attach_229

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

Przemoc wobec kobiet w rodzinie Ludmiła Tomaszewska         



 

 





Warszawa 2007

2

Centrum Praw Kobiet ul. Wilcza 60/19 00–679 Warszawa tel. (48 22) 652 01 17 tel./faks: (48 22) 622 25 17 e-mail: temida@cpk.org.pl http://www.cpk.org.pl; http://www.partnerstwo.cpk.org.pl © Women’s Rights Center

Redakcja i korekta: Ewa Jaworska i Elżbieta Lorenc

Wydanie pierwsze        

Publikacja finansowana ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL





ISBN 978-83-89888-91-4

Druk: Meritum21

 

 





Egzemplarz bezpłatny

3

Spis treści część 1

opracował: zespół CPK

Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet . . . . . 10 Wiara w naturalny porządek rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uprzedmiotowienie kobiet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kulturowe wzmocnienia wyuczonej bezradności. . . . . . . . . .

Tolerancja wobec przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 13 14 19 21

Psychologiczne aspekty przemocy. . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Charakterystyka zjawiska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Formy przemocy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cykl przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jak działają sprawcy przemocy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Skutki doświadczania przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wyuczona bezradność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 25 26 29 33 38

Mity i fakty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 część 2

opracowała: Ludmiła Tomaszewska

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Definicja przemocy w rodzinie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Warunki zaistnienia przestępstwa przemocy w rodzinie . . . . 53

Procedury Niebieskich Kart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Policyjna procedura Niebieskiej Karty. . . . . . . . . . . . 58 N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

4

Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia . . . . . . . . . . 63 Zlecenie interwencji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przygotowanie interwencji i podział zadań. . . . . . . . . . . . .

Przeprowadzenie interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zabezpieczenie dowodów i ich dokumentowanie . . . . . . . . .

63 63 64 69

Postępowanie przygotowawcze w sprawach przemocy w rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Zagadnienia wstępne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Sposób przesłuchiwania i powoływanie biegłych psychologów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Katalog dla policyjnych zespołów interweniujących. . . . . 87 Aneks – Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy. . . . . . . . . 88 Spis organizacji pomocowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

5 Wprowadzenie

c z ę ś ć

1

Wprowadzenie Istotnym warunkiem skutecznego zwalczania zjawiska przemocy w rodzinie jest zrozumienie jego genezy, znajomość form, jakie przemoc przyjmuje, i wpływu, jaki wywiera na życie nie tylko samych ofiar, ale również ich dzieci i całego społeczeństwa. Nie można również pomijać faktu, iż przemoc w rodzinie nie jest neutralna ze względu na płeć. Tymczasem, chociaż większość sprawców przemocy to mężczyźni, a większość ofiar to kobiety, powszechnie używa się terminologii neutralnej płciowo: przemoc domowa, przemoc małżeńska, znęcanie się nad partnerem itp.

Powszechne jest w naszym kraju postrzeganie przemocy, jakiej kobiety doznają ze strony swoich partnerów, wyłącznie w kategoriach dysfunkcjonalności relacji w rodzinie. Poza organizacjami feministycznymi praktycznie nie mówi się o kontekście historycznym, społecznym i politycznym przemocy mężczyzn wobec kobiet. Tymczasem przemoc wobec kobiet została uznana w dokumentach i rekomendacjach wydanych przez takie organizacje międzynarodowe, jak N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

6 Wprowadzenie

ONZ czy UE, za naruszenie praw człowieka, a jej genezy upatruje się w ukształtowanej od wieków upośledzonej pozycji kobiet w rodzinie i społeczeństwie.

W wielu dziedzinach równość kobiet i mężczyzn zyskała ustawowe gwarancje w znacznej mierze dzięki antydyskryminacyjnej polityce Unii Europejskiej. Jednak w praktyce dyskryminacja kobiet i nierówność między płciami utrzymują się do dziś, a wynikające z nich ograniczenia powodują, że kobietom trudno jest się uwolnić z krzywdzącego związku.

Z tej przyczyny walka ze zjawiskiem przemocy wobec kobiet może być skuteczna tylko wtedy, gdy będzie częścią ogólniejszej strategii przeciwdziałania strukturalnej nierówności kobiet i mężczyzn.

Podczas zorganizowanej pod auspicjami ONZ Światowej Konferencji Praw Człowieka w Wiedniu w 1993 roku ONZ zerwała z polityką traktowania przemocy wobec kobiet za sprawę „prywatną” i pozostającą w gestii państw członkowskich. Dzięki usilnym staraniom organizacji feministycznych został przygotowany i przyjęty dokument końcowy konferencji, tzw. Deklaracja Wiedeńska, stwierdzający, że przemoc wobec kobiet stanowi naruszenie praw człowieka, nawet wtedy, gdy dochodzi do niej w tak zwanej sferze prywatnej. Tym samym rządy państw członkowskich wzięły na siebie odpowiedzialność za eliminację przemocy i zapewnienie kobietom skutecznej przed nią ochrony.

W następstwie konferencji w Wiedniu Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację na rzecz Eliminacji Przemocy wobec Kobiet i stworzyło stanowisko specjalnej sprawozdawczyni do spraw przemocy wobec kobiet. Eliminacja przemocy wobec ko-

7 Wprowadzenie

biet była również jednym z głównych tematów IV Światowej Konferencji w sprawie Kobiet w Pekinie w 1995 roku. Dokument końcowy tej konferencji, Platforma Działania, określał szczegółowo, jakie środki przeciwko przemocy wobec kobiet powinny podjąć państwa członkowskie.

Najważniejszym dokumentem dotyczącym zwalczania strukturalnej i prywatnej przemocy wobec kobiet jest Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (CEDAW). Inaczej niż w przypadku deklaracji i rezolucji, konwencja jest wiążąca dla państw, które ją podpisały i ratyfikowały. Wydane przez Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet rekomendacje nr 12 i 19 wzywają państwa członkowskie do „zapewnienia odpowiedniej ochrony i wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, zgwałceń, czynów lubieżnych i innych form przemocy ze względu na płeć”. W 1999 roku Konwencja została uzupełniona o procedurę skargi indywidualnej, umożliwiającej kobietom, których prawa zostały naruszone, złożenie skargi w Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Poradnik praktyczny na temat trybu składania skarg został opracowany przez cieszącego się międzynarodowym uznaniem eksperta z Austrii (Frauenbüro der Stadt, Wien 2001).

Ważne inicjatywy na rzecz przeciwdziałania przemocy wobec kobiet podjęto także w Europie.

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku gwarantuje każdemu (a zatem oczywiście każdej kobiecie) prawo do życia, zdrowia i wolności. Zakazuje także tortur oraz innych form nieludzkiego i poniżającego zachowania.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

8 Wprowadzenie

Ta kluczowa konwencja nakłada na swoich sygnatariuszy obowiązek podjęcia działań na rzecz likwidacji przemocy i ochrony kobiet przed wszelkimi formami przemocy. W ostatnich latach Rada Europy wydała dużą liczbę zaleceń dotyczących przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet i przemocy w rodzinie. Ostatnie z nich pochodzi z 2002 roku (Rada Europy 2002). Zgodnie z zaleceniem zawartym w raporcie końcowym Grupy Specjalistów Rady Europy państwa członkowskie powinny zapewnić jedno miejsce w schronisku na 7500 mieszkańców (Rada Europy 1997).

W 1997 roku Unia Europejska rozpoczęła realizację Programu DAPHNE, mającego na celu wsparcie projektów na rzecz likwidacji przemocy wobec kobiet i dzieci. Podczas prezydencji austriackiej w 1998 roku odbyła się europejska konferencja ekspertów na temat roli policji w przeciwdziałaniu przemocy. Organizacja Women Against Violence Europe była jednym ze współorganizatorów konferencji (Dearing/Förg 1999). Podczas tej i kolejnych konferencji na temat zwalczania przemocy, które odbyły się w Kolonii (w okresie prezydencji niemieckiej) i w Jyväskylä (podczas prezydencji fińskiej), uczestniczący w obradach eksperci opracowali długą listę środków i zaleceń mających na celu podniesienie skuteczności ochrony i pomocy dla kobiet, które są ofiarami przemocy (Keeler 2001).

Z inicjatywy działającego w Parlamencie Europejskim Komitetu ds. Praw Kobiet, w latach 1999–2000 w państwach Unii Europejskiej przeprowadzono kampanię przeciwko przemocy wobec kobiet (Parlament Europejski/Komitet ds. Praw Kobiet 1997). Jej

9 Wprowadzenie

akcentem końcowym była konferencja, która odbyła się w Portugalii w 2000 roku. W roku 2004 zatwierdzono drugą część programu DAPHNE, którego środki zasilą programy przeciwdziałania przemocy wobec kobiet w okresie następnych pięciu lat. Poszerzenie Unii Europejskiej było tylko jednym z powodów, dla których powiększono budżet tego ważnego programu.

W roku 2007 Rada Europy rozpoczęła kolejną kampanię przeciw przemocy wobec kobiet. Niestety rząd Polski w tę kampanię praktycznie się nie włączył.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

10 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet Przemoc mężczyzn wobec kobiet jest wyrazem historycznie ukształtowanego, nierównego podziału władzy pomiędzy kobietami i mężczyznami. Historycznie rzecz biorąc, w procesie powstawania nowoczesnych państw władzę w rodzinie uzyskali mężczyźni (Sauer 2002). Męską dominację w rodzinie umocniły następnie przepisy prawa oraz normy i struktury społeczne. Przez setki lat bicie żon było prawnie sankcjonowane. Dopiero pod koniec XIX wieku rozpoczął się proces delegalizowania tej uświęconej tradycją praktyki dającej mężczyznom prawo do dyscyplinowania swoich żon. Kobiety znacznie później niż mężczyźni uzyskały prawa wyborcze i pełne prawo do nauki. W Polsce niewiele ponad 100 lat temu kobiety zostały dopuszczone do studiowania na uniwersytetach. Kobiety były wykluczone z udziału w życiu politycznym, a w wielu innych dziedzinach życia nie mogły korzystać ze statusu osoby prawnej – były uzależnione od swoich ojców i mężów i nie mogły decydować o własnym losie.

Nawet w Europie wiele archaicznych, patriarchalnych struktur społecznych przetrwało do drugiej połowy XX wieku. W niektórych krajach kobiety uzyskały prawa wyborcze dopiero po II wojnie światowej.

Prawo rodzinne wielu państw uznawało mężczyznę za tzw. głowę rodziny aż do lat siedemdziesiątych XX

11 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

wieku i nakazywało kobiecie posłuszeństwo. Po dziś dzień gwałt w małżeństwie nie we wszystkich krajach jest uznawany za przestępstwo. We wczesnych latach siedemdziesiątych aktywistki tzw. drugiej fali ruchów kobiecych działających na rzecz wyzwolenia kobiet zwróciły uwagę na interpersonalną, strukturalną przemoc wobec kobiet jako problem społeczny.

Wiele kobiet zrozumiało, że instytucje państwowe i wymiar sprawiedliwości wykazują małe zainteresowanie zwalczaniem tej formy przemocy. W wielu przypadkach sprawcy pozostawali bezkarni, nawet gdy kobiety ośmielały się ujawnić prawdę o swoich bolesnych doświadczeniach i wnosiły oskarżenia przeciwko swym mężom lub partnerom. Państwo nie okazywało – a w pewnym zakresie nadal nie okazuje – zainteresowania skutecznym ściganiem tej formy przestępstw. W przypadkach przemocy w rodzinie władze chętnie zrzekały się ze swojego wyłącznego uprawnienia do stosowania prawa, przyznając mężom prawo do sprawowania w rodzinie „rządów siły” – jeśli nie ustawowo, to w praktyce.

Prawnie i społecznie akceptowane w XIX wieku zachowanie męża przywołującego do porządku swoją żoną przyjęło w wieku XX kształt neutralnych płciowo teorii psychologicznych. Teorie te doszukują się źródeł przemocy w samej naturze związków między mężczyznami i kobietami. Część psychologów uważa przemoc za skutek zaburzeń osobowości sprawcy, wzmocniony przez przypisywaną kobiecie społeczną rolę „ofiary”. Wszystkie te koncepcje traktujące przemoc jako wynik zaburzeń sprawcy, związku lub ofiary proponują strategie naprawcze całkowicie pomijające potrzebę zmiany układu sił N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

12 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

i stosunków władzy, które są podstawą przemocy stosowanej przez mężczyzn wobec kobiet.

Sprawcy przemocy wyjaśniają swoje zachowanie pragnieniem naprawy lub zmiany sytuacji lub też przemożną potrzebą ukarania partnera. Przekonanie, że znęcanie się nad żoną jest blisko związane z powszechnie uznawanym prawem do kontrolowania zachowań partnera częściowo wyjaśnia przemoc opisywaną przez tysiące kobiet. Warunkiem zmiany tych przekonań jest społeczna refleksja i krytyka kulturowych czynników przyzwalających na stosowanie przemocy, uwzględniających m.in. wiarę w naturalny porządek rzeczy, uprzedmiotowienie kobiet, kulturową akceptację podporządkowania i tolerancję dla stosowania przymusu i siły fizycznej.

Wiara w naturalny porządek rzeczy Stosujący przemoc mężczyźni działają zwykle w oparciu o system przekonań uznających ich prawo do dyscyplinowania partnerek i do korzystania z usług kobiet, których obowiązkiem ma być posłuszeństwo wobec mężczyzn. Historyczne i kulturowe podstawy systemu rodziny patriarchalnej ukształtowały stosunki władzy w rodzinie, przypisując mężczyźnie rolę tzw. głowy rodziny, a kobiecie rolę jej podporządkowanego członka. Koncepcja uznająca istnienie naturalnego, hierarchicznego porządku znajduje potwierdzenie w każdym aspekcie funkcjonowania społeczeństwa, w którym hierarchiczne struktury społeczne odgrywają podstawową rolę.

13 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

Taka właśnie jest struktura instytucji i organizacji religijnych, oświatowych, rządowych i sportowych.

W większości pełnych rodzin ojciec przejmuje rolę głowy rodziny tylko z tytułu przynależności do uprzywilejowanej płci. Powszechna akceptacja władzy mężczyzn powoduje, że wielu mężczyzn oczekuje od swoich partnerek posłuszeństwa, a wiele kobiet łatwo godzi się na jakiś stopień podporządkowania mężczyźnie. Przyjęcie i utrzymanie przez ojca roli głowy rodziny nie wymaga oczywiście użycia przemocy. Istnieje wiele rodzin, w których ojciec jest bez wątpienia „głową”, ale nigdy nie ucieka się do przemocy, by utrzymać swą władzę. Warto w tym miejscu zadać sobie pytanie, w jaki sposób głęboko zakorzeniona w kulturze praktyka organizowania się w struktury hierarchiczne przyczynia się do rozpowszechnienia przemocy poprzez wytworzenie w mężczyznach oczekiwania, że kobiety będą im podporządkowane.

Uprzedmiotowienie kobiet Drugim kulturowym czynnikiem przyczyniającym się do stosowania przemocy wobec kobiet jest powszechne używanie wizerunków kobiet jako przedmiotów. Chłopcy wychowywani są w kulturze, w której rzeczy należące do „świata kobiet” są przedmiotem szyderstw i która nakazuje im pozbyć się wszelkich cech, jakie mogłyby ich upodobnić do dziewcząt: skłonności do płaczu, zabawy lalkami lub okazywania strachu. Mężczyźni są uczeni zarówno miłości do kobiet, jak i ich lekceważenia; w kobieN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

14 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

tach natomiast kształtuje się jednocześnie niechęć do mężczyzn i poczucie, że są im niezbędni do życia.

Stosowanie fizycznej przemocy wobec człowieka, którego uważamy za równego sobie, jest trudne.

Większość sprawców w jakiś sposób depersonalizuje swe ofiary przed lub w trakcie bicia czy znęcania się.

Kobiety doświadczające przemocy podkreślały, że wśród najczęściej używanych wobec nich obelg na pierwszym miejscu znalazły się wulgarne określenia żeńskich genitaliów, na drugim zaś takie określenia jak: „dziwka”, „kurwa” i „głupia, tłusta lub leniwa suka”. Częstotliwość używania deprecjonujących obelg rosła w okresie bezpośrednio poprzedzającym akt przemocy.

Wykorzystanie ciała kobiecego do zwiększenia sprzedaży wielu towarów, od samochodów po karty płatnicze, umacnia w sprawcach skłonność do postrzegania kobiet jako przedmiotów. Nieproporcjonalnie wysoki zakres uprzedmiotowienia kobiet w społeczeństwie jest niewątpliwie jednym z czynników decydujących o utrwaleniu się ich wizerunku jako ofiar stosowanej przez mężczyzn przemocy.

Kulturowe wzmocnienia wyuczonej bezradności Chyba najczęściej zadawanym pytaniem na temat ofiar przemocy jest: „Dlaczego ona od niego nie odchodzi?”. Często słyszymy opinie, że wiele kobiet to „zawodowe ofiary”, które czerpią z przemocy jakiś rodzaj satysfakcji.

15 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

Twierdzi się, że cierpią z powodu najróżniejszych, klinicznie zdefiniowanych zaburzeń emocjonalnych, takich jak postawa wyuczonej bezradności, uzależnienie od związku, współuzależnienie lub też mają zaburzoną osobowość. Poniższa relacja pochodzi od jednej z ofiar przemocy, u której najpierw rozpoznano paranoję, a później współuzależnienie: Mój mąż strzelał do mnie dwukrotnie, ale był tak pijany, że chybił. Zamknęłam się na klucz w łazience, skąd – przez okno – udało mi się wydostać na zewnątrz.

Uciekałam boso przez głęboki po kolana śnieg. Sąsiedzi zawieźli mnie do szpitala. Nazajutrz przeniesiono mnie na oddział psychiatryczny z powodu silnego stanu lękowego. Poddano mnie tam kilku testom, po czym psychiatra powiedział, że uzyskałam wysoki wynik w skali paranoi. Gdy zapytałam go, co to znaczy, odpowiedział, że „przeżywam irracjonalne stany lękowe, że ktoś usiłuje zrobić mi coś złego”. Mój lęk przerodził się w depresję. W tydzień później zwolniono mnie do domu z zaleceniem zażywania walium.

Dlaczego ofiary znęcania się są tak uporczywie obwiniane o stosowaną wobec nich przemoc? Główną przyczyną wydaje się być dążenie do zachowania utrwalonych wzorców współżycia społecznego; indywidualizacja problemu i przypisanie go pewnej liczbie „chorych” lub „dysfunkcjonalnych” kobiet pozwala uniknąć radykalnej przebudowy stosunków społecznych.

Ci, którzy winą za przemoc obarczają jej ofiary, skupiają się na nich samych i na ich cierpieniach. Chcą opatrzyć rany, zrobić zastrzyk z penicyliny, podać morfinę i odesłać poszkodowaną na rehabilitację. Próbują wyjaśniać problemy psychologiczne ofiary jako skutki trauN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

16 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

matycznych doświadczeń z dzieciństwa, doświadczeń, które pozostawiły niezaleczone rany, urazy psychiczne i ułomności. Wyleczenie tych ran i zaopiekowanie się ułomnościami traktują jako rzecz pierwszorzędnej wagi.

Chcą pomóc ofiarom, by stały się mniej podatne na zranienie i mogły powrócić na pole walki lepiej uzbrojone, w mocniejszej zbroi i w bardziej bojowym nastroju.

