AREAS SUPRAMUNICIPAIS DA PROVINCIA DA CORUÑA by Cristina García Fontán

Área de Urbanística e Ordenación do Territorio. Departameto de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo. Escola Técnica Superior de Arquitectura.

AS ÁREAS SUPRAMUNICIPAIS DA PROVINCIA DA CORUÑA

SERVIZO DE ASISTENCIA TÉCNICA A MUNICIPIOS

A presente publicación é froito da Investigación Urbanística das Áreas Supramunicipais da Provincia da Coruña, iniciada coa firma do correspondente convenio de colaboración, subscrito entre a Deputación da Couña e a Universidade da Coruña e desenvolvida entre os anos 2005 e 2008. A investigación sérvese dos Sistemas de Información Xeográfico (SIX) para tratar de mostrar e analizar a amalgama de datos concorrentes que inciden na ordenación territorial e plasmar unha visión sintética e exhaustiva do territorio da provincia da Coruña. Compre mencionar o traballo de ETH Studio Basel, “Switzerland - An Urban Portrait”, que representou a referencia inicial no desenvolvemento da estudio.

I N V E S T I G A C I Ó N

U R B A N Í S T I C A

F ro i t o deste traballo de investigación preséntase esta publicación, de carácter eminentemente gráfico, na que se pretende analizar e presentar o territorio provincial desde unha óptica multisectorial e, ó tempo, avanzar nunha reflexión dos modelos de asentamento que se veñen desenvolvendo nos últimos anos. A finalidade última, derivada da anterior análise, é definir as distintas áreas funcionais da provincia, con especial atención ós sistemas urbanos que conforman as áreas supramunicipais, en continuidade cos estudios realizados neste eido, e presentar unha visión máis ó complexo debate da ordenación territorial.

I N V E S T I G A C I Ó N

SERVIZO DE ASISTENCIA TÉCNICA A MUNICIPIOS

Área de Urbanística e Ordenación do Territorio. Departameto de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo. Escola Técnica Superior de Arquitectura.

U R B A N Í S T I C A

iniciativa

coordinación Área de Urbanística e Ordenación do Territorio. Departameto de Proxectos Arquitectónicos e Urbanismo. Escola Técnica Superior de Arquitectura.

SERVIZO DE ASISTENCIA TÉCNICA A MUNICIPIOS

autoreS arquitecto-xefe

director do convenio

Xosé Francisco Freire Corzo

Xosé Lois Martínez Suárez

Cristina García Fontán Roberto Pardo Barro José Antonio Eirin Nemiña

profeSoreS colaBoradoreS arquitecto técnico

José Ricardo Beltrán Pedreira

Pedro González Pérez

Jesús Conde García Enrique Seoane Pardo

colaBoradoreS Bouassria Issam Vanesa Montanari Gómez Alberto Suárez Prado David Robles Redondo Iván Camba López ----producción editorial Macrom coordinación editorial Herminio Martínez deSeño gráfico Seve M. Dueñas

iSBn 978-84-9749-317-8 depóSito legal C-X.XXX-2008

POLÍGONO INDUSTRIAL DE POCOMACO (A CORUÑA)

I N V E S T I G A C I Ó N

U R B A N Í S T I C A

PRESENTACIÓN

Presentación

Salvador Fernández Moreda Presidente da Deputación da Coruña

esde que hai máis de 20 anos o Ministerio de Administración Territorial nos encomendara a formación e xestión da Enquisa de Infraestrutura e Equipamentos Locais da provincia (EIEL), sempre entendemos que esta importante información urbanística non podía limitarse a recoller alfanumericamente datos estatísticos, senón que debía ser instrumentalizada na súa dimensión máis básica que é a espacial. Deste xeito, podería ser utilizada con plena efectividade polas comunidades científica e empresarial, así como polas organizacións non gobernamentais e, por suposto, polas diferentes Administracións públicas. Foron múltiples as accións desenvolvidas a este respecto que finalmente conduciron a súa periódica actualización anual e a facer publicamente accesíbeis, vía telemática, as súas bases de datos e sistemas de información xeográfica en código aberto. Adiantámonos, pois, de forma pioneira nesta materia, ás exixencias da Unión Europea que sobre políticas de goberno electrónico ou e-Governement están sendo paulatinamente incorporadas na distinta normativa estatal e autonómica. Esta información así instrumentada foi fundamental na elaboración do Plan estratéxico

da provincia da Coruña que, coincidente no seu horizonte temporal co 4º período de planificación da política europea, estamos a desenvolver mediante distintas intervencións supramunicipais de carácter integral ou sectorial, entre as que debemos destacar actualmente o plan de recuperación do curso fluvial do Mandeo. Debemos salientar aquí tamén a colaboración que obtivemos das dúas Universidades públicas da provincia nos procesos de elaboración de todos estes instrumentos e recoñecermos a importancia capital que están tendo os seus valiosos recursos científicos e humanísticos. Nesta mesma liña, utilizando a información da EIEL e colaborando coa Universidade da Coruña, encadramos esta investigación urbanística sobre áreas supramunicipais e as súas xornadas internacionais que agora presentamos. Con isto cremos que cumprimos agora, como Administración local de ámbito territorial, cun deber democrático fundamental: o de facilitar un debate que xa está aberto sobre esta cuestión na sociedade europea e no que a información e participación públicas da cidadanía resultarán, unha vez máis, absolutamente necesarias. 5

PRESENTACIÓN

Presentación

Pablo Villamar Díaz Vicepresidente da Deputación da Coruña

ando asumimos responsabilidades de goberno nesta Área de Asistencia e Cooperación a Concellos, a nosa competencia sobre a Enquisa de Infraestrutura e Equipamentos Locais (EIEL) sempre impulsou unha firme política a favor da información pública, para que os seus datos alfanuméricos e os propios sistemas de información xeográfica (gisEIEL) que permiten a súa xestión territorial dixitalizada, resultasen universalmente accesíbeis en código aberto por medio de internet (webEIEL). Entre as obvias funcionalidades que para a Administración ofrece esta valiosa información, así tratada dixitalmente e actualizada anualmente, cómpre salientar a que se deduce da súa especial virtualidade para a investigación que sirve de base na formación ou revisión de todo tipo de instrumentos de ordenación territorial e urbanística. De todos é coñecido que nos atopamos sometidos en Galiza a importantes tensións urbanísticas que exixiron ultimamente drásticas reformas na lexislación especial sobre esta materia e que demandan a oportuna adaptación de todo o sistema de plans que temos en vigor. Ademais, a

maior parte desas dinámicas de crecemento urbano está a producirse a escalas territoriais que desbordan amplamente os estreitos límites municipais, razón pola que as cualidades que para a investigación urbanística presenta a EIEL cobran, se cadra, maior relevancia. A este respecto, como responsábel político debo manifestar que o máis importante de calquera proposta que se deduza de investigacións deste tipo é que vaia encamiñada a deseñar outro mapa institucional e territorial galego. Desde a nosa óptica, o fundamental radica precisamente na capacidade da Administración para planificar e xestionar os servizos públicos nestas áreas, ordenando o territorio desde unha nova estrutura competencial do País. En congruencia con esta política, presentamos hoxe esta investigación baseada na EIEL sobre áreas supramunicipais e as súas xornadas internacionais que, en colaboración coa Universidade da Coruña, pretenden situar este transcendental debate no campo da participación pública que a toda sociedade democrática corresponde.

INTRODUCCIÓN

Introducción

Xosé Francisco Freire Corzo Arquitecto-xefe do Servizo de Asistencia Técnica a Municipios da Deputación da Coruña

Fragmento do mapamundi do Beato de Liébana (Burgo de Osma, s. XI)

ai poucos días, nun congreso internacional sobre intervencións nas frontes marítimas das cidades, a prudencia profesional da tradución converteu unha aposta de Sir Peter Hall polas crazy ideas en simples “propostas atrevidas”. Pero o que figuradamente se viña a dicir era que, consonte o principio aristotélico do nullum magnum ingenium sine quaedam dementiae, nestes tempos de incerteza urbanística hai que experimentar con certa liberdade e a risco dalgunha loucura para non perder a competitividade. Se o urbanismo nunca foi un campo fértil para a seguridade científica moito menos o é hoxe para as xeracións que coñecemos o arado romano e a tecnoloxía dixital. Os avances habidos na mobilidade e comunicación, mediante automóbil e internet, estenden a dimensión cotiá do urbano ata límites que nos fan preguntar pola presunta morte da cidade. Porén, por moito que dubidemos desas conurbacións marítimas e fluviais, onde se confunden cada vez máis os campos do planeamento urbanístico e da ordenación territorial, parece que estes cambios de escala significarían máis ben unha etapa crítica do crecemento antes que a fin da urbanidade.

Nun territorio de grandes valores ambientais e profundamente humanizado como Galiza, a conxestión dos centros urbanos e a hibridación do medio rural son outras propiedades negativas coas que aquí se presenta especificamente este fenómeno invertebrado e insostíbel da expansión difusa. Así, deixando atrás as divisións municipais, estariamos a conformar ao longo do eixo atlántico un sistema policéntrico de cidades, vilas e lugares que se insire conflitivamente sobre as pegadas históricas dunha milenaria galaxia nuclear. 9

Modelo territorial das DOT de Galiza (Andrés Fdz.-Albalat)

Houbo un tempo no que un mercadeo entre diferentes tribos de sete outeiros propiciou a formación da urbe por antonomasia e da civilización romana. Tamén houbo un día no que unha afortunada invectio nosa serviu para crear os camiños que asentaron a cultura occidental e conduciron finalmente á Unión Europea. Nos mapamundi da época, a torre de Hércules e a catedral de Santiago simbolizan as axeitadas respostas que se souberon dar entre nós a esas dinámicas de tempos pasados. Xa que logo, a dotación oportuna de espazo público, particularmente prazas e viario, constituíu o medio histórico idóneo para o intercambio económico e cultural que está na base da experiencia urbana.

Dun modo análogo, para confirmarmos a necesaria urbanidade que resolva as disfuncións da actual patoloxía, habería que usar fundamentalmente uns sistemas xerais de dotacións públicas que articulasen o territorio e estruturasen as áreas urbanas supramunicipais, creando novas centralidades e multiplicando a superficie ambiental protexida. Naturalmente, resultaría ideal para todas estas intervencións dispor dun novo mapa municipal que fose máis axustado á realidade, pero o proceso de crecemento urbano ten outros tempos e non espera por esas políticas. Vivimos, pois, entre a incerteza e a vertixe, mais non sen oportunidades. A creación dos portos exteriores e a chegada do tren de alta

INTRODUCCIÓN

Imaxe das DOT de Galiza

Modelo urbanístico da Cidade das Rías (Andrés Fdz.-Albalat)

velocidade deberían servir de impulso básico á estratexia para vertebrar a megalópole atlántica e as súas áreas urbanas principais, mediante o desenvolvemento sectorial duns sistemas racionais de transporte marítimo e ferroviario de carácter intermodal. Recapitulando, vemos que o plan da Cidade das Rías promovido pola Deputación da Coruña nos pasados anos setenta sigue a ser o único intento habido de planeamento urbano de conxunto municipal e que só recentemente as directrices en trámite ou o vindeiro plan do litoral están empezando a ocuparse da ordenación integral do territorio. Seguramente neses dous ámbitos maiores do tecido urbano, no territorial e nos conxuntos

municipais, van ter que ser experimentados outros tipos de planificación e novas organizacións administrativas, abríndose entón un período de propostas e debates no que a cidadanía exercerá o seu dereito á información e participación democráticas. Desde o Servizo de Asistencia Técnica a Municipios sempre fomos conscientes das potencialidades que representa para toda actuación urbanística a Enquisa de Infraestrutura e Equipamentos Locais, coas súas bases de datos e sistemas de información xeográfica libremente accesíbeis por vía telemática. Tamén o somos das nosas propias limitacións e da sinerxia que ofrece a estes fins unha colaboración regular co capital humano das Universidades públicas. Utilizando esta información, tanto a Deputación como a Universidade da Coruña concibimos a investigación urbanística efectuada sobre áreas supramunicipais e as súas xornadas internacionais como instrumento e foro abertos no espazo europeo, con total vontade de cuestionamento. Porque, se planificación urbana territorial e Administración a esa mesma escala son a resposta, cal era a pregunta? 11

16 A administración e a planificación territorial 18 Marco normativo da ordenación do territorio: áreas supramunicipal

Contexto da provincia da Coruña

Limiar

ÍNDICE AS ÁREAS SUPRAMUNICIPAIS DA PROVINCIA DA CORUÑA

14 Obxectivos específicos da delimitación de áreas supramunicipais

25 A provincia no contexto global 29 O encadre na Eurorexión Galicia-Norte de Portugal 31 A articulación da provincia na cornixa cantábrica

Análise do territorio provincial

VALDOVIÑO

34 O espacio xeográfico 48 Os límites administrativos 56 A dinámica demográfica 62 A estructura socioeconómica 68 O planeamiento 76 As infraestructuras 96 Os equipamentos 102 A vivenda 106 O patrimonio natural 108 O patrimonio cultural

144 A área urbana de Santiago 156 O sistema urbano do Barbanza 160 O sistema provincial de vilas

172 O sistema urbano provincial 176 A delimitación das áreas supramunicipais

Anexos

118 A rexión urbana da Coruña-Ferrol

Diagnose e determinación da área

Análise do sistema de asentamentos urbanos da provincia

III

178 Ponencias xornadas técnicas internacionais 178 Bibliografía 180 Créditos de ilustracións 182 Supramunicipal Areas of Province of Corunna 194 Agradecementos

LIMIAR

Obxectivos específicos da delimitación de áreas supramunicipais

Recentemente, con motivo do anuncio por parte da Consellería da Presidencia, do novo proxecto de lei de creación de áreas metropolitanas de Galicia, volveu o debate —recorrente dende finais dos anos sesenta— sobre a constitución das áreas metropolitanas en Galicia e consecuentemente, o modelo administrativo-político no que estas se desenvolvan: competencias, financiamento, delimitación e órgano de goberno. Neste contexto, preséntase a presente publicación, froito da Investigación Urbanística das Áreas Supramunicipais da Provincia da Coruña, iniciada coa firma do correspondente convenio de colaboración, subscrito entre a Deputación da Couña e a Universidade da Coruña e desenvolvida entre os anos 2005 e 2008. A investigación sérvese dos Sistemas de Información Xeográfico (SIX) para tratar de mostrar e analizar a amalgama de datos concorrentes que inciden na ordenación territorial e plasmar unha visión sintética e exhaustiva do territorio da provincia da Coruña. Compre mencionar o traballo de ETH Studio Basel, “Switzerland – An Urban Portrait”, que representou a referencia inicial no desenvolvemento da estudio. Froito deste traballo de investigación preséntase esta publicación, de carácter eminentemente gráfico, na que se pretende analizar e presentar o territorio provincial desde unha óptica multisectorial e, ó tempo, avanzar nunha reflexión dos modelos de asentamento que se veñen desenvolvendo nos últimos anos. A finalidade última, derivada da anterior análise, é definir as distintas áreas funcionais da provincia, con especial 14

atención ós sistemas urbanos que conforman as áreas supramunicipais, en continuidade cos estudios realizados neste eido, e presentar unha visión máis ó complexo debate da ordenación territorial. Na análise dos distintos niveis de asentamentos do sistema urbano, co fin fe aproximarse á definición do sistema e do conxunto de relacións interdependentes, tivéronse en conta os seguintes factores característicos: a propia estructura e tipoloxía do sistema de asentamentos e a súa actual planificación, o soporte xeográfico, a dinámica demografica, os usos do solo, a organización administrativa e institucional, os niveis de dotación de infraestructuras equipamentos e desenvolvemento cultural e investigador, a producción económica e social. O modelo de análise mostra a evolución temporal e as liñas de evolución social de forma diacrónica, configurando a “tendencia” deste territorio. Esto posibilita definir posibles liñas de intervención dirixidas a modificar ou encouzar procesos non desexados, conforme coas aspiracións do modelo territorial definido pola Unión Europea. Nesta dinámica territorial, a delimitación dos ámbitos funcionais derivada das variables consideradas resulta complexa, en grande parte polo carácter mutable e intersectorial das relacións que se establecen no interior das áreas e entre estas. Tal delimitación pode non ser o un feito que reflicta a realidade multiescalar do territorio actual, onde a superposición de niveis e múltiples “capas” sobre un mesmo espacio entra en conflicto co

feito mesmo de establecer uns límites que, á forza, son imprecisos. Non obstante, esta imprecisión, sobre todo nas zonas de fronteira entre os distintas áreas, non debe poñer en cuestión a existencia do feito supramunicipal. Na definición dos espacios que integran os mencionados ámbitos funcionais, podemos determinar a existencia das seguintes estructuras territoriais: a rexión urbana (A Coruña-Ferrol), a área urbana (Santiago) e o sistema urbano lineal (Arousa), parcialmente na provincia de Pontevedra. A fronteira entre elas poden diluírse, sobre todo se o enfoque se amplía á conformación da Eurorexión Galicia-Norte de Portugal. O estudio céntrase en dúas entidades suficientemente recoñecidas e que presentan o maior grado de complexidade urbana da provincia: por unha banda a rexión urbana complexa da Coruña-Ferrol, constituída á súa vez pola área urbana da Coruña e a área urbana de Ferrol, e por outra, a área urbana de Santiago; ambas integradas no espazo urbano coñecido como eixo atlántico. Non obstante, tamén se avanza na análise doutras áreas, como o sistema urbano da ría de Arousa, de singulares características e a cabalo entre as dúas provincias galegas de maior dinamismo; e as restantes áreas de menor complexidade do territorio provincial. Como calquera proceso complexo, os resultados da análise e definición das áreas supramunicipais deberán xulgarse desde unha perspectiva da súa utilidade para cos obxectivos propostos que, neste caso, se limitaban á afondar na investigación creativa e multisectorial do fenómeno urbano provincial. 15

LIMIAR

A administración e a planificación territorial

Ó longo do último século, as áreas urbanas da provincia, ó igual que as rexións metropolitanas das nacións con maior desenvolvemento, constituíronse nas unidades económicas dominantes, cunha progresión inusitada e unha tendencia á urbanización cada vez máis periférica, tanto dos asentamentos residenciais e terciarios como das infraestructuras e equipamentos. En consonancia cos plans directores de infraestructuras, o modelo territorial tendencial caracterízase pola conformación de metrópoles lineais, nas que a consolidación do asentamento de novas localizacións productivas se configura ó longo dos corredores de comunicacións. O sistema de transporte define, dun xeito preciso, o modelo de desenvolvemento do territorio. Non obstante, a gobernanza destas áreas non vai parella ó seu desenvolvemento, consolidándose a estructura administrativa tradicional. As experiencias europeas na planificación metropolitana non están resultando, ata o de agora, moi exitosas; a tendencia xeral á descentralización dos estados deriva no fortalecemento das administracións rexionais, mentres a administración local (provincia e municipio) manteñen o seu rol. A intervención pública directa das administracións se concreta principalmente na execución de infraestructuras e, en segundo termo, na xestión pública das actuacións urbanísticas. Ás veces, a propia acción pública, de caracter sectorial e territorial, contribúe á fragmentación política, económica, social e territorial das metrópoles. Os problemas da sociedade urbana son de carácter intersectorial, mentres a competencia e organización dos actores públicos continúa sendo sectorial. O anterior, acompañado dos profundos cambios que representan a 16

globalización, a integración europea e a descentralización, pode provocar a impotencia das institucións, sobre todo se non se opta por unha acción consensuada, baixo o principio da codecisión. Desta situación, a administración territorial que máis se fortalece é a comunidade autónoma, pero faise imprescindible a cooperación interadministrativa e institucional, coa incorporación de asociacións e iniciativas empresariais. A administración autonómica debe orientar as necesarias coalicións “de abaixo arriba” entre as cidades centrais e os municipios periféricos, sendo sensible ás distintas identidades políticas e culturais. A integración horizontal dos plans, entre as diferentes administracións (estado, comunidade autónoma, provincia, municipio…) ha de conxugarse cunha integración vertical, entre as diferentes esferas de actuación (transporte, vivenda, medio natural, patrimonio, industria…). É preciso mellorar a interconexión das administracións que conflúen nas rexións urbanas e superar os límites sectoriais, mediante unha concepción interdisciplinar da planificación espacial que incorpore así mesmo, ás restantes entidades públicas e privadas. Neste punto, compre atallar a complexidade inherente que supón a multiplicación dos procedementos na adopción e aplicación de decisións derivadas da participación diversa. G. Dupuy expón a relación actual da ordenación do territorio e o urbanismo cos poderes políticos e administrativos, cando afirma que “a descentralización dou a cada concello, a cada alcalde, unha lexitimidade da que o poder urbanístico parece ser o emblema. ¿Pódese pensar entón nun urbanismo que transcenda o mallado territorial, mentres que simples proxectos intermunicipais encallan un pouco a cotío?... En termos territoriais, parecen opoñerse dúas concepcións: o

urbanismo tradicional, que ten privilexiado unha territorialidade zonal, definida por límites, en cuxo seno se exerce un tipo de poderes económico, político e técnico —esencialmente— e o novo urbanismo das redes, baseado na territorialidade reticular, que transcende as fronteiras e as zonas, e no que se exerce outro tipo de poderes, máis de acordo ca eficacia; ó servicio da colectividade urbana e dos seus novos requirimentos; que asegure a circulación de persoas, bens e información…” A provincia, como administración intermedia entre os municipios e a comunidade autónoma, está predisposta para xogar un importante papel na cuestión clave da xestión das rexións urbanas, na busca e establecemento de redes e relacións, podendo constituírse nun órgano de intermediación e coordinación, cunha función estratéxica na orientación das actuacións que, posiblemente, han de concretarse na selección dunha serie de proxectos que reflictan unha estratexia espacial de calidade, sensible ás oportunidades e competitiva nun contexto global. En resume, o enfoque dos instrumentos de planificación ha de reflectir unha visión estratéxica e integradora, incorporando novos modelos de xestión. A gobernabilidade das áreas urbanas precisa a definición do seu territorio e encouzar a acción pública, determinando un sistema que permita unha maior participación e cooperación. A situación descrita representa un cambio de paradigma na planificación espacial (agora centrada na planificación territorial), de escala e contido distinto á planificación urbana tradicional, e que se define pola facultade de crear un “proxecto común”, intersectorial, de coproducción colectiva. A complexidade das zonas urbanas fai difícil a súa investigación e análise, sobre todos se temos en conta a multiplicidade de organismos, niveles de xestión, escalas e límites a considerar. A interacción multiescalar debe caracterizar a intervención institucional nas rexións urbanas, fronte ó principio de zonificación, que se basea na utilización do solo disociado, contrario á congregación de persoas e actividades, como noción propia do feito urbano. Ó tempo, a mutabilidade que caracteriza os actuais sistemas urbanos debe ter o seu reflexo nunha planificación aberta ós cambios e que permita incorporar as oportunidades e as novas situacións non previstas, tanto favorables como non, en consonancia co concepto de “plannig by doing”. A política territorial europea establece que as ferramentas para a planificación deberían: “analizar, en base á situación actual, os puntos fortes e débiles de

barrios y cidades; definir para a área urbana uns obxectivos sólidos de desenvolvemento e idear unha estratexia de futuro para a cidade; coordinar as diferentes políticas e plans veciñais, sectoriais e técnicos, e asegurarse de que as inversións planificadas axuden a promover un desenvolvemento equilibrado da área urbana;coordinar e focalizar espacialmente o emprego de fondos que fagan os axentes dos sectores público e privado e estar coordinados a un nivel local e urbano-rexional e involucrar ós cidadáns e outros axentes que poden contribuír de forma substancial a conformar tanto o futuro económico e social como a calidade medioambiental de cada zona.” Ademais da integración de políticas sectoriais, os cambios na planificación incorporan os conceptos de mobilidade, policentrismo e rexeneración urbana, como principios básicos de calquera ordenación territorial. O movemento das persoas é actualmente o principal problema na ordenación de carácter intersectorial do transporte. Para afrontalo xa non é suficiente construír novas infraestructuras, senón que hai que ter en consideración o contexto sociolóxico da mobilidade, xunto con outros factores como son a protección do medio ambiente ou a seguridade. O concepto de policentrismo, ademais de ligarse á aspiración dun desenvolvemento equilibrado, trata de encouzar a realidade presente das rexións urbanas, coa clara aspiración de buscar a consolidación dos emprazamentos idóneos, sempre ligados ás redes de transporte público; o que se da en chamar “concentración descentralizada”. Nese mesmo senso, a recualificación de tecidos existentes e a rexeneración daqueles obsoletos, buscando unha nova vida das áreas degradadas, configurase coma outro dos principios básicos da planificación. A rexeneración urbana debe orientar e canalizar os desenvolvementos urbanos, coa clara concepción de que o solo é un ben escaso e que, conforme ó principio protección do medio natural e cultural, as actuacións planificadoras han de tratar de minimizar as novas ocupacións territoriais e tratar de manter as estructuras territoriais rurais, complementarias do mundo urbano; o cal é un reflexo máis da nova escala da intervención territorial. A planificación debe orientar a busca de relacións urbanísticas clave: creación, escala, densidade, concentración, loxística, paisaxe, accesibilidade, xestión flexible, mestura,… 17

LIMIAR

Marco normativo da ordenación do territorio: áreas supramunicipais

Considérase que as actuacións institucionais europeas en ordenación do territorio arrancan na primeira Conferencia europea de ministros responsables de ordenación do territorio (CEMAT) celebrada no a ano 1970 na cidade alemana de Bonn. Dende entón, o establecemento dos principios orientadores e as bases de actuación na ordenación territorial das rexións europeas, realízase a través da publicación dunha serie de documentos (declaracións, cartas,...) que emanan das sucesivas conferencias e que van a predeterminar as políticas e lexislacións sobre a ordenación do territorio dos distintos estados e nacións e, concretamente, a normativa urbanística e de ordenación territorial de Galicia. Na seguinte relación trátase de esquematizar a cronoloxía destas iniciativas europeas: Ano 1970 1983 1993 1994 1999 2000

