Sprawa C-262/88 z dnia 17 maja 1990 r. DOUGLAS HARVEY BARBER V. GUARDIAN ROYAL EXCHANGE ASSURANCE GROUP [ECR, 1990, I-1889] TRE Æ: RÓWNA P£ACA DLA MʯCZYZN I KOBIET PRZYMUSOWE ZWOLNIENIE WCZE NIEJSZA WYP£ATA EMERYTURY (ART. 119 TRAKTATU USTANAWIAJ¥CEGO EUROPEJSK¥ WSPÓLNOTÊ GOSPODARCZ¥; DYREKTYWA RADY 75/117/EWG Z DNIA 10 LUTEGO 1975 ROKU ORAZ DYREKTYWA RADY 76/207/EWG Z DNIA 9 LUTEGO 1975 ROKU). 1. STAN FAKTYCZNY Pan Barber nale¿a³ do funduszu emerytalnego za³o¿onego przez Guardian Royal Exchange Assurance Group (zwany dalej Guardian), który prowadzi³ system bezsk³adkowy, czyli w pe³ni finansowany przez pracodawcê. System Guardian dzia³a³ na mocy ustawy o zabezpieczeniu spo³ecznym z 1975 roku i wi¹za³ siê z zawart¹ w kontrakcie rezygnacj¹ cz³onków ze zwi¹zanej z zarobkami czê ci pañstwowego systemu emerytalnego, który system Guardian zastêpowa³. Cz³onkowie tego rodzaju systemów p³acili do systemu pañstwowego jedynie obni¿one sk³adki, daj¹ce prawo do minimalnej emerytury, wyp³acanej przez pañstwo wszystkim pracownikom w wysoko ci niezale¿nej od ich zarobków. W systemie Guardian wiek emerytalny, ustalony dla tej kategorii pracowników, do której nale¿a³ pan Barber, wynosi³ 62 lata dla mê¿czyzn i 57 lat dla kobiet. Ró¿nica ta odpowiada³a ró¿nicy istniej¹cej w pañstwowym systemie zabezpieczenia spo³ecznego, w którym wiek emerytalny wynosi³ 65 lat dla mê¿czyzn i 60 dla kobiet. Cz³onkowie funduszu emerytalnego Guardian byli uprawnieni do natychmiastowej emerytury po osi¹gniêciu wieku emerytalnego przewidzianego w ramach tego systemu. Uprawnienie do odroczonej emerytury, wyp³acanej w zwyczajowym wieku emerytalnym, przys³ugiwa³o po rozwi¹zaniu stosunku pracy równie¿ tym cz³onkom funduszu, którzy mieli przynajmniej 40 lat i przez 10 lat pracowali w Guardian. Wytyczne Guardian, dotycz¹ce warunków odprawy i stanowi¹ce czê æ umowy o pracê z panem Barber, przewidywa³y, i¿ w przypadku zwolnienia cz³onkowie funduszu emerytalnego maj¹ prawo do natychmiastowej emerytury, pod warunkiem ukoñczenia 55 lat przez mê¿czyzn i 50 lat przez kobiety. Pracownicy, którzy nie spe³niali tych warunków, otrzymywali pewne wiadczenia pieniê¿ne, obliczone na podstawie liczby lat pracy, oraz odroczon¹ emeryturê, wyp³acan¹ od momentu osi¹gniêcia wieku emerytalnego. Pan Barber zosta³ zwolniony z pracy z dniem 31 grudnia 1980 w wieku 52 lat. Guardian wyp³aci³ mu wiadczenie pieniê¿ne przewidziane w warunkach odprawy, odprawê ustawow¹ oraz odprawê ex gratia. Zwolniony pracownik mia³ otrzymywaæ emeryturê po ukoñczeniu 62 lat. Uwa¿aj¹c, i¿ jest ofiar¹ dyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ, pan Barber wniós³ sprawê do s¹du pracy. Gdy jego skarga zosta³a odrzucona w pierwszej i w drugiej instancji, odwo³a³ siê do s¹du apelacyjnego. 2. PYTANIA SKIEROWANE DO TRYBUNA£U Decyzj¹ z dnia 12 maja 1988 S¹d Apelacyjny w Londynie skierowa³ do Trybuna³u poni¿sze pytania z wnioskiem o wydanie orzeczenia wstêpnego w trybie art. 177. Traktatu ustanawiaj¹cego Europejsk¹ Wspólnotê Gospodarcz¹: 1) Je li grupa pracowników jest zwolniona przez pracodawcê w okoliczno ciach podobnych do okoliczno ci niniejszej sprawy i otrzymuje w zwi¹zku ze zwolnieniem pewne wiadczenia, to: czy wiadczenia te stanowi¹ wynagrodzenie w rozumieniu art. 119. Traktatu ustanawiaj¹cego Europejsk¹ Wspólnotê Gospodarcz¹ i dyrektywy dotycz¹cej równego wynagrodzenia (75/117/EWG), czy raczej ma do nich zastosowanie dyrektywa dotycz¹ca równego traktowania (76/207/EWG), czy te¿ nie wchodz¹ one w zakres ¿adnego z tych przepisów? 