Praktijkboek Burgerschap
Inleiding
Stappen voor burgerschap Bij goede burgerschapsvorming in het onderwijs hoort een duidelijk beeld: wat wilt u bereiken met uw inspanningen op het gebied van burgerschap? Maar ook: wat gebeurt er nu al op uw school? En hoe draagt u daarmee bij aan uw burgerschapsdoelen? Zijn er ook nog doelen die nog niet voldoende worden afgedekt door uw huidige onderwijs? De Burgerschapscan en het bijhorende Praktijkboek Burgerschap helpen u bovenstaande vragen te beantwoorden, en ondersteunen u bovendien heel concreet bij de verschillende stappen die nodig zijn voor de vorm van burgerschapsonderwijs die past bij uw ideeën, bij uw school, bij uw leerlingen. De Burgerschapscan bestaat uit twee delen: de Screening en de Verdieping. Met de Screening krijgt u in korte tijd een actueel beeld van wat op uw school wel en niet gebeurt op het gebied van burgerschap, en wat u eventueel zelf zou willen verbeteren. Voor die onderdelen waar u specifieker inzicht in wilt krijgen, bijvoorbeeld omdat uit de Screening bleek dat dit onderdeel nog niet in orde is, of omdat u zelf nog verbeterpunten ziet bij dit onderdeel, kunt u de Verdieping gebruiken. Naar aanleiding van het resultaat van de Screening en de Verdieping maakt u een plan voor de inrichting van het onderwijs in burgerschap. Het Praktijkboek Burgerschap ondersteunt u bij de uitvoering van dit plan op verschillende niveaus in de school. Net als De Burgerschapscan is het Praktijkboek gebaseerd op het burgerschapskader van de Inspectie van het Onderwijs. Dit kader onderscheidt enerzijds verschillende ‘thema’s’ die bij het onderwijsaanbod horen, te weten sociale competentie, openheid naar de samenleving, waarden, normen en democratie en school als oefenplaats. Anderzijds is er het ‘thema’ kwaliteitszorg, waaronder zaken als visie, doelen en inzicht in resultaten vallen.
4
4
4
3. Praktijkboek
2. Burgerschapscan - Verdieping
IdeeĂŤn en bronnen ...voor onderwijs in Sociale competentie ...voor onderwijs in Openheid naar de samenleving ...voor onderwijs in Waarden, normen en democratie ...voor onderwijs in School als oefenplaats
1. Burgerschapscan - Screening
V 1.1
V 2.1
V 3.1 V 3.2 V 4.1 V 4.2
S 1.1 Onderwijsaanbod Sociale competentie S 2.1 Onderwijsaanbod Openheid naar de samenleving S 3.1 en S 3.2 Onderwijsaanbod Waarden, normen en democratie S 4.1 en S 4.2 Onderwijsaanbod School als oefenplaats
START
S 1.2 en S 1.3 Doelen en Evaluatie Sociale competentie
V 1.1
S 2.2 en S 2.3 Doelen en Evaluatie Openheid naar de samenleving
V 2.1
S 3.3 en S 3.4 Doelen en Evaluatie Waarden, normen en democratie S 4.3 en S 4.4 Doelen en Evaluatie School als oefenplaats S 5.1 t/m S 5.3 Visie en verantwoording
5
Sjablonen Teambijeenkomst Burgerschap in schoolplan Ouderavond
V 3.1
Visieontwikkeling
V 3.2
Doelen formuleren
V 4.1
.....
V 4.2 V 5.1 V 5.2 V 5.3
5
5
Opzet van het Praktijkboek Burgerschap Net als De Burgerschapscan is het Praktijkboek een instrument op beleidsniveau van de school. Het is bedoeld als inspiratie om het onderwijsdomein burgerschap vorm te geven. Het Praktijkboek bestaat uit verschillende delen: • Thema’s, waarin de aspecten uit het burgerschapskader van de Inspectie nader worden uitgelegd. • Ideeënboek, dat concrete ideeën biedt voor de invulling van burgerschap op school-, wijk- en samenlevingsniveau. • Bronnenboek, waarin een overzicht wordt gegeven van bronnen waaruit u meer te weten komt over burgerschap. • Sjablonenboek, dat voorziet in praktische en direct toepasbare draaiboeken en informatiebladen over verschillende aspecten van burgerschapsvorming. De bijzondere vormgeving van het Praktijkboek helpt u een snel beeld te krijgen van de mogelijkheden die er zijn als u aan bepaalde onderdelen van burgerschap wilt werken. De kleuren van de Thema’s leiden u, via de kleurenbalken, door de aspecten van burgerschap waaraan u (meer) aandacht wilt besteden.