2003 2006

Cidade Documento Bonn Torremolinos Carta europea de ordenación do territorio Lieja Perspectiva europea de ordenación do territorio (elaboración) Leipzig Europa 2000+Cooperación para a ordenación do territorio europeo Estratexia territorial europea Hannover Principios directores para o desenvolvemento territorial sostible do continente europeo Liubliana Dimensión territorial do desenvolvemento sostible Lisboa Redes para o desenvolvemento territorial sostible do continente europeo: Pontes a través de Europa

A Unión Europea pois, nos últimos anos, vai definindo e concretando os principios de actuación da política territorial, constituíndo a referencia principal dos instrumentos de ordenación territorial, na busca dunha organización territorial equilibrada, baseada nunha estructura urbana europea policéntrica. Estes obxectivos se poderían condensar, baixo o principio de subsidariedade, na busca da competitividade, cohesión e sustentabilidade; asumindo a complexa compatibilidade da sustentabilidade ambiental coa económica e social. O obxectivo da política territorial é “lograr unha asociación en térmenos de igualdade entre as cidades e as zonas rurais por un lado, e tamén entre as poboacións pequenas, medianas e grandes e as cidades dentro das rexións urbanas e as rexións metropolitanas por outro. Debemos deixar de considerar as cuestións e decisións sobre política de desenvolvemento urbano de forma illada a cada cidade. Nosas cidades deberían ser puntos focais do desenvolvemento urbano-rexional e asumir responsabilidade na cohesión territorial. Por conseguinte, sería de grande axuda se as nosas cidades puideran establecer entre elas unha rede de relacións mais estreitas a un nivel europeo”. O sistema urbano europeo constitúe o elemento determinante do desenvolvemento económico e competitividade das rexións europeas, pero tamén representa de xeito xenuíno a diversidade cultural, factores que, na sociedade do coñecemento, cada vez máis se presentan interrelacionados. A concentración de riqueza e actividade en áreas concretas, xunto co abandono doutras máis distantes dos centros de decisión, constitúen as principais tendencias de desequilibrio territorial europeo. A Estratexia Territorial Europea (ETE) aposta polo desenvolvemento dun sistema urbano policéntrico e máis equilibrado, ó

servicio do cal se establecen estratexias integradas de transporte e comunicación e se promove un desenvolvemento innovador e creativo, coa posta en valor da identidade propia, a través da protección da natureza e o patrimonio cultural. Para a ETE, a xa mencionada expansión das cidades, a través de modelos de desenvolvemento disperso, representa a característica principal do asentamento territorial europeo nos últimas décadas. Paralelamente, este modelo de asentamento materialízase cun carácter monofuncional (áreas turísticas, concas industriais, polígonos illados de vivenda social...), que deriva na segregación espacial e social de parte do sistema urbano. Ante esta situación, se propón o reforzamento das estructuras urbanas, entendendo a súa diversidade como un valor fundamental, na busca dunha articulación entre cidades históricas ou innovadoras e as que tratan de difundir o desenvolvemento en áreas menos urbanizadas. Co modelo de desenvolvemento policéntrico preténdese equilibrar a complexa estructura territorial, integrando a actividade económica, as infraestructuras, o transporte e a protección do medio; buscando a cooperación entre cidade e campo, desde a responsabilidade e o beneficio común. Establécense tres niveles de urbanidade: > Os sistemas urbanos, tanto grandes aglomeracións como redes de pequenas cidades. Orientase a creación de redes e formalizar a complementariedade entre cidades. > As cidades, nas que se propugna o modelo de cidade compacta, o control da expansión urbana e a rexeneración urbana, a través dun planeamento responsable e sostible que busque a relación co territorio que as rodea. O transporte como base

dunha estructura urbana diversa e complexa que atenda ó patrimonio natural e cultural. > O medio rural, articulado por pequenas cidades e núcleos, para o que se ha de garantir o desenvolvemento das súas potencialidades. Ligado ó anterior, se diagnostica a desigualdade e desequilibrio na dotación de infraestructuras de transporte e comunicacións. conxestión e dificultade de acceso son a herdanza de sistemas e trazados que en moitas ocasións agravaron o desequilibrio entre os distintos tipos de transporte. Ante esta situación, proponse unha maior e mellor eficacia das infraestructuras existentes, integrando os modos de transporte diversos e prestando unha atención especial ó transporte público. A intermodalidade e a reducción dos impactos ambientais asociados a estas infraestructuras constitúen os principios de actuación. Fronte a presión das tendencias arriba enunciadas, a ETE propón o estímulo de desenvolvemento creativo e innovador que permita unha protección axeitada do patrimonio natural e cultural. A longa historia dos asentamentos urbanos europeos constitúe un valor diferencial na procura dun desenvolvemento culto e diverso. Se propón unha “conservación activa” que conxugue a preservación do patrimonio coa calidade de vida, con especial atención sobre a “paisaxe cultural”. A estratexia dos grandes espacios xeográficos ha de desenvolverse a través da identificación e rexeneración de corredores ecolóxicos e culturais que acentúen a autoestima das comunidades e da súa poboación. Con anterioridade a estas políticas europeas, a lei do solo estatal de 1956 prevía a redacción do denominado 19

Plan Nacional de Urbanismo, que xunto cos Plans Provinciais de Ordenación, tiñan vocación de instrumentos de ordenación do territorio. Así mesmo, case tódalas provincias aprobaron Normas Subsidiarias e Complementarias de Planeamento Provinciais, aprobadas polas respectivas Comisións Provinciais de Urbanismo. Non obstante, a política territorial se desenvolveu a través dos denominados Plans de Desenvolvemento, o terceiro dos cales (1972-1976) constitúe o primeiro antecedente en Galicia, a través da intervención no eixo A Coruña/Ferrol – Vigo, na provincia da Coruña. En novembro de 1968, o arquitecto Andrés Fernández-Albalat Lois, con motivo do seu ingreso coma membro de número no Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, leu o discurso titulado La ciudad de la rías. O devandito texto tiña coma fío argumental a creación dun asentamento poboacional con capacidade para unhas 600.000 persoas ao longo das rías de Sada, Betanzos, Miño e Pontedeume, Cabanas, Ares. A Cidade das Rías queda coma o primeiro intento de plan supramunicipal da provincia da Coruña e deu lugar en 1972 á formulación pola Deputación da Coruña do denominado Plan Comarcal “Ciudad de las Rías”, que finalmente non chegou a ser aprobado. A Lei sobre Réxime do Solo e Ordenación Urbana (texto refundido de 1976) incorpora un novo instrumento, os Plans Directores Territoriais de Coordinación (en detrimento dos Plans Provinciais) que podían ter ámbito supraprovincial, provincial ou comarcal. En Galicia, chegase a elaborar unha Proposta de Obxectivos e Estratexias do Plan Director Territorial de Coordinación de Galicia. No marco do Centro de Estudios do Territorio e Medio Ambiente do Ministerio de Obras Públicas e Urbanismo, iniciase en 1979 unha serie de investigacións que, en Galicia se concretan nunha diagnose e análise territorial, baixo o denominada Estudio de Recoñecemento Territorial de Galicia, e que se concreta coa publicación, pola Consellería de Ordenación do Territorio e Obras Públicas 20

en 1984, da Síntese Descritiva do Sistema Rexional e da Identificación e Explicación de Problemas Territoriais. Pódese considerar que o primeiro reflexo da política territorial europea na ordenación urbanística española o atopamos na xeración de plans posteriores á 1ª Carta europea de ordenación do territorio - na que se propugnaba a recuperación da cidade existente – e que se caracterizan pola reacción contra os anteriores modelos “desarrollistas” e as súas consecuencias. A Constitución de 1978 e o Estatuto de Autonomía de Galicia de 1981 atribúen a competencia da ordenación do territorio á Comunidade Autónoma, cuxo desenvolvemento se leva a cabo coa Lei 10/1995, de Ordenación do Territorio de Galicia (LOTG). Esta recolle as determinacións establecidas nos documentos emanados do CEMAT: desenvolvemento equilibrado, mellora da calidade de vida, xestión responsable dos recursos naturais, protección do medio natural, utilización racional do teritorio, coordinación administrativa e equilibrio intracomunitario. A LOTG establece que a delimitación de áreas homoxéneas de carácter supramunicipal será levada a cabo polas Directrices de Ordenación do Territorio (DOT), mais para a organización de áreas xeográficas supramunicipais de características homoxéneas ou daquelas que, polo seu tamaño e relacións funcionais, precisen dunha planificación infraestructural, de equipamentos e recursos de ámbito comarcal, e de carácter integrado, esta lei determina que poderán formularse Plans Territoriais Integrados. No documento de avance das DOT, que se ven configurando como o instrumento-marco da ordenación do territorio de Galicia, se determinan como referencias do modelo territorial as establecidas na política territorial da Unión Europea: desenvolvemento económico equilibrado e sostible, cohesión social e mellora da calidade de vida e utilización racional do territorio e a sostibilidade ambiental. A estructura básica

de dito modelo se define a partires dun sistema xerarquizado de asentamentos, configurado por un sistema de grandes cidades (os espazos metropolitanos de Vigo-Pontevedra e A Coruña-Ferrol e as áreas urbanas de Santiago de Compostela, Ourense e Lugo), un sistema urbano intermedio, os denominados nodos para o equilibrio do territorio (e as subcabeceiras do sistema urbano intermedio) e os núcleos principais dos restantes concellos e das parroquias rurais; articulado polas redes de infraestructuras e equipamentos, no contexto do medio natural e do patrimonio cultural. Así mesmo, se determina que as administracións públicas que desenvolvan actuacións con incidencia territorial actuaran axustándose aos principios de información mutua, colaboración e coordinación con obxecto de optimizar a rendibilidade social dos recursos. Neste documento se presentan as determinacións que terán caracter vinculante e das que se pode extraer a previsión na formulación dunha serie de instrumentos que desenvolverán tales previsións, abranguendo a estructura básica do modelo territorial. Ditos instrumentos, de distinto rango normativo e características, pódense relacionar do seguinte xeito: > Plans Territoriais Integrados: de ordenación do litoral, do espazo metropolitano A Coruña-Ferrol, do espazo metropolitano Vigo-Pontevedra, da área urbana de Santiago, da área urbana de Lugo e da área urbana de Ourense. > Plans Sectoriais de áreas empresarias, de acuicultura en terra, de actividades extractivas, de producción e distribución de enerxía e de xestión de residuos. > Plan Director de estradas, de portos deportivos e de heliportos e aeródromos. > Inventario de bens de patrimonio cultural. > Plan Especial de protección dos camiños de Santiago. > Plan de Acción de corredores verdes. > Mapa de zonas inundables. Estes, pódese completar coas anexos definidos do avance, nos que se fai a relación de núcleos de

identidade do litoral, de núcleos interiores vinculados ó patrimonio cultural e de áreas estratéxicas de conservación (natural). Para a implementación das DOT é prioritaria a tutela do ordenamento territorial a través da articulación dos instrumentos intermedios dos que deben emanar as orientacións fundamentais para a elaboración do planeamento municipal, sectorial e de desenvolvemento. A formulación daqueles será un exercicio de identificación das forzas e fraquezas, oportunidades e ameazas, existentes ou potenciais. Isto determinará a actitude do territorio ante o futuro. Outra visión da política territorial constituíuna o Mapa Comarcal de Galicia, aprobado por Decreto do Consello da Xunta, definiu o ámbito de aplicación do Plan de Desenvolvemento Comarcal de Galicia, e ten como obxectivo dar cumprimento ao establecido na Lei 7/1996, de Desenvolvemento Comarcal. Nos estudios complementarios que acompañaban á proposta contemplábase a existencia de catro tipos de comarcas atendendo ás características propias da organización interna do sistema de asentamentos: metropolitanas, urbanas, rururbana, rurais. A Lei 5/1997, de Administración Local de Galicia, establece que por lei do Parlamento de Galicia se poderán crear Áreas Metropolitanas, determinando os órganos de goberno e administración, o réxime económico e de funcionamento, os servicios a prestar e as obras a realizar pola área metropolitana, así como as potestades que se lle atribúan e a xusta distribución de cargas entre los municipios que a integran. Ata o momento, as iniciativas neste sentido non teño prosperado. Por último, resaltar a experiencia na elaboración do Plan Estratéxico da provincia da Coruña / 2007-2013, un documento que avanza na análise sectorial das principais áreas de actividade e infraestructuras, para determinar as liñas de actuación e estratexias prioritarias no ámbito provincial. 21

CEDEIRA

Contexto da provincia da Coru帽a

I 1 A provincia no contexto global 2 O encadre na eurorexi贸n Galicia-Norte de Portugal 3 A articulaci贸n da provincia na cornixa cant谩brica

A PROVINCIA NO CONTEXTO GLOBAL CONTEXTO DA PROVINCIA DA CORUÑA 24

I.1

A provincia no contexto global

O período inicial da democracia en España marca o fin da emigración galega. Despois da contenda bélica, a diáspora vaise dirixir cara o continente americano; Arxentina e Brasil na primeira vaga e Venezuela e México na segunda. Nos anos da aceleración económica do Estado, o rumbo da emigración cambiará cara convenios de traballo nos países europeos; Francia e Suiza atraerán a maior parte dos que emprenden a marcha. Non é este o foro de facer unha análise polo miúdo das causas que provocaron esta migración, pero podemos apuntar á crise do mundo agrario engadida á sobrepoboación rural coma factores claves deste proceso. Segundo Álvarez Silvar, os galegos residentes fora do territorio supera o millón trescentos mil, dos cales unha porcentaxe importante conseguiu chegar a formar pequenas e medianas empresas. Este potencial ten que servir para aumentar as relacións de cooperación entre Galicia e os países de acollida, coa intervención mediadora das “Casas de Galicia” espalladas polas diversas cidades. Entender a oportunidade de intercambio non só no eido cultural se non tamén na capacidade económica é un camiño que non debería ser obviado. Na década dos sesenta, finaliza a construcción do dique de abrigo que partía das Ánimas na Coruña. Esta obra da luz verde á posta en marcha do peirao petroleiro e á refinería, adxudicada por concurso fronte a Xixón. Este proxecto sirve de catalizador nunha etapa de prosperidade económica na cidade. Vinte anos despois, a entrada de crudo representaba o 85% de mercadorías do

porto. Sen embargo, as novas tecnoloxías e a busca de novas fontes de enerxía, fan que estes usos xa non sexan tan preponderantes, pois están expostos á conxuntura económica. Nas últimas décadas o transporte marítimo de mercadorías por contentores experimentou un incremento espectacular, xa que é o medio ideal para desprazar grandes cantidades de productos manufacturados co menor gasto de enerxía, onde non prima de inmediato o seu consumo. Do mesmo xeito, dar saída aos productos elaborados no territorio pasa pola obtención de superficies adecuadas para a exportación. Galicia funciona coma paso obrigado entre, alomenos tres liñas marítimas que enlazan o norte de Europa con América e o Canal de Panamá, o continente africano, e Asia e o Canal de Suez. Sen embargo, un dos riscos máis notables ben sendo a competencia que existe neste campo. Os novos portos de Bilbao e Xixón xunto có consolidado porto de Vigo, deixan entrever a forzada necesidade dunha especialización portuaria. Se cabe, máis urxente dada a proximidade do novo porto de Ferrol. Galicia, é en particular a provincia, non pode enfrontarse soa cos grandes portos atlánticos dada a súa limitada masa crítica, mais compre tomar as medidas precisas para que unha porcentaxe da producción poida asentarse no territorio e beneficiarse das sinerxías propias da súa posición mundial. Un impulso neste senso traerá consigo, coma fai corenta anos, o desenvolvemento dunha infraestructura ligada a este

PRESTIGE

I.1

CONTEXTO DA PROVINCIA DA CORUÑA

A PROVINCIA NO CONTEXTO GLOBAL

FONDO MARINO DO OCÉANO ATLÁNTICO

I.1

sector económico. Importa, notablemente, a estructuración destes procesos. Por tanto, non so temos que decatarnos da importancia da posición estratéxica provincial respecto ao fluxo de comunicacións, se non da localización específica dos procesos industriais. Se ollamos Europa dende unha perspectiva terrestre, Galicia aparece nun recuncho extremo do mapa. Mais a existencia do que se da a chamar a fronte atlántica, debería permitirnos interpretar o mapa na súa extensión marítima, xa que logo, é nas cornixas mariñas onde se dan razoables densidades de poboación, deixando aparte as metrópoles capitais. A división do estado español en 50 provincias, iniciada no 1833 e inspirada na división francesa dun estado centralizado, pon en marcha toda unha política de actuación, que marcadas dende o poder central tentarán organizar o territorio que as inscribe, focalizadas nunha capital provincial forte. No 1978, coa entrada dun novo orden administrativo, a división provincial igualitaria entra en contradicción. Inda así, o valor mediador que supón a provincia podería ser tido en conta para a toma de decisións estratéxicas.

DIÁSPORA

CONTEXTO EUROPEO

I.1

28 CONTEXTO DA PROVINCIA DA CORUÑA

O ENCADRE NA EURORREXIÓN GALICIA-NORTE DE PORTUGAL

I.2 O encadre na eurorrexión Galicia-Norte de Portugal

I.2

30 CONTEXTO DA PROVINCIA DA CORUÑA

A ARTICULACIÓN DA PROVINCIA NA CORNIXA CANTÁBRICA

I.3 A articulación da provincia na cornixa cantábrica

I.3

Análise do territorio provincial

ESPASANTE (ORTIGUEIRA)

1 O espacio xeográfico

3 A dinámica demográfica

34 Análisis xeolóxico do territorio provincial

56 Análise da evolución da poboación da provincia

36 Estudio dos ríos e as suas respectivas concas hidrográficas

58 As dinámicas recentes na evolución demográfica

40 O espacio litoral

60 A evolución na distribución da poboación

42 As rías 46 Os fragmentos territoriais

4 A Estructura socioeconómica 2 Os límites administrativos 48 Delimitación das áreas funcionais 48 O mapa comarcal de Galicia

62 Análise de parámetros sociolóxicos 64 Análise de datos socioeconómicos 66 Análise de parámetros de carácter agrario

50 Os termos municipais 52 A estructura territorial eclesiástica 54 Delimitacións sectoriais

5 O planeamento 68 Evolución histórica dos instrumentos de ordenación municipal

II 70 Análise comparada das clasificacións de solo dos concellos da provincia 73 Análise comparada dos solos urbanos de diversos municipios 74 Análise comparada das escalas de diversos desenvolvementos urbanos

6 As infraestructuras

7 Os equipamentos 96 Os grandes equipamentos provinciais 98 Expresión dos asentamentos empresariais 100 Relación dos nodos de centralidade con proxección supramunicipal

76 A rede viaria 82 Análisis das distancias-tempo

8 A vivenda

84 Estudio da estrada da costa

102 Análise dos desensolvementos de vivenda social

86 Análise da evolución temporal dos asentamentos da península de Oleiros

104 Fichas dos desenvolvementos residenciais

9 O patrimonio natural 106 A delimitación da Rede Natura e os espacios suxeitos a protección normativa 108 Praias e humidais

10 O patrimonio cultural 110 Análise dos elementos patrimoniais declarados bens de interese cultural (BIC) 114 Os conxuntos históricos urbanos, os camiños de Santiago e xacementos arqueolóxicos

90 O ferrocarril 92 O sistema portuario e aeroportuario 94 As redes de provisión enerxéticas e distribución exterior

O ESPACIO XEOGRÁFICO

CARNOTA

II.1

O espacio xeográfico Análise xeolóxico do territorio provincial en relación cos accidentes xeográficos máis significativos, os cales determinan a posición das vías de acceso e as relacións entre territorios: serras, cumios, vales e pasos naturais. O límite provincial é definido polos ríos Ulla e Sor xunto coas Serras da Cova, da Serpe e do Careón, que constitúen as fronteiras coas provincias de Pontevedra e Lugo, respectivamente. Os rasgos xeográficos característicos da provincia son: os montes e serras situados no límite oriental da provincia; a meseta regada polos ríos Xallas, Tambre e Ulla; a “cunca” da que forma parte a cidade da Coruña e o seu entorno rexional, regada polos ríos Mandeo, Mendo, e Mero; as formacións montañosas do norte da provincia, serras da Faladora-Coriscada (523 m) e Capelada (613 m), e no sur, coa serra do Barbanza (648 m) e os montes de Buxantes e da Ruña (525 m).

Metamórficas básicas y ultrabásica (anfibolitas) Metamórficas ácidas (cuarcitas, pizarras, xistos) Calizas ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Depositos sedentarios recientes Gabros Gneis ollo de sapo Granio prehercínico orientado Granito hercínico de dos micas Granodioritas precoces Granodioritas tardihercínicas

XEOLOXÍA

SERRAS E CUMIOS

CABO ORTEGAL (CARIﾃ前)

II.1

PASOS NATURAIS

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O ESPACIO XEOGRÁFICO

RÍA DE CEDEIRA

II.1

Estudio dos ríos e as súas respectivas concas hidrográficas, como elemento xeográfico determinante na configuración territorial da provincia e que van a determinar unha primeira delimitación xeográfica de áreas. Os ríos do norte; Sor, Mera, Grande de Xubia, Eume conforman áreas de similares características. Son ríos curtos que descorren entre canóns nos primeiros tramos e desembocan formando meandros e gándaras en continuidade coas rías. A poboación, tende a concentrarse maioritariamente no treito final destes cauces. Os ríos Mendo, Mandeo, Mero, Comares e Arteixo discorren entre vales de media entidade, formando meandros ó longo do seu percorrido. Isto determina que as terras asolagadas por estes ríos teñan un grande valor agrícola. Os ríos da Costa da Morte, Anllóns, Castro e Xallas, recollen as augas de extensos vales e vense separados por formacións graníticas que afloran superficialmente e constitúen os límites das diversas comarcas. Finalmente, os ríos Tambre e Ulla, nacen nas serras da dorsal, percorren o territorio de leste a

VALES FLUVIAIS

RÍO ANLLÓNS (CARBALLO)

oeste para formar as rías de Noia e Arousa, respectivamente. Non obstante, mentres o Tambre forma multitude de meandros ao longo do seu percorrido, o río Ulla descorre encaixado entre montañas. Do estudio das concas xeográficas podería trazarse unha primeira delimitación supramunicipal. Con excepción da conca do Tambre, o resto delas son de reducido tamaño e están constituídas por un reducido número de concellos. Unha agrupación por veciñanza destas concas podería dar lugar a territorios cunhas dinámicas organizativas propias que de feito, xa se están a producir. As vilas e cidades bañadas polo río Sar presentan o máis elevado risco de asolagamento da provincia, provocado pola ocupación indiscriminada das terras inundables (o caso de Bertamiráns é paradigmático), o que fixo necesario construír canles que controlasen as avenidas. A transformación da paisaxe que supuxo a instalación das centrais térmicas das Pontes e Cerceda atópase neste momento nunha segunda fase: o asolagamento dos xacementos mineiros para conformar dous novos lagos de tamaño relevante na escala provincial.

II.1

Tambre-Noia Ulla-Padrón XaIlas-Cee Anllóns-Carballo Castro-Muxía Eume-As Pontes Grande-Ferrol Grande-Vimianzo Mandeo-Betanzos Mera-Ortigueira Mero-Coruña Sor-Mañón 37

CONCAS HIDROGRÁFICAS

O ESPACIO XEOGRÁFICO

LAGOS MINEIROS E SISTEMA HIDROGRÁFICO

II.1

NEDA

PADRÓN

Lagos das explotacións mineiras

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Sistema hidrográfico

Prioridade Máxima Media Mínima 38

RISCOS DE ASOLAGAMENTO

II.1

AS PONTES

II.1

O espacio litoral da provincia española con maior lonxitude de costa e a definición das áreas xeográficas litorais en relación cos distritos marítimos. O cabo Fisterra e o cabo Ortegal como elementos definitorios no espacio xeográfico peninsular. A costa galega é, sen lugar a dúbidas, un referente único do noso territorio. As diversas manifestacións deste límite conformado por areais, coídos, dunas, cantís, lagoas, barras litorais, rías, marismas, illas, illotes e cons constitúense na manifestación máis característica da provincia.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O ESPACIO XEOGRÁFICO

BATIMETRÍA

PROVINCIA DE A CO CORUÑA: RUÑA: Superficie 7.950,40 km2 km2 || LONXITUDE DE

RÍA DE AROUSA

RÍA A DE MUROS E NOIA

RÍA DE CORCUBIÓN

COSTA DA MORTE

PONTECESO

CABANA DE BERGANTIÑOS

LAXE

CAMARIÑAS VIMIANZO

MUXÍA

FISTERRA

CORCUBIÓN

CEE

CARNOTA DUMBRIA

MUROS MUR

OUTES

NOIA

PORTO DO SON

RIBEIRA

A POBRA DO CARAMIÑAL

BOIRO

RIANXO

961,3

GOLFO GOLFFO ÁRTABRO RÍAS ALTAS MAÑÓN

ORTIGUEIRA

CARIÑO

CEDEIRA

VALDOVIÑO

FERROL

NARÓN

NEDA

MUGARDOS

ARES

FENE

PONTEDEUME CABANAS

MIÑO

SADA BERGONDO PADERNE

OLEIROS

A CORUÑA

ARTEIXO

A LARACHA

CARBALLO

MALPICA DE BERGANTIÑOS

8,27

CABO DE FISTERRA (DUMBRIA)

II.1

ESTACA DE BARES (CARIÑO)

CO COSTA OSTA DESPREGADA 961,35 km = PROFUNDIDADE TEÓ TEÓRICA ÓRICA 8,27 km

II.1

As rías como elemento característico singular na configuración territorial da provincia. O espacio das ría está directamente ligado ás concas hidrográficas e é determinante nas interrelacións e configuracións das áreas litorais que abarcan a maior parte do territorio da provincia da Coruña: O Barqueiro, Ortigueira, Cedeira, Ferrol-AresBetanzos-Coruña, Corme-Laxe, Camariñas, Corcubión-Cee, Noia-Muros e Arousa.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O ESPACIO XEOGRÁFICO

AS RÍAS DE CORCUBIÓN E MUROS-NOIA

O GOLFO ÁRTABRO

A RÍA DE AROUSA

CALADOIROS E BANCOS DE PESCA

II.1

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O ESPACIO XEOGRÁFICO

RÍA DE CEDEIRA

RÍA DE MUROS-NOIA

RÍA DO BARQUEIRO

RÍA DE CORME-LAXE

II.1

RÍA DE ORTIGUEIRA

II.1

Os fragmentos territoriais e a síntese zonal do territorio da provincia: análise das áreas xeográficas en relación coa delimitación dos termos municipais.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O ESPACIO XEOGRÁFICO

SÍNTESE ZONAL

A CORUÑA - FERROL

COSTA DA MORTE

ENTRE SERRAS

SANTIAGO

SOBRADO

ENTRE RÍOS

II.1

XALLAS

ORDES

BARBANZA

II.2

Os límites administrativos Delimitación das áreas funcionais extraída do Avance das Directrices de Ordenación do territorio de Galicia. As DOT constitúense no documento, emanado da Lei 10/95 de Ordenación do Territorio de Galicia, co obxectivo de servir como marco normativo básico para o desenvolvemento das accións urbanísticas e territoriais en Galicia.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

OS LÍMTES ADMINISTRATIVOS

SISTEMA DE CIDADES DAS DOT

1. Sist. de grandes cidades: A. M. Coruña-Ferrol 1. Sist. de grandes cidades: A. U. Santiago 2. Sist. urbano intermedio: cabeceira 3. Sist. urbano intermedio: subcabeceiras 3. Nodos para o equilibrio territorial 4. Nucleos principais 48

II.2 O mapa comarcal de Galicia define o ámbito de aplicación do Plan de Desenvolvemento Comarcal de Galicia, e ten como obxectivo dar cumprimento ao establecido na Lei de Desenvolvemento Comarcal, onde se di: "a aplicación formal e temporal do Plano de Desenvolvemento Comarcal concretarse nun Mapa Comarcal no que aparecerá a delimitación territorial das distintas comarcas". O Mapa Comarcal foi aprobado por Decreto do Consello da Xunta de Galicia 65/1997 do 20 de febreiro. Nos estudios complementarios que acompañaban á proposta contemplábase a existencia de catro tipos de comarcas atendendo ás características propias da organización interna do sistema de asentamentos: metropolitanas, urbanas, rururbana, rurais.