2) Czy dla odpowiedzi na pytanie (1) istotne jest, i¿ jedno z tych wiadczeñ jest emerytur¹ wyp³acan¹ w ramach prywatnego zak³adowego systemu emerytalno-rentowego, prowadzonego przez pracodawcê ( emerytura prywatna )? 3) Czy zasada równej p³acy, o której jest mowa w art. 119. i w dyrektywie dotycz¹cej równej p³acy, jest naruszona w okoliczno ciach zwi¹zanych z niniejsz¹ spraw¹, je li: a) mê¿czyzna i kobieta, bêd¹cy w tym samym wieku, zostaj¹ przymusowo zwolnieni w takich samych okoliczno ciach, przy czym w zwi¹zku z tym zwolnieniem kobieta otrzymuje natychmiastow¹ emeryturê, a mê¿czyzna otrzymuje jedynie emeryturê odroczon¹, lub:
122
b) ³¹czna warto æ wiadczeñ otrzymanych przez kobietê jest wy¿sza od ³¹cznej warto ci wiadczeñ otrzymanych przez mê¿czyznê? 4) Czy art. 119. i dyrektywa dotycz¹ca równej p³acy maj¹ bezpo rednie zastosowanie w okoliczno ciach niniejszej sprawy? 5) Czy dla odpowiedzi na pytanie (3) istotne jest, ¿e prawo kobiety do natychmiastowej emerytury, przewidzianej w warunkach odprawy, mog³oby byæ zrealizowane tylko wówczas, je li kwalifikowa³aby siê ona do natychmiastowej emerytury na mocy przepisów prywatnego zak³adowego systemu emerytalnorentowego w zwi¹zku z tym, ¿e zosta³a potraktowana jako osoba odchodz¹ca na emeryturê z Guardian, poniewa¿ zwolniono j¹ w ci¹gu siedmiu lat poprzedzaj¹cych zwyczajowe odej cie na emeryturê w ramach tego systemu emerytalnego? 3. ORZECZENIE TRYBUNA£U W odpowiedzi na pierwsze pytanie Trybuna³ przede wszystkim stwierdzi³, i¿ fakt, ¿e pewne wiadczenia by³y wyp³acane po rozwi¹zaniu stosunku pracy, nie uniemo¿liwia traktowania ich jako rodzaju wynagrodzenia w rozumieniu art. 119.Traktatu. Dlatego rekompensata, przyznana pracownikowi w zwi¹zku ze zwolnieniem go z pracy, mie ci siê w zasadzie w pojêciu wynagrodzenia w rozumieniu art. 119. Traktatu. Co wiêcej, stwierdzi³ Trybuna³, odprawa wyp³acona przez pracodawcê, jak by³o w tym przypadku, nie mog³a przestaæ stanowiæ formy wynagrodzenia z tego powodu, ¿e by³o to raczej wiadczenie ustawowe lub ex gratia, ni¿ wynikaj¹ce z umowy o pracê. W odniesieniu do ustawowych odpraw Trybuna³ stwierdzi³, i¿ zgodnie z jego orzeczeniem w sprawie 43/75 Defrenne II, art. 119. ma zastosowanie równie¿ do dyskryminacji wynikaj¹cej bezpo rednio z przepisów ustawodawstwa. Znaczy to, i¿ wiadczenia przewidziane przez prawo mog¹ mie ciæ siê w pojêciu wynagrodzenia w rozumieniu tego przepisu. W przypadku wiadczeñ ex gratia wyp³acanych przez pracodawcê, z orzeczenia w sprawie 12/81 Garland jasno wynika, ¿e art. 119 stosuje siê równie¿ do korzy ci, które pracodawca zapewnia pracownikom, chocia¿ nie jest do tego zobowi¹zany umow¹. W zwi¹zku z tym, orzek³ Trybuna³, nie ma potrzeby zastanawiaæ siê, czy dyrektywa dotycz¹ca równego traktowania ma zastosowanie w niniejszej sytuacji. W zwi¹zku z powy¿szym drugie pytanie nale¿y rozumieæ jako d¹¿enie do ustalenia, czy emerytura, wyp³acana na mocy prywatnego zak³adowego systemu emerytalno-rentowego, zwi¹zanego z czê ciow¹ rezygnacj¹ z pañstwowego systemu emerytalnego, mie ci siê w zakresie art. 119, w szczególno ci w sytuacji, gdy emerytura taka jest przyznawana w zwi¹zku z przymusowym zwolnieniem. Trybuna³ wskaza³, i¿, po pierwsze, rzeczone systemy by³y albo wynikiem porozumienia miêdzy pracownikami i pracodawcami, albo jednostronnej decyzji podjêtej przez pracodawcê. By³y one ca³kowicie finansowane przez pracodawcê lub przez pracodawcê i pracowników, bez