6
Hoe werkt het Praktijkboek? U heeft uit De Burgerschapscan de Screening en enkele onderdelen uit de Verdieping ingevuld, en op basis hiervan uw conclusies getrokken en een plan voor burgerschap gemaakt. Uw plan behelst dat u met uw onderwijsaanbod meer aandacht wilt besteden aan openheid naar de samenleving, en ook meer aan school als oefenplaats. Verder wilt u op het gebied van kwaliteitszorg wat stappen nemen. U wilt een aantal heldere doelen stellen, en u wilt ook naar de buitenwereld duidelijk maken wat u precies wilt bereiken met uw burgerschapsvorming. Hier komt het Praktijkboek in beeld. U slaat het Praktijkboek open en klapt de onderflap uit. De onderwerpen waar u met uw onderwijs meer aandacht aan wilt besteden, openheid naar de samenleving en school als oefenplaats zijn oranje en blauw. Vervolgens zoekt u in het Ideeënboek naar ideeën met deze kleuren, die met een balk onder het idee staan aangegeven. Een oranje balk geeft aan dat u met deze activiteit werkt aan het thema openheid naar de samenleving, bij ideeën met een blauwe balk werkt u aan het thema school als oefenplaats. Wilt u meer weten van de thema’s en hoe u er aandacht aan kunt besteden? Dan vindt u in het Bronnenboek op dezelfde manier uw weg, met gekleurde balken die verwijzen naar de thema’s. Behalve met uw onderwijsaanbod wilde u ook aan de slag met de kwaliteitszorg rondom burgerschap. Met behulp van het Sjablonenschema in het laatste deel van het praktijkboek stippelt u een route uit: het blauwe deel heeft u tijdens het werken met De Burgerschapscan al gedaan, u gaat nu nog het sjabloon Doelen gebruiken. Als dat in orde is bekijkt u hoe u verder gaat. Mogelijk gebruikt u nog het sjabloon Burgerschap in het schoolplan en/of het sjabloon Ouderavond Burgerschap.
6
6
Thema’s
Ideeënboek
In het deel Thema’s wordt het burgerschapskader van de Inspectie van het Onderwijs, waarop De Burgerschapscan en het Praktijkboek gebaseerd zijn, in heldere bewoordingen uitgelegd. Ook de oorspronkelijke tekst uit het Toezichtkader is aan het einde van dit deel opgenomen.
In het Ideeënboek zijn ideeën voor burgerschapsvorming opgenomen waarmee u werkt aan één van de vier thema’s uit het onderwijsaanbod. Aan welk(e) thema(‘s) u precies werkt wordt aangegeven met behulp van de gekleurde balken onderaan de ideeën, die corresponderen met de kleuren van de thema’s. In de praktijk blijkt dat sociale competentie en school als oefenplaats hierbij een bijzondere positie innemen, omdat u eigenlijk met elke activiteit als vanzelfsprekend aan deze thema’s werkt. Daarom staat er alleen een rode of blauwe balk bij als de activiteit heel specifiek op sociale competentie of school als oefenplaats is gericht.
De eerste vier thema’s worden gevormd door de vier aandachtspunten bij de indicator Onderwijsaanbod. Wanneer u de thema’s vergelijkt met de aandachtspunten, vallen een paar dingen op. Bij het eerste thema spreekt de Inspectie over sociale competenties, terwijl wij het liever hebben over sociale competentie. De reden hiervoor is dat de term sociale competenties nogal eens gebruikt wordt als equivalent van sociale vaardigheden, terwijl wij ervan uitgaan dat sociale vaardigheden een onderdeel vormen van sociaal competent gedrag (dat een samenhangend geheel is van kennis, vaardigheden en houdingen). Verder hebben we bij het derde thema met waarden, normen en democratie gekozen voor een voor het onderwijs toegankelijker formulering, maar we bedoelen hiermee precies hetzelfde als de Inspectie, die spreekt over basiswaarden en democratische rechtsstaat. Het laatste thema wordt gevormd door de indicator Kwaliteitszorg. In de praktijk blijkt dat de verschillende onderdelen van kwaliteitszorg en de manier waarop een school hieraan werkt nauw met elkaar verbonden zijn. We hebben er daarom voor gekozen dit in één thema onder te brengen, in tegenstelling tot wat u vindt in het kader van de Inspectie.