Metropolitano Urbano Rururbana Rural 49

OS LÍMTES ADMINISTRATIVOS

Os termos municipais como delimitación básica da división administrativa e competencial do estado.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

II.2

VALDOVIÑO

II.2

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

OS LÍMTES ADMINISTRATIVOS

DIOCESES E ARCIPRESTAZGOS

II.2

A estructura territorial eclesiástica A diocese como territorio onde exerce xurisdicción administrativa o bispo comprende varios arciprestazgos. A relación de dioceses da provincia é a seguinte: Diocese de Santiago, Diocese de Mondoñedo-Ferrol, e unha parte da provincia tamén pertence á Diocese de Lugo. Os arciprestazgos da provincia son: Xiro da Cidade, Bama, Barbeiros, Barcala, Benvexo, Berreo de Abaixo, Berreo de Arriba, Céltigos, Dubra, Duio, Entís, Ferreiros, Xiro da Rocha, Iria Flavia, Amaía, Nemancos, Piloño, Postmarcos de Abaixo, Postmarcos de Arriba, Ribadulla, Sobrado, Soneira, Tabeirós, Vea, Ponte Beluso, Abegondo, Alvedro, Bergantiños, Bezoucos, Cerveiro, Catro Camiños, Faro, Monelos, Riazor, Laracha, Pruzos, Seaia e Xanrozo. A parroquia, como elemento que transcende o seu contido orixinal de xurisdicción eclesiástica para constituír a demarcación administrativa local característica galega de menor rango.

PARROQUIAS

II.2

OS LÍMTES ADMINISTRATIVOS

II.2

Delimitacións sectoriais A Dirección Xeral de Montes e Medio Ambiente Natural adopta dende o ano 2.000 unha nova estructura de descentralización e comarcalización da execución e da xestión mediante a división do territorio da provincia en 5 distritos forestais que integran as funcións de execución sobre o territorio, xestión e fomento forestal así coma a prevención e defensa contra incendios. Os cinco distritos resultantes son: Ferrol, BergantiñosMariñas Coruñesas, Fisterra, Barbanza, Santiago-Meseta interior. División territorial atendendo á dependencia dunha axencia tributaria local onde se realizan as labores de xestión, liquidación e recadación. A provincia divídese

en oito áreas: Ferrol, Ortigueira, Carballo A Coruña, Betanzos, Cee, Sta. Uxía de Ribeira e Santiago. Análise das áreas que dependen dos principais centros hospitalarios: Santiago de Compostela, A Coruña, Ferrol, Ribeira e Cee. Áreas con interdependencia para a organización de centros escolares de primaria e secundaria. A provincia divídese en 40 zonas escolares. Delimitación das áreas que están adscritas a determinados xulgados de primeira instancia e instrucción. A provincia divídese en catorce áreas dependendo cada unha delas dun xulgado: Ortigueira, Ferrol, Carballo, A Coruña, Betanzos, Corcubión, Muros, Negreira, Ordes, Santiago de Compostela, Arzúa, Noia, Sta. Uxía de Ribeira, e Padrón.

Axencia tributaria de Ortigueira Axencia tributaria de Ferrol

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Axencia tributaria de Betanzos Distrito forestal de Ferrol

Axencia tributaria de A Coruña

Distrito forestal de Bergantiños-Mariñas Coruñesas

Axencia tributaria de Carballo

Distrito forestal de Fisterra

Axencia tributaria de Santiago

Distrito forestal de Santiago-Meseta Interior

Axencia tributaria de Cee

Distrito forestal de Barbanza

Axencia tributaria de Sta. Uxía de Ribeira

Fonte: Xunta de Galicia Directrices de Ordenación de Terrritorio

DISTRITOS FORESTAIS

AXENCIAS TRIBUTARIAS

XULGADOS DE PRIMERA INSTANCIA E INSTRUCCIÓN

II.2

Distrito forestal de Ferrol Distrito forestal de Bergantiños-Mariñas Coruñesas Distrito forestal de Fisterra Distrito forestal de Santiago-Meseta Interior Distrito forestal de Barbanza Fonte: Xunta de Galicia Directrices de Ordenación de Terrritorio

Xulgado de Ortigueira Xulgado de Ferrol Xulgado de Betanzos Xulgado de A Coruña Xulgado de Carballo Xulgado de Corcubión Xulgado de Arzúa Xulgado de Ordes Xulgado de Santiago de Compostela Xulgado de Negreira Xulgado de Muros Xulgado de Padrón Xulgado de Ribeira Xulgado de Noia

Área sanitaria de Ferrol Área sanitaria de A Coruña Área sanitaria de Santiago de Compostela Área sanitaria de Cee 55

ZONAS ESCOLARES

ÁREAS SANITARIAS

A DINÁMICA DEMOGRÁFICA

II.3

A dinámica demográfica Análise da evolución da poboación da provincia Da análise da evolución demográfica de Galicia nas últimas décadas do século XX podemos extraer que esta se caracteriza polo estancamento no número absoluto de habitantes, o que se explica polo descenso no número de nacementos e polo incremento significativo no número

1900

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Coruña (A) 15030 15001 15002 15003 15004 15005 15006 15007 15008 15009 15010 15011 15012 15013 15014 15015 15016 15017 15018 15019 15901 15020 15021 15022 15023 15024 15025 15026 15027 15028 15029 15031 15032 15033 15034 15035 15036 15037 15038 15039 15041 15040 15042 15043 15044 15045

a coruña (capital) abegondo ames aranga ares arteixo arzúa Baña (a) Bergondo Betanzos Boimorto Boiro Boqueixón Brión cabana de Bergantiños cabanas camariñas cambre capela (a) carballo cariño carnota carral cedeira cee cerceda cerdido cesuras coirós corcubión coristanco culleredo curtis dodro dumbría fene ferrol fisterra frades irixoa laracha (a) laxe lousame Malpica de Bergantiños Mañón Mazaricos

1950

2005

653.556 955.772 1.126.707 43.971 7.376 7.097 4.710 4.209 9.629 9.036 5.797 5.869 8.948 4.044 8.953 4.232 5.681 4.727 3.322 4.153 6.722 3.960 13.032 . 5.507 5.082 5.219 4.060 4.803 3.060 4.989 2.550 1.551 6.495 7.495 4.335 3.181 3.526 5.388 25.281 4.708 3.328 3.561 7.993 3.245 5.543 5.577 4.459 6.036

133.844 8.202 9.425 4.618 4.724 10.471 10.754 7.347 6.003 10.827 5.477 12.570 5062 6966 6772 4.380 5.707 8.011 4.792 20.965 . 7.196 6.067 7.709 5.945 7.418 3.696 6.408 2.209 1.581 9.327 8.738 6.723 3.262 5.031 8.110 77.030 4.838 4.624 3.548 12.213 3.884 6.555 7.757 4.267 7.183

243.349 5.756 22.228 2.264 5.301 26.272 6.602 4.802 6.495 13.059 2.461 18.469 4.378 6.849 5.294 3.368 6.467 21.523 1.514 29.689 4.788 5.244 5.527 7.429 7.467 5.500 1.522 2.427 1.654 1.927 7.646 25.650 4.369 3.122 4.067 14.355 77.155 5.042 2.871 1.579 10.806 3.539 3.854 6.786 1.803 5.488

de inmigrantes. Esta tendencia ten un reflexo espacial no despoboamento progresivo de grandes áreas rurais interiores e na evolución ascendente dos concellos situados nas coroas das grandes cidades, ó longo do eixo atlántico e na franxa litoral mellor comunicada; namentres, a poboación das cidades estáncase e incluso chega a diminuír.

% VARIAC. 1950-2005

17,9 81,8 -29,8 135,8 -51,0 12,2 150,9 -38,6 -34,6 8,2 20,6 -55,1 46,9 -13,5 -1,7 -21,8 -23,1 13,3 168,7 -68,4 41,6 -27,1 -8,9 -3,6 25,6 -25,9 -58,8 -62,1 -25,1 21,9 -18,0 193,5 -35,0 -4,3 -19,2 77,0 0,2 4,2 -37,9 -55,5 -11,5 -8,9 -41,2 -12,5 -57,7 -23,6

15046 15047 15048 15049 15050 15051 15053 15052 15054 15055 15056 15057 15058 15059 15060 15061 15062 15063 15064 15065 15066 15067 15068 15069 15070 15071 15072 15073 15074 15075 15076 15077 15078 15079 15080 15081 15082 15083 15084 15085 15086 15088 15087 15089 15091 15090 15092 15093

1900

1950

2005

Melide 6.512 Mesía 4.198 Miño 4.923 Moeche 3.168 Monfero 5.715 Mugardos 6.517 Muros 9.130 Muxía 6.542 narón 8.333 neda 4.753 negreira 5.847 noia 9.791 oleiros 6.972 ordes 7.260 oroso 3.231 ortigueira 18.426 outes 9.160 oza dos ríos 5475 paderne 4.737 padrón 7.415 pino (o) 6.232 pobra do caramiñal (a) 6.540 ponteceso 6.987 pontedeume 5.943 pontes de garcía rodríguez (as) 4.626 porto do Son 9.244 rianxo 8.277 ribeira 12.218 rois 5.791 Sada 6.569 San Sadurniño 5.201 Santa comba 9.075 Santiago de compostela 24.120 Santiso 4.173 Sobrado 4.899 Somozas (as) 3.801 teo 7.036 toques 2.940 tordoia 3.707 touro 6.678 trazo 3.640 val do dubra 4.409 valdoviño 6.178 vedra 5.570 vilarmaior 3.062 vilasantar 3.020 vimianzo 8.637 Zas 5.691

10.127 6.046 5.823 3.432 6.530 7.110 11.155 7.612 14.518 9.172 8.440 12.118 10.564 10.450 4.360 21.801 11.303 6359 4.566 8.505 7.768 8.010 9.323 8.286 5.951 10.876 11.120 18.280 6.282 7.345 6.622 12.061 55.553 4.831 6.459 3.962 9.242 3.264 6.220 7.636 5.409 6.900 8.477 5.763 2.830 4.094 10.678 8.004

7.866 3.174 5.127 1.469 2.444 5.628 9.995 5.823 35.083 5.771 6.519 14.637 30.467 12.272 6.345 7.697 7.889 3.163 2.715 9.035 4.901 9.951 6.698 8.663 11.771 9.990 11.528 26.884 5.149 12.867 3.179 10.683 92.919 2.160 2.316 1.411 16.809 1.512 4.617 4.532 3.617 4.605 6.888 5.054 1.343 1.538 8.466 5.780

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN DA PROVINCIA AO LONGO DO SÉCULO XX

% VARIAC. 1950-2005

-22,3 -47,5 -12,0 -57,2 -62,6 -20,8 -10,4 -23,5 141,7 -37,1 -22,8 20,8 188,4 17,4 45,5 -64,7 -30,2 -50,2 -40,5 6,2 -36,9 24,2 -28,2 4,5 97,8 -8,1 3,7 47,1 -18,0 75,2 -52,0 -11,4 67,3 -55,3 -64,1 -64,4 81,9 -53,7 -25,8 -40,6 -33,1 -33,3 -18,7 -12,3 -52,5 -62,4 -20,7 -27,8

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN DA PROVINCIA AO LONGO DO SÉCULO XX

II.3 1.000 a 5.000 5.000 a 10.000 10.000 a 30.000 30.000 a 50.000 50.000 a 250.000

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

A DINÁMICA DEMOGRÁFICA

CENSO 2005

II.3

As dinámicas recentes na evolución demográfica

Máis de 50.000

O censo de poboación do ano 2005 en relación coa variación porcentual no período 2000-05 e coa representación da densidade de poboación por concellos no ano 2005. A entidade que mellor reflicte a complexa distribución espacial das aglomeracións de poboación é a parroquia. Así pode observarse a existencia dunha primeira coroa de parroquias urbanas (claramente definidas nos casos da Coruña, Ferrol, Santiago, Pontevedra e Vigo) con altas densidades pero non moi superiores ás parroquias das rías de Arousa Pontevedra e Vigo. Con menor densidade atópanse as periferias de Ourense e Lugo e unha amalgama de parroquias constituída por vilas, pequenos núcleos urbanos e desenvolvementos lineais que en conxunto practicamente veñen a formar un continuo de densidades medio-altas ó longo das rías do sur de Galicia, Santiago e as rías do Golfo Ártabro.

Menos de 5.000

Entre 20.001 - 50.000 Entre 5.001 - 20.000

Máis de 500 hab./km2

5% - 35%

Entre 151 - 500 hab./km2

–5% - 5%

Entre 51 - 150 hab./km2

–11% - –5%

Menos de 50 hab./km2

DENSIDADE DE POBOACIÓN DO ANO 2005

VARIACIÓN DE POBOACIÓN ENTRE 2000-2005 (%)

PARROQUIAS (DENSIDADE POR HABITANTE)

II.3

Mรกis de 500 hab./km2 Entre 250 - 500 hab./km2 Entre 100 - 250 hab./km2 Entre 50 - 100 hab./km2 Menos de 50 hab./km2

PRAIA DE BALARES (PONTECESO)

MALPICA

O ESPACIO XEOGRÁFICO ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL 60

II.3 A evolución na distribución da poboación nas distintas áreas urbanas da provincia no último cuarto de século: as dinámicas de poboación.

A ESTRUCTURA SOCIOECONÓMICA ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

II.4

A estructura socioeconómica SAN LÁZARO (SANTIAGO)

Análise de parámetros sociolóxicos Índice de poboación maior de 65 anos no que se amosa o alarmante avellentamento da maior parte dos concellos e concretamente da área interior e leste da provincia, segundo os datos dispoñibles no ano 2006. Taxa de migración (saldo migratorio/poboación total) e porcentaxe de estranxeiros residentes nos concellos da provincia no ano 2006, datos que reflicten a concentración dos saldos migratorios no contorno das áreas urbanas. Número de desprazamentos que se producen ó día por motivos de traballo ou estudio estimados nos distintos concellos da provincia no ano 2006. En estricta relación coa densidade de poboación estarían as dinámicas que se producen como consecuencia dos desprazamentos de poboación habituais por mor do traballo, estudios, ocio, etc; onde se reflexa a poboación de feito dun concello. A elaboración de estatísticas que reflicten este proceso é complexa e polo tanto, estas deben ser tomadas con cautela, non obstante é significativo que nelas destaca porcentalmente o valor de poboación de feito no concello de Santiago (producto da compoñente administrativo-cultural do propio concello e a particular estructura da súa área urbana). Tamén é significativo este parámetro nas vilas cabeceiras de comarca ligadas á rexión urbana da Coruña-Ferrol.

SALGUEIRIÑOS (SANTIAGO)

TAXA DE MIGRACIÓN (SALDO MIGRATORIO/TOTAL POBOACIÓN) X 1.000

MAIORES DE 65 ANOS (%)

6 a 40

25% - 37,4%

–4 a 5

15% - 25%

–25 a –5

10% - 15%

3% - 5%

Máis de 2.000

1% - 3%

Entre 500 - 2.000

0% - 1%

Menos de 500

II.4

ESTRANXEIROS (%)

HABITANTES POR TRABALLO OU ESTUDOS (%)

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

A ESTRUCTURA SOCIOECONÓMICA

OUTES

II.4

Análise de datos socioecómicos Habitantes estacionais, relacionando os concellos que se caracterizan por acoller poboación non residente (vivenda secundaria e aloxamentos hoteleiros). Taxa de paro, onde se amosa unha descompensación entre os concellos do leste e do oeste da provincia. Análise da renda familiar (€/ano) dos concellos, na que se aprecia que incluso aplicando rangos moi próximos, sobresaen as diferencias entre os concellos próximos ó eixo atlántico e o resto. Índice de actividade económica (IAE) por concellos. Se algún sector foi consciente e asumiu a realidade das áreas urbanas, este foi o dedicado ás actividades terciarias. Naturalmente, ámbitos de maior dinamismo e densidade poboacional, levan aparellado a implantación de actividades terciarias, pero os procesos na cidade difusa teñen un ritmo e comportamento distintos. O incremento de poboación é acelerado pero prodúcese dunha forma descontinua tanto espacial como temporalmente e, ó mesmo tempo, as relacións de dependencia da poboación residente coa cidade compacta determina un asentamento do mediano comercio, o cal é capaz de analizar e prever as dinámicas dos ámbitos de implantación. Trátase de superficies comerciais que, ou ben se sitúan en zonas de boa accesibilidade con tipoloxías próximas ós usos industriais ou ben ocupan as plantas baixas das grandes promocións residenciais. Outro tipo de asentamento terciario de maior tradición represéntano os establecementos directamente situados á beira das estradas que, aproveitando a

RÍA DE ORTIGUEIRA

visibilidade a accesibilidade que estas proporcionan, acaban por constituir nalgúns casos verdadeiros corredores do tipo “industria-escaparate”. Se no ocaso anterior, a orixe dos usuarios dos establecementos con frecuencia abarca a totalidade da área urbana ou metropolitana, no caso das grandes superficies comerciais este ámbito pode ser superado e abranguer á rexión cuxa dimensión é realmente o que posibilita a súa implantación.

HABITANTES ESTACIONAIS 2005

ÍNDICE DE ACTIVIDADE ECONÓMICA

Máis de 10.000

Máis de 100

Entre 1.001 - 10.000

Entre 26 - 100

Menos de 1.000

Menos de 25

7% - 10%

Máis de 11.000

5% - 7%

Entre 10.000 - 11.000

3% - 5%

Menos de 10.000

II.4

TAXA DE PARO (%)

RENDA FAMILIAR

A ESTRUCTURA SOCIOECONÓMICA

II.4

Análise de parámetros de carácter agrario As unidades de traballo-ano (UTA) como unidade de traballo efectuada por unha persoa dedicada durante un ano á actividade agraria, en relación coa superficie ocupada polas explotacións agropecuarias nos distintos concellos da provincia, segundo datos de 1999.

23 - 100 101 - 500 501 - 1.000 1.001 - 2.500

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

UNIDADES DE TRABALLO-ANO (UTA)

201 - 1.000 1.001 - 5.000 5.001 - 10.000 10.001 - 17.000 66

EXPLOTACIÓN AGRARIAS 1999 TOTAL (HA)

USOS DO SOLO

Grandes equipamentos

Outros pastizais

Lagos e lagoas

Pináceas

Lagoas costeras

Praias e dunas

Aeroporto

Landas

Ríos

Autoestrada

Mares

Tecido urbano continuo

Bosque mixto

Marismas

Urbanizacións illadas

Caducifolias

Sotobosque

Zonas de extracción

Campo de golf

Sotobosque de frondosas

Zonas de construcción

Cárvacas

Mosaico de cultivos agrícolas

Zonas industriais

Encoro

Mosaico de cultivos anuais

Chairas intermareais

Urbano periférico

Mosaico de cultivos en secano

Zonas portuarias

Gándaras

Outras frondosas

Zonas queimadas

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O PLANEAMENTO

1940-1950

II.5

O planeamento

Plan xeral de ordenación urbano Normas subsidiarias de planeamento Delimitación do solo urbano

Evolución histórica dos instrumentos de ordenación municipal por décadas, desde o primeiro plan de ordenación municipal da Coruña dos anos corenta á actualidade. A inexistencia de instrumentos de ordenación supramunicipal é un problema fundamental, e máis tendo en conta o longo tempo empregado na redacción e tramitación dos plans municipais. Isto fai que moitas das decisións de crecemento se tomen non en función de criterios lóxicos (xa non planificatorios), senón atendendo á oportunidade que se deriva da aprobación (ou non) do planeamento. Ante a falta de directrices de rango superior, o mercado toma moitas veces as súas decisións en función da facilidade -ou posibilidade- de tramitación administrativa. É preciso garantir unha estructura de “ámbitos ou corredores” verdes que sexan capaces de articular o territorio evitando que a malla urbana se entenda como unha “malla continua”. Ao mesmo tempo, hai que adoptar aqueles mecanismos que permitan valorar estes espacios libres de edificación, vitais para a calidade ambiental das áreas urbanas adxacentes. De igual maneira, trátase de frear a consabida difusión indiscriminada da urbanización sobre o territorio. Neste sentido, son as lóxicas infraestructurais as que teñen que dar coherencia á “malla urbana” evitando o crecemento en “mancha de aceite” que pode ter efectos moi prexudiciais.

Plan suspendido Antecedentes ó 1940 > Barrio da Magdalena de Ferrol, 1760 > Ensanche da cidade da Coruña, 1885 > Residencia de estudiantes de Santiago de Compostela, 1928

Plan xeral de ordenación urbano Normas subsidiarias de planeamento Plan xeral Normas subsidiarias de planeamento

Delimitación do solo urbano Plan suspendido

Delimitación do solo urbano Normas subsidiarias provinciais de planeamento

Normas subsidiarias provinciais > Ministerio de Fomento, 1972 > Deputaicón da Coruña, 1978

PLANEAMENTO URBANÍSTICO 2007

1970-1980

1950-1960

1960-1970

Plan xeral de ordenación urbano

Normas subsidiarias de planeamento

Delimitación do solo urbano

Plan suspendido

Plan xeral de ordenación urbano

Normas subsidiarias de planeamento

Delimitación do solo urbano

Plan suspendido

II.5

Normas subsidiarias provinciais > Xunta de Galicia, 1991

1990-2000

2000-2005

O PLANEAMENTO

II.5

Análise comparada das clasificacións de solo dos concellos da provincia: solos incluídos nos ámbitos da Rede Natura e Hábitats, solo non urbanizable, solo urbano industrial, solo urbano residencial, solo urbanizable industrial e solo urbanizable industrial.

Non urbanizable Hábitats

VITE (SANTIAGO DE COMPOSTELA)

Urbano industrial Urbanizable industrial Urbano residencial

Abegondo

Ames

Aranga

Ares

Arteixo

Arzúa

Baña (A)

Bergondo

Betanzos

Boimorto

Boiro

Boqueixón

Brión

Cabana de Bergantiños

Cabanas

Camariñas

Cambre

Capela (A)

Carballo

Cariño

Carnota

Carral

Cedeira

Melide

Mesía

Miño

Moeche

Monfero

Mugardos

Muros

Muxía

Narón

Negreira

Noia

Oleiros

Ordes

Oroso

Ortigueira

Outes

Oza dos Ríos

Paderne

Padrón

Pino (O)

Pobra do Caramiñal (A)

Ponteceso

Pontedeume

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Urbanizable residencial

Cee

Cerceda

Cerdido

Cesuras

Coirós

Corcubión

Coristanco

Coruña (A)

Culleredo

Curtis

Dodro

Dumbria

Fene

Ferrol

Fisterra

Frades

Irixoa

Laracha (A)

Laxe

Lousame

Malpica de Bergantiños

Mañón

Mazaricos

Pontes de García Rodríguez (As)

Porto do Son

Rianxo

Ribeira

Rois

Sada

San Sadurniño

Santa Comba

Santiago de Compostela

Santiso

Sobrado

Somozas (As)

Teo

Toques

Tordoia

Touro

Trazo

Valdoviño

Vedra

Vilarmaior

Vilasantar

Vimianzo

Zas

II.5

RÍA DE ORTIGUEIRA

II.5

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O ESPACIO XEOGRÁFICO

BONAVAL (SANTIAGO DE COMPOSTELA)

A CORUÑA VISTA DESDE A ZAPATEIRA

II.5

Análise comparada dos solos urbanos de diversos municipios en relación co tamaño do seu termo municipal.