jakiegokolwiek udzia³u ze strony w³adz publicznych, co znaczy, ¿e systemy te stanowi³y wiadczenie oferowane pracownikom przez pracodawcê. Po drugie, systemy tego rodzaju nie by³y obowi¹zkowo stosowane wobec wszystkich kategorii pracowników. Przeciwnie, dotyczy³y one tylko pracowników pewnych przedsiêbiorstw, a przynale¿no æ do nich wynika³a, z konieczno ci, ze stosunku pracy z danym pracodawc¹. Po trzecie, wskazano, i¿ nawet je li sk³adki p³acone w ramach tych systemów i wiadczenia, które one zapewnia³y, stanowi³y w czê ci substytut wiadczeñ nale¿nych w ramach ogólnego systemu ustawowego, fakt ten nie wyklucza zastosowania art. 119. Na tej podstawie Trybuna³ orzek³, i¿ w przeciwieñstwie do wiadczeñ przyznawanych przez krajowe ustawowe systemy zabezpieczenia spo³ecznego, emerytura wyp³acana na mocy systemu, z którego wynika czê ciowa rezygnacja z udzia³u w systemie pañstwowym, stanowi wiadczenie wyp³acane przez pracodawcê pracownikowi w zwi¹zku z jego zatrudnieniem i w konsekwencji mie ci siê w ramach art. 119. W odpowiedzi na pytania 3 i 5 Trybuna³ stwierdzi³, i¿ wystarczy wskazaæ, ¿e art. 119. zakazuje wszelkiej dyskryminacji w odniesieniu do wynagrodzeñ mê¿czyzn i kobiet, niezale¿nie od systemu, który spowodowa³ tak¹ nierówno æ. W zwi¹zku z tym narzucanie warunku dotycz¹cego wieku, ró¿nego dla obu p³ci, w kontek cie emerytur wyp³acanych w ramach systemu, z którego wynika czê ciowa rezygnacja z udzia³u w systemie pañstwowym, jest niezgodne z art. 119., nawet je li ró¿nica wieku emerytalnego dla mê¿czyzn i dla kobiet oparta jest na ró¿nicy przewidzianej przez ustawowy system krajowy. Nastêpnie Trybuna³ powo³a³ siê na kilka swoich orzeczeñ, w których podkre la³ zasadnicze znaczenie przejrzysto ci, a zw³aszcza mo¿liwo ci kontroli przez s¹dy krajowe, w celu zapobiegania lub - w razie potrzeby - likwidacji wszelkiej dyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ. W odniesieniu do rodków weryfikacji zgodno ci z zasad¹ równej p³acy Trybuna³ stwierdzi³, ¿e gdyby s¹dy krajowe mia³y obowi¹zek oceny i porównywania wszystkich rodzajów wiadczeñ, przyznawanych w zale¿no ci od okoliczno ci mê¿czyznom i kobietom, kontrola s¹dowa mog³a-
123
by byæ trudna, a w zwi¹zku z tym skuteczno æ art. 119 mniejsza. Rzeczywista przejrzysto æ, pozwalaj¹ca na skuteczn¹ kontrolê, jest zapewniona tylko wówczas, gdy zasada równej p³acy jest stosowana do wszystkich elementów wynagrodzenia mê¿czyzn i kobiet. Rozpatruj¹c pytanie 4), które dotyczy³o bezpo redniego zastosowania art. 119. w okoliczno ciach niniejszej sprawy, Trybuna³ przypomnia³ swoje orzeczenie w sprawie 96/80 Jenkins, zgodnie z którym przepis ten stosowany jest bezpo rednio do wszystkich form dyskryminacji, które mo¿na stwierdziæ jedynie przez odwo³anie siê do ogólnych kryteriów równej pracy i równej p³acy, o których jest mowa w danym artykule, bez potrzeby przyjmowania krajowych lub wspólnotowych regulacji wprowadzaj¹cych bardziej cis³e definicje w celu umo¿liwienia ich stosowania. Trybuna³ podsumowa³ mówi¹c, ¿e je li kobieta jest uprawniona do natychmiastowej emerytury po przymusowym zwolnieniu, a mê¿czyzna w tym samym wieku jest uprawniony w podobnych okoliczno ciach tylko do odroczonej emerytury, konsekwencj¹ tego jest nierówna p³aca dla tych dwóch kategorii pracowników, co s¹d krajowy móg³ sam stwierdziæ, rozpatruj¹c sk³adniki przedmiotowego wynagrodzenia i kryteria zawarte w art. 119. Na koniec Trybuna³ rozwa¿y³ skutki orzeczenia ratione temporis. Z jego orzeczenia w