By móc to zrobić skutecznie, muszą najpierw poddać ofiary starannemu badaniu, pozbawionej emocji, obiektywnej, naukowej analizie, która ma pokazać, dlaczego dotąd były tak bezbronne.

Jakiej broni im zabrakło, gdy znalazły się w ogniu walki? Umiejętności zawodowych? Wykształcenia?

Jakiej zbroi im zabrakło, by uchronić się od razów?

Lepszego systemu wartości? Zapobiegliwości i zdolności przewidywania?

A co spowodowało upadek ich morale? Apatia? Ignorancja? Dewiacyjne, ukształtowane kulturowo zachowania typowe dla niższych klas?

Oto rozwiązanie problemu obwiniania ofiar przemocy. A wszyscy ci, którzy przyjmują je z westchnieniem ulgi, w sposób nieunikniony stają się częścią problemu, o którym mowa. Wszyscy oni zdecydowanie odrzucają możliwość obwiniania... nie ofiary, lecz samych siebie.

Wszyscy oni nieświadomie poddają osądowi samych siebie i jednogłośnie wydają wyrok: niewinni!1

Tradycja obwiniania ofiar zmusza wiele bitych kobiet do uległości i podporządkowania się stosowanej wobec nich przemocy.

1 William Ryan, „Blaming the Victim”, New York: Vintage Books, 1972, s. 28.

17 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

John Kenneth Galbraith twierdzi, że zdolność jakiejś grupy do narzucenia woli innej grupie zależy od możliwości wykorzystania trzech rodzajów władzy: (1) przymusu realizującego się poprzez narzucenie jakiejś grupie lub jednostce sytuacji, która jest dla niej tak nieprzyjemna lub bolesna, że zmusza ją to do rezygnacji z preferowanej opcji; (2) kompensacji, która daje możliwość wpływu na zachowanie przez obietnicę nagrody za spełnienie oczekiwań; (3) warunkowania, przez które można zmienić wyznanie, wykształcenie, zaangażowanie społeczne i przekonania o tym, co wydaje się naturalne, właściwe lub słuszne, po to, by podporządkować kogoś woli innej osoby lub grupy osób. W tym przypadku wymuszone zachowanie może się osobie podporządkowanej wydawać zgodne z jej wolą, gdyż często nie dostrzega ona manipulacji, której została poddana2.

Kobiety są zmuszone do podporządkowania się kontroli i dominacji mężczyzn, gdyż mogą być poddane wszystkim trzem formom władzy: Przymus może być zastosowany poprzez przedstawienie kobiecie poważnych negatywnych konsekwencji niepodporządkowania się. Mogą one polegać np. na groźbie odebrania dzieci lub jeszcze cięższego pobicia w razie złożenia przez poszkodowaną skargi lub wniosku o wydanie nakazu określonego postępowania dla sprawcy.

Kompensacja jest stosowana, gdy kobieta nie jest w stanie utrzymać siebie i swoich dzieci bez pomocy stosującego przemoc partnera. Ta sama 2 John Kenneth Galbraith, „The Anatomy of Power”, Boston: Houghton Mifflin Company, 1983.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

18 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

forma wpływu może być użyta, gdy kobieta nie jest zdolna do pracy lub kontynuowania nauki w celu znalezienia satysfakcjonującej pracy. Fakt, że sprawca przemocy ma możliwość kontrolowania przebiegu kształcenia i statusu zawodowego ofiary, w połączeniu z dyskryminacją kobiet na rynku pracy, stawia kobiety w sytuacji bez wyjścia i w znacznym stopniu przyczynia się do nasilenia przemocy.

Sprawowanie kontroli przez warunkowanie stosowane jest przez sprawców w atmosferze przyzwolenia społecznego. Podporządkowanie się przemocy jest zawsze wynikiem wymuszenia, wbrew temu, co czasem słyszymy, że znają kobiety, które „to lubią” lub „tego pragną”. Znęcaniu się prawie zawsze towarzyszą ataki na integralność i poczucie godności ofiary. Wielu agresywnych partnerów potrafi z czasem wmówić swojej ofierze, że przemoc, której doznaje, jest skutkiem jej własnego zachowania. Ich manipulacje są wzmacniane przez nieprofesjonalne pytania zadawane przez funkcjonariuszy policji w rozmowie z pokrzywdzoną kobietą: „A może swoim zachowaniem sprowokowała pani męża” lub przez terapeutę, który rozpoznaje u ofiary współuzależnienie albo wyjaśnia stosowaną przez męża przemoc konfliktem w ich związku.

Przebieg socjalizacji dziewczynek, tylko wyjątkowo zmierzający do pełnego upodmiotowienia, w połączeniu z codziennym doświadczeniem dorosłej, bitej przez męża kobiety, często prowadzi do sytuacji podobnej do tej, którą opisała pewna 37-letnia kobieta podczas spotkania grupy wsparcia dla ofiar

19 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

przemocy. Jej relacja spotkała się ze zrozumieniem ze strony pozostałych.

Straciłam resztki szacunku dla samej siebie. Mniej więcej trzy miesiące temu on uderzył mnie w twarz za jakąś uwagę na temat któregoś z jego przyjaciół. Zaczęłam krzyczeć i wyzywać go, a on schwycił mnie jedną ręką za włosy, a drugą bił mnie po głowie. Wrzeszczałam na niego, chociaż czułam, że z nosa i z ust płynie mi krew.

Nie przejmowałam się tym, obrzucałam go wyzwiskami i było mi wszystko jedno, co się ze mną stanie; było mi wszystko jedno, co ze mną zrobi. W końcu poczułam, że tracę przytomność. Wzrok zasnuła mi mgła, dzwoniło mi w uszach. Krzyk uwiązł mi w gardle, zaczęłam szlochać. On zawlókł mnie do łazienki, przyciągnął mi twarz do lustra i zasyczał mi do ucha: „No! Popatrz na siebie! Zobacz, jak wyglądasz! Kto jeszcze byłby taki głupi, żeby się z tobą zadawać”? W tamtej chwili nie przychodził mi do głowy nikt, kto chciałby mnie znać.

Byłam zupełnie zniszczona.

Uległość, którą sprawca przemocy wymusza na kobiecie, może być albo wzmocniona, albo wprost przeciwnie – w zależności od reakcji osób, do których bita kobieta zwraca się po pomoc. Nie istnieje neutralna reakcja na przemoc, a niezdolność do wyzwolenia się od przemocy nie jest wynikiem ukrytych wad ofiary.

Tolerancja wobec przemocy Najważniejszym uwarunkowanym kulturowo czynnikiem zachęcającym do stosowania przemocy N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

20 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

jest bezkarność jej sprawców. Nieustanne poczucie zagrożenia i jawne lub zawoalowane groźby są od czasu do czasu wzmacniane uderzeniem pięścią w twarz, kopniakiem lub innym upokarzającym ofiarę zachowaniem. Trudno powiedzieć o kimś, kto znęca się nad swoją partnerką, by poniósł konsekwencje swojego czynu, jeśli interweniujący funkcjonariusz policji prosi go, żeby się uspokoił, radzi poszukać pomocy psychologa lub ograniczyć picie. To samo można powiedzieć o sądach, które orzekają niskie wyroki i nie zapewniają ofiarom właściwej ochrony i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i cierpienie.

Stereotypy, którym ulegamy, sprawiają, że mamy skłonność do doszukiwania się odpowiedzialności za przemoc po stronie samych ofiar. Gdyby się inaczej zachowywały, lepiej wywiązywały z roli żony i matki, nie przebywały w nieodpowiednich miejscach, mogłyby uniknąć przemocy. Stereotypy na temat społecznej roli kobiety i mężczyzny, osobiste poglądy i uprzedzenia policjantów, prokuratorów i sędziów rzutują na sposób, w jaki prowadzone są sprawy o przemoc wobec kobiet. Kobietom zadawane są pytania dotyczące wywiązywania się przez nie z obowiązków domowych i wypełniania przez nie tradycyjnej roli żony i matki. Uwaga skupia się na kobiecie, która musi udowodnić, że w jej zachowaniu nie było elementów prowokacji i tym samym nie „zasłużyła” sobie na przemoc. Sposób bycia i styl życia kobiet ofiar przemocy poddawane są skrupulatnej ocenie. Od kobiety wymaga się aktywnego przeciwstawiania się przemocy – jeśli kobieta nie podejmuje walki w swojej obronie, nie może być mowy o gwałcie. Z drugiej strony kobieta, która broni się

21 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

przed atakiem, sama może być i bywa oskarżona o stosowanie przemocy.

Podsumowanie Wiara w naturalny porządek i hierarchię władzy w związkach intymnych, uprzedmiotowienie kobiet, tradycja nakazująca kobietom uległość i podporządkowanie oraz tolerancja dla stosowania przymusu i siły fizycznej umożliwiają wieloletnie stosowanie przemocy i wyjaśniają wysoką liczbę kobiet wśród ofiar. W tradycyjnym systemie wartości w społeczeństwach patriarchalnych najważniejszymi rolami społecznymi kobiety są role żony i matki. W kręgu kultury arabskiej i muzułmańskiej uważa się, że kobiety mogą spełnić swoje powołanie tylko wtedy, gdy są zamężne (Boabaid 2002). Społeczeństwa składają odpowiedzialność za powodzenie małżeństwa na barki kobiet, przypisując im winę za nieudany związek. Ta odpowiedzialność za losy małżeństwa jest ważnym czynnikiem wpływającym na decyzję o milczeniu i trwaniu w krzywdzącym związku i nieposzukiwaniu przez długie lata pomocy w powołanych do jej świadczenia instytucjach (Strube/Barbour 1983, 786). W ten sposób głęboko zakorzeniony pogląd, w myśl którego małżeństwo należy ratować za wszelką cenę dla dobra rodziny, w połączeniu ze zwyczajem, na mocy którego kobieta stygmatyzowana jest jako rozwódka, łączy się z tradycją, zgodnie z którą to kobieta jest odpowiedzialna za rozpad małżeństwa. Wszystkie te stereotypy umacniane są N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

22 Kulturowe uwarunkowania przemocy wobec kobiet

przez przyjaciół, członków rodziny i pracowników instytucji socjalnych i stają się ważnymi czynnikami zniechęcającymi kobiety do szukania pomocy i wyzwolenia się z krzywdzącego związku.

Doświadczenie pokazuje, że można osłabić wpływ kulturowych czynników sprzyjających przemocy wobec kobiet. Przez zmianę tradycyjnego podejścia do tego zjawiska i realizację specyficznych programów i procedur nastawionych na zmianę tradycyjnego podejścia ofiary mogą być skuteczniej chronione przed przemocą, a w społeczeństwie zaczyna się kształtować nowy klimat wynikający z innego sposobu myślenia o stosunkach między mężczyznami i kobietami w związkach intymnych. oprac. Zespół Centrum Praw Kobiet

23 Psychologiczne aspekty przemocy

Psychologiczne aspekty przemocy Charakterystyka zjawiska Przemocą w rodzinie nazywamy każde zachowanie skierowane wobec osoby bliskiej, którego celem jest utrzymanie nad nią kontroli i władzy. Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciwko członkowi rodziny naruszające jego godność oraz podstawowe prawa i wolności, powodujące cierpienie i szkody.

Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że: jest intencjonalna – jest zamierzonym, celowym działaniem człowieka, jest nakierowana na kontrolowanie i podporządkowanie ofiary, odbywa się w warunkach nierównowagi sił – sprawca ma i wykorzystuje przewagę (fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną) nad ofiarą, prowadzi do naruszenia podstawowych praw i wolności ofiary, powoduje cierpienie oraz naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody.

Przemoc w rodzinie przybiera różne formy: od przemocy fizycznej przez przemoc psychiczną i seksualną po przemoc ekonomiczną. Może się pojawić na każdym etapie małżeństwa czy związku, nawet po wielu wspólnie spędzonych latach. Często wydarzeniem „inicjującym” przemoc wobec kobiety jest ślub, N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

24 Psychologiczne aspekty przemocy

narodziny dziecka lub zamieszkanie przez partnerów w samodzielnym mieszkaniu, z dala od rodziców.

Przemoc w rodzinie rzadko jest incydentem jednorazowym. Zazwyczaj ma ona charakter długotrwały i cykliczny. Zdarza się, że kres jej kładzie dopiero śmierć jednej ze stron – ofiary lub sprawcy. Szacuje się, że corocznie w Polsce dochodzi do kilkuset zabójstw na tle przemocy w rodzinie.

Przemoc domowa nie jest zjawiskiem marginalnym! Jest bardziej powszechna niż przemoc, jaka występuje na ulicach i w innych miejscach publicznych. Oblicza się, że jedna czwarta wszystkich odnotowywanych aktów przemocy to przemoc skierowana przeciwko kobietom ze strony osób najbliższych. Znęcanie się nad rodziną jest najczęściej popełnianym przestępstwem w Polsce po przestępstwach przeciwko mieniu i życiu. Przemoc w rodzinie jest częstszą przyczyną uszkodzeń ciała u kobiet niż wszystkie inne zdarzenia – wypadki samochodowe, napady, gwałty dokonane przez osoby obce itp. – razem wzięte.

Przemoc wobec osób najbliższych jest zjawiskiem, które dotyczy wyłącznie rodzin patologicznych czy rodzin z niższych warstw społecznych. Badania pokazują, że mężczyźni, którzy dopuszczają się przemocy wobec najbliższych, pochodzą ze wszystkich grup społecznych i zawodowych. Wbrew utartym schematom nie muszą być alkoholikami ani też osobami psychicznie lub emocjonalnie zaburzonymi.

25 Psychologiczne aspekty przemocy

Formy przemocy Przemoc fizyczna to każde zachowanie, którego celem jest zadanie ofierze bólu fizycznego wbrew jej woli, uszkodzenie jej ciała, pogorszenie jej zdrowia lub pozbawianie ją życia.

Przykłady: bicie, policzkowanie, popychanie, ciągnięcie za włosy, wykręcanie rąk, kopanie, duszenie, zadawanie ran kłutych i szarpanych, odmawianie koniecznej pomocy medycznej, pozbawianie jedzenia, picia, snu, zmuszanie do zażywania alkoholu, narkotyków.

Przemoc seksualna

to każde zachowanie mające na celu zmuszenie ofiary do podjęcia niechcianych zachowań o charakterze seksualnym lub zdeprecjonowanie jej seksualności.

Przykłady: obmacywanie, gwałcenie, zmuszanie do uprawiania nieakceptowanych form seksu (seks oralny, analny, seks homoseksualny, sodomia, sadomasochizm), zmuszanie do współżycia z innymi osobami, wyśmiewanie preferencji seksualnych.

Przemoc psychiczna

to każde zachowanie, którego celem jest umniejszanie poczucia własnej wartości ofiary, wzbudzanie w ofierze strachu oraz pozbawianie jej poczucia bezpieczeństwa i kontroli nad własnym życiem.

Przykłady: grożenie, szantażowanie, zastraszanie, upokarzanie, poniżanie, ciągłe bezpodstawne krytykowanie, wmawianie choroby psychicznej, grożenie pozbawieniem władzy rodzicielskiej, izolowanie od rodziny, przyjaciół, wrogie nastawianie dzieci, zakazywanie opuszczania domu, zabranianie dostępu do telefonu, samochodu, pozbawianie intymności i prywatności, uniemożliwianie podejmowania decyzji.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

26 Psychologiczne aspekty przemocy

Przemoc ekonomiczna

to każde zachowanie, którego celem jest ekonomiczne uzależnienie ofiary od sprawcy.

Przykłady: zabieranie zarobków, zabierania kart kredytowych, zakazywanie podjęcia lub chodzenia do pracy, niszczenie rzeczy osobistych, odmawianie pieniędzy na dom, kontrolowanie wydatków, uniemożliwianie uzyskania informacji o stanie finansów rodzinnych, zmuszanie do zawierania zobowiązań finansowych (kredyt, pożyczka, poręczenie).

Cykl przemocy Związki oparte na przemocy cechuje szczególna dynamika. Przemoc ma zazwyczaj charakter cykliczny – powtarza się w cyklach składających się z trzech następujących po sobie faz: fazy budowania napięcia, epizodu przemocy fizycznej i fazy skruchy (miodowego miesiąca).

Faza narastania napięcia

Istotą tej fazy jest stopniowy wzrost napięcia między sprawcą a ofiarą przemocy. Sprawca staje się podirytowany i rozdrażniony, zaczyna zachowywać się w sposób zagrażający bezpieczeństwu emocjonalnemu ofiary (obraża ją, krytykuje, upokarza, zastrasza). Każdy drobiazg wywołuje jego złość, często robi awantury. Staje się patologicznie zazdrosny, kontrolujący i opresyjny. Uzależnieni zaczynają więcej pić lub zażywać narkotyki. Na tym etapie cyklu może dochodzić do pomniejszych aktów przemocy fizycznej. Ofiara doskonale przeczuwa zbliżający się atak i stara się nie denerwować partnera – nie

27 Psychologiczne aspekty przemocy

wchodzić mu w drogę, nie dawać „pretekstów” do awantur i niesnasek. Cały czas jest czujna, napięta i bardzo uważna. Niektóre ofiary w tej fazie cyklu mają różne dolegliwości cielesne, takie jak bóle żołądka, bóle głowy, bezsenność, utrata apetytu. Inne wpadają w apatię, tracą chęć do życia lub stają się niespokojne i pobudliwe nerwowo. Faza narastania napięcia jest często momentem, w którym ofiary zaczynają szukać pomocy z zewnętrz, u rodziny, przyjaciół, instytucji publicznych.

Faza gwałtownej przemocy

W tej fazie partner staje się bardzo gwałtowny.

Wpada w szał i wyładowuje swoją wściekłość na partnerce. Czasami dochodzi do zagrażającego zdrowiu i życiu kobiety aktu przemocy fizycznej, któremu zwykle towarzyszy skrajna agresja werbalna. Eksplozję agresji wywołuje zazwyczaj jakiś drobiazg, np. opóźniony posiłek, nieuprasowana na czas koszula czy zwykłe nieporozumienie. Zdarza się, że kobieta sama – świadomie lub nieświadomie – prowokuje partnera, aby nie musieć dalej żyć w poczuciu zagrożenia i strachu („aby mieć już to za sobą”).

W tej fazie wściekłość sprawcy jest nieproporcjonalna do tego, co pobudza go do działania. Skutki przemocy mogą być różne – podbite oko, połamane kości, obrażenia wewnętrzne, poronienie, a nawet śmierć. Ta faza cyklu zazwyczaj trwa od 2 do 48 godzin. Niektórych sprawców cechuje ogromna brutalność. Zdarza się cucenie pobitej do nieprzytomności ofiary, aby móc dalej się nad nią znęcać. Dla kobiety etap ten może oznaczać walkę o przeżycie.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

28 Psychologiczne aspekty przemocy

Faza skruchy (miodowego miesiąca)

Ten etap obejmuje różnego rodzaju zachowania – od prostego zaprzeczenia przez agresora temu, co się stało, do prób odpokutowania czy obietnic poprawy.

Gdy sprawca wyładował już swoją złość i wie, że posunął się za daleko, nagle staje się inną osobą. Zazwyczaj „nie wie, co się z nim działo” albo „za bardzo był pijany”.