FERROL

AS PONTES DE GARCIA RODRIGUEZ

CARBALLO

SANTIAGO DE COMPOSTELA

SANTA COMBA

ORDES

A CORUÑA

BETANZOS

BERGONDO

NOIA

OLEIROS

SADA 73

O PLANEAMENTO

P. P. A ZAPATEIRA (A CORUÑA)

II.5

POL. DE FONTIÑAS (SANTIAGO)

Análise comparada das escalas de diversos desenvolvementos urbanos significativos en relación coas estructuras consolidadas.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

OS ROSALES (A CORUÑA)

PENÍNSULA DE A CORUÑA

REFINERÍA (A CORUÑA)

ENSANCHE (SANTIAGO)

CIDADE XARDÍN (A CORUÑA)

ESTADIO DE S. LÁZARO (SANTIAGO)

II.5

POLÍGONO DE POCOMACO (A CORUÑA)

CASCO HISTÓRICO (SANTIAGO)

URBANIZACIÓN COSTA ANCARA (MIÑO)

BARRIO DA MAGADALENA (FERROL)

AS INFRAESTRUCTURAS

II.6

As infraestructuras

A rede viaria

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

RÍA DE CEDEIRA

neste feito, que xa representa un costume enraizado nas prácticas urbanas en moitos planeamentos vixentes. O proceso e construcción das novas grandes infraestructuras viarias (autovías e corredores) e o desdobramento das principais estradas (principalmente as que comunican as zonas costeiras) tensionan o territorio. Mais aló do propio impacto das obras, as áreas servidas polos plans de estradas sofren a presión derivada da posición relativa das infraestructuras que, en grande medida, comunican as áreas de desenvolvemento costeiras: autovía Noia-Santiago e desdobramento da vía rápida do Barbanza.

XESTIÓN DO VIARIO

II.6

Ferrocarril Xestión estatal Xestión autonómica Xestión provincial Xestión municipal Outros

RANGO DAS ESTRADAS DA PROVINCIA Vila de de Bares Baares Vila Porto de de Bares Porto

AS INFRAESTRUCTURAS

AC-100

II.6

A Coruña 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Cariño

AC-551 AC-553 AC-548 AC-195 AC-311 AC-141 AC-307 AC-135 AC-111 AC-114 AC-129 AC-132 AC-134 AC-140 AC-539

PB PB PB PC PC PC S S S S S S S S PB

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

AC-154 AC-170 AC-171 AC-174 AC-180 AC-181 AC-182 AC-183 AC-190 AC-215 AC-243 AC-251 AC-262 AC-310 AC-411 AC-447

S S S S S S S S S S S S S S S S

rqueiro O Barqueiro

Porto do Porto Barqueiro

AC-862

Ortigueira O tigueira

Mera

Cedeira Campo do Campo Hospital

Mañón

Esteiro AC-102

Cerdidoo Feelgosas Felgosas

VValdoviño aldoviño vi

08 Pontebarbelas Pontebarbelas

AC-566

AC-101

Moeche che

Baltar 10 AC-862

O Val Vaal

Castro FFeira eira de Sa n Sadurniño San

AC-110

Pedroso Pedroso

AC-112

AC-116

Ass Somozas A AG-64

Narón N ó

Xubia

San Sadurniño

Vistalegre

Catabois AC-125

Igrexafeita

AC-115

Neda

AC-861 61 O Roxal Roxal

AC-117

AG-64

Espiñaredo aredo

FFene enee

AC-861 Peirao de Peirao Perlío Perlío

Ferrol Ferrol Ca Castelo ddaa PPalma alma

O Seixo A Barca rca ca

Perlio Pe erlio

13 Maniños AC-133

AC-131

Peirao de Peirao Maniños

Mugardos g gardos

11 FFranza ranza

A Gallada VVG G 1.2

AC-123

es Ares

Saa AC-142

Ass Pontes A Pontes AC-118

AC-564

Goente nte

AC-861

((A A Capela) AC-564

Limodre AC-124

Piñeiral Piñeiral

A Ass Neves

Polígono Industrial t Polígono V r do Vila do Colo Vilar AC-563

Rilo AC-130 130

AC-121

Filgueiras Filgueiras

Fo onfría fría Fonfría

AG-64

AC-122

Redes Redes

Cabanas nas

A PPena ena

AC-144

Pontedeume Pontedeume Campolongo Ponte da Ponte Pedra Pedra

A Coruña

Mera

AC-163

AP-9 A P-9

Illass Sisargas Illa

FFE-14 E-14

A Armada Arrmada (Vilarmaior) larmaior)

Arillo llo lo

AC-173 A AC-415

Sada

Praia dee Praia Miño

AC-151

Miño

21 Santaa Cruz Sant PPasaxe aa asaxe

Malpicaa de Malpic Bergantiños os

PPerillo erillo

Oleiros ro 20

Sabón

B r ondo Bergondo

O Carballo

AC-211

Espiritu tu Santo nto

O Burgo

AC-164 C-164

Vilamateo

AC-160

In ua Insua FFiobre iobre

AC-162

19 San Sa n Pedro Pedroo

FFonteculler onteculler on culler Portazgo P ortazgo

AP-9 A P-9

Rebordelo Rebordelo (Monfero)

PPedrido e r edrido

AC-161

01 17

Arteixoo

Guísamo

AC-213 AC-214

30 3

Culleredoo

AG-55

Sigrás

N-VI N -VI

Cambre bre

Babío B bío As Angustias

AC-221

Consistorio

Oss Campós O

Irixoa

((Paderne) Paderne)

Betanzos

Buño Corme AC-424 AC-523 ACC -422 A -4 2 2

LLaracha aracha

A C --414 414

Coirós

AC-400 Mabegondo M nd

Aranga

Ponteceso eceso Ponteceso Carral Laxe Laxe

AC-416

a Cabana

Oza O a dos Oz Ríos

N-550

AC-421

Ass Grelas A

AC-222 AC-430

N-VI N-VI Montesalgueiro

Montouto

AC-423

PPraia raia ddee TTraba raba

A-6 A-6

Abegondo

Carballo

AC-431

Hervés He r vés

Cerceda

AC-542

San Sa n Roque Roque

A Castellana

(Coristanco)

AC-434 Cruz ddo o FFurco urco AC-433 33

AP-9 A P-9

Centrall Térmica Centra ddee Meirama

AC-400 AC-198 198 Carrizal

Cesuras

As TTravesas ravesas

AC-413 AC-230

Grilloi PPonte onte Porto ddo o Po orto

Baio

A Silva

Agualada

Mesón ddoo VVento ento

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

AC-432 Teixeiro Teixeiro

Curtis

Cam m ñas mariñ ñ Camariñas AC-223

AC-231

Muxía

Vimianzo

Zas

AC-552 C-552

AC-840

Pontepedra P ontepedra

Xanceda

AC-524

((Tordoia) Tordoia)

Ordes

(Mesía)

Vilasantar

AC-404 AC-440

AC-194 Lanzá Lanzá

Berdoias Présaras Présaras AC-193

N-634 Boudañeira

Santa Santa Comba C

AC-442

((Frades) Frrades) AC-934

Bembibre

Baiñas

Deixebre

Viañoo Pequeno V Viañ Pequeno

((Val Val ddo o Dubra)

((Trazo) Trazo)

Corredoiras

AC-460

AC-441 AC-199

Sobrado

San San Amaro

Berdeogas as

Estación d rasmonte dee TTrasmonte

Dumbría

Boimorto

PPonte onte FFailde ailde Estación ddee Oroso

A PPereira ereira

AC-461 AC-234

Souto San San Vicente

Ameixenda

((Toques) Toques)

(Oroso) Marantes AC-462

AC-444

A rzúa Arzúa

AC-250

Picota A Picota

AC-197

Estación de de Berdía

PPortomouro ortomouro

AC-546

CCorcubión

Sigüeiro

((A A Baña)

Corneira PPonte onte Corneir ra

Cee

AC-453

(Mazaricos)

AC-445

A Sionlla

Negreira FFisterra isterra

N-547

AC-192

Melide

Burres

27 Estación Estació n da Sionlla

A-54 A -54

Val PPino ino ddoo Va al

Cabanelas

AC-905

AC-544

O Pedrouzo Pedrouzo

LLavacolla avacolla lla

Santiago de Santiago Compostela

((O O Pino) Pino) AC-191 Moldes

AC-451

AC-550

Brión

Roxos R oxos

AC-543 PPaxareiras axareiras rei

AC-543 PPardiñas ardiñas

AG-56

Oss Anxeles O

(Ames)

Rocha R ocha

AC-240

FFonte onte Díaz

AC-207

((Touro) Touro)

AC-261

Santiso

As Hortas As

AC-189

AC-522 Pont o e Arcediago Ponte

Serr Serraa de Outes

Lamas Laamas PPonte onte Nafonso N

Ass Galanas A

Estación da Estación Susana

N-525

AC-300

Carnota

Mosteiro

Ponte Ponte Sar

03 Vidán

AG-56

Bertamiráns

AC-196 15 N-550

Casanova

AC-841

AC-543

AC-960

A Susana

(Boqueixón)

AG-59 PPicaraña icaraña

AC-543 PPorto orto de Noia

Augasantas as

AR amallosa Ramallosa

N oia Noia

AP-53 A P-53

((Teo) Teo)

Rivadulla

PPortobravo ortobravo

Muros

AC-308

((Lousame) Loousame)

Vedra V edra

AC-301

Rois Rois

Estación de Estación Rivadulla

Pontte Ulla Ponte

AC-241 Pontevea Pontevea

AC-299

AC-242

PPadrón adrón 07

Portto do do Son Porto

Dodro

Bexo AC-306

AC-305

Autoestradas e autovías do estado R. I. G. E.

02 PPonte onte Catoira VVG-1.1 G-1.1

Boiro

Oleiros

AC-302

AC-303 A

Pobra do Pobra C Caramiñal

Rianxo

Autoestradas, autovías e vías de alta capacidade autonómicas Rede primaria básica Rede primaria complementaria Rede secundaria

Corrubedo Corru ru rubedo

Ribeira

Rede deputacións e concellos

II.6

Xubia Catabois

Narón AC-115

Neda

Fene AC-140

Peirao de Perlío

Ferrol

Perlio Peirao de Maniños

Mugardos Castelo da Palma

O Seixo

AC-131

AC-134 Maniños

A Barca AC-133

AC-133

AC-129 AC-132 Franza

Rilo

Polígono Industrial Vilar do Colo

AC-130

AC-563

A Gallada

VG 1.2

Fonfría

AC-123 Limodre AC-124 AC-122

Ares

A Pena

Redes

AC-141

Cabanas

Pontedeume

Campolongo

Mera

A Coruña

A-9 AC-163

N-651

AC-183

Arillo

(Vilarmaior) AC-154

AC-415

Miño

Sada AC-181

Santa Cruz

Oleiros

AC-190

Pasaxe

A Armada

Praia de Miño

AC-173

AC-160 AC-162

AC-175

Insua Fiobre

Perillo AC-174 AC-180

Fonteculler Portazgo

A-9

AC-182

San Pedro

AC-171 Pedrido

Bergondo

O Carballo

AC-215 AC-211 O Burgo

AC-164

Espiritu Santo

AC-161

Babío AC-170 AC-213

Guísamo AC-214

Cambre AC-221 Sigrás

N-VI

As Angustias

AS INFRAESTRUCTURAS

AFOROS DE VEHÍCULOS (IMD) DE ESTRADAS DE TITULARIDADE AUTONÓMICA

II.6

Estrada Carretera

Código Estación

P.K.

N-651

AP - 9

PO-551(13)

Permanentes

9.545 4,8

Cedeir

Complementarias

Miño % AC-160 Vehículos Pesados

I.M.D.

Es AC-566

Número AC-164(2) de estacións Número 13.986 5,7 de estaciones

AP - 9

AC LU OU PO

PROVINCIA

161

Valdoviño

Permanentes

Complementarias

121

60 190

Betanzos

TOTAL AFOROS NEUMÁTICOS

TOTAL

8.220

AC-862(2

5.196 AC-566

Baltar

Cabo Prior

11.180 14,3

Castro 9.563

299

San Sadurniño

10,4

AC-112 AG-64

Narón

FERROL

Neda AC-115

AC-125

Roxal AC-115(2)

FE-14

11.343 6,0

Mugardos Fene

4.5

AC-133(1)

Oza dos Ríos

AC-133

Castelo da Palma AC-131

AC-133

AC-130

AC-123

AC-121

10.521 2,7

VG-1.2

As Neves

AC-563

AC-122

Ares

AC-5

AC-133(5)

A CORUÑA

Tipología de las carreteras autonómicas

AC-173(1)

AC-415(5)

Corredor (C.G.) ou Vía Galega (V.G.) Corredor (C.G.) o Vía Gallega (V.G.)

12.627

23.443

6,0

2,5

6.849

20.016

Malpica

Caión

AC-414

AC-419

AC-552

AC-418

9.360

11.725

N - VI

AG-55(7) 5,6

A-6

Carballo

CP-1915

Sofán

AC-421

AC-413

Agualada

AP - 9

AC-1

5,7

AC-161

Betanzos

Irixoa

3,4 AC-151

AC-400

13,7

2.499

CP-1913

A-6

Mabegondo AC-542(9)

8,6

6.331

10,8

AC-840

Abegondo

8,0

AC-400(24)

1.490

9,3

Hervés AC-222

Cerceda Meirama

A Silva

AC-230(2)

1.078 15.8

AC-523

Cesuras

As Travesas CP-0104

AC-400

Mesón do

N - VI

Oza dos Ríos

AC-542

CP-2404

Coristanco AC-198

AC-164(2)

13.986

4.823

AC-552(23)

13.383

AC-162

Vilamateo

AC-164

AC-214

AC-221(3)

CP-3109

AC-400(3)

Laracha 6,6

AC-160

A-6

AC-414

15.983

AC-151

Miño

AC-523(7)

3.940

Paiosaco

AC-416

3,0

AG - 55

17.885

AC-552(35)

Sada

AC-174(2)

Cambre

AG - 55

8,4

N-651

AC-221

AG-55(31)

Buño

AP - 9

15.705

Vilaboa

12.549 8,2

7,3

AC-181

AC-213

CP-0513

CP-1909

AC-151

Meirás

AC-552

Arteixo

AG-55(25)

AC-173

Ponte da P

AC-163

AC-173

3.516

Sabón

CP-0514

AC-418(5)

Taboada

Andrade

Mera

AC-183

Perillo

7,7

AC-144

6,9

Pontedeume

AC-415

AC-552(5)

AC-564(5

4.672 3,9

VG-1.2(3)

Tipoloxía das estradas autonómicas

AG-64(5)

AG-64(2)

109

AC-840

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

4,3

AC-116

Intensidade Media Diaria (I.M.D.) Intensidad Media Diaria (I.M.D.)

AC-566(8)

TOT

AC-230

AC 840(18)

4.152

AC-461

Sigüeiro

Est. Berdía

San Vicente

Portomouro

AC-444

AC-566

AC-544(8)

AC-438

4.481

steiro

II.6

AC-250(2)

AC-462

3.763

1.3

6,5

7,4

AC-453

8,8

CP-0701

AC-250

Negreira

AC-102(4)

.156

6,7

AC-543(0) AC-447

8.683

10,6

AC-453

AC-544

AG-64(12) 21,8

AC-543(15)

Igreixafeita

8.905

AC-451

Brión Os Ánxeles

Vidán

SC-20 AP - 9

30.229

SANTIAGO AC-261

AC-543(0)

6,2

AC-841(0)

3,5

22.729 4,8

Lamas

AC-960

AC-300

26,0

Lavacolla

Aríns

Bertamiráns

Urdilde

AG-64(21)

N - 634

Roxos

AC-543

591

23.629 4,3

7,2 CP-1302

5.221

AC-548(0)

Ames

AC-544(7)

22)

A-54

29.772 3,6 Pontemaceira

AC-841

AP - 9

N - 550

Susana Empalme de Vilar

Filgue

564

CP-7402

CP-7401

Picaraña

CP-0205

Ramallosa

Augasantas

5) 0,0

AC-240

N - 525 AC-243

AC-301

CP-3302

Pedra

Pontevea

Rois

VG-1.1(1)

AC-301

11.738 8,0

CP-8902

AC-241

Ponte Ulla N-

AC-242

onfero

51 CP-0905

CP-0301

Ara

Montesalgue

A Castella

C-231

NUDO ESTRE AS ESTRADAS A-6 E AG-55 (ARTEIXO)

NUDO

AS INFRAESTRUCTURAS

Análise das distancias-tempo determinadas en relación coas centralidades urbanas da provincia: A Coruña, Ferrol e Santiago de Compostela.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

II.6

Cidades

Área de 20 minutos

Poboados

Área de 40 minutos

Poboados a minutos en punta

Área de 60 minutos Área de 80 minutos

Área de 100 minutos Área de 120 minutos Área de 140 minutos

Fonte: Guía Campsa. Os cálculos dos minutos e feito según as estradas principais e máis os puntos intermedios de entre elas.

II.6

AS INFRAESTRUCTURAS

ESTRADA DO GOLFO ÁRTABRO

II.6

Estudio da estrada da costa, como eixo vertebrador da rede de asentamentos do litoral da provincia. Análise da distintas relacións que se establecen entre a estrada, coas súas variantes, e os asentamentos costeiros.

Estrada principal Estrada secundaria

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Estrada costa variante

SÍNTESE DA ESTRADA DA COSTA

ESTRADA DA MARIÑA

ESTRADA DA COSTA DA MORTE

ESTRADA DE MUROS-BARBANZA

AS INFRAESTRUCTURAS

II.6

Análise da evolución temporal dos asentamentos da península de Oleiros

Os núcleos de poboación en 1940

ao longo das estradas principais

ao longo das estradas principais Os núcleos de poboación actual O ferrocarril Nacional 6 Estradas construidas en 1876 Estradas construidas en 1891 Estradas construidas en 1888 Estradas construidas en 1898 Estradas construidas en 1899 Estradas construidas en 1902 Estradas construidas en 1905 Estradas construidas en 1929 Estradas construidas en 1930

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Tranvía

ANOS DA CONSTRUCCIÓN DAS ESTRADAS NA ZONA DE OLEIROS-SADA

PERILLO ANTES DE 1900

PERILLO ENTRE 1900 E 1950

Camiños Estradas Estrada LC-173 Estrada LC-174 Estrada N-VI Ferrocarril

PERILLO EN 1956

PERILLO ANTES DE 1980

PERILLO EN 1980

PERILLO A DÍA DE HOXE

EVOLUCIÓN HISTÓRICA DE PERILLO DENDE ANTES DE 1900 ATA A ACTUALIDADE

AS INFRAESTRUCTURAS

coherente á economía de subsistencia do labrego galego. Para vivir, cada casa, entendida como unidade económica de producción, debe dispor dunha axeitada proporción de terreo destinado a horta, a policultivo, a prado e a monte. As divisións sucesivas das parcelas é unha constante, da que unicamente son excepcións os montes en man común e as vellas estructuras pacegas, que manteñen ó seu carón grandes propiedades de terra. O policultivo dos diferentes productos en cada un destes anacos ofrece, durante anos, unha paisaxe característica das mariñas. A través de mecanismos tan simples como a parcelación, as aperturas viarias, e o ensanchamento e

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

II.6

OS TIPOS EDIFICATORIOS NA ESTRADA MERA-CIVIDANES

acondicionamento para o tránsito de automóbiles de camiños de carro, foise conformando unha paisaxe pechada e fragmentada, formada por unha considerable cantidade de edificios pouco solidarios entre sí e carente dunha mínima estructura capaz de dar coherencia espacial e funcional a un territorio que xa, no derradeiro cuarto do século XX, é soporte de actividades intensas e diversas, e que presenta tamén evidentes carencias de servizos, infraestructuras e equipamentos. A estructura desta incipiente urbanidade confíase ás estradas, e a identidade a unha xeografía cada vez mais desdebuxada pola ocupación, e menos perceptible. Hoxe preséntase este espazo como algo dinámico, en proceso

de transformación, como un espazo non colmatado, no que coexisten diferentes graos de formalización dunha nova urbanidade. En certa maneira, percíbese como o umbral de entrada á verdadeira cidade, como unha porta de intensidade e profundidade variable ó longo dos corredores de accesibilidade directa. O modelo xerado caracterízase por un elevado consumo de solo; polo constante e acelerado incremento das necesidades de mobilidade de persoas, bens e mercancías; e pola escasa eficacia para a prestación de moitas das dotacións e servizos básicos para grande parte da poboación que usa este espazo para vivir, lecer e traballar.

II.6

O PARCELARIO NOS BORDES DA ESTRADA STA. CRISTINA-SADA

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

AS INFRAESTRUCTURAS

LIÑAS FERROVIARIAS: AVE

II.6

O ferrocarril e o sistema de estacións e paradas: o transporte público provincial actual fronte á nova infraestructura da alta velocidade. Fronte á alta velocidade, con obxectivos claros de unión do sistema de cidades establecido a nivel estatal aparece outro nivel que serve ás areas de expansión dos núcleos compactos, e que, de estares operativos, servirían para concentrar certa poboación ao redor dos apeadeiros, e deste xeito controlar a dispersión poboacional, así o FEVE funciona coma tren de proximidade nas comarcas da Ferrolterra.

LÍNEAS FERROVIARIAS: RENFE E FEVE

II.6

Estacións e apeadeiros Renfe Feve Ferrocarril Fonte: Renfe, Feve.

AS INFRAESTRUCTURAS

O sistema portuario e aeroportuario provincial: Lavacolla, Alvedro, os portos exteriores da Coruña e Ferrol, os portos de interese xeral e os portos autonómicos.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

II.6

PORTO DE BARES (ORTIGUEIRA)

II.6

Aeroporto Portos auton贸micos Portos de interese xeral Fonte: Aena

AS INFRAESTRUCTURAS

REDE ELÉCTRICA

II.6

As redes de provisión enerxéticas e distribución exterior: as redes eléctricas en relación cos grandes polos de producción enerxética e as redes de combustibles fósiles (gasoducto e oleoducto).

SERRA DA CAPELADA (CARIÑO)

Subestación Tensión

Transformador

400 kv

E. eólica

220 kv

C. hidráulica

150 kv

C. térmica

100 kv

Ciclo combinado

Fonte: R. E. E.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

GAS E PETROLEO

Gaseoducto principal Ramal APA

Ramal MBP

MESÓN DO VENTO (ORDES)

Reganosa Fonte: Consellería de Innovación, Industria e Comercio X

REDE DE ILUMINACIÓN

II.6

OS EQUIPAMIENTOS

CHUS

II.7

Os equipamentos

Os grandes equipamentos provinciais

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Relación dos grandes equipamentos provinciais con proxección exterior e transcendencia rexional.

GAIAS

LAVACOLLA

Porto Aeroporto

II.7

Universidade Cultura Camiño de Santiago Empresa Gas Central térmica Residuos Refinería

O ESPACIO XEOGRÁFICO

Expresión dos asentamentos empresariais O desenvolvemento económico de Galicia está estreitamente ligado á actividade das dúas grandes áreas metropolitanas e tanto a evolución demográfica como os índices de actividade económica non fan mais que confirmar este feito. A implantación de instalacións industriais, comerciais e de servicios, que en moitos casos teñen unha influencia máis alá da propia escala da área urbana ou rexión, nos concellos situados na contorna das principais cidades Nestas áreas estanse a crear novos polos de desenvolvemento, ligando actividade económica e equipamentos que desprazan a conxestión dos centros tradicionais a outros nodos xeográficos, coma poden ser o polígono industrial de Sabón en confluencia co novo porto exterior, os desenvolvementos terciarios de Narón ou a área industrial norte de Santiago en relación co sistema de equipamentos de San Lázaro.

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

II.7

POLÍGONO INDUSTRIAL DE SABÓN (ARTEIXO)

II.7

POLÍGONO INDUSTRIAL DO TAMBRE (SANTIAGO)

Cidades Pobos Polígonos industriais Zonas de actividade industrial Corredores industriais 99

POLÍGONOS INDUSTRIAIS

OS EQUIPAMIENTOS ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL 100

II.7

Relación dos nodos de centralidade con proxección supramunicipal O sistema portuario-naval conformado polos portos e instalacións navais existentes e en desenvolvemento da Coruña e Ferrol. A cidade cultural de Santiago, como gran contedor cultural. O conglomerado industrial da contorna da Coruña.

II.7

101

A VIVENDA

ZONA DA CORUÑA

II.8

ZONA DA FERROL

A vivenda Análise dos desenvolvementos de vivenda social de promoción pública

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

estatal no período 1948-1983. Os desenvolvementos urbanos periféricos e fragmentarios e a súa evolución ata a constitución da administración autonómica. Os exemplos coruñeses dos conxuntos Juan Canalejo e Pardo de Santalla.

102

DISTRIBUCIÓN DA VIVENDA SOCIAL

ZONA DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

VIVENDA SOCIAL GRUPO PARDO DE SANTAYA

II.8

103

VIVENDA SOCIAL GRUPO JUAN CANALEJO

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

A VIVENDA

ALTAMIRA

II.8

Fichas dos desenvolvementos residenciais Análise comparada e parámetros característicos: os exemplos de Altamira, Mesoiro, O Burgo-Cross e PerbesMiño. Os desenvolvementos residenciais planificados das áreas urbanas tratan de dar resposta a unha demanda de vivenda que nas cidades non é satisfeita. A orientación destes desenvolvementos trata de dar resposta ás demandas dun único segmento poboacional (vivenda social, segunda residencia,...), sen a debida preocupación pola integración de usos e funcións que calquera actuación urbanística debería procurar. Os últimos cambios lexislativos, coa obriga de reserva de vivenda protexida, tratan de buscar mecanismos que posibiliten a coexistencia de estratos sociais diversos nos novos desenvolvementos. Tanto nos asentamentos dispersos residencial, que se dispoñen sobre a estructura rural tradicional, como na propia rede de núcleos rurais, existentes nas áreas suburbanas, estase abandonando a relación co medio natural, mudando os hábitos da poboación existente cara a unha uniformidade de comportamento urbana.

Máis de 50% Entre o 25 - 50% Entre o 10 - 25% Entre o 5 - 10% Menos dun 5%

104

VIVENDAS EDIFICADAS POR PARROQUIA NO PERÍODO 1981-2000 (%)

VAL DE MESOIRO

II.8

O BURGO (CROSS)

URBANIZACIÓN COSTA ANÁCARA

105

O PATRIMONIO NATURAL

RÍO EUME

II.9

O patrimonio natural

A delimitación da Rede Natura e os espacios suxeitos a protección normativa

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Natura 2000 é a rede de espacios naturais protexidos a escala da Unión Europea creada en virtude da Directiva 92/43/CEE do Consello, de 21 de maio de 1992, relativa á conservación dos hábitats naturais e da fauna e flora silvestres (Directiva hábitats), con obxecto de salvagardar os espacios naturais mais importantes de Europa. Componse de zonas especiais de conservación (ZEC) declaradas polos Estados membros de acordo á Directiva sobre hábitats e, ademais, das zonas especiais de protección para as aves (ZEPA) que se designan de acordo coa Directiva aves (Directiva 79/409/CEE do Consello, de 2 de abril de 1979, relativa á conservación das aves silvestres). Os espazos da Rede Natura, a diferencia do que acontece nas provincias de Lugo e Ourense, concentrase nos límites da provincia, agás no caso do río Tambre e as Fragas do Eume. A maior parte das áreas protexidas están fortemente vencelladas ás actividades humanas.

