite vaša opažanja u obrascu za izvještavanje. Kao nestranački posmatrač CDT-a trebate biti svjesni atmosfere izvan i unutar biračkog mjesta. Molimo vas da ostanete na svom biračkom mjestu sve do završetka prebrojavanja glasova, popunjavanja i potpisivanja zapisnika. Molimo vas da svoja osjećanja u vezi sa rezultatima izbora ne iskazujete sve dok ste u ulozi posmatrača CDT-a. Ukoliko Vaše biračko mjesto posjete predstavnici OEBS-a ili bilo koje međunarodne organizacije od Vas se očekuje da inicirate razgovor u kome ćete objasniti za koju organizaciju radite i iznijeti svoje utiske o kvalitetu procedure na Vašem biračkom mjestu. Predstavnici međunarodnih organizacija ili govore naš jezik ili imaju prevodioca tako da je sa te strane komunikacija ostvarljiva.
!
Ukoliko primijetite probleme ili kršenja izborne procedure, pažljivo i ljubazno se obratite predsjedniku biračkog odbora i zapišite to u obrazac za izvještavanje. Način na koji bi se obratili predsjedniku mora biti takav da se ne može tumačiti kao davanje uputstava, naređenja ili kao miješanje u izborni postupak. U zavisnosti od »težine« i ozbiljnosti problema: a) unesite svoje primjedbe u obrazac izvještavanja ID ili b) ukoliko se radi o težoj povredi izborne procedure i kršenja zakona, unesite svoje zapažanje u obrazac ID, s tim što obavezno trebate obavijestiti svog opštinskog koordinatora putem telefona ili faksa. Svaki posmatrač bi trebao da razlikuje nevažne greške u primjeni pravila i propisa od onih kršenja koja mogu grubo povrijediti izbornu proceduru. Ozbiljnim kršenjima obično se smatraju: • sistematska, odnosno kršenja koja se ponavljaju; • kršenja koja bi mogla uticati na slobodan izbor birača; • kršenja tajnosti glasanja; • kršenja koja mogu suštinski uticati na izborne rezultate Navedena kršenja se unose u obrazac za ozbiljne incidente OI. www.cdtmn.org
23
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Pored navedenog, preporučujemo da posebno obratite pažnju, odnosno odmah obavijestite svog opštinskog koordinatora u sljedećim situacijama: - ako nije vama ili drugim posmatračima dozvoljen ulazak na biračko mjesto ili ste sa njega udaljeni; - stvaranja haosa i konfuzije na biračkom mjestu. Notirajte vaša zapažanja i, u skladu sa dogovorom, obrazac dostavite opštinskom koordinatoru.
www.cdtmn.org
24
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
III PRILOG PRAVO NA POSMATRANJE IZBORA Mi smo dobili pravo da posmatramo izbore na osnovu zvaničnog dokumenta koji je usvojen na sastanku tadašnje Konferencije za bezbjednost i saradnju u Evropi (KEBS), 1990. godine. U poglavlju 8 tog dokumenta, potpisanog od strane Vlade Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije navodi se: Države koje učestvuju u radu KEBS-a smatraju da prisustvo posmatrača, kako stranih, tako i domaćih, mogu da poboljšaju ugled izbornih procesa u državama u kojima se izbori održavaju. One stoga pozivaju posmatrače iz drugih zemalja-učesnica ove Konferncije i neke druge pogodne institucije i organizacije koje bi bile voljne da prate tok njihovog državnog izbornog procesa, do granica određenih zakonom. Oni će takođe nastojati da olakšaju sličan pristup izbornim procesima koji se dešavaju na nižem nacionalnom nivou. Ovakvi posmatrači preduzeti će sve da se ne miješaju u izborne procese. U Zakonu o izboru odbornika i poslanika kaže se: Ovlašćeni predstavnici domaćih nevladinih organizacija, registrovanih za praćenje ostvarivanja političkih prava i sloboda, mogu pratiti tok izbora i rad nadležnih organa za sprovođenje izbora, u skladu s ovim zakonom (član 111a, Zakona o izboru odbornika i poslanika – u daljem tekstu ZIOP). Ovlašćeni predstavnici stranih država i odgovarajućih međunarodnih organizacija i nevladinih institucija, registrovanih za praćenje izbora i ostvarivanja biračkog prava, mogu pratiti tok izbora i rad organa za njihovo sprovođenje, pod uslovima utvrđenim ovim zakonom (član111v, ZIOP-a). Lokalne nevladine organizacije moraju da se prijave Republičkoj izbornoj komisiji (RIK) najmanje 5 dana prije dana izbora, podnoseći ime organizacije, potvrdu o registraciji, broj i sastav posmatrača. Nevladinim organizacijama kojima su data zvanična punomoćja od strane RIK, biće izdate identifikacione kartice s imenom i prezimenom za svakog posmatrača i imenom organizacije kojoj pripada. www.cdtmn.org
25
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Obaveze: h lice kome je izdata identifikaciona kartica dužno je da je nosi na vidnom mjestu. (član 111d, ZIOP-a); h birački odbor u zapisniku konstatuje prisustvo posmatrača na biračkom mjestu (član 111đ, ZIOP-a); h Republička izborna komisija, na predlog organa za sprovođenje izbora, može oduzeti ovlašćenje ili identifikacionu karticu licu kome je izdata, ukoliko se ne pridržava pravila o održavanju reda na biračkom mjestu, odnosno pravila o radu organa za sprovođenje izbora (član 111e, ZIOP-a); h članovi organa za sprovođenje izbora i druga lica koja prate rad organa za sprovođenje izbora dužni su da postupaju u skladu s pravilima ponašanja koja propisuje Republička izborna komisija; kad lica, koja prate rad organa za sprovođenje izbora prekrše pravila o održavanju reda na biračkom mjestu ili na drugi način ometaju rad organa za sprovođenje izbora, organ za sprovođenje izbora može ih udaljiti, a podatke o tome unosi u zapisnik (član 22, ZIOP-a). Prava: h organi za sprovođenje izbora dužni su da stranom i domaćem posmatraču omoguće praćenje toka izbora, kao i svog rada (član 111đ, ZIOP-a); h rad organa za sprovođenje izbora je javan (član 22, ZIOP-a).