Czasami żałuje tego, co zrobił, okazuje skruchę i obiecuje, że to się nigdy nie powtórzy. Przekonuje ofiarę, że to był wyjątkowy incydent, który już się więcej nie zdarzy. Przynosi kwiaty, prezenty, zachowuje się jakby przemoc nigdy nie miała miejsca. Kobieta zaczyna mieć nadzieję, że partner się zmienił. Czuje się kochana, a życie we dwoje wydaje się piękne i pełne nadziei.

Faza skruchy przywiązuje kobietę do partnera stosującego przemoc. Okresy skruchy stają się tym krótsze, im zależność i zmęczenie ofiary od sprawcy jest większe.

W związkach z dłuższym stażem fazę skruchy zastępuje okres ciszy. Ten pozytywny okres związku szybko przemija i znowu powoli dochodzi do narastania napięcia. Rozpoczyna się nowy cykl przemocy.

P A MIĘT A J : To właśnie pod wpływem doświadczeń „fazy skruchy” ofiary przemocy często decydują się dać sprawcy „jeszcze jedną szansę”, decydują się nie składać zawiadomienia o popełnieniu przez niego przestępstwa albo wycofują złożone wcześniej zeznania i wnioski o pomoc. „Faza skruchy” ma fundamentalne znaczenie dla trwałości związków opartych na przemocy, ponieważ „zabezpiecza” sprawcę przez odwetem lub odejściem ofiary, która stanowi dla niego najbezpieczniejsze i zawsze dostępne źródło wyładowania.

29 Psychologiczne aspekty przemocy

Jak działają sprawcy przemocy Sprawcy przemocy domowej działają zazwyczaj w bardzo podobny sposób. Leonore Walker w pracy pt. „Kobieta Maltretowana” (The Battered Woman, New York: Harper and Row, 1979) stwierdza, że choć stosowane przez poszczególnych sprawców techniki przymusu „są specyficzne dla poszczególnych jednostek, to jednak cechuje je przy tym znaczne podobieństwo”. To często osoby spostrzegane przez otoczenie jako normalne i zwyczajne – dbają o swój pozytywny wizerunek w oczach innych i rzadko popadają w konflikty z prawem. Charakteryzuje je brak współczucia wobec osób, które krzywdzą, a zamiast poczucia winy występuje u nich potrzeba usprawiedliwiania swoich zachowań, do którego potrzebne są dowody szacunku, wdzięczności czy nawet miłości ze strony ofiary. Sprawcy przemocy często wykorzystują i nadużywają tradycyjnych wyobrażeń o przywilejach przysługujących mężczyźnie.

Typowymi metodami ubezwłasnowolniania i zniewalania stosowanymi przez sprawców przemocy są: Utrzymywanie ofiary w stanie ciągłego przerażenia i bezradności Jedną z klasycznych metod kontroli stosowanych przez sprawcę przemocy domowej jest systematyczne wywoływanie w ofierze uczucia lęku, przerażenia i bezradności. Aby zniewolić ofiarę, sprawca nie musi ciągle stosować przemocy fizycznej. Wystarczy, że zachowuje się w taki sposób, że ofiara wierzy w realną możliwość jej użycia. Ciągłe prawdopodobieństwo nastąpienia ataku powoduje u ofiary przeN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

30 Psychologiczne aspekty przemocy

wlekłe, nieznośne napięcie, chroniczny strach, poczucie zagrożenia i wzmożoną czujność.

Wszechobecna kontrola Sprawca zniewala i podporządkowuje sobie ofiarę, przejmując kontrolę nad każdym aspektem jej życia. Na początku związku sprawca wymaga drobnych ustępstw, z czasem coraz większych. Stopniowo odbiera ofierze prawo do wolności, samodzielności, do posiadania i wyrażania własnego zdania, żąda posłuszeństwa, za każdy sprzeciw wymierza kary, ustala reguły – nierzadko ze sobą sprzeczne – dotyczące najdrobniejszych spraw.

Stosowanie gróźb, zastraszanie Aby utrzymać kontrolę nad ofiarą, sprawca przemocy stosuje przymus psychologiczny lub szantaż emocjonalny. Często grozi ofierze lub jej najbliższym (rodzicom, przyjaciołom) śmiercią lub okaleczeniem.

Szantażuje ofiarę, że jeśli go porzuci, to on popełni samobójstwo lub zrobi sobie coś złego. Grozi, że przestanie łożyć na utrzymanie domu i dzieci.

Manipulowanie dziećmi, grożenie odebraniem dzieci Sprawca przemocy doskonale potrafi wykorzystać miłość i przywiązanie kobiety do dzieci. Często więc posługuje się dziećmi, aby zmusić ofiarę do posłuszeństwa i zatrzymać ją w krzywdzącym związku.

Wywoływanie w ofierze poczucia winy Sprawca przemocy domowej nigdy nie bierze odpowiedzialności za swoje zachowanie. Zawsze twierdzi, że to ofiara jej winna, że to ona swoim zachowaniem, nieposłuszeństwem zmusza go do tego, aby ją źle traktował – bił, poniżał, gwałcił czy zdradzał. Przekonuje, że gdyby ofiara okazywała mu

31 Psychologiczne aspekty przemocy

więcej szacunku, gdyby była mu posłuszna, gdyby była bardziej czuła i kochająca, nie miałby „powodów” do stosowania wobec niej przemocy.

Powoływanie się na zazdrość Zazdrość jest zawsze „dobrym powodem” czy „uzasadnieniem” dla stosowania kontroli i przemocy – śledzenia, podsłuchiwania, przechwytywania listów i telefonów, nieustannego oskarżania o niewierność, naciskania na udowadnianie lojalności, kontrolowania wyglądu i zachowania ofiary oraz jej kontaktów z innymi ludźmi. Sprawca przemocy często usprawiedliwia swoje zachowanie szaleńczą „miłością” i zazdrością o ofiarę.

Występowanie okresów czułości Sprawca przemocy zdaje sobie sprawę, że musi czasami okazywać ofierze dobre uczucia, jeśli chce ją przy sobie zatrzymać. Wobec realnego zagrożenia jej odejściem jest gotów dać i obiecać wszystko, aby wróciła. Po fazie wielkiej brutalności i agresywności często następuje okres czułości i słodyczy, zwany fazą skruchy, który daje ofierze dużo zadowolenia i satysfakcji oraz powoduje, że jeszcze intensywniej angażuje się w związek.

Nagradzanie uległości Sprawca przemocy działa metodą „kija i marchewki” – za nieposłuszeństwo karze, a za uległość nagradza. Dla ofiary taką nagrodą jest najczęściej po prostu brak agresji z jego strony.

Izolowanie ofiary od źródeł pomocy materialnej oraz od wsparcia emocjonalnego Władza sprawcy nad ofiarą jest niepełna, dopóki ofiara utrzymuje jakieś kontakty z innymi ludźmi. Dlatego też sprawca osacza ofiarę, ograniczając N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

32 Psychologiczne aspekty przemocy

jej kontakty z rodziną i przyjaciółmi, zabraniając jej nauki, pracy zarobkowej oraz aktywności społecznej.

Izolacja sprawia, że ofiara staje się niemal zupełnie zależna od sprawcy przemocy – ekonomicznie i emocjonalnie. Często ani jej rodzina, ani znajomi nie wiedzą o tym, co się dzieje w jej domu.

Zaprzeczanie stosowaniu przemocy lub jej bagatelizowanie Stosowanie przemocy w rodzinie jest pilnie strzeżoną tajemnicą sprawcy, który dokonuje wielu zabiegów, by nie wydostała się ona na zewnątrz.

Poza groźbami sprawcy przekonują ofiary, że nikt im nie uwierzy, że same okażą się nie bez winy, że będą się wstydziły albo spowodują utratę pracy lub stanowiska męża i poniosą tego konsekwencje. Jeśli już przestępstwo wyjdzie na jaw, sprawca neguje fakt stosowania przemocy lub umniejsza jej skutki. Często manipuluje otoczeniem w celu zyskania przychylności wobec siebie i wywołania niechęci do ofiary. Bez skrupułów kłamie oraz przeinacza fakty.

Zarzucanie ofierze choroby psychicznej Jednym z klasycznych wybiegów, jakie stosuje sprawca w celu odsunięcia od siebie podejrzeń o stosowanie przemocy, jest wmawianie osobom, które chcą pomóc ofierze, że jest ona chora psychicznie – że jej zeznania są wyssane z palca, są wytworem jej chorej wyobraźni, że sama się okaleczyła. Zarzucanie ofierze choroby psychicznej jest także sposobem, w jaki sprawca wzbudza w ofierze poczucie lęku i podsyca przekonanie o bezradności.

33 Psychologiczne aspekty przemocy

P A MIĘ T A J : Sprawca przemocy to świetny gracz. To Dr Jekyll i Mr Hyde! Wobec osób trzecich, w tym policjantów, zachowuje się zazwyczaj spokojnie, grzecznie i kulturalnie. Wobec najbliższych jest bezwzględnym oprawcą i tyranem. Nie daj się zwieść pozorom!

Skutki doświadczania przemocy Przemoc w rodzinie ma tragiczne konsekwencje. Prowadzi nie tylko do uszkodzeń ciała ofiary, ale także do zaburzeń emocjonalnych oraz zaburzeń w sposobie, w jaki postrzega ona samą siebie, sprawcę oraz innych ludzi. Zmiany zachodzące w myśleniu i zachowaniu kobiety, która przez długie lata żyje w związku przemocowym, nie mają nic wspólnego z jej indywidualnymi skłonnościami czy predyspozycjami, ale są naturalną konsekwencją jej tragicznej sytuacji życiowej. U kobiet, które doświadczają przemocy, często dochodzi do wykształcenia się złożonego pourazowego zespółu stresu (post-traumatic stress disorder, PTSD), który charakteryzuje się następującymi objawami: Stany nadmiernego pobudzenia Na skutek chronicznego zagrożenia ze strony partnera organizm ofiary przemocy jest w stanie ciągłej mobilizacji – kobieta jest stale czujna i przygotowana na niebezpieczeństwo, nadmiernie reaguje na każdy dźwięk, szelest, intensywnie reaguje na bodźN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

34 Psychologiczne aspekty przemocy

ce, które kojarzą się jej z traumatycznymi przeżyciami. Może cierpieć na zaburzenia snu (bezsenność, koszmary) i łaknienia. Zmęczenie, ciągły niepokój powodują, że kobieta maltretowana bywa rozchwiana emocjonalnie – ma napady płaczu, ataki paniki i lęku, jest drażliwa, nerwowa i wybuchowa. Powoduje to, że ofiary przemocy czasami opowiadają o doznanych krzywdach w sposób emocjonalny, pełen sprzeczności i luk, co podważa ich wiarygodność i rodzi podejrzenia, że zmyślają.

Stany zahamowania, poczucie bezradności Charakterystyczne dla ofiar przemocy są stany depresyjne niosące ze sobą obniżenie nastroju, bierność, problemy z koncentracją i pamięcią, brak inicjatywy i wycofanie. U kobiet, które doświadczają przemocy, dominuje brak wiary w możliwość zmiany swojej sytuacji, problemy z podejmowaniem decyzji oraz poczucie bezradności. Kobiety ofiary nie wierzą w swoje siły i są przekonane, że bez względu na to, co zrobią, i tak nie zatrzymają przemocy ze strony partnera.

Wtargnięcia Typowym objawem stresu pourazowego są tzw. wtargnięcia, czyli pojawiające się mimowolnie wspomnienia traumatycznych przeżyć, którym towarzyszą intensywne uczucia. Wspomnienia te mają szczególną formę – są zapamiętane w postaci wrażeń, emocji i obrazów bez werbalnego opisu (są zatem podobne do wspomnień dzieci, które nie umieją jeszcze dobrze mówić). Traumatyczne przeżycia przypominają się nagle, napadowo i niezależnie od woli człowieka.

Odcięcie od własnych emocji Charakterystyczne dla doświadczenia traumy są stany psychicznego odrętwienia, w których ofiary

35 Psychologiczne aspekty przemocy

przemocy jakby zrywają kontakt z własnymi emocjami, bo są one tak intensywne i trudne, że nie mogą sobie z nimi poradzić. To mechanizm obronny, który może jednak doprowadzić do całkowitego braku odczuwania jakichkolwiek emocji – zarówno tych negatywnych i bolesnych, jak i tych radosnych. Kobiety często odcinają się od swoich uczuć podczas opowiadania o tym, jak sprawca się nad nimi znęcał. Może to budzić podejrzenia, że ich zeznania są mało wiarygodne!

Poczucie niskiej wartości, winy i wstydu Poniżanie, ciągłe wyzywanie, krytykowanie i upokarzanie sprawia, że ofiary przemocy nabierają przekonania, że są bezwartościowe. Postrzegają siebie jako osoby nieatrakcyjne, głupie, niezasługujące na miłość i szacunek. Obwiniają się za to, że swoim niewłaściwym wyglądem, zachowaniem czy słowami „sprowokowały” partnerów do przemocy. Myślą, że to one ponoszą odpowiedzialność za doświadczaną przemoc i wstydzą się swoich doświadczeń.

Skłonności autodestrukcyjne U ofiar przemocy mogą występować skłonności autodestrukcyjne – sięganie po alkohol, narkotyki, samookaleczanie się (cięcie, przypalanie), próby samobójcze. Kobiety maltretowane rzadko kiedy wyrażają gniew w sposób otwarty, gdyż wiąże się to z ryzykiem kary. Częściej kierują złość przeciwko samym sobie. Około 10% kobiet ofiar przemocy podejmuje próby samobójcze, z tego połowa wielokrotnie.

Nieufność wobec ludzi Sprawcy przemocy zazwyczaj dążą do odizolowania swoich ofiar od źródeł społecznego wsparcia.

Po długotrwałej sytuacji osamotnienia oraz na skutek doznanych krzywd ofiary przemocy zamykają się w N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

36 Psychologiczne aspekty przemocy

sobie. Kobiety maltretowane bywają nieufne wobec ludzi, kontakty ze znajomymi, przyjaźnie oraz relacje koleżeńskie stają się dla nich trudne. Są bardzo wrażliwe na niedotrzymywanie obietnic i źle znoszą brak taktu i uprzejmości.

P A MIĘ T A J : Większość niezrozumiałych, niekonsekwentnych, histerycznych czy – po prostu – dziwnych zachowań osób maltretowanych to skutek doświadczanej przez nie przemocy. Nie oceniaj ofiar. Postaraj się je zrozumieć. Okaż im szacunek!

Identyfikacja ze sprawcą – syndrom sztokholmski Jedną z konsekwencji ciągłego zagrożenia przemocą jest skłonność ofiar do identyfikacji z oprawcą i gotowość do działania w jego interesie. Tendencję tę uważa się za podświadomie przyjętą strategię przetrwania. Podporządkowanie woli oprawcy nie jest wolną decyzją ofiary, ale bezpośrednim skutkiem przemocy. Agresor może się domagać od kobiety nie tylko podporządkowania, ale również tego, żeby go kochała. „Głównym celem sprawcy przemocy wydaje się być zniewolenie ofiary. Osiąga on swój cel, sprawując despotyczną kontrolę nad każdym aspektem życia ofiary. Jednak zwykła uległość rzadko go satysfakcjonuje; wydaje się, że większość sprawców ma psychologiczną potrzebę usprawiedliwienia swojego postępowania, a do tego potrzebna jest im pełna afirmacja przez ofiarę. Dlatego nieustannie domagają się

37 Psychologiczne aspekty przemocy

od swoich ofiar okazywania szacunku, wdzięczności lub nawet miłości. Jego ostatecznym celem wydaje się stworzenie ofiary idealnej, z ochotą przyjmującej swój los” (Herman, 1992, 75).

Identyfikacja ze sprawcą przemocy, będąca reakcją na sytuację bez wyjścia, określana jest mianem syndromu sztokholmskiego. Zjawisko to po raz pierwszy zaobserwowano w stolicy Szwecji po włamaniu do banku i wzięciu przez włamywaczy grupy zakładników. Między więźniami a przestępcami zrodziła się więź, która z upływem dni stawała się coraz silniejsza. Po wtargnięciu przez policję do banku i aresztowaniu włamywaczy, niektórzy spośród byłych zakładników odwiedzali sprawców w więzieniu. Syndrom sztokholmski może dotknąć każdego, jeśli tylko spełnione będą cztery warunki: zagrożone jest życie; nie ma możliwości ucieczki lub tak się ofierze wydaje; ofiara nie ma kontaktu ze światem zewnętrznym, a sprawca, przynajmniej od czasu do czasu, zachowuje się przyjaźnie. Psycholodzy Dee Graham i Edna Rawlings (1998) zauważyli, że warunki te są często spełnione w przypadkach przemocy domowej. Ofiary tej formy przemocy często przejawiają symptomy syndromu sztokholmskiego. W takich przypadkach kobieta panicznie boi się uczynić coś, co mogłoby sprowokować lub wzbudzić gniew agresywnego partnera. Dlatego próbuje zyskać życzliwość mężczyzny i zachowywać się jak jego sprzymierzeniec. Może się zdarzyć na przykład, że kobieta stara się bronić swego oprawcę, odmawiając podania prawdziwych przyczyn odniesionych obrażeń lub twierdząc, że sama się zraniła.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

38 Psychologiczne aspekty przemocy

Wyuczona bezradność Wyuczona bezradność jest poddaniem się, zaprzestaniem działania, które wynika z przekonania, że cokolwiek się zrobi, nie będzie to miało żadnego znaczenia.

Leonora Walker, badając przez wiele lat zachowanie ofiar przemocy w rodzinie, wykazała, że nie zawsze godziły się one na złe traktowanie ze strony partnera. Na początku, gdy pojawiły się akty przemocy, podejmowały różne działania mające wpłynąć na zmianę sytuacji („od prośby do groźby”). Dopiero gdy nabierały przekonania o nieskuteczności swoich zabiegów, rodziło się w nich poczucie bezradności.

Powtarzająca się przemoc (...) zmniejsza u kobiety maltretowanej motywacje do reagowania i działania.

Taka kobieta staje się pasywna. Po drugie, zmianie ulega także sposób, w jaki postrzega ona swoje szanse na osiągnięcie sukcesu. Nie wierzy, że jej zachowanie może doprowadzić do jakiegokolwiek pozytywnego rezultatu (…) Powtarza sobie: „Bez względu na to, co robię, i tak nie mam żadnego wypływu na to, co się dzieje”. Taka kobieta nie jest w stanie szukać alternatyw wobec obecnej sytuacji. Mówi: „Jestem zbyt głupia albo za mało zdolna, aby zmienić swoje życie”.

(Leonore Walker, The Battered Woman, New York: Harper and Row, 1979, s. 49–50).

Skutki wyuczonej bezradności:

Deficyty poznawcze – polegają na uogólnionym przekonaniu, iż nie ma takich sytuacji, w których możliwy jest wpływ na bieg wydarzeń.

39 Mity i fakty

Deficyty motywacyjne – osoba zachowuje się biernie, jest zrezygnowana, nie podejmuje żadnych działań, aby zmienić swoją sytuację.

Deficyty emocjonalne – przeżywanie stanów apatii, lęku, depresji, uczucia zmęczenia, niekompetencji i wrogości.