Planta de tratamento Vertedoiro V ertedoiro 106

II.9

107

RED NATURA

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

O PATRIMONIO NATURAL

MONTE LOURO (MUROS)

II.9

Praias e humidais A costa define o límite impreciso entre o espazo terrestre e o mariño. Lonxe de ser homoxénea, o ambiente cambiante entre cantís, rías, gándaras, esteiros e areais conforman un rico soporte de paisaxe, cultura e economía. As formacións costeiras da provincia son: areais, que comprenden a praia somerxida, a zona intermareal e a praia emerxida; coídos costeiros, con dinámicas mariñas mais fortes; dunas, formadas pola coincidencia de ventos frecuentes e constantes e a disponibilidade de materiais soltos; os cantís, formados no Cenozoico, fai 65 millóns de anos; illas, illotes e cons, formadas nalgúns casos por erosión do proceso de degradación da fronte costeira e noutros pola superficie de aplanamento do antigo nivel de abrasión mariña ou por factores eustáticos (illas Sisargas); lagoas costeiras, que adoitan coincidir nos cursos fluviais de escasa entidade e que sosteñen na meirande parte unha importante comunidade animal, sen ben son lugares de grande fraxilidade; frechas e barras litorais, acumulacións de area cun feitío alongado situadas en puntos onde se produce un cambio brusco na costa; rías, nome definido polo xeógrafo alemán Ferdinand von Richthofen en 1886, ocasionadas por afondamentos previos de orixe tectónica na mesma época da creación dos cantís; marisma e fondos de ría, orixinadas no ascenso isostático posgraciario, co que se produciu a inundación das terras baixas ó pé do mar.

ESPASANTE (ORTIGUEIRA)

108

PRAIA DAS FURNAS (PORTO DO SON)

PRAIA DE BARES (MAÑÓN)

II.9

Humidais protexidos Praias Fonte: EIFEL e Consellería de Medio Ambiente.

109

O PATRIMONIO CULTURAL ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL 110

II.10

O patrimonio cultural Análise dos elementos patrimoniais declarados bens de interese cultural (BIC) Conxuntos históricos, monumentos, paraxes pintorescas, zonas arqueolóxicas e xardíns históricos declarados na provincia da Coruña. ARES comarca eumesa ARZÚA camiño de Santiago BERGONDO Mosteiro e igrexa de San Salvador pazo de láncara ou Mariñán (cos parques e xardíns) BETANZOS igrexa de Santa María do azogue Zona antiga convento de San francisco CABANA dolmen de dombate. Borneiro CABANAS comarca eumesa CAMBRE igrexa de Santa María de cambre delimitación do contorno de Santa María de cambre ex-colexiata de San xoán de caaveiro comarca eumesa COIRÓS / PADERNE lugar de chelo CORCUBIÓN casco antigo CORUÑA (A) casas paredes castro de elviña delimitación do contorno do castro de elviña cidade vella igrexa de Santa María do campo igrexa de Santiago igrexa de San xurxo praza das Bárbaras torre de Hércules portas do parrote, do clavo e de San Miguel, Murallas dos s. xiv, xvi-xviii, e xardín de San carlos ruínas da igrexa de San francisco Museo de Belas artes (antigo convento capuchinas) arquivo do reino de galicia Biblioteca pública gonzález garcés FENE comarca eumesa FERROL Barrio da Madalena FISTERRA Monte, ermida de San guillermo e igrexa de Santa María LAXE igrexa de Santiago de traba LOUSAME Mosteiro de San xusto de toxosoutos

conxunto histórico

decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(Boe do 23 / 09 / 71)

conxunto histórico

decreto 2224 de 5 / 09 / 62

(Boe do 7 / 09 / 62)

Monumento conxunto Histórico

decreto 2641 de 17 / 08 / 73 decreto 2687 de 5 / 10 / 72

(Boe do 24 / 10 / 73) (Boe do 7 / 10 / 72)

Monumento conxunto histórico Monumento

decreto de 29 / 09 / 44 decreto 3850 de 31 / 12 / 70 real orde de 29 / 09 / 19

(Boe do 19 / 10 / 44) (Boe do 10 / 02 / 71) (gac do 7 / 10 / 19)

Monumento

r. decreto 728 de 11 / 03 / 78

(Boe do 15 / 04 / 78)

conxunto histórico

decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(Boe do 23 / 09 / 71)

Monumento Monumento conxunto histórico

decreto de 3 / 06 / 31 decreto 29 de 22 / 01 / 98 orde de 18 / 11 / 75 decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(gac do 4 /0 6 / 31) (dog do 3 / 02 / 98) (Boe do 8 / 01 / 76) (Boe do 23 / 09 / 71)

paraxe pintoresca

decreto 2646 de 18 / 08 / 72

(Boe do 2 / 10 / 72)

conxunto histórico

decreto 17 de 31 / 01 / 85

(dog do 28 / 02 / 85)

Monumento Monumento

r. decreto 1393 de 17 / 04 / 82 decreto 1758 de 5 / 07 / 62 decreto 37 de 11 / 02 / 99 decreto 29 de 9 / 03 / 84 decreto de 3 / 06 / 31 decreto 2643 de 18 / 08 / 72 decreto 2493 de 23 /0 8 / 75 decreto 555 de 11 / 03 / 71 decreto de 3 / 06 / 31 decreto de 9 / 11 / 44

(Boe do 25 / 06 / 82) (Boe do 20 / 07 / 62) (dog do 23 / 02 / 99) (dog do 22 / 03 / 84) (gac do 4 / 06 / 31) (Boe do 2 / 10 / 72) (Boe do 23 / 10 / 75) (Boe do 31 / 03 / 71) (gac do 4 / 06 / 31) (Boe do 18 / 11 / 44)

conxunto histórico Monumento Monumento Monumento conxunto histórico Monumento Monumentos Monumento Monumento

orde de 16 / 03 / 39 decreto 474 de 1 / 03 / 62 lei 16/85 do pHe (artigo 60) lei 16/85 do pHe (artigo 60)

(Boe do 4 / 04 / 39) (Boe do 9 / 03 / 62)

conxunto histórico

decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(Boe do 23 / 09 / 71)

conxunto histórico

decreto 28 de 9 / 03 / 84

(dog do 22 / 03 / 84)

Zona arqueolóxica

decreto 18 de 31 / 01 / 85

(dog do 28 / 02 / 85)

Monumento

decreto 37 de 27 / 01 / 95

(dog do 8 / 02 / 95)

Monumento

decreto 107 de 27 / 05 / 04

(dog do 4 / 06 / 04)

Conxunto hist贸rico Tipos de BIC Monumento Paraxe pintoresca Zona arqueol贸xica Xard铆n hist贸rico Comarca eumesa Fonte: Xunta de Galicia

111

O PATRIMONIO CULTURAL ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL 112

II.10

MALPICA igrexa de Santiago de Mens delimitación contorno torres de Mens MELIDE camiño de Santiago MIÑO comarca eumesa MONFERO Mosteiro de Santa María delimitación contorno de Santa María de Monfero comarca eumesa MUGARDOS comarca eumesa MUROS vila de Muros MUXÍA igrexa e edificios do antigo mosteiro de San xiao de Moraime NARÓN igrexa e casa rectoral de San Martiño de xubia NEDA comarca eumesa NOIA casa do século xv na rúa oviedo arce n.º 32 casco antigo igrexa de San Martiño de noia igrexa de Santa María a nova cos seus anexos e arredores OZA DOS RÍOS igrexa do antigo mosteiro de San nicolás de cins PADERNE / COIRÓS lugar de chelo PADRÓN casa Museo de rosalía de castro entorno no que se integran a casa de rosalía de castro, a colexiata de iria flavia co cemiterio de adina e o xardín da vila ex-colexiata de Santa María de iria flavia co seu entorno igrexa de Santa María de Herbón xardín da vila PINO (O) camiño de Santiago POBRA DO CARAMIÑAL (A) torre de Bermúdez torre-fortaleza de xunqueiras PONTEDEUME igrexa de San Miguel de Breamo pazo-fortaleza dos condes de andrade comarca eumesa RIANXO pazo de Martelo RIBEIRA dolmen de axeitos. olveira SANTIAGO cidade de Santiago de compostela ampliación do conxunto histórico catedral de Santiago colexiata de Santa María a real do Sar Hostal dos reis católicos igrexa de San domingos de Bonaval igrexa de San francisco de valdedeus Mosteiro de San lourenzo de trasouto pazo arcebispal de xelmirez

Monumento

r. decreto 1675 de 25 / 05 / 79 decreto 12 de 10 / 01 / 02

(Boe do 9 / 07 / 79) (dog do 1 / 02 /02)

conxunto histórico

decreto 2224 de 5 / 09 / 62

(Boe do 7 / 09 / 62)

conxunto histórico

decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(Boe do 23 / 09 / 71)

Monumento conxunto histórico

decreto de 3 / 06 / 31 decreto 50 de 18 / 02 / 99 decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(gac do 4 / 06 / 31) (dog do 3 / 03 / 99) (Boe do 23 / 09 / 71)

conxunto histórico

decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(Boe do 23 / 09 / 71)

conxunto histórico

decreto 1774 de 29 / 05 / 70

(Boe do 1 / 07 / 70)

conxunto histórico

decreto 2641 de 18 / 08 / 72

(Boe do 2 / 10 / 72)

Monumento

decreto 2644 de 18 / 08 / 72

(Boe do 2 / 10 / 72)

conxunto histórico

decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(Boe do 23 / 09 / 71)

Monumento conxunto histórico Monumento Monumento

r. decreto 2377 de 4 / 09 / 81 decreto 15 de 31 / 01 / 85 decreto de 3 / 06 / 31 decreto 882 de 5 / 04 / 73

(Boe do 22 / 10 / 81) (Boe do 27 / 02 / 85) (gac do 4 / 06 / 31) (Boe do 2 / 05 / 73)

Monumento

r. decreto 1057 de 27 / 03 / 81

(Boe do 6 / 06 / 81)

paraxe pintoresca

decreto 2646 de 18 / 08 / 72

(Boe do 2 / 10 / 72)

Monumento paraxe pintoresca

decreto 2832 de 30 / 08 / 74 r. decreto 3260 de 11 / 11 / 77

(Boe do 7 / 10 / 74) (Boe do 20 / 12 / 77)

Monumento Monumento xardín histórico

decreto 2494 de 23 / 08 / 75 r. decreto 1387 de 2 / 04 / 82 decreto de 11 / 01 / 46

(Boe do 23 / 10 / 75) (Boe do 25 / 06 / 82) (Boe do 28 / 01 / 46)

conxunto histórico

decreto 2224 de 5 / 09 / 62

Monumento Monumento

r. decreto 249 de 9 / 01 / 76 r. decreto 1054 de 27 / 03 / 81

(Boe do 17 / 02 / 76) (Boe do 6 / 06 / 81)

Monumento Monumento conxunto histórico

decreto de 3 / 06 / 31 real orde de 13 / 09 / 24 decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(gac do 4 / 06 / 31) (gac do 17 / 09 / 24) (Boe do 23 / 09 / 71)

Monumento

decreto 522 de 8 / 03 / 73

(Boe do 27 / 03 / 73)

Monumento

r. decreto 728 de 11 / 03 / 78

(Boe do 15 / 04 / 78)

conxunto histórico

decreto de 9 / 03 / 40 orde de 30 / 04 / 76 lei de 22 / 08 / 1896 lei de 14 / 08 / 1895 decreto de 3 / 06 / 31 lei de 30 / 12 / 1912 lei de 16 / 08 / 1896 r. decreto 1343 de 27 / 04 / 79 decreto de 3 / 06 / 31

Monumento Monumento Monumento Monumento Monumento Monumento Monumento

(Boe do 7 / 09 / 62)

(Boe do 18 / 04 / 40) (Boe do 3 / 08 / 76) (gac do 25 / 08 / 1896) (gac do 17 / 08 / 1895) (gac do 4 / 06 / 31) (gac do 1 / 01 / 1913) (gac do 28 / 08 / 1896) (Boe do 9 / 06 / 79) (gac do 4 / 06 / 31)

capela do Hospital real camiño de Santiago Museo das peregrinacións (casa gótica) Biblioteca pública do estado SOBRADO Mosteiro de Santa María de Sobrado dos Monxes TOQUES igrexa de San antolín TORDOIA dolmen de cabaleiros. pontepedra VEDRA pazo de Santa cruz de ribadulla e os seus xardíns VILARMAIOR comarca eumesa VILASANTAR igrexa de Santa María de Mezonzo ZAS delimitación contorno torres de allo

Monumento conxunto histórico

lei de 30 / 12 / 1912 decreto 2224 de 5 / 09 / 62 lei 16/85 do pHe (artigo 60) lei 16/85 do pHe (artigo 60)

(gac do 1 / 01 / 1913) (Boe do 7 / 09 / 62)

Monumento

decreto de 3 / 06 / 31

(gac do 4 / 06 / 31)

Monumento

decreto 192 de 10 / 06 / 94

(dog do 24 / 06 /94)

Monumento

r. decreto 728 de 11 / 03 / 78

(Boe do 15 / 04 / 78)

Monumento

decreto 400 de 11 / 12 / 01

(dog do 21 / 12 / 01)

conxunto histórico

decreto 2234 de 13 / 08 / 71

(Boe do 23 / 09 / 71)

Monumento

decreto de 3 / 06 / 31

(gac do 4 / 06 / 31)

decreto 82 de 25 / 03 / 99

(dog do 9 / 04 / 99)

resolución do 24 / 07 / 07

(Boe do 9 /08 / 07)

II.10

BIC INCOADOS NA PROVINCIA DA CORUÑA RIANXO casa de castelao

Monumento

DECLARACIONES XENÉRICAS DE BENS DE INTERESE CULTURAL POLA DISPOSICIÓN ADICIONAL 2ª DA LEI 16/85 DO PATRIMONIO HISTÓRICO ESPAÑOL > decreto de 22 de abril de 1949 sobre protección dos castelos españois. > decreto 571/1963, do 14 de marzo, sobre protección dos escudos, emblemas, pedras heráldicas, rolos de xustiza, cruces de termo e pezas similares de interese histórico-artístico. > decreto 449/1973, do 22 de febreiro, polo que se coloca baixo a protección do estado os hórreos ou cabazos antigos existentes en asturias e galicia.

113

SANTO ANDRÉ DE TEIXIDO (CEDEIRA)

O PATRIMONIO CULTURAL

XACEMENTOS ARQUEOLÓXICOS

II.10

Os conxuntos históricos urbanos, os camiños de Santiago e os xacementos arqueolóxicos Os conxuntos históricos urbanos en relación coa traza dos distintos camiño de Santiago e o caso paradigmático da cidade de Santiago de Compostela. Os xacementos arqueolóxicos: complexos castrexos e xacementos megalíticos: o parque megalítico da costa da morte.

CEDEIRA

Complexos castrexos delimitados Xacementos megalíticos BIC Futuro BIC Parque megalítico da Costa da Morte

ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

Fonte: Xunta de Galicia

OFICINAS DE REHABILITACIÓN URBANA

114

VIXIA HERBEIRA (CARIÑO)

Oficinas de rehabilitación Fonte: Xunta de Galicia

SANTO ANDRÉ DE TEIXIDO (CEDEIRA)

II.10

Conxuntos históricos (cascos) Camiños de Santiago Fisterra

Portugués

Francés

Prata

Inglés

Primitivo

Norte Fonte: Xunta de Galicia

115

CONXUNTOS HITÓRICOS URBANOS E OS CAMIÑOS DE SANTIAGO

PONTEDEUME

116

Análise do sistema de asentamentos urbanos da provincia

III 1 A rexión urbana da Coruña-Ferrol

2 A área urbana da Santiago

118 Definición da rexión urbana da Coruña-Ferrol

144 Definición da área urbana de Santiago

124 O medio natural da rexión urbana

148 Análise da rede de equipamentos da área urbana

128 A rede de equipamentos públicos e os asentamentos empresariais 132 As infraestructuras do transporte público metropolitano

150 O solo urbano de Santiago 154 Estudio do solo urbano da área de Santiago

134 A Cidade das Rías 137 Os desenvolvementos urbanísticos da área da Coruña 138 O solo urbano da área da Coruña 142 O solo urbano da área de Ferrol

3 O sistema urbano do Barbanza 156 Definición do sistema de asentamentos urbanos da península do Barbanza

4 O sistema provincial de vilas 160 As vilas intermedias 164 As vilas de borde 166 As vilas interiores

117

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

III.1

A rexión urbana da Coruña-Ferrol

Na definición dos espacios que integran os ámbitos funcionais, e fronte ó carácter monocéntrico de área metropolitana; de acordo co enunciado por A. Serrano, o concepto de rexión urbana defínese polo “seu carácter plurinuclear, seu carácter plurifuncional e a súa potencialidade de crecemento autónomo e autosostido cando alcanza un determinado volume de poboación e de actividade na súa área de influencia”. As rexións urbanas “presentan unha forte concentración de actividades que delimitan como ámbito productivo destacado no seu entorno territorial, fundamentalmente nas áreas ligadas a actividades de control socioeconómico (administración, actividades financeiras, sedes de multinacionais, etc.), en servicios especializados (universidade, hospitais, etc.) ou en áreas de actividades punteiras (investigación e innovación, informática, xenética, bioquímica, etc.). A aglomeración urbana da Coruña-Ferrol responde a este definición: está conformada por un sistema de núcleos de distintos tamaños e características (entre os que destacan a cidade central da Coruña e a cidade de Ferrol), que se complementan funcionalmente e acollen á máis da metade da poboación e da actividade económica da provincia.

118

MESÓN DA AUGA (OLEIROS)

Definición da rexión urbana da Coruña-Ferrol Conglomerado urbano do NUREC (Network on Urban Research in the European Community). O NUREC foi creado no 1989 para realizar unha análise comparada das cidades de todo o mundo. Os conglomerados recolléronse de a cordo ás definicións de UN de áreas en continua expansión, onde se deben considerar as edificacións como parte dunha área de crecemento se se atopa a unha distancia inferior a 100 metros. Delimitación das áreas de complexidade urbana tomando como base para a súa definición os límites parroquiais. Conformación das centralidades urbanas que estructuran a rexión urbana: o modelo policéntrico. Na Rexión Urbana A Coruña-Ferrol cunha superficie de 500 km2 residen cerca de 600.000 habitantes, o que representa o 50% da poboación da provincia da Coruña e máis do 20% da poboación total de Galicia. No seu ámbito dáse a maior concentración urbana do país e acádanse as mais altas densidades de poboación. A cidade compacta como modelo, tomando como punto de partida o sistema de núcleos urbanos e rurais existentes. Os actuais espazos de asentamento da poboación na rexión urbana desenvolvéronse entorno algúns centros históricos de cidades de orixe medieval (A Coruña, Betanzos, Pontedeume, Ferrol), de vilas mariñeiras (Sada, Redes, Ares, Mugardos…) e de centenares de pequenos núcleos de caracter rural agrario (Perillo, Montrove, Cambre, O Burgo, Oleiros, Miño…) ou mariñeiro (As Xubias, O Burgo, Santa Cruz, Mera, Xoés…) cuns perfís xa definidos en gran medida dende un punto de vista morfolóxico. O desenvolvemento dos asentamentos da poboación e as infraestructuras de transporte deberán adecuarse ás condicións dun espazo de asentamentos que debe de dotarse duns límites definidos. As áreas urbanas exteriores aos núcleos previstas como zonas de extensión dos mesmos nos planeamentos

ZONA URBANA ÁRTABRA

III.1

119

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

CONGLOMERADO URBANO DO NUREC

120

III.1

Zona de influencia edificación. Radio 100 m. Área A Coruña-Ferrol. 1ª coroa. Área A Coruña-Ferrol. 2ª coroa. Área A Coruña-Ferrol. 3ª coroa.

e destinadas a recibir importantes concentracións de poboación, deberán emprazarse en lugares con moi boa accesibilidade (a pé, en bicicleta ou cos medios de transporte público) que fortaleza á vertebración do asentamento e a cohexion social da poboación. A rexión urbana do arco ártabro (A Coruña-Ferrol) ten unha estructura territorial de carácter policéntrico. O desenvolvemento económico e social fai desta rexión urbana algo singular no conxunto de Galicia. A súa visualización, ordenación e potenciación permitirá que poida competir coas grandes cidades europeas. A rexión urbana do arco ártabro pode reunir no seu interior o mellor dos mundos urbano e rural. O desenvolvemento policéntrico significa: non concentración nun único centro das instalacións requiridas nos ámbitos da economía, cultura, formación, consumo e administración; distribución destas instalacións en distintos emprazamentos e, por último, interconexión. O termo “policéntrico” tómase do concepto europeo de desenvolvemento espacial. Segundo este, o desenvolvemento policéntrico é un dos factores fundamentais para garantir a cohesión social e a vertebración territorial. Este principio ten como obxectivo conservar e optimizar a diversidade das unidades consciente do seu propio valor e conleva a un equilibrio espacial. As rexións nas que se concentran todas as instalacións nun único centro deben loitar con problemas como a conxestión do tráfico e a expansión incontrolada nas periferias. O policentrismo é unha estratexia contra a distribución arbitraria das diferentes instalacións e equipamentos. Baséase nunha planificación minuciosa e na cooperación intermunicipal; deste xeito fréase a dispersión do hábitat. Dende a visión da rexión urbana obra a posibilidade dunha oferta de formación,

economía, cultura e tempo libre como só se coñece nas grandes cidades. O reforzamento da rexión urbana supón, ao mesmo tempo, o reforzamento do sistema urbano de Galicia. Estas funcións estanse vendo ameazadas pola forte competencia da oferta nas periferias dos térmenos municipais onde os límites son máis difusos, polo tanto debe ter preferencia o reforzamento dos centros urbanos da rexión ártabra (A Coruña, Ferrol, Betanzos, Pontedeume, Sada, Ares, Cambre…). Centos de entidades de participación e cooperación cidadán e veciñal reunidas en torno aos mais diversos temas (Asociacións de Veciños, Asociacións Culturais, Sociedades Deportivas, Gastronómicas, Relixiosas, Ecolóxicas…) non dispoñen dunha plataforma que permita o desenvolvemento dunha estructura de traballo conxunta en torno á que sexa posible organizarse toda a rexión urbana. As iniciativas de cooperación e colaboración existentes non parten dun obxectivo común sendo polo xeral o resultado de iniciativas sectoriais e de ámbitos limitados. Esta realidade aínda é mais evidente no ámbito da planificación espacial no que se percibe con claridade a inexistencia de entidades e de traballo supramunicipal. As preocupacións da inmensa maioría das comunidades existentes non supera os limites do mais próximo no que se refire as estratexias de desenvolvemento da propia comunidade, votándose en falla declaracións e reflexións sobre os deberes da comunidade na rexión urbana. Mais para poder producirse esta, precisa da definición de conceptos espaciais unificadores, da delimitación de escenarios de cooperación, da delimitación de espacios funcionais, en fin de apoio ás ideas e apoio financeiro en torno á plataforma da rexión urbana a Coruña-Ferrol.

III.1

121

122 ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

III.1

POLICENTRISMO

REDES (ARES)

III.1

ÁREAS DE COMPLEXIDADE URBANA

Poboación Máis de 50.000 hab. Entre 10.000 e 50.000 hab. Entre 5.000 e 10.000 hab. Menos de 5.000 hab.

123

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA 124

III.1

O medio natural da rexión urbana Os elementos característicos da paisaxe, a situación das explotacións agrícolas, a determinación das áreas de recreo e o análise dos biótopos do entorno urbano. O sistema das rías da Coruña-O Burgo, BetanzosSada, Pontedeume-Ares, Ferrol-Neda, o conxunto do borde litoral do Golfo Ártabro, xuntos cos sistemas verdes dos grandes parques da rexión urbana (parques interiores:Eume, Mendo-Mandeo e Mero; parques exteriores: Valdoviño e Baldaio) deben ser entendidos como espazos naturais continuos. A paisaxe debe ser entendida como un elemento básico para o desenvolvemento da rexión urbana. A paisaxe de auga: Ao longo de case 200 km de liña de costa, dende os Areais de Valdoviño a Baldaio, abertos ao Océano Atlántico no seu vento oeste, defínese un xogo de filigranas no sistema das rías, na enseada do Portus Magnus Artabrorum, que se converte nun elemento definitorio fundamental da percepción da rexión urbana. Unha paisaxe coa omnipresente presencia da auga ao longo da liña de costa que define o límite físico do soporte territorial. Os amplos e continuos areais abertos ao atlántico de Valdoviño e Baldaio, o Sistema das catro Rías da Coruña, Betanzos-Sada, Pontedeume-Ares, Ferrol confluíndo no Portus Magnus Artabrorum e as correntes fluviais dos ríos principais (Mero, Mendo-Mandeo, Eume…) e de centenares de arroios, regatos… que nelas desembocan conformaron a identidade dunha rexión percibida como tal hai dous mil anos. O sistema de vilas (Neda, Mugardos, Ares, Redes, Sada…) e cidades (Ferrol, Betanzos, Pontedeume, A Coruña) é incomprensíbel ao marxe da relación coa auga. O sistema de poboamento dos asentamentos agrícolas confirman esta fértil relación que alumea centenares de núcleos que cobren toda a xeografía mariñán. A auga representa un aporte esencial na súa vivencia histórica e cotián, na construcción da súa identidade e debe ser considerada como unha parte fundamental da estructura do territorio e como recurso fundamental para o seu desenvolvemento económico, social e cultural. Paisaxe de auga, cultura de auga, no mar aberto, no interior das rías, no cauce dos ríos, no debuxo serpenteante dos regatos a carón dos que xorden os asentamentos de poboación.