De ideeën zijn beschreven op schoolniveau. Ze zijn in principe bedoeld om door de hele school heen te gebruiken. Bij ideeën die alleen geschikt zijn voor een specifieke doelgroep (bijvoorbeeld bovenbouw) staat dit duidelijk aangegeven. De suggesties zijn bedoeld om u op weg te helpen. Natuurlijk is de lijst met genoemde ideeën niet uitputtend, er zijn er nog veel meer te bedenken. Wij hebben suggesties opgenomen die toegankelijk zijn en niet al te ingewikkeld om uit te voeren, maar die ook weer niet al te zeer voor de hand liggen. Vaak zijn dit ideeën waarvan u bijvoorbeeld al wel eens gehoord heeft, en die u aanspreken, maar waarbij u zich nog geen beeld hebt gevormd van de uitvoering daarvan. Er worden verschillende soorten ideeën gegeven: op schoolniveau, wijkniveau en samenlevingsniveau. Onder de noemer ‘school’ zijn ideeën opgenomen die zich daadwerkelijk op het niveau van de school afspelen. Onder ‘wijk’ staan ideeën waarin op de een of andere manier de buurt/wijk of mensen en/of instellingen een rol spelen. Ideeën onder de noemer ‘samenleving’ zijn die waarin onderwerpen worden aangepakt die in de ‘bredere samenleving’ (bijvoorbeeld op Nederlands niveau, in Europa, op wereldniveau) van belang zijn.
7
Bronnenboek
Sjablonenboek
In het Bronnenboek zijn verschillende soorten bronnen opgenomen, die u kunt raadplegen wanneer u meer wilt weten over burgerschapsvorming. Er zijn vijf soorten bronnen: • Methoden: Hieronder zijn methoden opgenomen waarmee u werkt aan burgerschap. Omdat de burgerschapsdoelen in methoden voor bijvoorbeeld taal, wereldoriëntatie en levensbeschouwing vaak vager zijn, hebben we hiervoor in het Sjablonenboek een apart sjabloon opgenomen, waarin tips staan hoe u hiermee kunt omgaan. In het Bronnenboek zijn alleen methoden voor sociale competentie en burgerschapsvorming opgenomen. • Lessuggesties: Met name op het internet is een keur aan lessuggesties te vinden waarmee burgerschapsdoelen beoogd worden. Deze zijn onder deze kop opgenomen. • Projecten en overige initiatieven: Losse projecten, achtergrondinformatie en overige interessante initiatieven vindt u onder deze kop. • Good practices: Hier vindt u voorbeelden van burgerschapsvorming die u kunnen inspireren voor uw eigen praktijk. • Evaluatie: Inzicht in resultaten hoort bij kwaliteitszorg. Onder deze kop vindt u bronnen met informatie over het evalueren van uw burgerschapsonderwijs. • Good practices: Hier vindt u voorbeelden van burgerschapsvorming die u kunnen inspireren voor uw eigen praktijk.
Het Sjablonenboek is volledig gericht op het thema Kwaliteitszorg. Het Sjablonenboek start met een Sjablonenschema waarmee u uw eigen ‘route’ op het gebied van kwaliteitszorg kunt uitstippelen. Het kan immers best zijn dat uw school bijvoorbeeld al wel een duidelijke visie heeft op burgerschap, maar nog geen concrete doelen. Vervolgens volgen er korte beschrijvingen van wat de verschillende sjablonen inhouden. De uitwerking van de sjablonen, dat wil zeggen de volledige draaiboeken, informatiebladen, bijbehorende PowerPoints en hand-outs vindt u op de cd-rom Praktijkboek Burgerschap.