Mity i fakty Mit: Przemoc domowa to zjawisko marginalne Fakt: Przemoc domowa jest, niestety, powszechnym zjawiskiem i najczęstszą formą agresji interpersonalnej. Szacuje się, że około jedna trzecia wszystkich kobiet doznaje różnych form przemocy ze strony swoich partnerów. To bardzo poważny problem społeczny. Ofiarami przemocy, niezależnie od przestrzeni geograficznej, są przede wszystkim kobiety i dzieci.

Przemoc w rodzinie jest częściej przyczyną zranień i innych uszkodzeń ciała kobiet niż wszystkie inne przyczyny: wypadki samochodowe, napady i zgwałcenia ze strony obcych napastników, razem wzięte.

Mit: Przemoc w związkach to „sprawa prywatna” Fakt: Przemoc to nie osobisty problem, tylko przestępstwo z art. 207 k.k. Niezatrzymywana prowadzi do eskalacji i jest realnym zagrożeniem dla zdrowia i życia. Powoduje bardzo poważne urazy psychiczne. Gdy zabraknie skutecznej interwencji, prowadzi to do eskalacji przemocy i nierzadko zabójstwa. W USA rocznie dochodzi do 1830 zabójstw na tle przemocy w bliskich związkach, z czego 1/4 N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

40 Mity i fakty

ofiar to kobiety; w Rosji 14 000, w Polsce 271 osób na tle tzw. nieporozumień rodzinnych na ogólna liczbę niewiele ponad 1000 zabójstw rocznie. W USA rocznie na wydatki medyczne związane z przemocą w rodzinie przeznacza się od 3 do 5 miliardów dolarów, a 100 milionów dolarów wynoszą straty z powodu zmniejszonej wydajności oraz nieobecności w pracy z powodu zwolnień lekarskich. Do tego trzeba dodać koszty interwencji policyjnych, postępowań przygotowawczych i sądowych, pobytu skazanych w więzieniach, a kobiet w schroniskach i leczenia dzieci.

Mit: Przemoc zdarza się tylko w określonych środowiskach, dotyczy rodzin patologicznych, innych kultur Fakt: W każdej grupie społecznej dochodzi do przemocy. To, niestety, bardzo demokratyczne zjawisko. Przemoc domowa może dotyczyć każdego. Nie ma znaczenia narodowość, odmienność kulturowa, status społeczny czy ekonomiczny. Badania pokazują, iż mężczyźni, którzy są sprawcami przemocy, pochodzą ze zróżnicowanych ekonomicznie i społecznie środowisk. Jeśli osoba o wyższym statusie społecznym dopuszcza się przemocy wobec dzieci i żony, bywa, że organy okazują wyrozumiałość wobec sprawcy i minimalizują zagrożenie czynu. Przemoc wobec członków rodziny, zwłaszcza w skrajnej formie, traktowana jest przez wymiar sprawiedliwości znacznie poważniej, gdy sprawcą jest kobieta.

W rodzinach lepiej sytuowanych przemoc także występuje, choć jest mniej widoczna (jest rzadziej zgłaszana organom ścigania, a ofiary nie korzystają z pomocy instytucji, gdyż mogą sobie same poradzić: wynająć mieszkanie, wyprowadzić się).

41 Mity i fakty

Mit: Kobieta prowokuje swoim zachowaniem, do bicia dochodzi z jej winy Fakt: Mit ten jest oparty na głęboko zakorzenionym przekonaniu, że mężczyzna jest tzw. głową rodziny i że prawo jest po jego stronie, więc może wymierzać karę partnerce (bo zupa była za słona, źle zajmowała się dziećmi, była nie dość troskliwa dla męża, zbyt dużo czasu spędzała poza domem). Jeśli akceptujemy ten mit, to dajemy tym samym przyzwolenie na stosowanie przemocy w niektórych okolicznościach: przemoc jest reakcją na niewłaściwe zachowanie, a ten, kto stosuje przemoc, określa i definiuje, co jest właściwe, a co nie. Mówienie o prowokacji jest w istocie oskarżaniem ofiary i zdejmowaniem odpowiedzialności ze sprawcy. W wypadku innych przestępstw nikt nie oskarża ofiar (nie zamontowała dobrego zamka, wyjechała na wczasy, szła ciemną ulicą).

Przykłady z orzecznictwa sądowego wskazują wyraźnie na próby usprawiedliwiania przez sędziów sprawców przemocy domowej. I tak np. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie (II Aka 198/97) sąd stwierdza: Są sytuacje, w których takie zachowanie wynika z wyzywającego zachowania się rzekomych ofiar; są inne, gdy ofiary odpowiadają czynami tego samego rodzaju... W takich sytuacjach nawet wypełnienie znamion przedmiotowych znęcania się może nie wystarczyć do przypisania przestępstwa z art. 184.1 k.k. (obecnie art. 207 k.k.), bowiem brak będzie w nich złego zamiaru sprawcy, dążenia do wyrządzenia niezasłużonej dolegliwości ofierze, krzywdzenia z powodu posiadanej przewagi, zależności itp. W tych sytuacjach słuszne może być bądź uniewinnienie oskarżonego, bądź stwierdzenie przestępstwa prywatno skargowego i odstąpienie od wymierzenia kary.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

42 Mity i fakty

W podobnym duchu wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Krakowie (II Aka 40/98): (…) Zdarza się wszak, że obelgi, naruszanie nietykalności cielesnej, szykany itp. są wzajemne, że słowa wulgarne nie są obelgami, bo należą do obyczaju środowiska, że zachowania naganne sprawcy są reakcją na prowokowanie go bądź środkiem do wymuszenia poprawnego zachowania się rzekomej ofiary.

Powyższe orzeczenia wyraźnie oparte są na założeniu, że mężczyzna ma prawo karać biciem kobietę, która w jego ocenie niewłaściwie wywiązuje się ze swoich obowiązków domowych, jeśli ma w ocenie sądu dobre zamiary. Mężczyzna jako „głowa domu” wie lepiej, co jest dla kobiety dobre, a co złe.

Czy jeśli przyświeca nam szczytny cel ratowania małżeństwa, to możemy bezkarnie stosować przemoc? A gdzie prawa jednostki, prawa człowieka?

W ocenie sądu apelacyjnego rodzina jest wartością wyższą niż prawa człowieka.

Takie myślenie sprawia, że ciężar odpowiedzialności przenoszony jest ze sprawcy na ofiarę. Przemoc nie jest rozwiązaniem żadnych problemów w związku i jest przestępstwem. Nic nie uzasadnia i nie usprawiedliwia jej stosowania. Nikt nie ma prawa bić i poniżać kogokolwiek, bez względu na to, co zrobił czy powiedział. To wyłącznie sprawca ponosi pełną winę za użycie przemocy.

Mit: Niektóre ofiary lubią być bite Fakt: Za tym stwierdzeniem kryje się przekonanie, że przemoc może być objawem uczuć i przywiązania, że jest swego rodzaju stymulatorem erotycznym – „zależy mu, to bije, taki zazdrosny, znaczy, że kocha”. Powstawały nawet teorie naukowe uzasadniające upodobanie

43 Mity i fakty

kobiet do cierpienia m.in. teoria masochizmu kobiecego. W rzeczywistości większość kobiet będących w krzywdzącym związku podejmuje wiele prób obrony przed przemocą: uzyskiwanie obietnic o zaprzestaniu przemocy, straszenie, ucieczka, chowanie się, unikanie partnera. Nikt nie lubi być bity, wyzywany, upokarzany, kontrolowany, mieć siniaki i połamane kości.

Mit: Dla dobra dzieci kobieta powinna zostać w przemocowym związku Fakt: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie potwierdza ten mit: Są i takie zaszłości, gdy owe zachowania spełniają znamiona stanu wyższej konieczności, są bowiem dyktowane dążeniem do ocalenia małżeństwa czy dobrem dzieci lub dobrem rzekomej ofiary, bądź jeszcze innymi dobrami ważniejszymi od wątpliwej godności ofiar nagannie się prowadzących. W takich sytuacjach nawet wypełnienie znamion przedmiotowych znęcania się może nie wystarczyć do przypisania przestępstwa z art. 184 (II AK 198/97). Zapomina się przy tym, że dzieci cierpią zarówno emocjonalnie, jak i fizycznie, dlatego też wiele kobiet opuszcza związek oparty na przemocy, mając na względzie ochronę bardziej dzieci niż siebie. Badania pokazały, iż emocjonalne i fizyczne zdrowie dzieci polepsza się, kiedy są odizolowane od przemocy. Badania międzynarodowe pokazały, że 90% dzieci, których matki były bite, były też świadkami przemocy, 40–70% również było jej ofiarami, a 30% wykorzystywano seksualnie.

Mit: Przyczyną przemocy domowej jest nadużywanie alkoholu Fakt: Alkoholizm nie jest przyczyna przemocy.

Wielu mężczyzn jest agresywnych w stosunku do partN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

44 Mity i fakty

nerki, kiedy są trzeźwi. Są tacy, którzy biją tylko pod wpływem alkoholu, ale i tacy, którzy biją tylko, gdy są trzeźwi. Powoływanie się przez sprawcę na alkohol jako przyczynę stosowania przemocy jest formą usprawiedliwiania się w celu uniknięcia odpowiedzialności – to nie ja, to alkohol. Badania zachodnie wykazują, że kiedy nadużywający alkoholu mężczyźni przestają pić, nie jest to równoznaczne z zaprzestaniem stosowania przez nich przemocy. Niestety ten mit ma silny wpływ na stosowanie prawa. Prokuratorzy i policjanci, którzy wierzą, że przemoc występuje głównie w rodzinach, gdzie nadużywa się alkoholu, często nie dostrzegają przemocy występującej w tzw. porządnych rodzinach. Z doświadczenia w pracy w Centrum Praw Kobiet wiemy, że skarżącym się na przemoc kobietom z tzw. dobrych domów jest często dużo trudniej przekonać funkcjonariuszy policji i sądy, iż są ofiarami przemocy. Mężczyznom nienadużywającym alkoholu łatwiej jest uniknąć odpowiedzialności karnej, ten typ sprawcy nie odpowiada bowiem naszym stereotypowym wyobrażeniom o związku przemocy z alkoholizmem. Usytuowanie programów przeciwdziałania przemocy przy agencjach zajmujących się zwalczaniem alkoholizmu ogranicza dostępność tego typu usług dla kobiet z rodzin, w których nie nadużywa się alkoholu, i utrwala stereotypy na temat związków pomiędzy przemocą a nadużywaniem alkoholu.

Mit: Kobiety fałszywie oskarżają o przemoc, by uzyskać rozwód Fakt: Kobiety rzadko zgłaszają przemoc, kiedy zdarzy się pierwszy raz. Przemoc najczęściej nie zaczyna się na początku związku, kiedy łatwo jest odejść, ale później, kiedy związek utrwalił się, a

45 Mity i fakty

mężczyzna ma duży wpływ na kobietę, istnieją liczne powiązania (dzieci, mieszkanie), przemoc fizyczna jest często ostatnim etapem kontroli mężczyzny nad kobietą (kontroluje jej kontakty z rodziną i znajomymi, musi wszystko wiedzieć). Ofiary długo nie decydują się na odejście, bo mają świadomość, że to prowadzi do eskalacji przemocy.

Fałszywe oskarżenia zdarzają się rzadko (0,2), nie częściej lub nawet rzadziej niż przy innych przestępstwach.

Mit: Przemoc jest wynikiem choroby psychicznej Fakt: Nie ma ścisłych związków pomiędzy przemocą w rodzinie a chorobami psychicznymi. Przemoc wobec kobiet jest motywowana dążeniem do kontroli i utrzymaniem władzy nad partnerką.

Mit: Mężczyzna jest z natury agresywny i nie potrafi kontrolować swojej agresji Fakt: Większość mężczyzn, którzy są sprawcami przemocy w stosunku do osoby bliskiej, nie jest agresywna poza domem. Większość aktów przemocy domowej jest zaplanowana. Mężczyźni, którzy stosują przemoc, rzadko działają spontanicznie. Świadomie wybierają czas, miejsce (np. po powrocie z przyjęcia). Kiedy sprawca uderza partnerkę, w większości przypadków celuje w te części ciała, na których stłuczenia nie będą widoczne lub będą widoczne w niewielkim stopniu.

Mit: Sprawcy przemocy sami jako dzieci byli ofiarami lub byli świadkami, jak ojciec bił matkę Fakt: Nie ma dowodów, które pozwalałyby na jednoznaczne stwierdzenie, iż istnieje bezpośredni N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

46 Mity i fakty

związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy agresją sprawców a ich negatywnymi doświadczeniami wyniesionymi z dzieciństwa. To kolejny doskonały pretekst, aby usprawiedliwić przemoc. Większość spośród stosujących przemoc nie ma złych doświadczeń z dzieciństwa, a dwie trzecie tych, którzy byli świadkami przemocy, nie stosuje jej.

Mit: Kobiety i mężczyźni są tak samo często sprawcami przemocy Fakt: Analizy policyjnych i sądowych rejestrów wykazują, że w 95–98% aktów przemocy pomiędzy małżonkami to mężczyźni są stroną atakującą. Kobiety, jeśli stosują przemoc, to prawie zawsze w samoobronie lub w desperacji, odpowiadając na przemoc.

Przemoc męska jest groźniejsza, ponieważ istnieje większe prawdopodobieństwo uszkodzenia ciała. Kobieta zwykle doznaje urazów niezależnie od tego, czy się broni, czy odpowiada przemocą na przemoc.

Mit: Bita kobieta może bez problemu odejść od maltretującego ją partnera. Jeśli nie odchodzi, to widocznie to akceptuje.

Fakt: Lęk, zależność ekonomiczna, niemożność utrzymania siebie i dzieci, obawa o nie, presja ze strony otoczenia to tylko niektóre z przyczyn pozostawania ze sprawcą. Psychologiczne skutki doznawania przemocy, takie jak: zmiana obrazu siebie, utrata wiary we własne siły i możliwości, zaufania do siebie i innych, m.in. utrudniają wychodzenie z krzywdzącego związku. Kobiety nie akceptują przemocy, czasem nie wierzą tylko, że cokolwiek może się zmienić po kolejnych nieudanych próbach obrony. Bierność i depresja to skutki doznawania przemocy.

47 Wstęp

c z ę ś ć

2

Wstęp Niestety zjawisko przemocy w rodzinie należy w dalszym ciągu do codzienności policyjnej. W zdecydowanej większości sprawcami tych zdarzeń są mężczyźni, a ofiarami kobiety.

W ostatnich latach nastąpił jednak znaczący rozwój w zakresie metod walki z przemocą domową, została też uchwalona Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy, która dała wiele uprawnień władzom lokalnym. Także w społecznym odbiorze przemoc domowa, mimo istnienia nadal wielu stereotypów, jest coraz częściej potępiana.

Aby skutecznie przeciwdziałać temu zjawisku nie wystarczy tylko wiedza na temat obowiązujących przepisów prawnych, ale konieczna też jest znajomość mechanizmów psychologicznych z nim związanych. Pomaga to bowiem przy podejmowaniu właściwych kroków w czasie interwencji oraz dokonywaniu prawidłowych ocen prawnych.

Postępowanie w sprawach przemocy w rodzinie jest wieloaspektowe i trudne. Większość ofiar milczy (ze wstydu, strachu, bezradności albo dlatego, że nie jest świadoma swoich praw). Większość z nich pozostaje też często pod presją sprawców lub członków N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

48 Wstęp

własnej rodziny. Ten stan rzeczy potwierdzają badania i programy pomocy prowadzone przez różne instytucje i organizacje.

Samo doprowadzenie do ukarania sprawcy przemocy w rodzinie nie rozwiązuje problemu, konieczne jest równoczesne wsparcie osoby pokrzywdzonej przez uprawnione oraz zobowiązane do tego instytucje i organizacje.

Chociaż w Polsce brak jeszcze systemowych rozwiązań w tym zakresie, to istnieją już pewne lokalne wzorce współdziałania prokuratury i policji z organizacjami pozarządowymi oraz samorządami lokalnymi, a obowiązująca od 2006 roku Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy jest tutaj pomocna.

Policja jest pierwsza na miejscu zdarzenia, pierwsza ma kontakt z ofiarą i sprawcą. Indywidualna reakcja funkcjonariuszy policji jest jednocześnie miernikiem instytucjonalnej reakcji wobec wykorzystywanych kobiet i stosujących przemoc mężczyzn.

Z uwagi nie tylko na swoje doświadczenie zawodowe ale również wieloletnią współpracę z Ministerstwem Sprawiedliwości i organizacjami pozarządowymi nad zagadnieniami ochrony ofiar przestępstw w postępowaniu karnym (w tym związanych z przemocą w rodzinie) i rozwiązań prawnych w tym zakresie, uznałam, że warto podzielić się wiedzą na ten temat.

Mam też nadzieję, że zawarte w poradniku wskazówki pomogą w praktyce rozwiązywać problemy związane z przestępstwami przemocy w rodzinie.

49 Definicja przemocy

w rodzinie

Definicja przemocy w rodzinie

według obowiązujących przepisów prawnych (rodzaje przestępstw, w których stosowana jest przemoc wobec kobiet i warunki ich zaistnienia) Przemoc w zachodniej literaturze jest definiowana jako zespół atakujących, nadzorujących i kontrolujących zachowań, obejmujących przemoc fizyczną, seksualną i emocjonalną. Jest to ciąg zachowań o charakterze zamierzonym i instrumentalnym, których celem jest zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie jej żądaniom i potrzebom sprawcy.3 Sprawca przemocy działa sprytnie wybierając odpowiedni czas i miejsce ataku, tak, aby nie było ani śladów, ani świadków. Dlatego najczęściej bije w domu. Niszczy tylko te rzeczy, na których mu nie zależy, z premedytacją wykorzystuje wiedzę o nawykach i słabościach ofiary oraz jej przywiązanie do dzieci czy bliskich, aby ją zastraszyć i ukarać.4 Z opisów przemocy mężczyzn wobec kobiet wynika, że głównym celem takiego działania jest utrzymanie władzy i kontroli nad drugim człowiekiem oraz podporządkowanie go sobie. Władza i kontrola nad ofiarą wyraża się w formie przemocy emocjonalnej, seksualnej, ekonomicznej, izolowaniem, groźbami i

3 A. Lipowska-Teutsch, „Wychować, wyleczyć, wyzwolić”, Warszawa 1998, s. 12.

4 Tamże.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

50 Definicja przemocy w rodzinie

zastraszaniem, manipulowaniem dziećmi, a gdy te formy nie wystarczają, pojawia się przemoc fizyczna.5 Ciekawe, iż mężczyźni posługują się wąską definicją przemocy. Wzorcem jest dla nich mianowicie przemoc fizyczna, przy czym często uznają, że niszczenie przedmiotów, popychanie, przytrzymywanie, zamykanie czy wymuszenie współżycia seksualnego nie jest taką przemocą.6 W polskim ustawodawstwie definicja przemocy w rodzinie zawarta jest w Ustawie z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.7 Przez przemoc rozumie się jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, naruszające prawa lub dobra osobiste osób najbliższych, w rozumieniu art. 115 § 11 k.k., lub innych osób wspólnie zamieszkujących lub gospodarujących, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu psychicznym lub fizycznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Jak z tego wynika przemoc w rodzinie to nie tylko znęcanie się, ale również inne opisane w ustawie pojedyncze czyny, naruszające wskazane tam dobra, pozostające pod ochroną prawną.