RAZO-BALDAIO (CARBALLO)

LAGOA DA FROUXEIRA (VALDOVIÑO)

III.1

Rede Natura SREP Espazo hábitats

125

O MEDIO NATURAL DO GOLFO ÁRTABRO

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA 126

III.1

A paisaxe de monte. O arco ártabro está limitado na súa coroa interior pola fina liña de horizonte das cimas dos montes elevándose suavemente dende o nivel do mar e, no seu debuxo, definen e delimitan a rexión urbana no seu límite interior. Unha parte importante da configuración da paisaxe mariñán dende as cimas dos montes ata as súas estribacións cara a costa está poboada de bosques. Unha paisaxe suave nas súa configuración formal na que os montes son elementos paisaxísticos que delimitan e marcan sutilmente o espazo da rexión urbana. Os bosques fluviais que acompañan o recorrido das augas dos grandes ríos do Eume, do Mendo, do Mandeo, do Mero… constitúen os únicos elementos continuos. As diferentes intensidades e características constitúen un conxunto diverso e heteroxéneo de paisaxes. A rexión Ártabra dende as Mariñas dos Condes as Mariñas dos Frades, de Ferrolterra a Bergantiños, conformase así como unha paisaxe de paisaxes. Esta diversidade de relacións de apertura é determinante para a percepción do conxunto do sistema e subsistemas que o compoñen configurando en conxunto unha estructura paisaxística. A rexión urbana do arco ártabro entendida como un sistema, dispón dunha enorme calidade paisaxística que

debe configurarse como unha paisaxe continua na que a lámina de auga do Océano Atlántico, do golfo Ártabro, das rías de Ferrol-Neda, A Coruña-O Burgo, BetanzosSada, Pontedeume-Ares, dos ríos Xubia, Eume, Mendo, Mandeo, Mero, expándense polo territorio a través dos cursos fluviais e penetra entre as grandes masas de arborado das fragas e dos montes, que se introducen prolongándose en profundidade e en altura ata dominalo e configurar un dos limites xeográficos fundamentais da rexión no seu borde continental. A gran masa continua dos espazos verdes atravesan, rodean e articulan as areas de asentamento da poboación revalorizando os lugares da estructura policentrica. A paisaxe ofrece calidade de vida, aumentando o atractivo como espacio de preferencia para o desenvolvemento económico e para o asentamento residencial destinado a vivendas. A paisaxe construída polo home, a paisaxe antropizada se desenvolve polo territorio das Mariñas dos Frades e das Mariñas dos Condes, pola Terra de Trasancos, e ten como base os núcleos de poboación rural, as aldeas, os lugares, os casais… coas súas explotacións agrícolas próximas.

EXPLOTACIÓNS AGRARIAS

Cultivos con prados de secano Cultivos de secano permanente Cultivos con espazo sen explotar Outros pastizais oceánicos

A especificidade da rexión Ártabra constitúena os seus 200 km de litoral, no que cunha estructura lineal, se alternan grandes areais (Baldaio, Valdoviño), decenas de praias (Orzan, Oza, Santa Cristina, Bastiagueiro, Santa Cruz, Naval, Mera, Espiñeiro, Sada, Gandarío, O Pedrido, Miño…), acantilados (San Pedro,Seixo, Branco…), marismas… con estructuras urbanas mineralizadas nas cidades, vilas, e pobos mariñeiros…, cos seus frontes portuarios e os seus peiraos, nas que se configuran escenarios de alta calidade paisaxística que deben ser considerados como eixes do recreo ou como elemento de interconexion de biótopos nos que sexa posible desenvolver rutas de sendeirismo ou para bicicletas. A auga, as súas beiras resultan atractivas e deben ser facilmente accesible para ter un contacto directo con ela. As explotacións agrarias. A posta en valor do solo a partir da súa consideración como recurso de producción agrícola é a condición básica para o mantemento e conservación de areas de valor ecolóxico e as zonas próximas destinadas ao recreo. As explotacións destinadas á producción deben ter en conta medidas protectoras do solo e das augas, por exemplo o abono moderado, ou o distanciamento dos couces de augas. As

faixas extensivas, as lindes das fincas, o arborado e pequenos bosques que se entremezclan coas areas de producción agrícola enriqueceran a paisaxe, de tal xeito que poderá ser útil dende un punto de vista recreativo e pedagóxico-cultural. As grandes xunqueiras deben procurar formar unidades amplas e interconectadas e estar rodeadas de superficies amortiguadoras. As pequenas fincas agrícolas existentes poden ser utilizadas como biótopos de transición e servir de eslavón entre os grandes espacios. Gracias a existencia de diversidade de usos (areas destinadas a campos de froita, praderías, pequenas masas de arborados formando bosquetes, a tupida rede de canais de augas naturais que cobren o territorio, os espacios de monte baixo caendo sobre o litoral… a paisaxe mariñán ten unha estructura variada e ofrece un medio atractivo para o recreo. E preciso dispor dunha rede de espacios públicos abertos que sexan aproveitables e utilizables para esta función. Xunto cos espacios destinados ás explotacións agrícolas e á ecoloxía, os espacios destinados ao recreo e ao ocio convertese nunha terceira función a considerar no espacio aberto cada vez de maior importancia.

III.1

BIOTOPOS

Areais Lago e lagoa Lagoa costeira Río e regatos naturais Zona intermareal Encoro Marisma Estuario Bosque mixto Caducifolias Outras frondosas Landas e matorrais

127

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

A rede de equipamentos públicos e os asentamentos empresariais As administracións provincial e autonómica carecen dun marco que lles permita a distribución proporcionada de servicios públicos nas áreas e rexións urbanas. Os concellos das contornas urbanas carecen, polo xeral, dunha rede de equipamentos, acorde á dinámica de poboación á que se ven sometidos e, ó mesmo tempo, carecen da infraestructura necesaria para a ampliación e mantemento dos equipamentos existentes. A consecuencia é a continuidade en uso das edificacións que viñan prestando estes servicios a un ámbito rural. A carencia de solo público edificable leva á implantar os novos equipamentos (xeralmente construídos por outra administración) ben en solos rústicos (tanto con valores a protexer coma non) e non integrados na estructura do asentamento. Outra alternativa é situalos en solos de cesión derivados das actuacións de planeamento que, polo xeral, se sitúan en posicións residuais e pouco accesibles.

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

III.1

128

FERROL

O abandono parcial do aproveitamento dos solos agrícolas gandeiros e forestais nas áreas sometidas a presión inmobiliaria, proporciona a aparición de espacios en tránsito, sen tratamento e conformando grandes áreas residuais. A elas súmanse moitos dos espacios clasificados como zonas libres ou zonas verdes, producto do planeamento, e que coa ausencia de conservación, son literalmente abandonados tanto polos promotores como pola administración que non conta cos medios para o seu mantemento. O mesmo sucede coas infraestructuras, tanto das novas implantacións como das melloras derivan áreas marxinais ou de afección que permanecen esquecidas sen uso e que non reciben un mínimo tratamento. Os grandes centros comerciais e de ocio creados nos últimos anos nas proximidades dos nós das autoestradas e ó longo dos principais eixes de tráfico son feitos que deben de ser contemplados e analizados no desenvolvemento urbanístico para un estudio miúdo das seus efectos colaterais. Nalgúns casos estas zonas permiten ser conectadas

EQUIPAMENTOS

Casa do concello Centro cultural

III.1

Centro de protecci贸n civil Hotel Centro de ensino Instalaci贸n deportiva Centro sanitario Centro asistencial Tanatorio Cemiteraio Matadorio Lonxa / mercado / feria Parque Vertedoiro Campus universitario Outros equipamentos

129

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

AS ÁREAS EMPRESARIAIS

130

III.1

espacialmente cos centros urbanos e coas áreas das estacións de ferrocarril o que debe axudar a fortalecer as redes de transporte público. Fronte ás novas intervencións existe a tradicional rede de camiños, corredores naturais e espacios mancomunados ou veciñais, que constitúen o verdadeiro sistema de espacios libres e que dotan dunha elevada calidade ambiental ó entorno no que se integran as áreas urbanas. Sen embargo, son escasos

os exemplos de desenvolvementos que toman como referencia na planificación a integración ambiental. O que á pequena escala supón non ter en conta ós elementos naturais presentes coa importación directa de tipos urbanos sen referencias, á escala territorial representa o estragamento dos recursos paisaxísticos que ironicamente, son en moitos casos, o factor de desenvolvemento das actuacións, sobre todo nas franxas costeiras sometidas á demanda de segunda residencia.

III.1

Aparcadoiro Beirarrúa Beirarrúa verde Equipo administrativo Equipo administrativo edificio Equipo asistencial Equipo asistencial edificio Equipo comercial Equipo comercial edificio Equipo deportivo Equipo deportivo campo Equipo deportivo edificio Equipo docente Equipo docente edificio Equipo hoteleiro Ferrocarril

Equipo hoteleiro edificio

Canteira. Extracción

Estación de servizo

Zonas industriais-empresariais

Estacion de servizo edificio Industrial edificio Par. industrial Par. residencia colectiva Par. residencial existente Rotonda Servidume Servidume FF. CC. Servizos Servizos edificio Terciario Terciario edificio Viario Viario auxiliar Vivenda residencial colectiva Vivenda residencial existente Zona libre 131

EQUIPAMENTOS DO PARQUE EMPRESARIAL DE AGRELA (A CORUÑA)

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA 132

III.1

As infraestructuras do transporte público metropolitano A relación entre os asentamentos e a mobilidade precisa dunha estratexia de desenvolvemento integral baseada no principio da necesaria relación entre os núcleos de asentamento, a interconexións entre núcleos, as relacións cos territorios urbanizados e a vertebración do conxunto coa liña do ferrocarril. Deben considerarse espazos preferentes de asentamento poboacional as aldeas e áreas de asentamento existentes en contacto coa paisaxe. O desenvolvemento e a renovación basearase nos seguintes principios mantendo sempre as cualidades específicas destas formas de asentamento: definición precisa dos

límites dos asentamentos de poboación, concentración e consolidación moderada dos núcleos, cualificación dos asentamentos de poboación e reforzamento do sistema dos espazos públicos do núcleo. A estructura básica do desenvolvemento urbano constitúea o ferrocarril, como rede principal de comunicación interior. Os núcleos urbanos interconectados constituirán a estructura básica do desenvolvemento urbano, para elo definiranse as zonas interiores dos núcleos nas que se pretenda unha certa densificación e intensificación dos usos. O ferrocarril urbano (A Coruña-O Burgo-CambreBetanzos-Pontedeume-Cabana-Ferrol) converterase nun elemento simbólico da identidade territorial da rexión urbana. As áreas de ubicación das estacións de

ferrocarril serán consideradas como puntos prioritarios na renovación interior dos asentamentos nos que se emprazan, o que posibilitará o reforzamento dos centros históricos. A conexión exterior entre os asentamentos urbanos terá como elemento principal a autoestrada do Atlántico. Cada un dos nodos de enlace da autoestrada deberá considerarse como punto de partida de importantes eixes de acceso.

III.1

A autoestrada da rexión urbana debe ser considerada unha autoestrada urbana, unha autovía urbana de alta accesibilidade dende o territorio, unha auténtica rúa na escala territorial na que se constrúe a cidade contemporánea. A paisaxe pola que se introduce e que a acompaña e en particular os nodos de accesibilidade deben ser especialmente deseñados dende un punto de vista paisaxístico e urbano.

Paradas de bus (distancia en metros) 100 500 1.000 Apeadeiros FF. CC. 133

PARADAS DE AUTOBUS E FERROCARRIL

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

III.1

A Cidade das Rías En novembro de 1968, o arquitecto Andrés FernándezAlbalat Lois, con motivo do seu ingreso coma membro de número no Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, leu o discurso titulado La ciudad de la rías. O devandito texto tiña coma fío argumental a creación dun asentamento poboacional con capacidade para unhas 600.000 persoas ao longo das rías de Sada, Betanzos, Miño e Pontedeume, Cabanas, Ares. Nos primeiros anos da década dos 60 do século XX prodúcense profundos cambios na sociedade española, pero quizais un dos máis significativos sexa o éxodo do rural ás principais cidades. A cidade da Coruña constitúese en polo industrial (Plan de Estabilización), xunto coa cidade de Vigo e posteriormente a de Vilagarcía de Arousa. A poboación da cidade da Coruña medra a forte ritmo (na década dos 50 suma 43.658 habitantes máis, chegando a un total de 177.502 persoas). Ó mesmo tempo Ferrol duplica a poboación nun período de vinte anos (de 35.563 en 1930 pasa a 77.030 en 1950). A Cidade das Rías preséntase coma resposta ás proxeccións demográficas, nun intento de encouzar un crecemento que, segundo tódolos datos da época, mais tamén coma proposta de diálogo e reflexión colectiva. A unidade da aglomeración proposta é o núcleo, compoñente esencial dunhas 2.000 vivendas que xira entorno a un Centro Cívico aglutinador dos equipamentos. Os núcleos hanse agrupar en grupos de tres, conformando desta forma unha pequena cidade de 24.000 habitantes. Cada grupo contará cub centro cívico aglutinando os equipamentos correspondentes a esta escala (Colexios, centros de saúde, mercado, etc.). Finalmente a unión de catro grupos

dará coma resultado unha zona. Cada zona estaría habitada por una poboación que roldaría os 100.000 habitantes, que disporía no seu centro da localización dos equipamentos á escala rexional: o estadio, o Hospital, o grande centro comercial. A xustaposición de seis zonas da coma resultado a imaxe final da cidade das rías. No plan existe unha xerarquía viaria constituíndo un verdadeiro sistema arterial. A Cidade das Rías queda coma o primeiro intento de plan supramunicipal da provincia da Coruña e deu lugar á formulación do Plan Comarcal pola Deputación da Coruña, que non foi aprobado definitivamente.

134

SUPERPOSICIÓN DO PLAN “CIDADE DAS RÍAS” SOBRE A OCUPACIÓN DO SOLO URBANO ACTUAL

PLAN COMARCAL “CIDADE DAS RÍAS”, RESUMEN DE ITINERARIOS E VALORACIÓN DO MEDIO FÍSICO

Núcleos urbanos interesantes Núcleos urbanos e zonas de influencia

III.1

Conservación de zonas de interese Zonas de interese paisaxístico costeiro Zonas de interese da natureza Conservación de zonas de interese morfoloxico Zonas de interese en la naturaleza (valles) Itinerarios paisaxísticos rexionais Itinerarios ambientais monumentais rexionais Itinerarios ambientais rexionais Poboación, ano 1970

135

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

III.1 Plans parciais

Polígonos industriais

136

OLEIROS

Os desenvolvementos urbanísticos da área da Coruña

III.1

Os desenvolvementos urbanísticos da área da Coruña: análise dos asentamentos fragmentados e os seus instrumentos de planeamento. LA CORUÑA polígono de los rosales cidade xardína polígono de pocomaco polígono de agrela S. uble. - s. 2 y 3 o carón Mesoiro Su polígono de vío feáns pp parque eirís polígono de elviña Matogrande a granxa pa-4 refinería campus riazor campus de oza campus de elviña ARTEIXO 16 Sabón 17 pp Zapateria 1 18 pp sector sui-1 de Meicende 22-02-2001 18a as medoñas no ámbito do Saur-2 26-06-2003 CULLEREDO 19 aguas mansas 20 campo da folla 21 chousas 22 laxe rutis 23 Manso-sol 24 pau area 1 camo de folla rutis vilaboa 25 Sunp a-6 Zapateira 26 Sunp area 9 alvedro 27 cordeda 28 p.a.u. sunp a-2 laxe rutis 21-05-1992 28a pe 2 ría do Burgo 28b pp alvedro carmen pérez parapar 29 Santo espíritu 30 pp Sau-1 a Barcala 27-4-1993 31 Sau bd1 a castellana 32 Sau ru 33 ue 25 34 ue 4 35 ue 22 36 ue 05 36a ue 16 36b ue 20 la tapia 36c ue 12 36d ue 11 36e ue 19 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 a B c

36f ue 15 36g ue 07 a concepción OLEIROS 37 a granxa pa-4 38 depll canabal 39 as gobernas 40 longora pe-4 41 pp. reformado a23-e-1 Montrove 16-1-1990 42 pau-pp-i-3 43 pau-pp a-32 a xesta 44 pe Bastiagueiro Santa cristina 45 pe de ref ferralla 49 29-03-2000 46 pe ref int canide Maianca 16-6-1998 47 pe ref int valiño 48 pe Zv-4 parque Santa cristina, 16-1-1990 49 pe.rialta arillo 50 peri-9-coroto 51 peri7 52 pp Sunp-1r carballido, 29-03-2000 53 pp Sup 3r perillo 29-06-2000 54 punxeiro 55 urb. Bastiagueiro 56 urb. o Bosque 57 urb. o pinar 58 pe de ref int valiñonos 31-7-1998 59 pp 1 Beiramar 60 pp 5 Santa cruz 61 pp a15 os regos 62 pp a20 lamastelle 63 pp a21 o carballido perillo 64 pp a22 a choupana 65 pp a26 Montrove 66 pp a28 el Seijal spnos 67 pp a29 vilar de nós 68 pp a37 iñas arenaza 69 pp a4 a Maianca Mera 70 pp sunp a33 Montesinos Montrove 71 pp sunp a42r toxeiras Montrove lians 72 pp sunp a45r o carballo iii 73 pp sunp B14r longora 74 pp sunp B23r fonte d’ouro 75 pp sunp B25r as torres a cova 76 pp sunp B29r o vieiro Seijal 77 pp sunp B31r Mesón da auga o carballo

78 pp sunp d15r romardeiro 79 pp sunp d18r icaria iii pazo río lians 80 pp sunp d28r o graxal i o Seixo lians 81 pp sunp d38r graxal ii Seixo lians 82 pp sunp e as galeras Bastigueiro 83 pp sunp i33r iñas 84 pp sup 4r oleiros 85 pp sup pp2r Meixón frío lians 86 pp3 caavamontes perillo 87 pp6 oleiros 88 Sector suelo urbaniz. canide Maianca 88a pau-pp-i-3 iñás o caño industrial SADA 89 Sa-2 as Brañas 90 fortiñon 91 Meirás 92 pp solo industrial sau-5 Soñeiro 93 San pedro de veigue 94 Sau r4 95 Sau9-pS 96 Sunp i 34-r 97 Saur-4 fontán BETANZOS 98 piadela 99 pp o pasatempo 100 pp pol. ind. piadela i MIÑO 101 urb. fadesa FENE 102 vilar do colo NARÓN 103 río do poza BERGONDO 104 polígono de Bergondo 105 pp. Baldomir pedras Blancas CARRAL 106 os capelos CARBALLO 107 a Bertoa CERCEDA 108 o cercedo FERROL c campus de esteiro COIRÓS 110 coirós 137

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

O solo urbano da área da Coruña Síntese da área e análise dos asentamentos urbanos emprazados nos límites dos termos municipais: Cambre e Culleredo. Análise da forma urbana da cidade da Coruña a través das alturas da edificación. Os pequenos núcleos urbanos e vilas sometidos ás dinámicas propias das áreas metropolitanas, ó igual que sucede cos tipos edificatorios, carecen de referentes á hora de proxectar o espacio urbano, polo que abundan as solucións inmediatas: urbanízase a estrada con beirarrúas, vaos de acceso ás fincas e alumeado público; paviméntanse os rueiros e sobre esta estructura viaria aséntanse os novos tipos edificatorios en disposicións lineais interrompidos transversalmente por rúas que pouco máis que alcanza no fondo edificatorio. A ausencia de arborado e en moitos casos da totalidade dos servicios urbanísticos é a tónica dominante.

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

III.1

138

SOLO URBANO DA ÁREA DA CORUÑA

PARCELARIO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DA CORUÑA, CAMBRE, CULLEREDO E OLEIROS

III.1

Área Coruña Alturas catastro Urbano residencial

Urbano industrial

1-2

Urbanización residencial

3-5

Urbanización industrial

6-9

Hábitats

10 - 19

Rede Natura

20 - 40 139

SOLO URBANO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DA CORUÑA, CAMBRE, CULLEREDO E OLEIROS

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

III.1

140

PARCELARIO DA PENÍNSULA DE OLEIROS

ALTURAS DA EDIFICACIÓN DA CIDADE DA CORUÑA

III.1

Área Coruña Alturas catastro 0 1-2 3-5 6-9 10 - 19 20 - 40

141

RÍA DO BURGO

III.1

O solo urbano da área de Ferrol Síntese da área e análise dos asentamentos previstos no planeamento en relación co espacio litoral: Pontedeume. Análise da forma urbana da cidade de Ferrol a través das alturas da edificación.

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

RÍA DE ARES

142

SOLO URBANO DA ÁREA DE FERROL

PONTEDEUME

ALTURAS DA EDIFICACIÓN DA CIDADE DE FERROL

III.1

Urbano residencial Urbano industrial Urbanización residencial Urbanización industrial Hábitats Rede Natura Área Ferrol Alturas catastro. Alturas 0 1-2 3-5 6-9 10 - 19 20 - 40

143

PARCELARIO URBANO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DE PONTEDEUME E MIÑO

A ÁREA URBANA DE SANTIAGO

CONGLOMERADO URBANO DO NUREC

III.2

A área urbana de Santiago

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

3.2.1

Zona de influencia edificación. Radio 100 m. Área Santiago. 1ª coroa. Área Santiago. 2ª coroa.

Definición da área urbana de Santiago

144

Edificación

Conglomerado urbano definido polo NUREC. Delimitación das áreas de complexidade urbana en continuidade co sistema urbano do Barbanza, tomando como base para a súa definición os límites parroquiais. Definición da característica estructura radial de vilas que conforman a área. A cidade medieval de Santiago de Compostela aséntase nun pequeno promontorio circundado polos ríos Sar e Sarela, na parte alta do amplo val que forma o Sar antes de desembocar no Ulla á altura de Padrón, e que constitúe unha vía natural cara as planicies do interior de Galicia dende a ría de Arousa. O outro río importante que limita as terras de Santiago polo norte é o Tambre, que ten o seu final na Ría de Muros e Noia. De feito ao longo dos séculos as Vilas de Padrón e Noia xogaron un papel importante, e ás veces competiron entre elas, como porto natural da cidade. Santiago soubo aproveitar a súa posición central no eixo atlántico, que discorre pola depresión que cruza Galicia de norte a sur, unindo ás puxantes rexións urbanas de A Coruña-Ferrol e Vigo-Pontevedra. Esta situación confírelle unhas importantes vantaxes estratéxicas que, sumadas a súa condición de capitalidade, foron quen de atraer importantes inversións públicas canalizadas a través dun planeamento axeitado. Neste sentido, o Consorcio da Cidade creado no ano 1992, resultou un moi eficaz instrumento de xestión, dentro do cal naceu en 1994

(dous anos antes da aprobación do PEPRCH) a Oficina de Rehabilitación. Ó tempo enclaves da periferia da cidade, situados nos concellos veciños, que ata o momento non pasaban de ser pequenas aldeas rurais, medraron cuns tipos arquitectónicos máis propios da cidade compacta e case que sen ningunha clase de dotacións ou equipamentos asociados, sen responder a ningún intento de planificación previo. Polo tanto, “o efecto fronteira” neses anos seguiu a incrementar uns desequilibrios territoriais entre unha cidade central ben equipada, con bos servicios urbanos, e calidade ambiental nos seus espacios públicos, e unha periferia onde se densifican pequenos núcleos cunha carencia dos estándares urbanísticos máis elementais, e unha total falta de atención ao deseño dunha paisaxe urbana axeitada. Este proceso deu lugar a un modelo metropolitano radial cunha cidade principal e uns núcleos periféricos que practicamente actuaban como meros barrios dormitorio. Os criterios de accesibilidade, é dicir a distancia ao centro, ou mellor dito o tempo que se tarda en chegar, é outro dos factores determinantes. Así, nas estradas mais importantes xurdiron pequenas aglomeracións urbanas: Bertamiráns (Ames) na estrada de Noia, Milladoiro (Ames-Teo) na de Pontevedra, Cacheiras (Teo) e a urbanización Os Tilos en dirección a A Estrada (os tres na zona sur); e Sigüeiro (Oroso), en dirección a A Coruña (na zona norte). A estes núcleos hai que engadirlles outros de menor entidade pero que nos últimos anos empezan a amosar crecementos

III.2

145

A ÁREA URBANA DE SANTIAGO

significativos: Pedrouzo-Arca (O Pino) na estrada a Lugo e moi preto do aeroporto, Lestedo (Boqueixón) en dirección a Ourense. Este fenómeno foi máis intenso no sur debido a varias causas: a posición excéntrica da cidade de Santiago en relación co seu termo municipal (desprazada cara o sur), a climatoloxía máis favorable

debido a unha menor altitude, e por último a maior proximidade á costa. A boa conexión que posibilita a autoestrada AP-6 introduce unha segunda distorsión no modelo, que se “estira” cara o sur ao longo da autoestrada, polo que a vila de Padrón (15 minutos desde Santiago) pode considerarse igualmente vinculada

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

III.2

Urbanización residencial Urbano residencial 146

POLICENTRISMO

ao sistema. En dirección norte, o primeiro enclave que encontramos é Sigüeiro (pero non dispón de conexión coa autoestrada en dirección Santiago), e o seguinte, Ordes, xa está moi lonxe e ten unha conexión moi afastada. Polo tanto, é menor a influencia da AP-9 en sentido setentrional.

Na actualidade, estase a producir unha difusión das edificacións no territorio, coa aparición de urbanizacións que non teñen unha articulación axeitada coas estructuras urbanas preexistentes e que ademais producen grave incidencia sobre a paisaxe.

III.2

147

ÁREAS DE COMPLEXIDADE URBANA

A ÁREA URBANA DE SANTIAGO

EQUIPAMENTOS

III.2

Análise da rede de equipamentos da área urbana

Casa do concello Centro cultural

Emprazamento territorial das instalacións públicas na área de Santiago, con especial atención aos que conforman o sistema xeral de equipamentos. Existencia dunha predilección de asentamento cara as parroquias do sur, onde existen máis interconexións cos concellos veciños.