Net als in het Ideeënboek staat in het Bronnenboek met gekleurde balken aangegeven met welk(e) thema(‘s) u bezig bent als u een bron raadpleegt. Daarnaast wordt in het Bronnenboek aangegeven op welke bouw(en) de bron zich richt: onderbouw, middenbouw en/of bovenbouw. Ook het Bronnenboek is bedoeld om u op gang te helpen, en is dus niet uitputtend. We hebben gekozen voor recente bronnen, die gemakkelijk toegankelijk zijn en op verschillende manieren zijn toe te passen voor burgerschapsvorming.
8
Cd-rom Praktijkboek Burgerschap Het Praktijkboek Burgerschap moet praktisch en handzaam zijn. U moet er snel mee kunnen bepalen wat u op bepaalde onderwerpen (thema’s) aan burgerschap kunt doen. Te veel tekst, bijvoorbeeld bij de sjablonen, vertroebelt dat beeld. Daarom is een cd-rom toegevoegd. Op deze cd-rom staan alle uitwerkingen van de sjablonen uit het Sjablonenboek. Inhoud cd-rom Sjablonenschema Sjabloon 1 Stappen naar een actueel beeld Sjabloon 2 Stappen naar een verdiept beeld Sjabloon 3 Stappen naar de toekomst Sjabloon 4 Kennis opfrissen en plan Sjabloon 5 Leerlingpopulatie en schoolsituatie Sjabloon 6 Visie Sjabloon 7 Doelen Sjabloon 8 Evaluatie Sjabloon 9 Burgerschap in het schoolplan Sjabloon 10 Ouderavond Burgerschap Sjabloon 11 Burgerschap in methoden Toezichtkader Burgerschap en Integratie (Inspectie van het Onderwijs)
8
8
Ideeën
Thema’s
Bronnen
Sociale competentie
Methode
Openheid naar de samenleving
Lessuggesties
school
Projecten/ overige initiatieven
Waarden, normen en democratie
Evaluatie
School als ‘oefenplaats’
Good practices
Kwaliteitszorg
1
1
1
er om hoe je handelt in sociale situaties. Hoe gaat een kind om met andere kinderen en met volwassenen?
Waarden, normen en democratie
Sociaal competente kinderen handelen adequaat, dat wil zeggen: ze houden rekening met zowel hun eigen belang als met dat van een
School als ‘oefenplaats’
ander, en volgen daarbij de waarden en normen die in de groep of samenleving gelden.
3
1. Kind van de week In het zonnetje voor sociaal gedrag 3. Discussie en debat Schooldebatten en discussies tussen kinderen 5. Leerlingmediation Kinderen bemiddelen bij onenigheid tussen andere kinderen 7. BOM Bewust omgaan met ... 8. Digiproof Protocol internetgebruik
Sociale competentie
2 4 5
Openheid naar de samenleving
14. Bezoek! Nodig iemand uit op school 15. Wereldburgers Leven in een wereld 16. Burgerbrevet Wanneer ben je een goede burger?
2. Leerkracht van de maand In het zonnetje voor sociaal gedrag 9. Werk aan de winkel! 3. Discussie en debat Voorbereidende ‘maatSchooldebatten en disschappelijke stages’ cussies tussen kinderen 11. Wijkmaat 4. Telefoondienst Een buurtbewoner of Kinderen als receptionist instelling ‘adopteren’ 5. Leerlingmediation 12. Betere buurt Kinderen bemiddelen Samen werken aan de bij onenigheid tussen wijk andere kinderen 6. Een echte maat Leerlingen ‘adopteren’ een andere leerling 7. BOM Bewust omgaan met ...
2 9 10 11 13 14
2 5 6 7 8 9
9 16 21 24 25
Waarden, normen en democratie
3
1 2 3 3 6 10 10 14 12 24 25
School als ‘oefenplaats’
1
4 5 7 12
Kwaliteitszorg
3
4 4 8 15 14 22
9
8
3 6 7 8 12 18 19 20 1 5 11 13 15 17 21 22 23
Good practices
Evaluatie
9. Werk aan de winkel! Voorbereidende ‘maatschappelijke stages’ 10. Aan: de wijk – Van: de school Nieuwsbrieven voor 14. Bezoek! de buurt Nodig iemand uit op 11. Wijkmaat school Een buurtbewoner of 15. Wereldburgers instelling ‘adopteren’ Leven in een wereld 12. Betere buurt Samen werken aan de wijk 13. Komt het zien! Exposities in school van kinderen, ouders en wijkbewoners
Projecten/overige initiatieven
6. Een echte maat Leerlingen ‘adopteren’ een andere leerling 7. BOM Bewust omgaan met ... 8. Digiproof Protocol internetgebruik
Bij sociale competentie gaat het
Bronnen
Samenleving
3. Discussie en debat Schooldebatten en discussies tussen kinderen
Openheid naar de samenleving
Sociale competentie
Wijk
Lessuggesties
Sociale competentie
School
Methode
Ideeën
1 7
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 2 3 4 5 6 7
3
Methode 1. Democratisch burgerschap in de basisschool www.eduniek.nl Doelstelling van de methode is het leren samenleven in een democratische gemeenschap, met de nadruk op het pedagogische klimaat in de school.