W kodeksie karnym istnieją następujące przestępstwa mieszczące się w tej grupie: znęcanie się art. 207 k.k., zgwałcenie lub doprowadzenie do innych czynności seksualnych art. 197 k.k. (ścigane na 5 6 7

Tamże.

Tamże.

Dz.U. nr 180, poz. 1493.

51 Definicja przemocy w rodzinie

wniosek), molestowanie seksualne małoletnich art.

200 k.k., groźba art. 190 k.k. (ścigane na wniosek), zmuszanie art. 191 k.k., pobicie art. 156, 157 k.k.

Jeżeli powstałe przy znęcaniu obrażenia ciała są poważne, wchodzi w grę kumulatywna kwalifikacja prawna czynu z art. 207 w zw. z art. 156 k.k. i art. 11 k.k.

Najczęściej występującą formą przemocy jest znęcanie się opisane w art. 207 k.k. Nie jest to ani przestępstwo wnioskowe ani prywatno-skargowe lecz przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego. Typ podstawowy przestępstwa znęcania się opisany jest w § 1 art. 207 k.k., natomiast dwa typy kwalifikowane w § 2 art. 207 k.k. (to jest znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem) oraz w § 3 art. 207 k.k. (gdy następstwem znęcania się jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie).

Pokrzywdzonym tym przestępstwem mogą być wyłącznie kategorie osób wymienione w przepisie: członkowie rodziny sprawcy i inne osoby najbliższe w rozumieniu prawa (żona, matka, córka, syn, siostra, konkubina itp.) osoby pozostające z nim w stałym lub przemijającym stosunku zależności (podstawą stosunku zależności może być umowa np. między pracodawcą i pracownikiem, najemcą lokalu a wynajmującym, może także wynikać z sytuacji faktycznej, stwarzającej dla sprawcy sposobność znęcania się przy wykorzystaniu nad ofiarą przewagi, jaką daje łącząca ich wieź materialna, uczuciowa lub osobista)8, małoletni czyli osoby, które nie ukończyły 18 lat, osoby nieporadne, które z powodu swoich właściwości fizycznych 8

OSNKW 1976, z. 7, poz. 86.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

52 Definicja przemocy w rodzinie

(podeszłego wieku, kalectwa, obłożnej choroby) albo właściwości psychicznych (upośledzenie umysłowe) nie mają możliwości samodzielnie decydować o swoim losie ani zmienić swego położenia.9 Stosunek zależności zachodzi wtedy, gdy osoba pokrzywdzona nie jest zdolna z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu, ponieważ boi się pogorszenia własnej sytuacji, np. utraty pracy, środków utrzymania, mieszkania etc.10 Przemoc to również zmuszanie swojej partnerki do obcowania płciowego, o czym w praktyce nie zawsze się pamięta lub w dalszym ciągu ulega się stereotypowi, że własnej żony czy partnerki nie można zgwałcić.

W jednym z orzeczeń Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu sformułowano tezę, że współcześnie żadne państwo nie może dopuszczać do tego, by mąż korzystał z immunitetu za zgwałcenie żony, ponieważ pozostaje to w sprzeczności nie tylko z cywilizowaną koncepcją małżeństwa ale przede wszystkim z podstawowymi celami Konwencji, której istotą jest poszanowanie ludzkiej godności i wolności.11 Nie można zatem lekceważyć informacji na ten temat podawanych przez osoby pokrzywdzone, pamiętając przy tym o konieczności uzyskania wniosku o ściganie, ponieważ przestępstwo zgwałcenia jest ścigane w trybie wnioskowym.

9 M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski i inni, Kodeks karny.

Komentarz, Lexis Nexis, Warszawa 2004 r., s. 621.

10 M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski i inni, Kodeks karny.

Komentarz, s. 621.

11 Orzeczenie C. R. v Wielka Brytania 22.11.1995 A.335-C par.35-44 W. v. Wielka Brytania 22.11.1995, A.335-B par. 37-44 w M. A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka wybór orzecznictwa, C.H. Beck, Warszawa 1998, s. 245-246.

53 Definicja przemocy w rodzinie

W świetle doktryny i orzecznictwa sądowego znęcanie się fizyczne polega na zadawaniu bólu fizycznego osobie pokrzywdzonej, np. bicie czy duszenie, natomiast znęcanie się psychiczne to np. lżenie, straszenie, poniżanie, wyszydzanie czy też niszczenie rzeczy.

Typowe znęcanie się polega na intensywnym i powtarzającym się zachowaniu, składającym się zazwyczaj z wielu elementów wykonawczych działania przestępczego. Zupełnie wyjątkowo można uznać za znęcanie się jednorazowe działanie, jeżeli cechuje je intensywność w zadawaniu dolegliwości fizycznych lub psychicznych.12 Sprawca przy realizacji przestępstwa z art. 207 k.k. zazwyczaj narusza różne dobra pozostające pod ochroną prawną, np. nietykalność cielesną lub godność osobistą, systematycznie powtarzając te same czynności. Nie ma tutaj jednak zastosowania czyn ciągły z art. 12 k.k., ponieważ warunkiem zaistnienia omawianego przestępstwa jest właśnie jego wieloczynnościowy, powtarzający się charakter.

Warunki zaistnienia przestępstwa przemocy w rodzinie W praktyce najwięcej problemów przysparza prawidłowa ocena prawna zachowania osoby podejrzanej o znęcanie się. Niezależnie od stwierdzenia, że taka ocena jest niewątpliwie trudna, z uwagi na 12 Wyrok SN z 27.02.2002 r. II KKN 17/00, OSNKW 2002, nr 7-8, poz. 55.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

54 Definicja przemocy w rodzinie

charakter tego przestępstwa, nie można podchodzić do tego schematycznie.

Znęcanie się jest niezależne od tego czy osoba pokrzywdzona sprzeciwia się i próbuje bronić się, czy też nie. Osoba pokrzywdzona ma prawo podjąć środki obronne przed bezpośrednim bezprawnym zamachem na jej dobro i w takiej sytuacji nieuprawniona jest ocena, iż obrona odbiera działaniu sprawcy cechy przestępstwa.13 Znane są sytuacje, gdy osoba pokrzywdzona, na skutek wieloletniego znęcania się nad nią przez partnera, zaczyna spożywać alkohol, pod wpływem którego staje się agresywna wobec niego. Zaczyna dochodzić do wzajemnego ubliżania, naruszania nietykalności cielesnej, a może się to zakończyć nawet zabójstwem. W takiej sytuacji trzeba ustalić rzeczywisty stan rzeczy w oparciu o zebrany materiał dowodowy, a nie przyjmować z góry, że z uwagi na wzajemność nie zaistniało przestępstwo znęcania się.

Prowadziłam podobną sprawę, która zakończyła się zabójstwem sprawcy wieloletniego znęcania się nad żoną. Przesłuchanie wielu świadków, w tym dwojga dzieci (12 i 18 lat), doprowadziło do ustalenia, że zabójstwo męża, którego dokonała żona było skutkiem wieloletniego znęcania się nad nią przez męża. Sąd uznał, że dokonany czyn wyczerpał znamiona zabójstwa w stanie silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami i skazał oskarżoną na karę 1,5 roku pozbawienia wolności.

Znana też jest sprawa, gdy nie doceniono dowodów, które świadczyły o znęcaniu się nad kobie13 Wyrok SN z 17.08. 1970 r., IV KR 146/70, OSNPG 1971/1 poz. 13 str. 11, Lex Polonica, nr 360750.

55 Definicja przemocy w rodzinie

tą przez jej męża i zakończyło się to jej zabójstwem.

Postępowanie przygotowawcze było już wszczęte i przeprowadzono wiele przesłuchań. Po kolejnej awanturze kobieta wezwała policję, która zatrzymała jej męża, jednak, mimo że był on nietrzeźwy, został zwolniony po kilku godzinach. Spożył jeszcze alkohol, wrócił do domu i na oczach przerażonych córek zamordował żonę, raniąc nożem jedną z córek.

Na szczęście córce udało się uciec.

Potem próbował przekonywać przedstawicieli organów ścigania, że jego stan psychiczny uniemożliwiał właściwą ocenę sytuacji. Mimo stwierdzenia u niego, po obserwacji psychiatrycznej, stanu znacznego ograniczenia zdolności pokierowania własnym postępowaniem, został skazany, w wyniku apelacji prokuratora do Sądu Apelacyjnego, za zabójstwo na karę 25 lat pozbawienia wolności.

Te dwa przykłady dowodzą jak rozważnie należy oceniać materiał dowodowy, a przede wszystkim z dużą ostrożnością podchodzić do wyjaśnień sprawców przemocy domowej, ponieważ potrafią oni tworzyć przekonujące fakty o swojej rzekomej niewinności.14 Jeżeli sprawca znęcania się używa noża lub innego niebezpiecznego narzędzia i powoduje określone uszkodzenie ciała, dopiero przyjęcie kumulatywnej kwalifikacji prawnej oddaje całą zawartość kryminalną czynu i obejmuje wszystkie czynności sprawcze osoby podejrzanej.15 Jak już wspomniano są dwie kwalifikowane formy przestępstwa znęcania się, a mianowicie opisane 14 A. Lipowska-Teutsch, „Wychować, wyleczyć, wyzwolić”, Warszawa 1998 r., s. 74-75.

15 Wyrok S A w Katowicach z 7.06.2001 r., II AKa 177/2001 Ptok. i Pr.-dodatek 2002/5 poz. 8

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

56 Definicja przemocy w rodzinie

w § 2 art. 207 k.k., z uwagi na znamię szczególnego okrucieństwa oraz w § 3 art. 207 k.k., z uwagi na skutek targnięcia się na własne życie.

Znamię kwalifikowane szczególne okrucieństwo opisane w § 2 art. 207 k.k. znane jest polskiemu prawu karnemu w przestępstwie zgwałcenia oraz zabójstwie ze szczególnym okrucieństwem. Istnieje na ten temat bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego i chociaż nie jest ono jednolite, to można wskazać na kilka elementów pomocnych przy ocenie materiału dowodowego. Szczególne okrucieństwo może być oceniane z perspektywy: 1. skutków w postaci znacznej dolegliwości fizycznej lub następstw w psychice ofiary; 2. intensywności stosowanych przez sprawcę środków; 3. szczególnego zabarwienia zamiaru sprawcy, mającego na celu poniżenie ofiary i zadanie jej dodatkowego nieuzasadnionego bólu; 4. sposobu i rodzaju zachowania się sprawcy; 5. szczególnych właściwości ofiary (wiek, stan zdrowia), na co zwracał uwagę w swoich wyrokach również Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu.

Cecha szczególnego okrucieństwa wiąże się zazwyczaj z rodzajem i sposobem działania sprawcy i dlatego winna być rozpatrywana zawsze w odniesieniu do konkretnej osoby, jej stanu fizycznego i psychicznego. Znane są z praktyki sprawy szczególnie okrutnego działania sprawcy, polegającego np. na przypalaniu ofiary papierosami, dotkliwego torturowania, po uprzednim jej przywiązaniu itp.

Natomiast zastosowanie art. 207 § 3 k.k. zależne jest od tego, czy w świetle zebranego materiału

57 Definicja przemocy w rodzinie

dowodowego stwierdza się, że istniał związek przyczynowy między poszczególnymi fragmentami znęcania się, a targnięciem się osoby pokrzywdzonej na swoje życie. Sprawca odpowiada z tego przepisu nawet jeżeli nie przewidywał, że osoba pokrzywdzona umyślnym znęcaniem się podejmie zamach samobójczy (vide art. 9 §3 k.k.). Przy tym taki związek przyczynowy zaistnieje nawet wtedy, gdy na decyzję samobójczą oddziaływały też inne okoliczności np. pogłębiający się stan zależności od sprawcy. Wystarczy bowiem ustalenie, że bez aktów znęcania się, osoba pokrzywdzona nie podjęłaby decyzji o zamachu samobójczym.16 Jak już wspomniano przemoc w rodzinie to także pojedyncze czyny polegające na pobiciu osoby, grożeniu jej czy też zmuszaniu do określonego zachowania.

Doniesień o tego rodzaju zdarzeniach nie wolno lekceważyć i powinno się pomóc osobie pokrzywdzonej w skutecznym ściganiu sprawcy, a nie odsyłać ją na drogę postępowania prywatnego.

16 M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski Kodeks karny. Komentarz, s. 627

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

58 Procedury Niebieskich Kart

Procedury Niebieskich Kart Pod koniec lat dziewięćdziesiątych podjęto próbę stworzenia systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie angażującego różne instytucje i służby powołane do przeciwdziałania temu zjawisku, ze szczególnym uwzględnieniem policji, pomocy społecznej oraz gminnych (dzielnicowych) komisji ds. rozwiązywania problemów alkoholowych. Lata wspólnych prac Komendy Głównej Policji, Komendy Stołecznej Policji, Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Departamentu Pomocy Społecznej Ministerstwa Polityki Społecznej zaowocowały powołaniem do życia trzech procedur współpracowania z rodzinami dotkniętymi przemocą, zwanych procedurami Niebieskich Kart.

Policyjna procedura Niebieskiej Karty Pierwsza procedura określająca zasady interwencji policji w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie wprowadzona została przez Komendanta Głównego Policji w 1998 r. na mocy zarządzenia nr 25/98. Procedura ta została następnie zmieniona zarządzeniem Komendanta Głównego Policji nr 21 z 31 grudnia 2002 r. w sprawie przeprowadzania interwencji domowej wobec przemocy w rodzinie

59 Procedury Niebieskich Kart

pod nazwą Niebieskiej Karty i do dziś funkcjonuje w kształcie nadanym tym zarządzeniem.

Policyjna procedura Niebieska Karta ma charakter obligatoryjny i określa zasady przeprowadzania interwencji domowych w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie, dokumentowania przebiegu tych interwencji oraz zasady prowadzenia dalszej pracy z rodziną dotkniętą przemocą. Celem tej procedury jest: ułatwienie policjantom uporządkowanej rejestracji śladów i wydarzeń w miejscu zdarzenia, jak i podjętych przez nich czynności; dostarczenie ofierze przemocy w rodzinie informacji prawnej oraz informacji o możliwościach dalszego szukania pomocy; motywowanie ofiar do żądania ochrony swoich praw i szukania pomocy; ułatwienie dzielnicowemu prowadzenia dalszych działań prewencyjnych wobec rodziny, w której zachodzi przemoc, oraz usprawnienie współpracy z innymi służbami społecznymi przeciwdziałającymi przemocy w rodzinie; wykorzystanie dokumentacji przez wydział dochodzeniowy i prokuraturę w czasie prowadzenia śledztwa i przy kierowaniu sprawy na drogę sądową; wykorzystanie dokumentacji przez wydział/sekcję ds. nieletnich w sytuacji, gdy w rodzinie są krzywdzone dzieci; ułatwienie rozpoznania zjawiska przemocy domowej, skali zagrożenia, a co za tym idzie podejmowania odpowiednich działań zapobiegawczych.

Procedura Niebieskiej Karty ma także przyczyniać się do: tworzenia lokalnych systemów pomocy N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

60 Procedury Niebieskich Kart

ofiarom przy współpracy różnych osób, instytucji i organizacji; podejmowania systemowych działań w celu zwiększenia poczucia bezpieczeństwa osób dotkniętych przemocą; wzrostu świadomości społecznej na temat przemocy w rodzinie; wzrostu wiedzy na temat przyczyn i skali tego zjawiska (wszystkie interwencje policyjne w sprawach dotyczących przemocy rejestrowane są w ogólnopolskim systemie komputerowym); angażowania innych osób i instytucji w pomoc ofiarom przemocy.

Od 2003 r. dokumentacja procedury Niebieskiej Karty składa się z dwóch kart – Karty A i Karty B. Kartę A, która jest szczególną notatką z przebiegu interwencji domowej, wypełnia policjant podczas interwencji lub niezwłocznie po jej zakończeniu. Do Kart A wpisuje się: czas i miejsce interwencji, dane osobowe uczestników zajścia, informacje o zachowaniu stron (np. o płaczu ofiary, stanie trzeźwości stron, agresywności sprawcy), informacje o przyczynach, przebiegu i konsekwencjach zajścia, dane o świadkach zdarzenia, dane o dzieciach obecnych w mieszkaniu, podjęte działania „pomocowe” (np. oddanie dziecka pod opiekę krewnych, pouczenie sprawcy, umieszczenie go w izbie wytrzeźwień lub policyjnej izbie zatrzymań).

Po wypełnieniu Karta A trafia do właściwego dzielnicowego, który ma obowiązek założyć dla danej rodziny teczkę zagadnieniową „Przemoc domowa”. W teczce tej będą gromadzone wszystkie kolejne notatki z interwencji (Karty A) oraz inne dowody i informacje dotyczące przemocy występującej w danej rodzinie. Dzielnicowy ma ponadto obowiązek niezwłocznie skontaktować się z rodziną, w której nastąpiła przemoc, w celu bliższego rozpoznania sy-

61 Procedury Niebieskich Kart

tuacji i zorientowania się, jakiego rodzaju pomoc jest potrzebna. Do jego zadań należy także: składanie systematycznych wizyt w tej rodzinie, co najmniej raz w miesiącu, sprawdzających stan bezpieczeństwa domowników i zachowanie sprawcy; dokumentowanie każdego kontaktu z rodziną; podejmowanie działań prewencyjnych wobec sprawców; organizowanie profesjonalnej pomocy dla dzieci; nawiązywanie współpracy z organizacjami zobowiązanymi do niesienia pomocy ofiarom przemocy (w tym z instytucjami pomocy społecznej) oraz podjęcie decyzji o potrzebie wszczęcia postępowania przygotowawczego w sytuacji uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Wszystkie dokumenty zgromadzone w teczce „Przemoc domowa” powinny być przez dzielnicowego dołączone do sprawy karnej i wykorzystane jako materiał dowodowy.

Drugim elementem procedury Niebieskiej Karty jest Karta B. Karta ta zawiera katalog przestępstw najczęściej popełnianych wobec osób najbliższych, katalog praw ofiar przemocy oraz aktualne telefony instytucji i organizacji świadczących pomoc ofiarom przemocy. Karta B powinna być wręczona osobie pokrzywdzonej w czasie interwencji policyjnej. Na zakończenie interwencji policjant powinien poinformować ofiarę o możliwości przekazania jej danych osobowych oraz informacji o jej sytuacji rodzinnej instytucjom rządowym i samorządowym zajmującym się pomocą ofiarom przemocy.

Możliwość przekazania informacji zarejestrowanych w systemie Niebieskich Kart innym instytucjom i organizacjom jest bardzo ważna z punktu widzenia kompleksowego i skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie. To także doskonały punkt wyjścia N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

62 Procedury Niebieskich Kart

dla budowania lokalnych systemów koalicji przeciw przemocy w rodzinie. Poszkodowanym często potrzebna jest pomoc socjalna, materialna, medyczna, prawna, a przede wszystkim pomoc psychologiczna i wsparcie.