Centro de protección civil Hotel Centro de ensino Instalación deportiva Centro sanitario Centro asistencial Tanatorio Cemiteraio Matadorio Lonxa / mercado / feria Parque Vertedoiro Campus universitario Outros equipamentos

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

BOISACA

148

3.2.2

VELVÍS

BONAVAL

III.2

149

A ÁREA URBANA DE SANTIAGO

MILLADOIRO (AMES)

III.2

O solo urbano de Santiago: síntese da área e análise dos asentamentos situados nos bordes dos termos municipais: Teo, Milladoiro, Bertamiráns, Brión.

AMES

Urbano res. Urbano ind. Urbaniz. res. Urbaniz. ind. ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

Hábitats Espec. protec.

150

SOLO URBANO NO SUDOESTE DA ÁREA DE SANTIAGO

3.2.3

III.2

Área Santiago Alturas catastro. Altura 0

SOLO URBANO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DE SANTIAGO E TEO

1-2 3-5 6-9 10 - 19 20 - 40

SOLO URBANO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DE SANTIAGO E AMES: MILLADOIRO

Área Santiago Alturas catastro. Altura 0 1-2 3-5 6-9 10 - 19 20 - 40

151

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A ÁREA URBANA DE SANTIAGO

OS TILOS (TEO)

III.2

Área Santiago Alturas catastro. Altura 0 1-2 3-5 6-9 10 - 19 20 - 40

152

SOLO URBANO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DE AMES E BRIÓN: BERTAMIRÁNS

III.2

Área Santiago Alturas catastro. Altura 0 1-2 3-5 6-9 10 - 19

SOLO URBANO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DE AMES E BRIÓN: BERTAMIRÁNS

20 - 40

SOLO URBANO NOS LÍMITES DOS TERMOS MUNICIPAIS DE SANTIAGO E OROSO: SIGÜEIRO

Área Santiago Alturas catastro. Altura 0 1-2 3-5 6-9 10 - 19 20 - 40

153

III.2

Estudio do solo urbano da área de Santiago A rede de asentamentos rurais que a conforman a área urbana en contraste coa definición da cidade de Compostela e a súa estructura urbana, definida morfoloxicamente pola altura das edificacións.

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

A ÁREA URBANA DE SANTIAGO

CONXO

Urbano residencial Urbanización residencial Hábitats Especies protegidas 154

AS CLASES DE SOLO DA ÁREA DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

3.2.4

TRISCA

VISTALEGRE

III.2

155

AS ALTURAS DA EDIFICACIÓN DA CIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA E O SEU ENTORNO RÚSTICO

O SISTEMA URBANO DO BARBANZA

III.3

O sistema urbano do Barbanza AGUIÑO (RIBEIRA)

Definición do sistema de asentamentos urbanos da península do Barbanza Conglomerado urbano definido polo NUREC. Análise do solo urbano delimitado.

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

Expresión das vilas costeiras que conforman o sistema de asentamentos.

156

SOLO URBANO DA ÁREA DO BARBANZA

3.3.1

III.3

Edificación Zona de influencia edificación. Radio 100 m. Ría de Arousa. 1ª coroa. Ría de Arousa. 2ª coroa. 157

CONGLOMERADO URBANO DO NUREC

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

O SISTEMA URBANO DO BARBANZA

PALMEIRA (RIBEIRA)

III.3

158

AS VILAS DO BARBANZA

ESCARABOTE (BOIRO)

III.3

Ribeira urbana Alturas 8 - 13 5-7 3-4 1-2 0 159

RIBEIRA: ESTUDIO DA PROPIEDADE DO SOLO

O SISTEMA DE VILAS PROVINCIAL

AS PONTES

III.4

O sistema provincial de vilas

As vilas intermedias

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

Carballo, Betanzos, Ordes, Padrón, Noia e As Pontes. Asentamentos no espacio de transición das áreas urbanas.

IMG PTE

160

IMAGEN PENDIENTE

3.4.1

III.4

O SISTEMA DE VILAS EN RELACIÓN COAS ÁREAS URBANAS

Vilas intermedias Vilas de borde Vilas interiores 161

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

O SISTEMA DE VILAS PROVINCIAL

AS PONTES - GRUPOS E POBOADOS

162

3.4.1

III.4

1. Poboado das Veigas Data: 1946 Promotor: Empresa Nacional Calvo Sotelo Arquitecto: J. García Lamas Superficie: 33 ha N.º vivendas: 220 Poboación: 628 hab. Densidade: 6,5 vivendas/ha

2. Grupo Calvo Sotelo Data: 1954 Promotor: Empresa Nacional Calvo Sotelo Arquitecto: Rodolfo Ucha Donate Superficie: 0,25 ha N.º de vivendas: 48 Poboacion: 49 hab. Densidade: 16 vivendas/ha Edificabilidade: 1 m2

3. Grupo Santa Bárbara Data: 1955 Promotor: Obra Sindical del Hogar Arquitecto: Rodolfo Ucha Donate Superficie: 0,22 ha N.º de vivendas: 48 Poboacion: 97 hab. Densidade: 21,8 vivendas/ha Edificabilidade: 1,2 m2/m2

4. Grupo Virxe da Luz Data: 1967 Promotor: Cooperativa Virxe da Luz Arquitecto: Rodolfo Ucha Donate Superficie: 0,46 ha N.º de vivendas: 17 Poboacion: 47 Densidade: 36,5 vivendas/ha Edificabilidade: 0,35 m2/m2

5. Poboado da Magdalena Data: 1974 Promotor: Endesa Arquitecto: R. Freire Pérez Superficie: 2,94 ha N.º de vivendas: 248 Poboación: 644 hab. Densidade: 95 vivendas/ha Edificabilidade: 0,9 m2/m2

6. Poboado da Fraga Data: 1974 Promotor: Endesa Arquitecto: J. M. González Superficie: 2,71 ha N.º de vivendas: 200 Poboacion: 378 hab. Densidade: 73 vivendas/ha Edificabilidade: 0,75 m2/m2

7. Poboado do Barreiro Data: 1976 Promotor: Endesa Arquitecto: J. R. Miyar Superficie: 2,49 ha N.º de vivendas: 232 Poboacion: 629 hab. Densidade: 93 vivendas/hab. Edificabilidade: 0,55 m2/m2

8. Poboado do Muíño Data: 1975 Promotor: Endesa Arquitecto: A. Alcala, J. I. Rey-Cabarcos Superficie: 1,32 ha N.º de vivendas: 48 Poboacion: 144 hab. Densidade: 36,2 vivendas/hab. Edificabilidade: 0,75 m2/m2

9. Cooperativa Santiago Apostol Data: 1987 Promotor: Cooperativa Santiago Apostol Arquitecto: Domingo Tabuyo Domínguez Superficie: 0,58 ha N.º de vivendas: 54 Poboación: 279 hab. Densidade: 93 vivendas/hab. Edificabilidade: 1,5 m2/m2

III.4

AS PONTES

163

O SISTEMA DE VILAS PROVINCIAL

As vilas de borde Cariño, Cedeira, Ortigueira, Malpica, Corme-Ponteceso, Laxe, Camariñas, Muxía, Fisterra, Muros, Portosín-Porto do Son e Cee-Corcubión.

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

III.4

164

CARIÑO (IMAXE SUPERIOR) E CEDEIRA

3.4.2

III.4

165

AS VILAS DA COSTA DA MORTE

O SISTEMA DE VILAS PROVINCIAL ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

III.4

As vilas interiores Curtis, Teixeiro, Arzúa, Melide, Santa Comba e Vimianzo.

Arzúa urbana Alturas 7 - 10 5-6 3-4 1-2 0

166

ANÁLISE PARCELARIO DUNHA VILA INTERIOR: ARZÚA

3.4.3

ANÁLISE DAS ÁREAS AGRÍCOLAS DO INTERIOR

III.4

167

ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

O SISTEMA DE VILAS PROVINCIAL

IMAGEN PENDIENTE

III.4

IMG PTE

168

CARNOTA

III.4

169

AS VILAS RURAIS E AS NOVAS INFRAESTRUCTURAS

SERRA DA CAPELADA (CEDEIRA)

170

Diagnose e determinación de áreas

IV 1 O sistema urbano provincial 172 Determinación dos concellos que conforman o sistema urbano 174 Delimitación das áreas de complexidade urbana

2 A delimitación das áreas supramunicipais 176 Definición das áreas supramunicipais da provincia

171

O SISTEMA URBANO PROVINCIAL

O sistema urbano provincial Determinación dos concellos que conforman o sistema urbano ó longo do eixo atlántico e definición dos nodos de elevada densidade poboacional que configuran o sistema de concellos urbanos da provincia. Sobre a tradicional estructura territorial constituída polas cidades medias, as vilas e a malla de núcleos rurais (conectadas pola tupida rede de estradas e camiños), no último tercio do século pasado produciuse unha ocupación dispersa do territorio que, aínda que xeralmente se apoian nas redes de estradas existentes,

DIAGNOSE E DETERMINACIÓN DE ÁREAS

IV.1

OS CONCELLOS NO SISTEMA URBANO PROVINCIAL 172

4.1.1

IV.1

non conforman unha nova estructura urbana máis que polo feito da xustaposición progresiva do seu asentamento. Neste modelo de asentamento podemos distinguir entre as actuacións “planificadas” e os asentamentos diseminados. As primeiras teñen lugar principalmente nos concellos da primeira coroa urbana, para posibilitar actuacións residenciais, industriais e terciarias de certa magnitude. Na súa maioría, aínda que se serven das vías de comunicación existentes, constitúen pezas autónomas independentes. Os asentamentos diseminados proliferan por toda a área urbana e segundo a súa densidade poden chegar a constituír a amalgama que conforma o continuo espallado entre a estructura territorial tradicional e as novas actuacións.

CONCELLOS DE ELEVADA DENSIDADE DE POBOACIÓN 173

O SISTEMA URBANO PROVINCIAL

Delimitación das áreas de complexidade urbana A contemporánea transformación da forma urbana en configuracións dispersas, policéntricas e metropolitanas obedece á complexa dimensión dos fluxos económicos e sociais que se materializan nas diversas escalas do espacio urbano. Na rexión e áreas urbanas existe unha discordancia entre as institucións e a dinámica do espacio urbano, a cal desborda límites municipais e se fai presente máis alá dos centros urbanos. Na abigarrada estructura institucional, propoñer ampliar a capacidade de tutela da planificación ó servicio do desenvolvemento metropolitana con novos instrumentos e facultades de

control xurídicas, pode provocar conflictos institucionais. Fronte a esta opción, pode optarse por mellorar a coordinación, a comunicación e ampliar a capacidade estratéxica do conxunto de actores intervintes. Na definición dos distintos graos de complexidade, referidos ó desagregado parroquial, téñense en conta diversos compoñentes do territorio para establecer criterios de diferenciación espacial: posición xeográfica, fortaleza económica, variación poboacional, integración espacial, presión dos usos do solo, valores naturais e valores culturais; co emprego de certos indicadores: áreas NUREC e área de influencia das redes de estradas e ferrocarril; determinando as mallas das áreas urbanas-infraestructuras e dos solos non urbanos-espazos naturais.

DIAGNOSE E DETERMINACIÓN DE ÁREAS

IV.1

174

RIBEIRA

4.1.2

ÁREAS DE COMPLEXIDADE URBANA

IV.1

175

A DELIMITACIÓN DAS ÁREAS SUPRAMUNICIPAIS

IV.2

A delimitación das áreas supramunicipais MALPICA

Definición das áreas supramunicipais da provincia

DIAGNOSE E DETERMINACIÓN DE ÁREAS

A inexistencia de instrumentos de ordenación supramunicipal é un problema fundamental, e máis tendo en conta o longo tempo empregado na redacción e tramitación dos plans municipais. Isto fai que moitas das decisións de crecemento se tomen non en función de criterios lóxicos (xa non planificatorios), senón atendendo á oportunidade que se deriva da aprobación (ou non) do planeamento. A falta de directrices de rango superior, o mercado toma moitas

176

4.2.1

ZONA

veces as súas decisións en función da facilidade —ou posibilidade— de tramitación administrativa. É preciso garantir unha estructura de “ámbitos ou corredores” verdes que sexan capaces de articular o territorio evitando que a malla urbana se entenda como unha “malla continua”. Ao mesmo tempo, hai que adoptar aqueles mecanismos que permitan valorar estes espacios libres de edificación, vitais para a calidade ambiental das áreas urbanas adxacentes. De igual maneira, trátase de frear a consabida difusión indiscriminada da urbanización sobre o territorio. Neste sentido, son as lóxicas

NIVEL

NOME

POBOACIÓN 2006

% PROVIN.

Rexión urbana da Coruña-Ferrol

arco ártabro

643.785

50%

REDE URBANA

a coruña, ferrol, Betanzos, pontedeume, Sada, Mugardos, ares, fene

aeroporto, porto, autoestrada, xulgados, estadios, hospitais, administrativo, congresos, vía de alta capacidade, vía ferrea, gaseoducto, oleoducto espectáculo, universidade, mercado

INFRAESTRUCTURA

EQUIPAMENTOS

Área urbana de Santiago

gran Santiago

188.143

16%

Santiago, padrón

aeroporto, autoestrada, vía de xulgados, estadios, hospitais, administrativo, congresos, alta capacidade, vía ferrea, espectáculo, universidade, mercado gaseoducto, oleoducto

Área do Barbanza

3-a

ría de arousa

65.450 (150.000)

ribeira, a pobra, Boiro, vía de alta capacidade, porto rianzo, vilagarcía, vilanova, cambados

Área das Rías Medias

3-B

costa da Morte

141.245

11%

carballo, vimianzo, cee, Malpica, ponteceso, laxe, camariñas, Muxía, fisterra

autoestrada, vía de alta capacidade, porto

Hospitais, espectáculos, mercado

Área das Rías Baixas

3-c

ría de noia

58.792

noia, Muros, porto do Son, portosín

porto

Mercado

Área das Rías Altas

3-d

ortegal

47.687

as pontes, cedeira, cariño, ortigueira

porto, autovia, gaseoducto

Mercado, centro de investigación

Área de Chairas

ordes

43.998

ordés, Santa comba, curtis

autoestrada, vía ferrea, gaseoducto, oleoducto

Mercado, feira

Área de Montaña

as Serras

41.054

Melide, arzúa, teixeiro, Sobrado, toques

autovía, vía férrea

penitenciaría, mercado

Hospitais, xulgados, mercado

IV.2

SANTO ANDRÉ DE TEIXIDO (CEDEIRA)

infraestructurais as que teñen que dar coherencia á “malla urbana” evitando o crecemento en “mancha de aceite” que pode ter efectos moi prexudiciais. Rexión urbana da Coruña-Ferrol Área urbana de Santiago Sistema urbano do Barbanza Área da Costa da Morte Área da Ría de Noia Área das Rías Altas Área das Chairas Área de Montaña

177

ÁREAS SUPRAMUNICIPAIS

PONENCIAS XORNADAS TÉCNICAS INTERNACIONAIS ANEXOS

Ponencias xornadas técnicas internacionais

Recentemente, con motivo do anuncio por parte da Consellería da Presidencia, do novo proxecto de lei de creación de áreas metropolitanas de Galicia, volveu o debate - recorrente dende finais dos anos sesenta- sobre a constitución das áreas metropolitanas en Galicia e consecuentemente, o modelo administrativo-político no que estas se desenvolvan: competencias, financiamento, delimitación e órgano de goberno. Neste contexto, preséntase a presente publicación, froito da Investigación Urbanística das Áreas Supramunicipais da Provincia da Coruña, iniciada coa firma do correspondente convenio de colaboración, subscrito entre a Deputación da Couña e a Universidade da Coruña e desenvolvida entre os anos 2005 e 2008. A investigación sérvese dos Sistemas de Información Xeográfico (SIX) para tratar de mostrar e analizar a amalgama de datos concorrentes que inciden na ordenación territorial e plasmar unha visión sintética e exhaustiva do territorio da provincia da Coruña. Compre mencionar o traballo de ETH Studio Basel, “Switzerland – An Urban Portrait”, que representou a referencia inicial no desenvolvemento da estudio. Froito deste traballo de investigación preséntase esta publicación, de carácter eminentemente gráfico, na que se pretende analizar e presentar o territorio provincial desde unha óptica multisectorial e, ó tempo, avanzar nunha reflexión dos modelos de asentamento que se veñen desenvolvendo nos últimos anos. A finalidade última, derivada da anterior análise, é definir as distintas áreas funcionais da provincia, con especial atención ós sistemas urbanos que conforman as áreas supramunicipais, en continuidade cos estudios realizados neste eido, e presentar unha visión máis ó complexo debate da ordenación territorial. Na análise dos distintos niveis de asentamentos do sistema urbano, co fin fe aproximarse á definición do sistema e do conxunto de relacións interdependentes, tivéronse en conta os seguintes factores característicos: a propia estructura e tipoloxía do sistema de asentamentos e a súa actual planificación, o soporte xeográfico, a dinámica demografica, os usos do solo, a organización administrativa e institucional, os niveis de dotación de infraestructuras equipamentos e desenvolvemento cultural e investigador, a producción económica e social. O modelo de análise mostra a evolución temporal e as liñas de evolución social de forma diacrónica, configurando a “tendencia” deste territorio. Esto posibilita definir posibles liñas de intervención dirixidas a modificar ou encouzar procesos non desexados, conforme coas aspiracións do modelo territorial definido pola Unión Europea.

178

Nesta dinámica territorial, a delimitación dos ámbitos funcionais derivada das variables consideradas resulta complexa, en grande parte polo carácter mutable e intersectorial das relacións que se establecen no interior das áreas e entre estas. Tal delimitación pode non ser o un feito que reflicta a realidade multiescalar do territorio actual, onde a superposición de niveis e múltiples “capas” sobre un mesmo espacio entra en conflicto co feito mesmo de establecer uns límites que, á forza, son imprecisos. Non obstante, esta imprecisión, sobre todo nas zonas de fronteira entre os distintas áreas, non debe poñer en cuestión a existencia do feito supramunicipal. Na definición dos espacios que integran os mencionados ámbitos funcionais, podemos determinar a existencia das seguintes estructuras territoriais: a rexión urbana (A Coruña-Ferrol), a área urbana (Santiago) e o sistema urbano lineal (Arousa), parcialmente na provincia de Pontevedra. A fronteira entre elas poden diluírse, sobre todo se o enfoque se amplía á conformación da Eurorexión Galicia-Norte de Portugal. O estudio céntrase en dúas entidades suficientemente recoñecidas e que presentan o maior grado de complexidade urbana da provincia: por unha banda a rexión urbana complexa da Coruña-Ferrol, constituída á súa vez pola área urbana da Coruña e a área urbana de Ferrol, e por outra, a área urbana de Santiago; ambas integradas no espazo urbano coñecido como eixo atlántico. Non obstante, tamén se avanza na análise doutras áreas, como o sistema urbano da ría de Arousa, de singulares características e a cabalo entre as dúas provincias galegas de maior dinamismo; e as restantes áreas de menor complexidade do territorio provincial. Como calquera proceso complexo, os resultados da análise e definición das áreas supramunicipais deberán xulgarse desde unha perspectiva da súa utilidade para cos obxectivos propostos que, neste caso, se limitaban á afondar na investigación creativa e multisectorial do fenómeno urbano provincial. Ó longo do último século, as áreas urbanas da provincia, ó igual que as rexións metropolitanas das nacións con maior desenvolvemento, constituíronse nas unidades económicas dominantes, cunha progresión inusitada e unha tendencia á urbanización cada vez máis periférica, tanto dos asentamentos residenciais e terciarios como das infraestructuras e equipamentos. En consonancia cos plans directores de infraestructuras, o modelo territorial tendencial caracterízase pola conformación de metrópoles lineais, nas que a consolidación do asentamento de novas localizacións productivas se configura ó longo dos corredores de comunicacións. O sistema de transporte define,

dun xeito preciso, o modelo de desenvolvemento do territorio. Non obstante, a gobernanza destas áreas non vai parella ó seu desenvolvemento, consolidándose a estructura administrativa tradicional. As experiencias europeas na planificación metropolitana non están resultando, ata o de agora, moi exitosas; a tendencia xeral á descentralización dos estados deriva no fortalecemento das administracións rexionais, mentres a administración local (provincia e municipio) manteñen o seu rol. A intervención pública directa das administracións se concreta principalmente na execución de infraestructuras e, en segundo termo, na xestión pública das actuacións urbanísticas. Ás veces, a propia acción pública, de caracter sectorial e territorial, contribúe á fragmentación política, económica, social e territorial das metrópoles. Os problemas da sociedade urbana son de carácter intersectorial, mentres a competencia e organización dos actores públicos continúa sendo sectorial. O anterior, acompañado dos profundos cambios que representan a globalización, a integración europea e a descentralización, pode provocar a impotencia das institucións, sobre todo se non se opta por unha acción consensuada, baixo o principio da codecisión. Desta situación, a administración territorial que máis se fortalece é a comunidade autónoma, pero faise imprescindible a cooperación interadministrativa e institucional, coa incorporación de asociacións e iniciativas empresariais. A administración autonómica debe orientar as necesarias coalicións “de abaixo arriba” entre as cidades centrais e os municipios periféricos, sendo sensible ás distintas identidades políticas e culturais. A integración horizontal dos plans, entre as diferentes administracións (estado, comunidade autónoma, provincia, municipio…) ha de conxugarse cunha integración vertical, entre as diferentes esferas de actuación (transporte, vivenda, medio natural, patrimonio, industria…). É preciso mellorar a interconexión das administracións que conflúen nas rexións urbanas e superar os límites sectoriais, mediante unha concepción interdisciplinar da planificación espacial que incorpore así mesmo, ás restantes entidades públicas e privadas. Neste punto, compre atallar a complexidade inherente que supón a multiplicación dos procedementos na adopción e aplicación de decisións derivadas da participación diversa. G. Dupuy expón a relación actual da ordenación do territorio e o urbanismo cos poderes políticos e administrativos, cando afirma que “a descentralización dou a cada concello, a cada alcalde, unha lexitimidade da que o poder urbanístico parece ser o emblema. ¿Pódese pensar entón nun urbanismo que transcenda o mallado territorial, men-

tres que simples proxectos intermunicipais encallan un pouco a cotío?… En termos territoriais, parecen opoñerse dúas concepcións: o urbanismo tradicional, que ten privilexiado unha territorialidade zonal, definida por límites, en cuxo seno se exerce un tipo de poderes –económico, político e técnico- esencialmente- e o novo urbanismo das redes, baseado na territorialidade reticular, que transcende as fronteiras e as zonas, e no que se exerce outro tipo de poderes, máis de acordo ca eficacia; ó servicio da colectividade urbana e dos seus novos requirimentos; que asegure a circulación de persoas, bens e información…” A provincia, como administración intermedia entre os municipios e a comunidade autónoma, está predisposta para xogar un importante papel na cuestión clave da xestión das rexións urbanas, na busca e establecemento de redes e relacións, podendo constituírse nun órgano de intermediación e coordinación, cunha función estratéxica na orientación das actuacións que, posiblemente, han de concretarse na selección dunha serie de proxectos que reflictan unha estratexia espacial de calidade, sensible ás oportunidades e competitiva nun contexto global. En resume, o enfoque dos instrumentos de planificación ha de reflectir unha visión estratéxica e integradora, incorporando novos modelos de xestión. A gobernabilidade das áreas urbanas precisa a definición do seu territorio e encouzar a acción pública, determinando un sistema que permita unha maior participación e cooperación. A situación descrita representa un cambio de paradigma na planificación espacial (agora centrada na planificación territorial), de escala e contido distinto á planificación urbana tradicional, e que se define pola facultade de crear un “proxecto común”, intersectorial, de coproducción colectiva. A complexidade das zonas urbanas fai difícil a súa investigación e análise, sobre todos se temos en conta a multiplicidade de organismos, niveles de xestión, escalas e límites a considerar. A interacción multiescalar debe caracterizar a intervención institucional nas rexións urbanas, fronte ó principio de zonificación, que se basea na utilización do solo disociado, contrario á congregación de persoas e actividades, como noción propia do feito urbano. Ó tempo, a mutabilidade que caracteriza os actuais sistemas urbanos debe ter o seu reflexo nunha planificación aberta ós cambios e que permita incorporar as oportunidades e as novas situacións non previstas, tanto favorables como non, en consonancia co concepto de “plannig by doing”. A política territorial europea establece que as ferramentas para a planificación deberían: “analizar, en base á situación actual, os puntos fortes e débiles de barrios y cidades; definir para a área

urbana uns obxectivos sólidos de desenvolvemento e idear unha estratexia de futuro para a cidade; coordinar as diferentes políticas e plans veciñais, sectoriais e técnicos, e asegurarse de que as inversións planificadas axuden a promover un desenvolvemento equilibrado da área urbana;coordinar e focalizar espacialmente o emprego de fondos que fagan os axentes dos sectores público e privado e estar coordinados a un nivel local e urbano-rexional e involucrar ós cidadáns e outros axentes que poden contribuír de forma substancial a conformar tanto o futuro económico e social como a calidade medioambiental de cada zona.” Ademais da integración de políticas sectoriais, os cambios na planificación incorporan os conceptos de mobilidade, policentrismo e rexeneración urbana, como principios básicos de calquera ordenación territorial. O movemento das persoas é actualmente o principal problema na ordenación de carácter intersectorial do transporte. Para afrontalo xa non é suficiente construír novas infraestructuras, senón que hai que ter en consideración o contexto sociolóxico da mobilidade, xunto con outros factores como son a protección do medio ambiente ou a seguridade. O concepto de policentrismo, ademais de ligarse á aspiración dun desenvolvemento equilibrado, trata de encouzar a realidade presente das rexións urbanas, coa clara aspiración de buscar a consolidación dos emprazamentos idóneos, sempre ligados ás redes de transporte público; o que se da en chamar “concentración descentralizada”. Nese mesmo senso, a recualificación de tecidos existentes e a rexeneración daqueles obsoletos, buscando unha nova vida das áreas degradadas, configurase coma outro dos principios básicos da planificación. A rexeneración urbana debe orientar e canalizar os desenvolvementos urbanos, coa clara concepción de que o solo é un ben escaso e que, conforme ó principio protección do medio natural e cultural, as actuacións planificadoras han de tratar de minimizar as novas ocupacións territoriais e tratar de manter as estructuras territoriais rurais, complementarias do mundo urbano; o cal é un reflexo máis da nova escala da intervención territorial. A planificación debe orientar a busca de relacións urbanísticas clave: creación, escala, densidade, concentración, loxística, paisaxe, accesibilidade, xestión flexible, mestura,… Considérase que as actuacións institucionais europeas en ordenación do territorio arrancan na primeira Conferencia europea de ministros responsables de ordenación do territorio (CEMAT) celebrada no a ano 1970 na cidade alemana de 179