sprawie C 43/75 Defrenne II wynika, ¿e Trybuna³ mo¿e, w drodze wyj¹tku, bior¹c pod uwagê powa¿ne trudno ci, które jego orzeczenie mog³oby spowodowaæ w odniesieniu do przesz³ych wydarzeñ, byæ zmuszony do ograniczenia mo¿liwo ci opierania siê przez wszystkie zainteresowane osoby na interpretacji, któr¹ Trybuna³ przyj¹³ w postêpowaniu, podjêtym w odpowiedzi na wniosek o wydanie orzeczenia wstêpnego. Trybuna³ o wiadczy³ nastêpnie, ¿e w wietle art. 7. ust. 1 dyrektywy 79/7 i art. 9. lit. a) dyrektywy 86/378, pañstwa cz³onkowskie i zainteresowane strony mog³y uznaæ, ¿e art. 119 nie ma zastosowania do emerytur wyp³acanych w ramach systemów, z których wynika czê ciowa rezygnacja z udzia³u w systemie pañstwowym, oraz ¿e derogacja od zasady równo ci mê¿czyzn i kobiet by³a nadal dozwolona w tej sferze. W tych okoliczno ciach, stwierdzi³ Trybuna³, wzgl¹d na pewno æ prawn¹ wyklucza poddawanie w w¹tpliwo æ sytuacji prawnych, które wyczerpa³y wszystkie swoje skutki w przesz³o ci, w okoliczno ciach, w których mog³oby to wstecznie naruszyæ równowagê finansow¹ wielu systemów emerytalnych, zak³adaj¹cych czê ciow¹ rezygnacjê z udzia³u w systemie pañstwowym. W³a ciwe jednak jest uczynienie wyj¹tku dla osób, które w odpowiednim czasie podjê³y dzia³ania w celu zabezpieczenia swoich praw. Na koniec Trybuna³ wskaza³, ¿e nie mo¿na pozwoliæ na ¿adne ograniczenia skutków powy¿szej interpretacji w odniesieniu do uprawnieñ do emerytury, nabytych po wydaniu niniejszego orzeczenia. W ODPOWIEDZI NA SKIEROWANE DO NIEGO PYTANIA TRYBUNA£ ORZEK£, CO NASTÊPUJE: 1.
2. 3.
4.
5.
wiadczenia, wyp³acane pracownikowi przez pracodawcê w zwi¹zku z przymusowym zwolnieniem pracownika z pracy, mieszcz¹ siê w ramach drugiego ustêpu art. 119. Traktatu ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹, niezale¿nie od tego, czy s¹ one wyp³acane na mocy umowy o pracê, przepisów prawnych lub na zasadzie dobrowolno ci. Emerytura wyp³acana na podstawie przepisów prywatnego zak³adowego systemu emerytalno-rentowego (z których wynika czê ciowa rezygnacja z udzia³u w systemie pañstwowym) mie ci siê w zakresie art. 119. Traktatu. Sprzeczna z art. 119. Traktatu jest sytuacja, w której mê¿czyzna przymusowo zwolniony z pracy ma prawo tylko do odroczonej emerytury, p³atnej w momencie osi¹gniêcia wieku emerytalnego, podczas gdy kobieta w tych samych warunkach jest uprawniona do natychmiastowej emerytury, w wyniku zastosowania kryterium wieku, ró¿nego dla obu p³ci, w sposób, jaki przewiduje ustawowy pañstwowy system emerytalny. Zasada równej p³acy musi byæ stosowana w odniesieniu do ka¿dego elementu wynagrodzenia, a nie tylko na podstawie ogólnej sumy wiadczeñ wyp³acanych pracownikom. Na artyku³ 119 mo¿na powo³ywaæ siê w postêpowaniu przed s¹dami krajowymi. Zadaniem tych s¹dów jest zabezpieczenie praw, które ten przepis daje poszczególnym osobom, w szczególno ci wówczas, gdy system emerytalny, z którego wynika czê ciowa rezygnacja z udzia³u w pañstwowym systemie emerytalnym, nie wyp³aca zwolnionemu z pracy mê¿czy nie natychmiastowej emerytury tak, jak mia³oby to miejsce w podobnym przypadku w odniesieniu do kobiety. Na bezpo rednie dzia³anie art. 119. nie mo¿na siê powo³ywaæ w roszczeniach o uprawnienie do emerytury ze skutkiem wcze niejszym ni¿ data niniejszego orzeczenia, z wyj¹tkiem przypadków dotycz¹cych tych pracowników, którzy przed dat¹ tego orzeczenia wszczêli postêpowanie s¹dowe lub wnie li równowa¿ne roszczenie na mocy maj¹cego tu zastosowanie prawa krajowego.
124