NEKE BITNE ODREDNICE PREDSJEDNIKA REPUBLIKE
ZAKONA
O
IZBORU
Predsjednika Republike Crne Gore biraju građani na opštim izborima, neposredno i tajnim glasanjem, na vrijeme od pet godina. Pravo da bude biran za predsjednika Republike ima državljanin Crne Gore, koji je i državljanin državne zajednice Srbija i Crna Gora, koji je navršio 18 godina života i ima prebivalište na teritoriji Republike najmanje 24 mjeseca prije dana održavanja izbora. Izbore za predsjednika Republike raspisuje predsjednik Skupštine Republike Crne Gore, najkasnije 120 dana prije isteka mandata predsjednika Republike. www.cdtmn.org
26
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
Od dana raspisivanja do dana održavanja izbora ne može proteći manje od 60 ni više od 90 dana. Postupak izbora predsjednika Republike sprovode Republička izborna komisija, opštinske izborne komisije i birački odbori, nadležni za izbore odbornika i poslanika. Kandidata za predsjednika Republike može predložiti politička stranka, odnosno grupa građana, na osnovu potpisa najmanje 1% birača od broja birača, računajući prema podacima o broju birača sa izbora koji su prethodili odluci o raspisivanju izbora. Pojedina politička stranka, odnosno grupa građana može predložiti jednog kandidata za izbor predsjednika Republike. Dvije ili više političkih stranaka mogu predložiti zajedničkog kandidata. Potpis birača za podršku kandidatu daje se u opštinskoj izbornoj komisiji, pred dva člana komisije, na propisanom obrascu. Obrazac sadrži: ime i prezime kandidata, datum rođenja, zanimanje, jedinstveni matični broj građana ili registarski broj lične karte i prebivalište. Isti obrazac sadrži ove podatke i za svakog potpisnika predloga. Birač može, svojim potpisom, podržati samo jednog kandidata za predsjednika Republike. Odredbe Zakona o izboru odbornika i poslanika koje se odnose na: izborno pravo; utvrđivanje i oglašavanje liste kandidata; predstavljanje kandidata; način organizovanja izbora; oblik i sadržinu glasačkog listića; glasanje na biračkom mjestu i van biračkog mjesta i zaštitu izbornog prava shodno se primjenjuju na izbor predsjednika Republike, ako ovim zakonom nije drugačije određeno. Za predsjednika Republike izabran je kandidat koji je dobio više od polovine važećih glasova birača koji su glasali. Ako nijedan kandidat ne dobije potreban broj glasova organizuje se drugi izborni krug, za 14 dana. U drugom izbornom krugu birači glasaju za jednog od dva kandidata koji su dobili najveći broj glasova. U drugom izbornom krugu izabran je kandidat koji je dobio veći broj glasova. Ako u drugom izbornom krugu oba kandidata dobiju jednak broj glasova, glasanje se ponavlja između ta dva kandidata.
www.cdtmn.org
27
PRIRUČNIK ZA IZBORNE POSMATRAČE
NAŠA LIČNA KARTA Centar za demokratsku tranziciju je nevladina organizacija osnovana avgusta 2000. godine, s ciljem da pozitivno utiče i dalje unaprijedi započete tranzicione procese u Crnoj Gori. Okuplja uglavnom mlade ljude koji svojim angažmanom pokušavaju da afirmišu norme i standarde prihvaćene u zemljama razvijene demokratije. Naravno, pored naših zalaganja za fer i poštene izbore, zalažemo se i za unapređenje ljudskih prava, prava nacionalnih manjina, transparentnosti procesa privatizacije i uključivanja najšireg sloja građana u ostvarivanju svojih političkih i građanskih prava. U našem dosadašnjem radu pratili smo regularnost lokalnih izbora 2000. godine u Podgorici i Herceg Novom, savezne izbore održane u septembru 2000. godine, zadnje parlamentarne izbore u Srbiji, vandredne parlamentarne izbore aprila 2001. godine kao i izbore za raseljena lica sa Kosova na teritoriji Crne Gore u novembru iste godine. Takođe, pratili smo lokalne i parlamentarne izbore 2002. godine. Sva naša zapažanja i analize javno smo objavljivali i sa njihovim sadržajem upoznavali domaće i strane institucije i predstavnike. Posljedni naš pojekat bio je monitoring neuspjelih predsjedničkih izbora održanih u decembru 2002. i februaru 2003. godine. Takođe, u periodu od jula do decembra 2001. godine realizovali smo prvi dio projekta “Otvoreni parlament”, koji je obuhvatao edukativne posjete građana crnogorskom parlamentu i sastanke sa poslanicima. U narednom periodu planirali smo da nastavimo sa realizacijom projekta “Otvoreni parlament” kao i iniciramo Intership program za studente crnogorskog univerziteta. CDT je član međunarodne neformalne mreže nevladinih organizacija ENEMO, kao i crnogorske mreže NVO Akcija.
www.cdtmn.org
28