OB - MB - BB
2. Goed gedaan www.malmberg.nl Een methode voor sociaal-emotionele ontwikkeling in het basisonderwijs.
OB-MB-BB
3. Kinderen en hun ‌ morele talenten www.kwintessens.nl Een methode voor alle groepen in de basisschool. De leerlingen komen in aanraking met verschillende waarden, en ontwikkelen hun eigen waarden aan de hand van voorbeeldsituaties en dilemma’s.
OB-MB-BB
4
4
4
School
Methode 4. Kinderen en hun … sociale talenten
1. Kind van de week
Sociale competentie
In het zonnetje voor sociaal gedrag
www.kwintessens.nl
“Vorige week was ik Kind van de week, supervet was dat! Mijn foto hing met allemaal voorbeelden eronder bij de ingang van de school, samen met die van de Kinderen van de week uit de andere klassen. En dan mag ik deze week ook nog allemaal leuke, extra dingen doen…”
Om je sociaal competent te kunnen gedragen, heb je sociale
Een methode voor de ontwikkeling van sociale competentie voor alle groepen in de basisschool.
De activiteit Kind van de week geeft een school de mogelijkheid om op een natuurlijke manier aandacht te besteden aan de burgerschapsdoelstelling waarden en normen. Voor een optimaal effect is het nodig om van tevoren goed na te denken over wat u wilt overbrengen, en welke ‘spelregels’ dientengevolge verbonden moeten worden aan de activiteit.
kennis, vaardigheden en houdingen nodig. Om bijvoorbeeld een
OB-MB-BB
5. Leefstijl
Voorbereiding • Op basis van welke criteria wordt het Kind van de week gekozen? Welke waarden en normen spelen hierbij een rol? Hoe breng je als school over dat het hier om gaat? • Hoe wordt het kind gekozen? Democratisch door de kinderen, of door de leerkracht, of op een manier waarbij alle kinderen aan de beurt komen? Welke rol speelt de leerkracht hierbij? • Hoe wordt de keus gemotiveerd?
complimentje te geven, moet je weten dat het aardig is om een compliment te geven, en in welke situaties dat gepast is. Je moet
www.leefstijl.nl Een methode voor de ontwikkeling van sociaal emotionele vaardigheden voor alle groepen in de basisschool.
OB-MB-BB
Uitvoering • Hoe wordt het Kind van de week gepresenteerd? Klassikaal of juist met de hele school? Op welk moment in de week gebeurt dit, met welke ‘materialen’ en hoe wordt er verder aandacht aan besteed? • Hoe lang is een kind Kind van de week, en wat is hier in de praktijk allemaal aan verbonden? Privileges als naast de leerkracht zitten of taken als boeken uitdelen en het bord schoonmaken? Horen er ook verantwoordelijkheden bij, zoals de zorg voor het volgende Kind van de week?
het ook kunnen: je moet de goeie woorden vinden, en niet overdrijven. En je moet het willen, je moet bijvoorbeeld ook durven.
Evaluatie • Doet de school nog iets met de ‘resultaten’ van de activiteit? Mogelijkheden zijn bijvoorbeeld: de school houdt voor zichzelf een overzicht bij (dit biedt de mogelijkheid om goed te evalueren: bereiken we ons doel?), opnemen in de schoolkrant/nieuwsbrief of op de website en terugkoppelen naar ouders.