Należy zawsze pamiętać, że ofiary przemocy doznają ciężkich urazów psychicznych. Dlatego też sama interwencja policji nie rozwiąże problemów przemocy w rodzinach. Po interwencji policji powinien nastąpić ponowny kontakt z rodziną mający na celu sprawdzenie bezpieczeństwa ofiar, a także spokojne rozeznanie sytuacji i wspólne zastanowienie się nad planem pomocy dla rodziny. Niezmiernie istotna w tym momencie jest współpraca i przepływ informacji pomiędzy różnymi instytucjami i organizacjami zajmującymi się pomaganiem ofiarom przemocy domowej, a co za tym idzie tworzenie koalicji lokalnych. Prawo zezwala – a nawet zaleca – policji współdziałanie podczas wykonywania zadań ustawowych z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi. Dla podniesienia efektywności działań policjanci powinni korzystać z pomocy innych profesjonalistów. Zgodnie z ustawą o policji art. 15 ust. 1 pkt 6 i 7 policjanci mają prawo żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego, a one są zobowiązane do udzielania pomocy w zakresie swojego działania i zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi oraz zwracania się o niezbędną pomoc do innych jednostek gospodarczych i organizacji społecznych, jak również zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy w ramach obowiązującego prawa.17 17 Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA), Niebieska Karta, za: http://www.parpa. pl/?subL=1&checkL=13

63 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia Zlecenie interwencji Pracownicy centrali dyżurnej powinni być specjalnie przeszkoleni i dysponować niezbędnymi materiałami, w tym niebieskimi kartami. Jak wskazują badania statystyczne, zlecenie interwencji w większości przypadków dotyczy przemocy domowej.

Powinno się przyjąć założenie, przed rozpoczęciem interwencji, że nie jest to pierwszy przypadek znęcania się i maltretowanie może mieć już swoją historię, jak wskazuje doświadczenie współpracownic domów dla kobiet, schronisk i różnych poradni oferujących pomoc ofiarom przemocy.

Trzeba wykazać się ostrożnością i rozwagą, ponieważ w takich przypadkach istnieje wysokie prawdopodobieństwo zagrożenia również dla funkcjonariuszy interweniujących.

Przygotowanie interwencji i podział zadań Zanim funkcjonariusze udadzą się na interwencję, powinni uzyskać od dyżurnego wszystkie posiadane przez niego informacje na ten temat.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

64 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

Należy zabrać ze sobą odpowiednie druki takie jak: protokół zawiadomienia o przestępstwie, protokoły zatrzymania, przeszukania oraz materiały informacyjne zawierające m.in. adresy placówek, które zajmują sie pomocą dla ofiar przemocy w rodzinie.

Ważne jest też wcześniejsze uzgodnienie między funkcjonariuszami udającymi się na miejsce zdarzenia sposobu postępowania oraz dokonanie wstępnego podziału między sobą poszczególnych zadań w czasie interwencji.

Ważne jest, kto prosi o interwencję, czy sama osoba pokrzywdzona, czy osoby z zewnątrz, np. sąsiedzi.

Przypomnieć w tym miejscu należy, że zgodnie z treścią art. 2 pkt. 1 Ustawy o Policji, do jej podstawowych zadań należy ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra.

Jadąc na interwencję funkcjonariusze mają obowiązek przede wszystkim ochrony określonych osób przed zagrożeniem.

Przeprowadzenie interwencji Są pewne ogólne zasady, które należy mieć na uwadze przy przeprowadzaniu interwencji w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie.

Po przybyciu funkcjonariuszy na miejsce zdarzenia, kobieta może sygnalizować, że nie życzy sobie dochodzenia, nawet wówczas, gdy sama wzywała policję.

Trzeba bowiem pamiętać, że następstwem wieloletniej przemocy domowej może być, w niektórych

65 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

przypadkach, pozorna solidarność kobiety z jej prześladowcą, łącznie z kwestionowaniem istnienia czynów karalnych.

Taka solidarność ze sprawcą może być strategią kobiety, aby przeżyć (jest to stan znany pod nazwą syndromu sztokholmskiego szerzej opisany w części I). Może się on pojawić jeżeli występują następujące przesłanki: życie ofiary jest zagrożone, ofiara nie może odejść lub tak jej się wydaje, ofiara jest izolowana od innych ludzi, ofiara otrzymuje sporadycznie wsparcie finansowe od sprawcy.

Dlatego należy na początku, przy pomocy dodatkowych pytań, ustalić rzeczywisty stan faktyczny.

Jeżeli, wbrew twierdzeniom kobiety, widoczne są u niej obrażenia, a w mieszkaniu ślady świadczące o przemocy, należy w taki sposób prowadzić rozmowę, aby nawiązać kontakt z ofiarą.

Nie można zapominać o tym, że w mieszkaniu mogą przebywać dzieci, które mogą być potencjalnymi ofiarami.

W mieszkaniu należy oddzielić od siebie sprawcę i ofiarę, a rozmowę przeprowadzać z nimi w osobnych pomieszczeniach (jeśli jest to możliwe). Żeby uzyskać rzeczowe informacje, należy wykluczyć możliwość wpływu sprawcy na ofiarę, przy pomocy spojrzeń, gestów lub słów.

Wystrzegać się trzeba przesłuchań na korytarzach lub w radiowozie, bo wpływa to na kobietę zawstydzająco, z uwagi na obecność sąsiadów.

Nie powinno się prowadzić wielokrotnych rozpytań ofiary przez różnych funkcjonariuszy, ponieN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

66 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

waż kobieta, pytana wiele razy o to samo, czuje się niepoważnie traktowana. Generalnie postępowanie wobec pokrzywdzonej powinno wskazywać, że funkcjonariusze policji w pełni rozumieją sytuację, w której się znalazła.

Wobec wszystkich uczestników interwencji należy zachowywać się neutralnie.

Tryb postępowania w czasie interwencji: należy przedstawić się i ewentualnie wręczyć swoją wizytówkę, wyjaśniając osobie pokrzywdzonej, jakie jest Wasze zadanie na miejscu zdarzenia, przekazać zainteresowanej, że rozumiecie iż jej sytuacja nie jest prosta, szczególnie jeśli macie informacje o wcześniejszych przypadkach przemocy w tym domu (nie można zapominać o tym, że kobieta może być zakłopotana), osobę jej towarzyszącą należy akceptować tylko wówczas, jeżeli osoba pokrzywdzona wyraźnie traktuje ją jako godną zaufania i życzy sobie jej obecności. gdy mamy do czynienia z kobietą upośledzoną (niemą lub głuchą) przy rozmowie z nią należy skorzystać z pomocy fachowca lub osoby neutralnej dla obu stron. Tak samo w sytuacji, gdy pokrzywdzoną jest cudzoziemka, ocena stanu faktycznego i sposób prowadzenia interwencji nie mogą być zależne od tego, w jakiej społecznej grupie ma miejsce zdarzenie, nie powinno mieć też żadnego znaczenia to,

67 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

czy kobieta jest: ułomna, bezdomna, pochodzi z odmiennego kręgu kulturowego, ma problemy związane z używaniem narkotyków.

Nie można się spieszyć, należy pozwolić kobiecie się uspokoić. To niewątpliwie pomoże przy prowadzeniu postępowania.

Jeżeli z posiadanych informacji oraz oceny aktualnej sytuacji wynika, że zachodzi podejrzenie zaistnienia przestępstwa, zobowiązani jesteście przyjąć zawiadomienie o przestępstwie. Należy pouczyć kobietę o przysługujących jej prawach, w tym prawie do odmowy zeznań.

Poinformujcie o dalszym przebiegu postępowania karnego.

Zachowajcie neutralność, nie oceniajcie jej sposobu życia i zachowania się. Niedopuszczalne jest też sugerowanie, że jest współwinna zaistniałej sytuacji.

Zapisujcie wszystkie spontaniczne wypowiedzi ofiary, to może mieć istotne znaczenie w dalszym postępowaniu karnym.

Należy wyjaśnić przyczyny zadawania nieprzyjemnych pytań oraz troszczyć się o zachowanie absolutnej transparentności postępowania wobec ofiary.

Niektóre pytania, z punktu widzenia potrzeb postępowania karnego są niezbędne, ale z punktu widzenia ofiary wydawać się mogą bez związku z N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

68 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

jej przeżyciami. Dlatego będzie jej łatwiej odpowiedzieć, gdy zrozumie przyczynę stawianych pytań.

Do pytań szczególnie ważnych należą następujące: 1. Czy wcześniej miały miejsce akty przemocy wobec kobiety (historia znęcania się)?

2. Czy miało miejsce maltretowanie dzieci lub czy istnieje takie zagrożenie?

3. Na czym polega znęcanie się (fizyczne, psychiczne, seksualne)?

4. Czy można obserwować wyraźne wzrastanie agresywnego zachowania się partnera?

5. Czy dochodziło również do niszczenia rzeczy?

Jakie szkody powstały?

6. Czy była używana broń?

W czasie interwencji należy poinformować pokrzywdzoną kobietę – ale nie w obecności sprawcy – o możliwościach uzyskania pomocy.

Powinna też uzyskać informację o możliwości podania innego adresu dla doręczeń, zamiast domowego (adwokat, krewni, przyjaciele), jak również o możliwości ustanowienia sobie pełnomocnika – adwokata, lub też zwrócenia się z wnioskiem do prokuratury o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, jeżeli warunki materialne nie pozwalają na ustanowienie sobie takiego przedstawiciela (art. 87, 88 i 78 k.p.k.).

Należy przygotować kobietę do tego, że otrzyma wezwanie na przesłuchanie w charakterze świadka do policji.

Jeśli kobieta, na skutek agresywnego zachowania się jej męża lub partnera, chce opuścić mieszkanie, trzeba ją wesprzeć w tej sytuacji i zwrócić uwagę, aby zabrała niezbędne rzeczy osobiste takie, jak: dowód osobisty (paszport); dokument ubezpieczenia;

69 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

dokumenty zezwalające na pobyt lub umowę najmu; umowę o pracę, dokument rentowy, decyzje dot. pracy czy uprawnień socjalnych; postanowienie o prawie do opieki nad dziećmi; osobiste dokumenty bankowe; lekarstwa; osobiste rzeczy kobiety i dzieci (ubrania, środki higieny, zabawki, pamiętnik, itp.).

Zabezpieczenie dowodów i ich dokumentowanie Bardzo istotne, z punktu widzenia celów późniejszego postępowania karnego, jest gruntowne zabezpieczenie dowodów na miejscu zdarzenia, ponieważ osoba pokrzywdzona, której przez całe postępowanie służy prawo odmowy zeznań, nie może być obarczana rolą jedynego dowodu w sprawie, co najczęściej ma miejsce.

Dlatego tak ważne jest zabezpieczenie innych dowodów, które mogą świadczyć o zaistnieniu przestępstwa przemocy w rodzinie.

Jeżeli doszło do obrażeń ciała u kobiety lub dzieci, należy zawieźć je do lekarza, by uzyskać zaświadczenia. Należy zapytać osobę pokrzywdzoną, czy były wcześniej podobne zdarzenia i czy posiada dokumentację lekarską o obrażeniach doznanych na skutek wcześniejszych pobić.

Fotografować należy: widoczne obrażenia na ciele kobiety, dzieci, a także szkody w mieszkaniu N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

70 Policyjna interwencja na miejscu zdarzenia

spowodowane przestępstwem. Czynności te powinny również zostać dokładnie zaprotokołowane (protokoły oględzin).

Stan mieszkania i zachowanie się uczestników zdarzenia, także dzieci, powinny również znaleźć odzwierciedlenie w odpowiednich protokołach.

Należy sprawdzić, czy przy podejrzeniu pozostawania sprawcy pod wpływem alkoholu lub innych środków odurzających, konieczne jest pobranie próby krwi. Ważne też jest zabezpieczenie środków dowodowych służących do popełnienia czynu np. narzędzia służące do bicia.

Kolejną czynnością jest ustalenie świadków uczestniczących w zdarzeniu i ich adresów.

Jeżeli osoba podejrzewana o przemoc w rodzinie zachowuje się agresywnie, stwarzając zagrożenie dla zdrowia albo życia osoby pokrzywdzonej, powinno się ją zatrzymać.

Przy oczywistym stanie bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego, a takie zwykle powstaje, gdy mamy do czynienia z agresywną osobą po spożyciu alkoholu, funkcjonariusz policji ma prawo zatrzymania takiej osoby na podstawie art. 15 u.1. pkt 3 Ustawy o policji.

Jeżeli natomiast istnieje uzasadnione podejrzenie, że osoba popełniła przestępstwo, a może uciec lub ukrywać się przed organami ścigania, lub też zacierać ślady przestępstwa, wtedy następuje zatrzymanie takiej osoby na podstawie art. 244 k.p.k.

71 Postępowanie przygotowawcze

Postępowanie przygotowawcze w sprawach przemocy w rodzinie Zagadnienia wstępne Zgodnie z przepisami, w większości spraw dotyczących przestępstw przemocy w rodzinie, w tym o przestępstwo znęcania się z art. 207 k. k., postępowanie przygotowawcze prowadzi się w formie dochodzenia chyba, że podejrzany został pozbawiony wolności w tej lub innej sprawie, zastosowano zatrzymanie lub tymczasowe aresztowanie wobec sprawcy ujętego na gorącym uczynku albo bezpośrednio potem oraz jeśli zachodzą okoliczności wymienione w art.79 § 1k.p.k (art. 325e k.p.k.).

Nadmienić należy, że po dokonanej nowelizacji kodeksu postępowania karnego, obowiązującej od 12 lipca 2007 r., prawo do wszczęcia śledztwa ma tylko prokurator (art. 305 § 3 k.p.k.).18 Chociaż przestępstwo znęcania się nad rodziną jest przestępstwem ściganym z urzędu, to praktycznie cały ciężar dowodowy spoczywa na barkach ofiar przestępstw.

18 Dz. U. 2007 nr. 64 poz. 432 Ustawa z 29 marca 2007 o zmianie ustawy o prokuraturze-kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

72 Postępowanie przygotowawcze

Zarzuca się organom ścigania, że rzadko traktują przestępstwo znęcania się nad rodziną z należytą powagą, a powszechną praktyką jest ściganie tego typu przestępstw na wyraźne życzenie ofiary, natomiast w sprawach pojedynczych czynów odsyła się zazwyczaj osoby pokrzywdzone na drogę ścigania z oskarżenia prywatnego.

Bardzo często organa ścigania wymagają też, żeby sama ofiara dostarczyła dobrze udokumentowaną skargę i odmawiają wszczęcia, jeżeli – ich zdaniem – przedstawiony materiał nie daje szans na skierowanie aktu oskarżenia z art. 207 k.k.. Same zaś wykazują minimalną aktywność w zbieraniu materiału dowodowego, oczekując, że osoba pokrzywdzona dostarczy wszystkie dowody.19 A przecież to zadaniem policji i prokuratury, przy przestępstwach ściganych z urzędu, jest zbieranie dowodów i ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo. Zauważyć przy tym należy, że przestępstwa wnioskowe, po złożeniu wniosku przez uprawnioną osobę, toczą się dalej z urzędu.

Przede wszystkim, prowadząc postępowanie karne w tego rodzaju sprawach, nie można zapominać, że udział osoby pokrzywdzonej w takim postępowaniu jest dla niej dużym przeżyciem, jest to dla niej obcy świat.

Proces karny kieruje się przecież swoimi regułami, doskonale znanymi profesjonalistom, ale nie osobom pokrzywdzonym, które dopiero przy okazji własnej sprawy karnej z nim się stykają.

19 Kobiety w Polsce 2003 Raport Centrum Praw Kobiet Warszawa 2003, s. 155

73 Postępowanie przygotowawcze

Przy tym podkreślić należy, że ofiary przemocy w rodzinie to szczególna grupa osób pokrzywdzonych, na co zwrócił uwagę Prokurator Generalny w swoich Wytycznych z 9 kwietnia 2001 r. dot. postępowania wobec osób pokrzywdzonych.20 Zostały w nich mianowicie wyodrębnione kobiety i dzieci jako szczególne grupy pokrzywdzonych przestępstwami przemocy w rodzinie i przemocy seksualnej.

Zalecono tam m.in. aby przesłuchanie tych osób było jednorazowe, chyba że ujawnią się okoliczności uzasadniające konieczność dodatkowego przesłuchania.

Podkreślono, że należy unikać przesłuchania wielokrotnego, co do tych samych okoliczności, a czas i miejsce przesłuchania osób pokrzywdzonych należy ustalać w taki sposób, aby nie narażać ich na kontakt z osobą podejrzaną o dokonanie przestępstwa.

Pokrzywdzonych zgwałconych bądź wykorzystanych seksualnie należy kierować na kompleksowe badania lekarskie (ginekologiczne i takie, które określą rodzaj oraz charakter doznanych obrażeń).

Czynności okazania winny być przeprowadzane przy użyciu lustra weneckiego, chyba że pokrzywdzony wnosi o dokonanie okazania bezpośredniego.21 Wytyczne Prokuratora Generalnego obowiązują nie tylko prokuratorów, ale również inne organy prowadzące postępowanie przygotowawcze, co wynika z art. 29 Ustawy o prokuraturze.22 20 Wytyczne Prokuratora Generalnego z 9 kwietnia 2001 r.

PR I 900/8/01 21 Wytyczne Prokuratora Generalnego z 9 kwietnia 2001 r.

PR I 900/8/01 22 Dz.U. z 1994 r., nr 19, poz. 70 z. późn. zm

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

74 Postępowanie przygotowawcze

Sposób przesłuchiwania i powoływanie biegłych psychologów Przesłuchanie osoby pokrzywdzonej

Jeżeli z posiadanych informacji wynika, że zachodzi podejrzenie zaistnienia przestępstwa, policjant jest zobowiązany przyjąć na protokół zawiadomienie.

Proszę mieć na uwadze fakt, że fałszywe zawiadomienia są w przypadkach przemocy w rodzinie wyjątkiem. Nie ma więc żadnego powodu, aby ofiary przemocy w rodzinie były traktowane z większą nieufnością niż ofiary innych kryminalnych zdarzeń.

Przed rozpoczęciem przesłuchania osobę pokrzywdzoną należy pouczyć w rzeczowy sposób o przysługujących jej prawach.

Czynność ta nie może ograniczać się tylko do wręczenia formularza, należy bowiem własnymi słowami wytłumaczyć, przynajmniej te najistotniejsze uprawnienia, jak np. możliwość pozostania oskarżycielem posiłkowym, czy też wnioskowania o przeprowadzenie określonych czynności i uczestnictwo w nich. Trzeba też wytłumaczyć jakie są konsekwencje odmowy zeznań, bo często osoby najbliższe odmawiając zeznań, nie zdają sobie sprawy z konsekwencji takiej decyzji.

Jest błędem uznawanie osoby pokrzywdzonej za jedyny dowód w sprawie, w sytuacji, gdy możliwe jest zebranie innych dowodów.

Jak wiadomo przemoc w rodzinie ma często miejsce w zaciszu domowym i czasem rzeczywiście ofiara może być jedynym świadkiem. Należy pamiętać, że w takiej sytuacji wiele ofiar przemocy będzie potrzebować praktycznego i psychicznego wsparcia

75 Postępowanie przygotowawcze

oraz usług pełnomocnika wyspecjalizowanego w dziedzinie przemocy w rodzinie.

Tego rodzaju psychiczna i praktyczna pomoc dla wszystkich ofiar przestępstw jest dostępna w organizacjach pomocowych i dlatego należy umożliwić osobie pokrzywdzonej skorzystanie z niej, udzielając odpowiednich informacji o organizacjach i instytucjach, które są, zgodnie z Ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, zobowiązane do różnych form pomocy tej grupie osób pokrzywdzonych (art. 3, 9 Ustawy).

Policjant przy przesłuchaniu osoby pokrzywdzonej, powinien ustalić, w jakiej formie była stosowana przemoc, czy miało miejsce znęcanie się, czy zmuszano do obcowania płciowego (w takim przypadku pamiętać, że jest to przestępstwo wnioskowe), czy też miały miejsce jednorazowe akty przemocy takie jak groźby, pozbawienie wolności, pobicie itp., czy osobami pokrzywdzonymi są też dzieci, jeśli tak to w jakiej formie.

Przesłuchanie osoby doświadczającej przemocy, jest na pewno głównym źródłem informacji, jednak, jak już wspomniano, osoby pokrzywdzone tego rodzaju przestępstwami, są szczególną grupą i często ich zachowanie odbiega od zachowania innych grup osób pokrzywdzonych. Strach, szok, zażenowanie i skłonność do obwiniania się osób pokrzywdzonych przemocą w rodzinie może wpływać na to, jakie informacje gotowe są podać.

Ofiary przemocy w rodzinie często zachowują się niekonsekwentnie, zastanawiają się nad odpowiedziami, wahają się, ponieważ w większości przypadków pozostają one pod naciskiem sprawcy, N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

76 Postępowanie przygotowawcze

żądającego wycofania zawiadomienia i zeznań. Nie można o tym zapominać.

Dlatego nie można ustalać z góry limitu czasu na przesłuchanie, zaś wypowiedzi słuchać z uwagą.

Często zdarza się, że pierwszy kontakt jest jedynym momentem, w którym takie osoby gotowe są mówić o zdarzeniu czy wcześniejszych doświadczeniach związanych z przemocą.

Policjant, który od pierwszego kontaktu z pokrzywdzonym traktuje go poważnie, zyskuje w pokrzywdzonym sojusznika.

Dlatego ważne jest wytworzenie odpowiedniej atmosfery do przesłuchania, życzliwość, mówienie zrozumiałym dla osoby pokrzywdzonej językiem.

Należy uspokoić osobę pokrzywdzoną, zrozumieć jej strach i gniew w odniesieniu do sprawcy przemocy, wyjaśnić sytuację w której się znalazła, a przede wszystkim nie okazywać swoich uczuć oraz unikać jakichkolwiek komentarzy związanych ze zdarzeniem czy sposobem zachowania się osoby pokrzywdzonej.

Nie można zapominać, że skutkiem wieloletniego znęcania się nad ofiarą może być zespół stresu pourazowego, w ramach którego wyodrębnia się Syndrom Kobiety Bitej.

Objawami są m.in. niska samoocena, poczucie winy, lęk, depresja, podejrzliwość, utrata nadziei na znalezienie wyjścia z sytuacji.23 Zgodnie z treścią art. 171 §1 k.p.k. osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się na dany temat, a dopiero potem zadawać 23 A. Lipowska-Teutsch, Wychować, wyleczyć, wyzwolić. s. 49-50

77 Postępowanie przygotowawcze

pytania by uzupełnić, wyjaśnić lub kontrolować odpowiedzi. Przy czym treść zarówno pytań, jak i odpowiedzi na nie, powinna być dokładnie odnotowana w protokole. Tak sporządzony protokół uwiarygodnia bowiem przeprowadzoną czynność.

Bardzo istotne jest, by osoba przesłuchująca nie zmieniała języka osoby pokrzywdzonej i innych przesłuchiwanych osób, w tym podejrzanego. Jeżeli te osoby posługują się słownictwem odbiegającym od powszechnie używanego, należy w protokole wyjaśnić znaczenie niezrozumiałych słów, ale ich nie zmieniać. Do takiego sposobu protokołowania zobowiązuje art. 148 k.p.k.

W praktyce bowiem zbyt często, czytając protokół i konfrontując go z osobą świadka, okazuje się, że jego treść odzwierciedla intelektualną pracę przesłuchującego, a w żadnym razie nie zawiera języka, którym posługuje się świadek, co oczywiście wpływa w sądzie na wiarygodność przeprowadzonej czynności.

Przypominam sobie sprawę osoby oskarżonej o zabójstwo, którą prowadziłam. Oskarżona mówiła językiem niezrozumiałym, używała słów w sobie tylko znanym dialekcie. Przyznając się do popełnienia czynu opowiedziała jak doszło do zadania ciosu nożem, przy czym sam moment krytyczny określiła słowem, którego nie rozumiałam. Jednak wyjaśnienia zostały tak zaprotokołowane, jak podejrzana mówiła.

Dopiero gdy podejrzana skończyła swoją spontaniczną wypowiedź, zadałam jej pytania w celu wyjaśnienia poszczególnych słów.

W sądzie oskarżona odwołała swoje przyznanie się do winy i złożone wyjaśnienia. Wtedy sąd po odczytaniu zeznań zapytał oskarżoną, czy to prokuN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

78 Postępowanie przygotowawcze

rator posługiwał się takim językiem jak zapisano w protokole. Oskarżona przyznała, że to ona.

Jest bezsporne, że gdyby protokół w tej sprawie był sporządzony językiem przetworzonym przez przesłuchującego, różnie by mogło być z uznaniem winy oskarżonej, tym bardziej, że świadkowie tego zdarzenia, z uwagi na swój stan nietrzeźwości, byli mało przydatni.

Jeżeli osoba pokrzywdzona chce składać zeznania w obecności osoby jej zaufanej, powinno się jej to umożliwić, ponieważ obecność takiej osoby z reguły działa uspokajająco. Nie należy też mieć obaw przed dopuszczaniem do tego rodzaju czynności przedstawicieli organizacji pozarządowych.

Im dłużej trwa przesłuchanie tym bardziej maleje koncentracja osoby przesłuchiwanej, a przez to i wartość wypowiedzi. Dlatego w takich sytuacjach konieczne są przerwy w przesłuchaniu.

Jest niedopuszczalne przedstawianie własnej opinii w sprawie, czy też prognozowanie na podstawie pierwszego przesłuchania osoby pokrzywdzonej, albo czynienie uwag typu: co mi tu pani za bzdury opowiada.

Zadaniem policjanta jest bezstronne i obiektywne wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy.

Po zakończeniu przesłuchania należy umożliwić osobie pokrzywdzonej spokojne przeczytanie protokołu, a w razie nieścisłości, bądź przypomnienia sobie przez osobę przesłuchiwaną dodatkowych faktów, uzupełnić go.

Osoba pokrzywdzona wychodząca z policji po pierwszym przesłuchaniu, jeżeli nawet wszystkiego nie zrozumiała, powinna być przekonana, że w

79 Postępowanie przygotowawcze

każdej chwili może osobiście lub telefonicznie skontaktować się z prowadzącym jej sprawę policjantem i wyjaśnić powstające wątpliwości.

Przesłuchanie w charakterze świadka osób obcych i dzieci Ogólne zasady procesowe przesłuchiwania innych osób w charakterze świadka są identyczne, jak w przypadku przesłuchania osoby pokrzywdzonej.

W charakterze świadków w sprawach o przestępstwa przemocy w rodzinie mogą występować m.in. członkowie personelu medycznego, sąsiedzi, przechodnie, pracownicy schronisk dla kobiet i innych organizacji, świadczących pomoc pokrzywdzonym.

Aby ustalić krąg ewentualnych świadków należy zapytać osobę pokrzywdzoną z kim rozmawiała o sprawie.

Są pewne zasady, które należy mieć na uwadze przy przesłuchaniu. Aby uzyskać jak najpełniejszy obraz wydarzeń trzeba przesłuchiwać świadków oddzielnie.

Jeżeli świadek jest jednocześnie osobą, która złożyła skargę, ustalić, jakie wydarzenia stanowiły podstawę do wezwania policji. Co świadek usłyszał(a) lub widział(a), czy to był jednorazowy incydent czy powtarzające się zdarzenia.

Sporządzić zapis wszelkich wcześniejszych incydentów, które mogły być widziane lub słyszane przez świadka (przybliżone daty, opis zdarzenia, obrażenia, oświadczenia stron).

Należy dokładnie zaprotokołować wszystkie wypowiedzi osoby pokrzywdzonej w stanie wzburzenia, które świadek kiedykolwiek słyszał.

Istotne są też wszelkie spostrzeżenia świadka, dotyczące zarówno zachowania się osoby pokrzywN I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

80 Postępowanie przygotowawcze

dzonej, jak i ewentualnego podejrzanego, włączając w to uwagi na temat wyglądu, obrażeń, stosunku emocjonalnego itp.

Przesłuchiwanie dzieci w tych sprawach jest niekiedy konieczne, chociaż decyzję taką należy podejmować bardzo rozważnie, pamiętając, że sprawa dotyczy obojga rodziców.

Dziecku też przysługuje prawo odmowy zeznań i jest przedmiotem dyskusji sposób, w jaki osoba przesłuchująca powinna dziecko o tym fakcie i jego konsekwencjach pouczyć.

Sama w takich sytuacjach korzystałam zawsze z rady psychologów.

Chociaż art. 185a odnosi się do ofiar przestępstw seksualnych, które w chwili czynu nie ukończyły 15 lat, to jednak w warunkach opisanych w tym przepisie, zgodnie z treścią art. 185b k.p.k., można przesłuchać też świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, w sprawach o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy, lub groźby bezprawnej, lub o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

W pozostałych sytuacjach dziecko należy przesłuchać, najlepiej z udziałem psychologa, gdy mamy do czynienia z osobą poniżej 15 roku życia w miejscu, w którym dziecko będzie się czuło komfortowo (w Warszawie i wielu województwach są już specjalne do tego celu pomieszczenia do przesłuchania dzieci).

Zadać dziecku parę prostych pytań, zanim przejdzie się do fazy przesłuchiwania.

Unikać naprowadzania na odpowiedzi, które chciałby usłyszeć przesłuchujący.

81 Postępowanie przygotowawcze

Nie wyciągać od dziecka informacji na siłę, należy bowiem mieć świadomość, że dziecko mogło być ostrzegane w domu, gdzie stosowano przemoc, aby nie rozmawiać z obcymi osobami i nie ufać dorosłym.

Trzeba odnotowywać w protokole wszelkie uzyskane od dziecka informacje.

W tym przypadku zasady opisane w art. 171§3 k.p.k. nie będą miały zastosowania, ponieważ dziecko występuje jako świadek w sprawie dotyczącej jego rodziców, a więc trudno sobie wyobrazić obecność któregokolwiek z nich przy jego przesłuchaniu.

Szczegółowe porady w tym zakresie zawierają poradniki wydawane przez Fundację Dzieci Niczyje, specjalizującą się w pomocy dzieciom, również w postępowaniu karnym.

Powołanie biegłego psychologa W praktyce zbyt często w tej kategorii spraw, a w szczególności przy przestępstwach przemocy seksualnej, powołuje się biegłego psychologa, który ma uczestniczyć w przesłuchaniu świadka, a rzeczywistym celem takiej decyzji jest uzyskanie opinii, czy złożone zeznania są wiarygodne.

Jest to praktyka nieprawidłowa, ponieważ zgodnie z treścią art. 192§2 k.p.k., korzystać można z takiego biegłego tylko wtedy, gdy istnieje wątpliwość co do stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania postrzeżeń. Wynika to w sposób jednoznaczny zarówno z treści przepisu, jak też z orzecznictwa sądowego.

Wielokrotnie Sąd Najwyższy i sądy apelacyjne zwracały uwagę, że niewłaściwe jest wypowiadanie się przez psychologów w opiniach na temat wiarygodności zeznań, bowiem przedmiotem stanowiska N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

82 Postępowanie przygotowawcze

biegłego mogą być tylko cechy stanu psychicznego badanego, mogące mieć wpływ na treść jego relacji.

Natomiast ocena wiarygodności zeznań świadka należy wyłącznie do sądu.24 Nawet uzależnienie świadka od narkotyków czy fakt leczenia psychiatrycznego nie może automatycznie przesądzać o niewiarygodności jego zeznań.25 Także w przypadku osób małoletnich nie można tego przepisu stosować automatycznie, ponieważ przesłuchanie świadka z udziałem biegłego jest tylko wtedy uzasadnione, gdy zachodzą wątpliwości, co do stanu psychicznego, wynikające z konkretnych zachowań i faktów.26 Trzeba sobie uzmysłowić, że powołanie biegłego psychologa przy przesłuchaniu osoby pokrzywdzonej, bez podstaw ustawowych, od razu wzbudza w niej nieufność i przekonanie, że nie wierzy się temu, co ona mówi.

Wiem z praktyki, że czasem wydawane były takie zalecenia, aby powołać biegłego w sprawach o przestępstwa przemocy seksualnej, czy też przemocy w rodzinie. Jednak taka praktyka jest nieprawidłowa i wynika, moim zdaniem, z ulegania obowiązującym stereotypom o tej grupie ofiar, którym odmawia się po prostu zaufania bez uzasadnienia.

Dlatego zawsze przy decyzji o powołaniu biegłego należy rozważyć, czy są ku temu rzeczywiste podstawy prawne, a od oceny wiarygodności świad24 Postanowienie SN z 16.04.2004r. IVKK 448/2003 OSNKW 2004 poz. 722 25 Wyrok SA w Krakowie z 15.11.2002 r. II AKa 282/2002 Prok. i Pr. – dodatek 2003/6 poz. 25; Wyrok SN z 11.01.1980 r. III KR 358/79 OSNKW 1980/7 poz. 64 26 Wyrok SA w Krakowie z 27.05.1999 r. II AKa 80/99 Prok. i Pr. – dodatek 1999/11-12 poz. 24

83 Postępowanie przygotowawcze

ków, w kontekście innych zebranych dowodów, jest najpierw prokurator a potem sąd.

Przesłuchanie podejrzanego oraz możliwości jego izolacji od pokrzywdzonej Po przedstawieniu zarzutu podejrzanemu należy go przesłuchać, pamiętając o następujących faktach.

Sprawca zazwyczaj wypowiada się składnie, a jego opowieść brzmi przekonująco, charakteryzuje go bagatelizowanie swoich działań, koncentracja na błędach i prowokacjach ze strony osoby pokrzywdzonej, często zasłania się niepamięcią zdarzeń, zaprzecza, żeby miały miejsce, twierdzi, ze nie chciał skrzywdzić, że tylko ją pchnął, ale nie chciał spowodować obrażeń ciała.

Sprawcy tych przestępstw, stosując mechanizmy wyparcia, zaprzeczenia i projekcji, zazwyczaj wierzą szczerze w swoje relacje.

A nawet wtedy, gdy przyznają się, to nie przyjmują odpowiedzialności za to co się stało, twierdząc, że coś w nich wstąpiło, nie wiedzieli co robią itp.27 Nie można również zapominać, ze sprawcy przemocy często są niezdolni do empatii i stosują obronny mechanizm projekcji. Podejmują też działania zmierzające do ukrycia prawdy. Na przykład kreują zdarzenia, które powodują niezrozumiałe dla otoczenia reakcje partnerki, aby przekonać o jej chorobie psychicznej, opowiadając rodzinie, sąsiadom czy współpracownikom zmyślone historie o jej wykroczeniach.28 Sprawca może być przekonujący, ponieważ w tego rodzaju sytuacjach typowe jest odrzucenie swojej odpowiedzialności. Jeśli poczuje się na dodatek

27 28

A. Lipowska-Teutsch, Wychować, wyleczyć, wyzwolić, s. 74-77 Tamże

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

84 Postępowanie przygotowawcze

zdradzony przez partnerkę, która ujawniła sekrety rodzinne i okazała się nielojalna, to może podjąć różne działania mające na celu zniszczenie jej.

Sprawcę przemocy charakteryzuje też zimna krew, testuje on rozmówcę, w tym funkcjonariusza policji czy prokuratora, chcąc odzyskać kontrolę nad sytuacją.29 Dlatego po przesłuchaniu sprawcy należy zastanowić się, czy i jakie środki zapobiegawcze należałoby zastosować oraz czy należałoby poddać sprawcę badaniu psychiatrycznemu i psychologicznemu.

Jeżeli zebrany materiał dowodowy wskazuje na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego zarzucanego mu czynu, a działanie jego ma charakter uporczywy, stwarzający realne zagrożenie dla zdrowia czy życia osób najbliższych – szczególnie, gdy w grę wchodzi dobro małoletnich dzieci – należy przedstawić sprawę prokuratorowi, by skierować wniosek do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania.

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w art. 14 stwarza w takiej sytuacji podejrzanemu możliwość zastosowania przez sąd dozoru, jeżeli opuści on lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym w wyznaczonym przez sąd terminie i określi swoje miejsce pobytu.

Z kolei określając warunki dozoru, sąd może nakazać podejrzanemu powstrzymywanie się od kontaktu z pokrzywdzonym w określony sposób.

Jest to doskonała możliwość izolowania podejrzanego od osoby pokrzywdzonej, bez pozbawiania go wolności.

Jednocześnie w takiej sytuacji, o ile mieszkanie stanowi wspólną własność, osoba pokrzywdzona 29

Tamże

85 Postępowanie przygotowawcze

uzyskuje czas na załatwienie spraw chociażby związanych z podziałem majątku, czy też ewentualnego znalezienia sobie innego lokalu, do czasu rozstrzygnięcia sądowego. Nie jest bowiem sprawiedliwe, jeżeli w takiej sytuacji osoba pokrzywdzona, aby uniknąć przemocy wyprowadza się z dziećmi do schroniska dla kobiet. Dlatego należy częściej stosować omówiony przepis w praktyce.

Jeżeli sam prokurator dojdzie do wniosku, że areszt tymczasowy nie jest konieczny i chce zastosować wobec podejrzanego dozór, na podstawie art. 275 k.p.k., ma możliwość nałożenia na podejrzanego określonych obowiązków, takich jak niekontaktowanie się z osobą pokrzywdzoną, niezbliżanie się do niej.

Są jednak sprawy, w których wniosek o tymczasowe aresztowanie, bez taryfy ulgowej, jest konieczny, ponieważ agresja podejrzanego jest tak intensywna, że zagraża nie tylko zdrowiu ale i życiu osób najbliższych.

Przesłanką może też być obawa matactwa, ponieważ z praktyki wiadomo, że sprawcy przemocy zwykle, grożąc zarówno osobie pokrzywdzonej, jak też innym świadkom, wymuszają nieskładanie obciążających zeznań bądź ich zmianę.

Należy też pamiętać o przesłance tymczasowego aresztowania z § 3 art. 258 k.p.k., w sytuacjach uzasadnionej obawy popełnienia przestępstwa, szczególnie gdy podejrzany stosował groźby, co w sprawach przemocy domowej często się zdarza.

Sposób zakończenia postępowania Przede wszystkim wspomnieć należy o mediacji, która w sprawach przemocy w rodzinie nie jest N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

86 Postępowanie przygotowawcze

uznawana w wielu krajach jako dobre rozwiązanie istniejącego konfliktu.

Chociaż w Polsce, szczególnie na etapie postępowania sądowego, stosuje się mediację, osobiście nie jestem jej entuzjastką w sprawach przestępstw przemocy w rodzinie.

Dlatego, moim zdaniem, na etapie postępowania przygotowawczego nie należałoby jej stosować, chyba że życzy sobie tego w sposób wyraźny osoba pokrzywdzona, przy czym należy mieć pewność, że ta propozycja nie jest wynikiem nacisku na nią przez sprawcę.