5
5
5
School
Lessuggesties
2. Leerkracht van de maand In het zonnetje voor sociaal gedrag
1. Democratie van binnenuit
“Deze maand is de juf van groep 7 Leerkracht van de maand. Ik zit niet bij haar in de klas, maar ik heb wel op haar gestemd, want zij is altijd aardig en ze maakt veel grapjes. Als er iets op het schoolplein gebeurt, is ze heel streng. Maar dat vind ik juist wel goed, want dan krijgen de pesters op hun kop.”
Sociale competentie Sociaal competent gedrag heeft
www.hvo.nl Democratische vorming van peuter tot puber. Het praktijkboek en de lesideeën hebben aandacht voor democratie, waarden en normen.
Wanneer u in school al aandacht besteed aan waarden en normen is de activiteit Leerkracht van de maand een goede praktische oefening. Elke maand kiezen alle kinderen een Leerkracht van de maand. Kinderen oefenen daardoor in het maken van keuzes en het beargumenteren daarvan. Als de Leerkracht van de maand toch een ander is dan dat zij hadden gehoopt, leren ze omgaan met teleurstellingen. Een maand later kunnen zij door (nieuwe) argumenten te gebruiken anderen proberen te overtuigen om op ‘hun’ leerkracht te stemmen. Belangrijke vragen die een school zichzelf kan stellen zijn bijvoorbeeld:
betrekking op verschillende onderwerpen, zoals: • ervaringen delen • aardig doen
Voorbereiding
• samen werken en spelen • een taak uitvoeren • jezelf presenteren • keuzes maken
Uitvoering
• voor jezelf op komen • omgaan met ruzie
Evaluatie
7
OB-MB-BB
2. Een wereld gaat open www.kwintessens.nl en www.eenwereldgaatopen.nl
Vragen: Zijn er bepaalde criteria om Leerkracht van de maand te kunnen worden? Mag een leerkracht meer keren per jaar Leerkracht van de maand zijn? Hebben alleen de kinderen een stem, of ook de ouders of de leerkrachten zelf? Hoe maken de kinderen hun keuze duidelijk, is er ruimte voor motivatie? Is er een stembus, is er tijd voor een stemming in de klas? Wie telt de stemmen? De directie, leerkrachten en/of kinderen? Wanneer en hoe wordt de uitslag bekend gemaakt? Zijn alle kinderen van de school daarbij aanwezig, of gaat iemand de klassen rond om het nieuws bekend te maken? Hoeveel aandacht besteedt de school daarbij aan de motivatie die de kinderen hebben gegeven? Hoe wordt de Leerkracht van de maand gepresenteerd, alleen tijdens een maandviering, of ook via de website van de school, via nieuwsbrieven? Krijgt de leerkracht gedurende een hele maand bepaalde taken (zoals voorlezen in alle groepen, een les van zijn lievelingsvak geven in alle groepen), zodat iedereen steeds weet wie de Leerkracht van de maand is? Profiteert de klas van deze leerkracht mee? Houdt de school een overzicht bij van wie Leerkracht van de maand is geworden en waarom? Wordt er gekeken naar de argumenten die de leerlingen aandragen om een leerkracht te kiezen? Een mogelijkheid is bijvoorbeeld het opnemen in schoolkrant/nieuwsbrief of op de website en terugkoppelen naar ouders.
Een lessenserie waarin de leerlingen leren dat zij een actieve rol kunnen spelen in de eigen leefomgeving en samenleving.
MB
3. HVO-lessen www.hvo.nl Lessuggesties over Erasmus, verdraagzaamheid en mensenrechten.
MB-BB
7
7
Lessuggesties 4. Kaliber Kalender www.cedgroep.nl IdeeĂŤn en praktische tips om sociale competentie en burgerschap van leerlingen te bevorderen. Uitgangspunt van de kalender zijn de SBLcompetenties.
OB-MB-BB
5. Kids moving the world www.kidsmovingtheworld.nl De Stichting Kids Moving the World richt zich op bewustwording van kinderen in Nederland ten aanzien van bepaalde wereldvraagstukken. Via verschillende educatieve modules maken kinderen spelenderwijs kennis met onderwerpen als armoede, honger en klimaatverandering.
MB-BB
6. Laat je niet gek maken www.schoolenveiligheid.nl Voorkomen van radicalisering en bevorderen van vrije meningsuiting.
BB
8
8
8