Jeżeli zebrany został materiał dowodowy należy przekazać akta sprawy do oceny prokuratorowi. W ogóle w czasie całego postępowania przygotowawczego, bezpośredni, ciągły kontakt z prokuratorem gwarantuje prawidłowy jego bieg, bez tracenia niepotrzebnie czasu na przesyłanie akt celem uzyskania wytycznych na piśmie. Wskazane są też wspólne szkolenia i odprawy.

Gdy zebrany materiał dowodowy daje, w opinii prowadzącego sprawę, podstawę do sporządzenia aktu oskarżenia, należy rozważyć możliwość, którą stwarza procedura przewidziana w art. 335 k.p.k., o ile podejrzany wyraża chęć poddania się wyrokowi bez przeprowadzania rozprawy.

Proszę pomyśleć przy wszystkich swoich zadaniach i czynnościach, że także Pana/Pani córka, siostra, matka, przyjaciółka czy koleżanka z pracy może być ofiarą przemocy w rodzinie. Proszę zachowywać się w czasie czynności w sposób życzliwy.

87 Katalog dla policyjnych zespołów interweniujących

Katalog dla policyjnych zespołów interweniujących w przypadkach przemocy w rodzinie 1.

2.

3.

4.

Otrzymujecie polecenie interwencji przemoc w rodzinie.

Należy pomyśleć o własnym bezpieczeństwie.

Zabrać ze sobą odpowiednie druki.

Omówić między sobą podział zadań na miejscu zdarzenia.

5. Odnotować wszystkie spontaniczne wyrażenia uczestników zdarzenia.

6. Oddzielić od siebie uczestników zdarzenia, pouczyć i zadać pytania.

7. Bez pośpiechu przeprowadzić rozmowę z ofiarą ustalając: przebieg zaistniałego zdarzenia, historię maltretowania, stopień wzrastania przemocy, zagrożenie dla dzieci, inne szkody.

8. Poinformować ofiarę o: przysługujących jej uprawnieniach, możliwościach uzyskania pomocy w organizacjach pomocowych i domach pomocy dla kobiet, możliwości podania innego niż adres domowy adresu dla doręczeń.

9. Zabezpieczyć wszystkie dostępne dowody i dokumentować obrażenia lub inne szkody powstałe w wyniku zdarzenia.

10. Pamiętać o tym, że działania są kierowane przeciwko sprawcy.

11. Ustalić świadków przeprowadzając wywiad wśród mieszkańców.

12. Chronić i wspierać ofiarę, jeżeli chce opuścić dom, udać się do innego miejsca lub domu dla kobiet.

13. Zapewnić ofierze możliwość spokojnego spakowania swoich rzeczy osobistych.

14. Pomóc w kontakcie z domem pomocy dla kobiet.

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

88 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy

Aneks

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy USTAWA z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie W celu zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz inicjowania i wspierania działań polegających na podnoszeniu świadomości społecznej w zakresie przyczyn i skutków przemocy w rodzinie stanowi się, co następuje: Art. 1. Ustawa określa: 1) zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie; 2) zasady postępowania wobec osób dotkniętych przemocą w rodzinie; 3) zasady postępowania wobec osób stosujących przemoc w rodzinie.

Art. 2. Ilekroć w ustawie jest mowa o: 1) członku rodziny – należy przez to rozumieć osobę najbliższą w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.), a także inną osobę wspólnie zamieszkującą lub gospodarującą; 2) przemocy w rodzinie – należy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Art. 3. Osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się pomocy, w szczególności w formie:

89 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy

1) poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego i socjalnego; 2) interwencji kryzysowej i wsparcia; 3) ochrony przed dalszym krzywdzeniem, poprzez uniemożliwienie osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie zajmowanego z innymi członkami rodziny mieszkania oraz zakazanie kontaktowania się z osobą pokrzywdzoną; 4) zapewnienia, na żądanie osoby dotkniętej przemocą, bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie.

Art. 4. Wobec osób stosujących przemoc w rodzinie stosuje się przewidziane w niniejszej ustawie środki mające na celu zapobieganie ich kontaktowaniu się z osobami pokrzywdzonymi oraz oddziaływania korekcyjno-edukacyjne.

Art. 5. Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego określi, w drodze rozporządzenia, standard podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, a także szczegółowe kierunki prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych, uwzględniając konieczność dostosowania zakresu pomocy do sytuacji oraz potrzeb ofiar przemocy.

Art. 6. 1. Zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie są realizowane przez organy administracji rządowej i jednostki samorządu terytorialnego na zasadach określonych w przepisach ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593, z późn. zm.) lub ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231, z późn. zm.), chyba że przepisy niniejszej ustawy stanowią inaczej.

2. Do zadań własnych gminy należy w szczególności: 1) tworzenie gminnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie; 2) prowadzenie poradnictwa i interwencji w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie; 3) opracowywanie i realizacja programów ochrony ofiar przemocy w rodzinie; 4) prowadzenie gminnych ośrodków wsparcia.

3. Do zadań własnych powiatu należy w szczególności: N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

90 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy

1) tworzenie i prowadzenie ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie; 2) prowadzenie ośrodków interwencji kryzysowej.

4. Do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiat należy w szczególności: 1) tworzenie i prowadzenie specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie; 2) opracowywanie i realizacja programów korekcyjnoedukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie.

5. Środki na realizację i obsługę zadań, o których mowa w ust. 4, zapewni budżet państwa.

6. Do zadań własnych samorządu województwa należy w szczególności: 1) inspirowanie i promowanie nowych rozwiązań w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie; 2) opracowywanie programów ochrony ofiar przemocy w rodzinie oraz ramowych programów korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie; 3) organizowanie szkoleń dla osób realizujących zadania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie.

Art. 7. Do zadań wojewody należy w szczególności: 1) opracowywanie materiałów instruktażowych, zaleceń, procedur postępowania interwencyjnego w sytuacjach kryzysowych związanych z przemocą w rodzinie dla osób realizujących te zadania; 2) monitorowanie zjawiska przemocy w rodzinie.

Art. 8. Do zadań ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego należy w szczególności: 1) zlecanie i finansowanie badań, ekspertyz i analiz dotyczących zjawiska przemocy w rodzinie; 2) organizowanie akcji promujących podnoszenie świadomości społecznej w zakresie przyczyn i skutków przemocy w rodzinie; 3) monitorowanie realizacji Krajowego Programu Zapobiegania i Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, o którym mowa w art. 10.

Art. 9. 1. Organy administracji rządowej i samorządowej współdziałają z organizacjami pozarządowymi oraz kościołami i związkami wyznaniowymi w zakresie udzielania pomocy osobom dotkniętym przemocą, oddziaływania na osoby stosujące przemoc oraz podnoszenia świado-

91 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy

mości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy w rodzinie.

2. Organy administracji rządowej i samorządowej mogą zlecać realizację zadań określonych w ustawie w trybie przewidzianym w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej albo w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.).

Art. 10. W celu tworzenia warunków do bardziej skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie Rada Ministrów przyjmie Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, określający szczegółowe działania w zakresie: 1) zapewnienia ochrony i udzielenia pomocy osobom dotkniętym przemocą; 2) oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych na osoby stosujące przemoc; 3) podnoszenia świadomości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy w rodzinie.

Art. 11. Rada Ministrów składa corocznie Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, w terminie do 30 czerwca, sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie.

Art. 12. Osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków rodziny, powinny niezwłocznie zawiadomić o tym Policję lub prokuratora.

Art. 13. Umarzając warunkowo postępowanie karne wobec sprawcy przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny albo zawieszając wykonanie kary za takie przestępstwo, sąd, nakładając obowiązek, o którym mowa w art. 72 § 1 pkt 7a i 7b ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, określa sposób kontaktu skazanego z pokrzywdzonym lub może zakazać zbliżania się skazanego do pokrzywdzonego w określonych okolicznościach.

Art. 14. 1. Jeżeli zachodzą przesłanki dla zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo, o którym mowa w art. 13, sąd może zamiast tymczasowego aresztowania zastosować dozór Policji, pod N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

92 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy

warunkiem że oskarżony opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym, w wyznaczonym przez sąd terminie, i określi miejsce pobytu.

2. W razie opuszczenia lokalu, o którym mowa w ust.

1, ograniczenie przewidziane w art. 275 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.) może także polegać na powstrzymywaniu się od kontaktu z pokrzywdzonym w określony sposób.

Art. 15. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 41a w § 1 po wyrazach „na szkodę małoletniego” dodaje się wyrazy „oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej”; 2) w art. 67 § 3 otrzymuje brzmienie: „§ 3. Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody w całości lub w części, a może na niego nałożyć obowiązki wymienione w art. 72 § 1 pkt 1-3, 5 lub 7a, a ponadto orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt 7 oraz zakaz prowadzenia pojazdów, wymieniony w art. 39 pkt 3, do lat 2.”; 3) w art. 72 w § 1: a) pkt 6 otrzymuje brzmienie: „6) poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym lub uczestnictwu w programach korekcyjno-edukacyjnych,”, b) pkt 7a otrzymuje brzmienie: „7a) powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób,”, c) dodaje się pkt 7b w brzmieniu: „7b) opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,”.

Art. 16. W ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64, poz. 593, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 47:

93 Spis organizacji pomocowych

Spis organizacji pomocowych FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET WILCZA 60 LOK.19, 00–679 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski tel: +48 022 6520117, fax: +48 022 6222517 STOP: +48 022 6213537 e-mail: temida@cpk.org.plwww.cpk.org.pl

FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAŁ W ŁODZI PIOTRKOWSKA 115, 90–403 ŁÓDŹ, woj. łódzkie tel +48 042 6333411

FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAŁ W GDAŃSKU GEN. DE GAUELLE`A 1B/15, 80-261 GDAŃSK, woj. pomorskie tel: + 48 058 3417915

FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAŁ W GRÓJCU PIŁSUDSKIEGO 5, 905–600 GRÓJEC woj. mazowieckie tel: +48 048 6240717

FUNDACJA CENTRUM PRAW KOBIET ODDZIAŁ WE WROCŁAWIU RUSKA 46 B POKÓJ 28, 50–079 WROCŁAW, woj. dolnośląskie tel: +48 071 3580874

FUNDACJA „POMOC KOBIETOM I DZIECIOM” (rozwód, przemoc, głód) WĄCHOCKA 4, lok.5, 03-934 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski tel: +48 22 6174658, tel: +48 22 6163854, kom: +48 (0) 602 778 370, faks: +48 (0-22) 616 38 54 e-mail: przemoc@robbo.pl www: www.przemoc.robbo.pl

FUNDACJA POMOCY OFIAROM PRZESTĘPSTW WIŚNIOWA 50, 02-520 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski, gmina: Warszawa–Centrum tel: +48 22 8482890

OŚRODEK „DOM” DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE WALECZNYCH 59, 03-926 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski, gmina: Warszawa–Centrum tel: +48 22 6161036, tel: +48 22 6172891, faks: 022 617 28 91 e-mail: spb.dom@wp.pl

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

94 Spis organizacji pomocowych

PORADNIA PSYCHOTERAPII PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE BELGIJSKA 4, 02-511 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski gmina: Warszawa–Centrum tel: +48 22 8451212, kom: +48 501723440, faks: +48 22 8451212 e-mail: belgijskaprzemoc@neostrada.pl; e-mail: poradnia@przemocdomowa.pl www.przemocdomowa.pl

STOWARZYSZENIE „ASLAN” NOWOLIPIE 17, 00-150 WARSZAWA, woj. mazowieckie, pow. warszawski gmina: Warszawa–Centrum tel: +48 22 6364912, tel: +48 22 6364904, faks: +48 22 6364912 e-mail: stowarzyszenie@aslan.org.pl www: www.aslan.org.pl

OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ TOWARZYSTWA ROZWOJU RODZINY PODWALE 74 Oficyna 23, 50-449 WROCŁAW, woj. dolnośląskie pow. Wrocław, gmina: Wrocław tel: +48 71 3421413, faks: +48 71 0713421413 e-mail: wroclaw@trr.org.pl www.trr.info.pl

PUNKT KONSULTACYJNY DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE LEGNICKA 3, 67-200, GŁOGÓW, woj. dolnośląskie, pow. głogowski, gmina: Głogów tel: +48 76 7274700, faks: +48 76 7274700 www.głogow.pl/mopiwtu

STOWARZYSZENIE POMOCY AKSON – OŚRODEK WSPARCIA I INTERWENCJI KRYZYSOWEJ DLA KOBIET I MATEK Z DZIEĆMI WĘDKARZY 37, 50-050 WROCŁAW, woj. dolnośląskie, pow. Wrocław, gmina: Wrocław tel: +48 71 3529403, faks: +48 71 3529403 e-mail: owiik@wp.pl www: www.akson.org.pl

CENTRUM POMOCY RODZINIE. STOWARZYSZENIE „MEDAR”. „PRZECIW PRZEMOCY-WYRÓWNAĆ SZANSĘ” E. GIERCZAK 8, 85-792 BYDGOSZCZ, woj. kujawsko-pomorskie pow. Bydgoszcz, gmina: Bydgoszcz tel: +48 52 3485547, faks: +48 52 3485547

środowiskowy dom pomocy, PUNKT KONSULTACYJNY DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE 29 LISTOPADA 10, 86-050 SOLEC KUJAWSKI, woj. kujawsko-pomorskie pow. bydgoski, gmina: Solec Kujawski, tel: +48 52 3878712

POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE Mączewska 17, 88-100 INOWROCŁAW, woj. Kujawsko-Pomorskie pow. inowrocławski, gmina: Inowrocław tel./faks: +48 52 3592255 e-mail: pcpr_ino@unet.pl

95 Spis organizacji pomocowych

CENTRUM POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ I PSYCHOTERAPII GODEBSKIEGO 5/3, 20-045 LUBLIN, woj. lubelskie, pow. Lublin, gmina: Lublin tel: +48 81 5332244 e-mail: cppip@neostrada.pl www.cppip.pl

OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ- OŚRODEK WSPARCIA DLA KOBIET Z DZIEĆMI MAŁOLETNIMI I KOBIET W CIĄŻY OKRZEI 39, 66-400 GORZÓW WIELKOPOLSKI, woj. lubuskie, pow. Gorzów Wlkp. gmina: Gorzów Wielkopolski tel: +48 95 7214215, faks: +48 95 7214215 e-mail: pomoc@oik.p www: www.oik.pl

specjalistyczny ośrodek wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie FRANCISZKAŃSKA 85, 91-837 ŁÓDŹ, woj. łódzkie, pow. Łódź, gmina: Łódź tel: +48 42 6406591, faks: +48 42 0426406591 e-mail: hostel@xl.wp.pl

KONSULTACYJNY DLA OSÓB W KRYZYSIE BOHATERÓW WRZEŚNIA 42, 32-043 SKAŁA, woj. małopolskie, pow. krakowski gmina: Skała tel: +48 12 3891403

OŚRODEK DLA OSÓB DOTKNIĘTYCH PRZEMOCĄ OŚ. KRAKOWIAKÓW 46, 31-964 KRAKÓW, woj. małopolskie, pow. Kraków gmina: Kraków tel: +48 12 4258170, faks: +48 12 6444505 e-mail: oodp.krakowiakow@caritas.pl

POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE SKARBOWA 4, 47-220 KĘDZIERZYN-KOŹLE, woj. opolskie pow. kędzierzyńsko-kozielski, gmina: Kędzierzyn-Koźle tel: +48 0774810282

POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE. POWIATOWY OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ JAGIELLOŃSKA 3, 46-200 KLUCZBORK, woj. opolskie, pow. kluczborski, gmina: Kluczbork tel: +48 77 4142353, faks: +48 77 4142353 e-mail: pcpr.kluczbork@neostrada.pl www.pcpr.nowoczesnagmina.pl

OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ PRZY POWIATOWYM CENTRUM POMOCY RODZINIE W PRUDNIKU

UL. KOŚCIUSZKI 55A, 48-200 PRUDNIK, woj. opolskie, pow. prudnicki, gmina: Prudnik tel: +48 77 4364700, tel: +48 77 4362990, faks: +48 77 0774369125 e-mail: oik.prudnik@neostrada.pl

SPECJALISTYCZNY OŚRODEK WSPARCIA DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE MAŁOPOLSKA 20A, 45-301 OPOLE, woj. Opolskie

N I E Z B Ę D N I K P O L I C J A N T A

96 Spis organizacji pomocowych

OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W HARASIUKACH

HARASIUKI 112A, 37-413, woj. podkarpackie, pow. niżański, gmina: Harasiuki tel: +48 15 8791364; 8791302 e-mail: gharas@rzeszow.uw.gov.pl

SUWALSKIE STOWARZYSZENIE „WYBÓR”

SZPITALNA 77, 16-400 SUWAŁKI, woj. podlaskie, pow. Suwałki, gmina: Suwałki tel: +48 87 5665334, tel: +48 87 5651715, kom: +48 602350266

STOWARZYSZENIE POMOCY RODZINIE „DROGA”

PROLETARIACKA 21, 15-100 BIAŁYSTOK, woj. podlaskie, pow. Białystok gmina: Białystok tel: +48 85 6524717

STOWARZYSZENIE SAMOPOMOCY „KRĄG”

OLSZYŃSKA 43, 80-734 GDAŃSK, woj. pomorskie, pow. Gdańsk, gmina: Gdańsk tel: +48 58 3019262, faks: +48 58 0583019262

RUCH „STOP PRZEMOCY W RODZINIE” PRZY OŚRODKU PROFILAKTYKI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH KUSOCIŃSKIEGO 17, 84-200 WEJHEROWO, woj. Pomorskie, pow. wejherowski gmina: Wejherowo tel: +48 58 6725041

PUNKT KONSULTACYJNY DLA RODZIN W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH „NIEBIESKA LINIA”

POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH 6, 42-400 ZAWIERCIE, woj. śląskie, pow. zawierciański gmina: Zawiercie tel: +48 32 6722175

punkt KONSULTACYJY Dla dorosłych

SŁOWACKIEGO 34A, 43-502 CZECHOWICE-DZIEDZICE, woj. śląskie, pow. bielski gmina: Czechowice-Dziedzice tel: +48 32 2152690, tel: +48 32 2152690, kom: +48 509 087 325

ŚWIĘTOKRZYSKI ZARZĄD PCK; SCHRONISKO DLA KOBIET OFIAR PRZEMOCY

OLKUSKA 18, 25-852 KIELCE, woj. świętokrzyskie, pow. Kielce, gmina: Kielce tel: +48 41 3459066

PUNKT KONSULTACYJNY POMOCY OFIAROM PRZESTĘPSTW PRZY KOMENDZIE MIEJSKIEJ POLICJI

MICKIEWICZA 9, 25-363 KIELCE, woj. świętokrzyskie, pow. Kielce, gmina: Kielce tel: +48 41 3493344, faks: +48 41 0413493015

PUNKT KONSULTACYJNY DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE

OLSZTYŃSKA 2, 14-100 OSTRÓDA, woj. warmińsko-mazurskie, pow. ostródzki gmina: Ostróda tel: +48 89 6460382; 646 60 380, faks: +48 89 6460382 e-mail: guzikk3@wp.pl