PONENCIAS XORNADAS TÉCNICAS INTERNACIONAIS ANEXOS

Bonn. Dende entón, o establecemento dos principios orientadores e as bases de actuación na ordenación territorial das rexións europeas, realízase a través da publicación dunha serie de documentos (declaracións, cartas,…) que emanan das sucesivas conferencias e que van a predeterminar as políticas e lexislacións sobre a ordenación do territorio dos distintos estados e nacións e, concretamente, a normativa urbanística e de ordenación territorial de Galicia. Na seguinte relación trátase de esquematizar a cronoloxía destas iniciativas europeas: A Unión Europea pois, nos últimos anos, vai definindo e concretando os principios de actuación da política territorial, constituíndo a referencia principal dos instrumentos de ordenación territorial, na busca dunha organización territorial equilibrada, baseada nunha estructura urbana europea policéntrica. Estes obxectivos se poderían condensar, baixo o principio de subsidariedade, na busca da competitividade, cohesión e sustentabilidade; asumindo a complexa compatibilidade da sustentabilidade ambiental coa económica e social. O obxectivo da política territorial é “lograr unha asociación en térmenos de igualdade entre as cidades e as zonas rurais por un lado, e tamén entre as poboacións pequenas, medianas e grandes e as cidades dentro das rexións urbanas e as rexións metropolitanas por outro. Debemos deixar de considerar as cuestións e decisións sobre política de desenvolvemento urbano de forma illada a cada cidade. Nosas cidades deberían ser puntos focais do desenvolvemento urbano-rexional e asumir responsabilidade na cohesión territorial. Por conseguinte, sería de grande axuda se as nosas cidades puideran establecer entre elas unha rede de relacións mais estreitas a un nivel europeo”. O sistema urbano europeo constitúe o elemento determinante do desenvolvemento económico e competitividade das rexións europeas, pero tamén representa de xeito xenuíno a diversidade cultural, factores que, na sociedade do coñecemento, cada vez máis se presentan interrelacionados. A concentración de riqueza e actividade en áreas concretas, xunto co abandono doutras máis distantes dos centros de decisión, constitúen as principais tendencias de desequilibrio territorial europeo. A Estratexia Territorial Europea (ETE) aposta polo desenvolvemento dun sistema urbano policéntrico e máis equilibrado, ó servicio do cal se establecen estratexias integradas de transporte e comunicación e se promove un desenvolvemento innovador e creativo, coa posta en valor da identidade propia, a través da protección da natureza e o patrimonio cultural. Para a ETE, a xa mencionada expansión das cidades, a través de modelos de desenvolvemento dis-

180

perso, representa a característica principal do asentamento territorial europeo nos últimas décadas. Paralelamente, este modelo de asentamento materialízase cun carácter monofuncional (áreas turísticas, concas industriais, polígonos illados de vivenda social…), que deriva na segregación espacial e social de parte do sistema urbano. Ante esta situación, se propón o reforzamento das estructuras urbanas, entendendo a súa diversidade como un valor fundamental, na busca dunha articulación entre cidades históricas ou innovadoras e as que tratan de difundir o desenvolvemento en áreas menos urbanizadas. Co modelo de desenvolvemento policéntrico preténdese equilibrar a complexa estructura territorial, integrando a actividade económica, as infraestructuras, o transporte e a protección do medio; buscando a cooperación entre cidade e campo, desde a responsabilidade e o beneficio común. Establécense tres niveles de urbanidade: Os sistemas urbanos, tanto grandes aglomeracións como redes de pequenas cidades. Orientase a creación de redes e formalizar a complementariedade entre cidades. As cidades, nas que se propugna o modelo de cidade compacta, o control da expansión urbana e a rexeneración urbana, a través dun planeamento responsable e sostible que busque a relación co territorio que as rodea. O transporte como base dunha estructura urbana diversa e complexa que atenda ó patrimonio natural e cultural. O medio rural, articulado por pequenas cidades e núcleos, para o que se ha de garantir o desenvolvemento das súas potencialidades. Ligado ó anterior, se diagnostica a desigualdade e desequilibrio na dotación de infraestructuras de transporte e comunicacións. conxestión e dificultade de acceso son a herdanza de sistemas e trazados que en moitas ocasións agravaron o desequilibrio entre os distintos tipos de transporte. Ante esta situación, proponse unha maior e mellor eficacia das infraestructuras existentes, integrando os modos de transporte diversos e prestando unha atención especial ó transporte público. A intermodalidade e a reducción dos impactos ambientais asociados a estas infraestructuras constitúen os principios de actuación. Fronte a presión das tendencias arriba enunciadas, a ETE propón o estímulo de desenvolvemento creativo e innovador que permita unha protección axeitada do patrimonio natural e cultural. A longa historia dos asentamentos urbanos europeos constitúe un valor diferencial na procura dun desenvolvemento culto e diverso. Se propón unha “conservación activa” que conxugue a preservación do patrimonio coa calidade de vida, con especial atención sobre a “paisaxe cultural”. A

estratexia dos grandes espacios xeográficos ha de desenvolverse a través da identificación e rexeneración de corredores ecolóxicos e culturais que acentúen a autoestima das comunidades e da súa poboación. Con anterioridade a estas políticas europeas, a lei do solo estatal de 1956 prevía a redacción do denominado Plan Nacional de Urbanismo, que xunto cos Plans Provinciais de Ordenación, tiñan vocación de instrumentos de ordenación do territorio. Así mesmo, case tódalas provincias aprobaron Normas Subsidiarias e Complementarias de Planeamento Provinciais, aprobadas polas respectivas Comisións Provinciais de Urbanismo. Non obstante, a política territorial se desenvolveu a través dos denominados Plans de Desenvolvemento, o terceiro dos cales (19721976) constitúe o primeiro antecedente en Galicia, a través da intervención no eixo A Coruña/Ferrol – Vigo, na provincia da Coruña. En novembro de 1968, o arquitecto Andrés Fernández-Albalat Lois, con motivo do seu ingreso coma membro de número no Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, leu o discurso titulado La ciudad de la rías. O devandito texto tiña coma fío argumental a creación dun asentamento poboacional con capacidade para unhas 600.000 persoas ao longo das rías de Sada, Betanzos, Miño e Pontedeume, Cabanas, Ares. A Cidade das Rías queda coma o primeiro intento de plan supramunicipal da provincia da Coruña e deu lugar en 1972 á formulación pola Deputación da Coruña do denominado Plan Comarcal “Ciudad de las Rías”, que finalmente non chegou a ser aprobado. A Lei sobre Réxime do Solo e Ordenación Urbana (texto refundido de 1976) incorpora un novo instrumento, os Plans Directores Territoriais de Coordinación (en detrimento dos Plans Provinciais) que podían ter ámbito supraprovincial, provincial ou comarcal. En Galicia, chegase a elaborar unha Proposta de Obxectivos e Estratexias do Plan Director Territorial de Coordinación de Galicia. No marco do Centro de Estudios do Territorio e Medio Ambiente do Ministerio de Obras Públicas e Urbanismo, iniciase en 1979 unha serie de investigacións que, en Galicia se concretan nunha diagnose e análise territorial, baixo o denominada Estudio de Recoñecemento Territorial de Galicia, e que se concreta coa publicación, pola Consellería de Ordenación do Territorio e Obras Públicas en 1984, da Síntese Descritiva do Sistema Rexional e da Identificación e Explicación de Problemas Territoriais. Pódese considerar que o primeiro reflexo da política territorial europea na ordenación urbanística

española o atopamos na xeración de plans posteriores á 1ª Carta europea de ordenación do territorio - na que se propugnaba a recuperación da cidade existente – e que se caracterizan pola reacción contra os anteriores modelos “desarrollistas” e as súas consecuencias.

extraer a previsión na formulación dunha serie de instrumentos que desenvolverán tales previsións, abranguendo a estructura básica do modelo territorial. Ditos instrumentos, de distinto rango normativo e características, pódense relacionar do seguinte xeito:

A Constitución de 1978 e o Estatuto de Autonomía de Galicia de 1981 atribúen a competencia da ordenación do territorio á Comunidade Autónoma, cuxo desenvolvemento se leva a cabo coa Lei 10/1995, de Ordenación do Territorio de Galicia (LOTG). Esta recolle as determinacións establecidas nos documentos emanados do CEMAT: desenvolvemento equilibrado, mellora da calidade de vida, xestión responsable dos recursos naturais, protección do medio natural, utilización racional do teritorio, coordinación administrativa e equilibrio intracomunitario.

- Plans Territoriais Integrados: de ordenación do litoral, do espazo metropolitano A Coruña-Ferrol, do espazo metropolitano Vigo-Pontevedra, da área urbana de Santiago, da área urbana de Lugo e da área urbana de Ourense.

A LOTG establece que a delimitación de áreas homoxéneas de carácter supramunicipal será levada a cabo polas Directrices de Ordenación do Territorio (DOT), mais para a organización de áreas xeográficas supramunicipais de características homoxéneas ou daquelas que, polo seu tamaño e relacións funcionais, precisen dunha planificación infraestructural, de equipamentos e recursos de ámbito comarcal, e de carácter integrado, esta lei determina que poderán formularse Plans Territoriais Integrados. No documento de avance das DOT, que se ven configurando como o instrumento-marco da ordenación do territorio de Galicia, se determinan como referencias do modelo territorial as establecidas na política territorial da Unión Europea: desenvolvemento económico equilibrado e sostible, cohesión social e mellora da calidade de vida e utilización racional do territorio e a sostibilidade ambiental. A estructura básica de dito modelo se define a partires dun sistema xerarquizado de asentamentos, configurado por un sistema de grandes cidades (os espazos metropolitanos de Vigo-Pontevedra e A Coruña-Ferrol e as áreas urbanas de Santiago de Compostela, Ourense e Lugo), un sistema urbano intermedio, os denominados nodos para o equilibrio do territorio (e as subcabeceiras do sistema urbano intermedio) e os núcleos principais dos restantes concellos e das parroquias rurais; articulado polas redes de infraestructuras e equipamentos, no contexto do medio natural e do patrimonio cultural. Así mesmo, se determina que as administracións públicas que desenvolvan actuacións con incidencia territorial actuaran axustándose aos principios de información mutua, colaboración e coordinación con obxecto de optimizar a rendibilidade social dos recursos. Neste documento se presentan as determinacións que terán caracter vinculante e das que se pode

- Plans Sectoriais de áreas empresarias, de acuicultura en terra, de actividades extractivas, de producción e distribución de enerxía e de xestión de residuos. - Plan Director de estradas, de portos deportivos e de heliportos e aeródromos. - Inventario de bens de patrimonio cultural. - Plan Especial de protección dos camiños de Santiago. - Plan de Acción de corredores verdes. - Mapa de zonas inundables. Estes, pódese completar coas anexos definidos do avance, nos que se fai a relación de núcleos de identidade do litoral, de núcleos interiores vinculados ó patrimonio cultural e de áreas estratéxicas de conservación (natural). Para a implementación das DOT é prioritaria a tutela do ordenamento territorial a través da articulación dos instrumentos intermedios dos que deben emanar as orientacións fundamentais para a elaboración do planeamento municipal, sectorial e de desenvolvemento. A formulación daqueles será un exercicio de identificación das forzas e fraquezas, oportunidades e ameazas, existentes ou potenciais. Isto determinará a actitude do territorio ante o futuro. Outra visión da política territorial constituíuna o Mapa Comarcal de Galicia, aprobado por Decreto do Consello da Xunta, definiu o ámbito de aplicación do Plan de Desenvolvemento Comarcal de Galicia, e ten como obxectivo dar cumprimento ao establecido na Lei 7/1996, de Desenvolvemento Comarcal. Nos estudios complementarios que acompañaban á proposta contemplábase a existencia de catro tipos de comarcas atendendo ás características propias da organización interna do sistema de asentamentos: metropolitanas, urbanas, rururbana, rurais. A Lei 5/1997, de Administración Local de Galicia, establece que por lei do Parlamento de Galicia se poderán crear Áreas Metropolitanas, determinando os órganos de goberno e administración, o réxime económico e de funcionamento, os servi-

cios a prestar e as obras a realizar pola área metropolitana, así como as potestades que se lle atribúan e a xusta distribución de cargas entre los municipios que a integran. Ata o momento, as iniciativas neste sentido non teño prosperado. Por último, resaltar a experiencia na elaboración do Plan Estratéxico da provincia da Coruña / 2007-2013, un documento que avanza na análise sectorial das principais áreas de actividade e infraestructuras, para determinar as liñas de actuación e estratexias prioritarias no ámbito provincial. Recentemente, con motivo do anuncio por parte da Consellería da Presidencia, do novo proxecto de lei de creación de áreas metropolitanas de Galicia, volveu o debate - recorrente dende finais dos anos sesenta- sobre a constitución das áreas metropolitanas en Galicia e consecuentemente, o modelo administrativo-político no que estas se desenvolvan: competencias, financiamento, delimitación e órgano de goberno. Neste contexto, preséntase a presente publicación, froito da Investigación Urbanística das Áreas Supramunicipais da Provincia da Coruña, iniciada coa firma do correspondente convenio de colaboración, subscrito entre a Deputación da Couña e a Universidade da Coruña e desenvolvida entre os anos 2005 e 2008. A investigación sérvese dos Sistemas de Información Xeográfico (SIX) para tratar de mostrar e analizar a amalgama de datos concorrentes que inciden na ordenación territorial e plasmar unha visión sintética e exhaustiva do territorio da provincia da Coruña. Compre mencionar o traballo de ETH Studio Basel, “Switzerland – An Urban Portrait”, que representou a referencia inicial no desenvolvemento da estudio. Froito deste traballo de investigación preséntase esta publicación, de carácter eminentemente gráfico, na que se pretende analizar e presentar o territorio provincial desde unha óptica multisectorial e, ó tempo, avanzar nunha reflexión dos modelos de asentamento que se veñen desenvolvendo nos últimos anos. A finalidade última, derivada da anterior análise, é definir as distintas áreas funcionais da provincia, con especial atención ós sistemas urbanos que conforman as áreas supramunicipais, en continuidade cos estudios realizados neste eido, e presentar unha visión máis ó complexo debate da ordenación territorial. Na análise dos distintos niveis de asentamentos do sistema urbano, co fin fe aproximarse á definición do sistema e do conxunto de relacións interdependentes, tivéronse en conta os seguintes factores característicos: a propia estructura e tipoloxía do sistema de asentamentos e a súa actual planificación, o soporte xeográfico, a dinámica demografica, os usos do solo, a organización 181

PONENCIAS XORNADAS TÉCNICAS INTERNACIONAIS ANEXOS

administrativa e institucional, os niveis de dotación de infraestructuras equipamentos e desenvolvemento cultural e investigador, a producción económica e social. O modelo de análise mostra a evolución temporal e as liñas de evolución social de forma diacrónica, configurando a “tendencia” deste territorio. Esto posibilita definir posibles liñas de intervención dirixidas a modificar ou encouzar procesos non desexados, conforme coas aspiracións do modelo territorial definido pola Unión Europea. Nesta dinámica territorial, a delimitación dos ámbitos funcionais derivada das variables consideradas resulta complexa, en grande parte polo carácter mutable e intersectorial das relacións que se establecen no interior das áreas e entre estas. Tal delimitación pode non ser o un feito que reflicta a realidade multiescalar do territorio actual, onde a superposición de niveis e múltiples “capas” sobre un mesmo espacio entra en conflicto co feito mesmo de establecer uns límites que, á forza, son imprecisos. Non obstante, esta imprecisión, sobre todo nas zonas de fronteira entre os distintas áreas, non debe poñer en cuestión a existencia do feito supramunicipal. Na definición dos espacios que integran os mencionados ámbitos funcionais, podemos determinar a existencia das seguintes estructuras territoriais: a rexión urbana (A Coruña-Ferrol), a área urbana (Santiago) e o sistema urbano lineal (Arousa), parcialmente na provincia de Pontevedra. A fronteira entre elas poden diluírse, sobre todo se o enfoque se amplía á conformación da Eurorexión Galicia-Norte de Portugal. O estudio céntrase en dúas entidades suficientemente recoñecidas e que presentan o maior grado de complexidade urbana da provincia: por unha banda a rexión urbana complexa da Coruña-Ferrol, constituída á súa vez pola área urbana da Coruña e a área urbana de Ferrol, e por outra, a área urbana de Santiago; ambas integradas no espazo urbano coñecido como eixo atlántico. Non obstante, tamén se avanza na análise doutras áreas, como o sistema urbano da ría de Arousa, de singulares características e a cabalo entre as dúas provincias galegas de maior dinamismo; e as restantes áreas de menor complexidade do territorio provincial. Como calquera proceso complexo, os resultados da análise e definición das áreas supramunicipais deberán xulgarse desde unha perspectiva da súa utilidade para cos obxectivos propostos que, neste caso, se limitaban á afondar na investigación creativa e multisectorial do fenómeno urbano provincial. Ó longo do último século, as áreas urbanas da provincia, ó igual que as rexións metropolitanas das nacións con maior desenvolvemento, consti-

182

tuíronse nas unidades económicas dominantes, cunha progresión inusitada e unha tendencia á urbanización cada vez máis periférica, tanto dos asentamentos residenciais e terciarios como das infraestructuras e equipamentos. En consonancia cos plans directores de infraestructuras, o modelo territorial tendencial caracterízase pola conformación de metrópoles lineais, nas que a consolidación do asentamento de novas localizacións productivas se configura ó longo dos corredores de comunicacións. O sistema de transporte define, dun xeito preciso, o modelo de desenvolvemento do territorio. Non obstante, a gobernanza destas áreas non vai parella ó seu desenvolvemento, consolidándose a estructura administrativa tradicional. As experiencias europeas na planificación metropolitana non están resultando, ata o de agora, moi exitosas; a tendencia xeral á descentralización dos estados deriva no fortalecemento das administracións rexionais, mentres a administración local (provincia e municipio) manteñen o seu rol. A intervención pública directa das administracións se concreta principalmente na execución de infraestructuras e, en segundo termo, na xestión pública das actuacións urbanísticas. Ás veces, a propia acción pública, de caracter sectorial e territorial, contribúe á fragmentación política, económica, social e territorial das metrópoles. Os problemas da sociedade urbana son de carácter intersectorial, mentres a competencia e organización dos actores públicos continúa sendo sectorial. O anterior, acompañado dos profundos cambios que representan a globalización, a integración europea e a descentralización, pode provocar a impotencia das institucións, sobre todo se non se opta por unha acción consensuada, baixo o principio da codecisión. Desta situación, a administración territorial que máis se fortalece é a comunidade autónoma, pero faise imprescindible a cooperación interadministrativa e institucional, coa incorporación de asociacións e iniciativas empresariais. A administración autonómica debe orientar as necesarias coalicións “de abaixo arriba” entre as cidades centrais e os municipios periféricos, sendo sensible ás distintas identidades políticas e culturais. A integración horizontal dos plans, entre as diferentes administracións (estado, comunidade autónoma, provincia, municipio…) ha de conxugarse cunha integración vertical, entre as diferentes esferas de actuación (transporte, vivenda, medio natural, patrimonio, industria…). É preciso mellorar a interconexión das administracións que conflúen nas rexións urbanas e superar os límites sectoriais, mediante unha concepción interdisciplinar da planificación espacial que incorpore así mesmo, ás restantes entidades públicas e privadas. Neste punto, compre atallar a complexidade inherente que supón a

multiplicación dos procedementos na adopción e aplicación de decisións derivadas da participación diversa. G. Dupuy expón a relación actual da ordenación do territorio e o urbanismo cos poderes políticos e administrativos, cando afirma que “a descentralización dou a cada concello, a cada alcalde, unha lexitimidade da que o poder urbanístico parece ser o emblema. ¿Pódese pensar entón nun urbanismo que transcenda o mallado territorial, mentres que simples proxectos intermunicipais encallan un pouco a cotío?… En termos territoriais, parecen opoñerse dúas concepcións: o urbanismo tradicional, que ten privilexiado unha territorialidade zonal, definida por límites, en cuxo seno se exerce un tipo de poderes –económico, político e técnico- esencialmente- e o novo urbanismo das redes, baseado na territorialidade reticular, que transcende as fronteiras e as zonas, e no que se exerce outro tipo de poderes, máis de acordo ca eficacia; ó servicio da colectividade urbana e dos seus novos requirimentos; que asegure a circulación de persoas, bens e información…” A provincia, como administración intermedia entre os municipios e a comunidade autónoma, está predisposta para xogar un importante papel na cuestión clave da xestión das rexións urbanas, na busca e establecemento de redes e relacións, podendo constituírse nun órgano de intermediación e coordinación, cunha función estratéxica na orientación das actuacións que, posiblemente, han de concretarse na selección dunha serie de proxectos que reflictan unha estratexia espacial de calidade, sensible ás oportunidades e competitiva nun contexto global. En resume, o enfoque dos instrumentos de planificación ha de reflectir unha visión estratéxica e integradora, incorporando novos modelos de xestión. A gobernabilidade das áreas urbanas precisa a definición do seu territorio e encouzar a acción pública, determinando un sistema que permita unha maior participación e cooperación. A situación descrita representa un cambio de paradigma na planificación espacial (agora centrada na planificación territorial), de escala e contido distinto á planificación urbana tradicional, e que se define pola facultade de crear un “proxecto común”, intersectorial, de coproducción colectiva. A complexidade das zonas urbanas fai difícil a súa investigación e análise, sobre todos se temos en conta a multiplicidade de organismos, niveles de xestión, escalas e límites a considerar. A interacción multiescalar debe caracterizar a intervención institucional nas rexións urbanas, fronte ó principio de zonificación, que se basea na utilización do solo disociado, contrario á congregación de persoas e actividades, como noción propia do feito urbano. Ó tempo, a muta-

bilidade que caracteriza os actuais sistemas urbanos debe ter o seu reflexo nunha planificación aberta ós cambios e que permita incorporar as oportunidades e as novas situacións non previstas, tanto favorables como non, en consonancia co concepto de “plannig by doing”. A política territorial europea establece que as ferramentas para a planificación deberían: “analizar, en base á situación actual, os puntos fortes e débiles de barrios y cidades; definir para a área urbana uns obxectivos sólidos de desenvolvemento e idear unha estratexia de futuro para a cidade; coordinar as diferentes políticas e plans veciñais, sectoriais e técnicos, e asegurarse de que as inversións planificadas axuden a promover un desenvolvemento equilibrado da área urbana;coordinar e focalizar espacialmente o emprego de fondos que fagan os axentes dos sectores público e privado e estar coordinados a un nivel local e urbano-rexional e involucrar ós cidadáns e outros axentes que poden contribuír de forma substancial a conformar tanto o futuro económico e social como a calidade medioambiental de cada zona.” Ademais da integración de políticas sectoriais, os cambios na planificación incorporan os conceptos de mobilidade, policentrismo e rexeneración urbana, como principios básicos de calquera ordenación territorial. O movemento das persoas é actualmente o principal problema na ordenación de carácter intersectorial do transporte. Para afrontalo xa non é suficiente construír novas infraestructuras, senón que hai que ter en consideración o contexto sociolóxico da mobilidade, xunto con outros factores como son a protección do medio ambiente ou a seguridade. O concepto de policentrismo, ademais de ligarse á aspiración dun desenvolvemento equilibrado, trata de encouzar a realidade presente das rexións urbanas, coa clara aspiración de buscar a consolidación dos emprazamentos idóneos, sempre ligados ás redes de transporte público; o que se da en chamar “concentración descentralizada”. Nese mesmo senso, a recualificación de tecidos existentes e a rexeneración daqueles obsoletos, buscando unha nova vida das áreas degradadas, configurase coma outro dos principios básicos da planificación. A rexeneración urbana debe orientar e canalizar os desenvolvementos urbanos, coa clara concepción de que o solo é un ben escaso e que, conforme ó principio protección do medio natural e cultural, as actuacións planificadoras han de tratar de minimizar as novas ocupacións territoriais e tratar de manter as estructuras territoriais rurais, complementarias do mundo urbano;

o cal é un reflexo máis da nova escala da intervención territorial. A planificación debe orientar a busca de relacións urbanísticas clave: creación, escala, densidade, concentración, loxística, paisaxe, accesibilidade, xestión flexible, mestura,… Considérase que as actuacións institucionais europeas en ordenación do territorio arrancan na primeira Conferencia europea de ministros responsables de ordenación do territorio (CEMAT) celebrada no a ano 1970 na cidade alemana de Bonn. Dende entón, o establecemento dos principios orientadores e as bases de actuación na ordenación territorial das rexións europeas, realízase a través da publicación dunha serie de documentos (declaracións, cartas,…) que emanan das sucesivas conferencias e que van a predeterminar as políticas e lexislacións sobre a ordenación do territorio dos distintos estados e nacións e, concretamente, a normativa urbanística e de ordenación territorial de Galicia. Na seguinte relación trátase de esquematizar a cronoloxía destas iniciativas europeas: A Unión Europea pois, nos últimos anos, vai definindo e concretando os principios de actuación da política territorial, constituíndo a referencia principal dos instrumentos de ordenación territorial, na busca dunha organización territorial equilibrada, baseada nunha estructura urbana europea policéntrica. Estes obxectivos se poderían condensar, baixo o principio de subsidariedade, na busca da competitividade, cohesión e sustentabilidade; asumindo a complexa compatibilidade da sustentabilidade ambiental coa económica e social. O obxectivo da política territorial é “lograr unha asociación en térmenos de igualdade entre as cidades e as zonas rurais por un lado, e tamén entre as poboacións pequenas, medianas e grandes e as cidades dentro das rexións urbanas e as rexións metropolitanas por outro. Debemos deixar de considerar as cuestións e decisións sobre política de desenvolvemento urbano de forma illada a cada cidade. Nosas cidades deberían ser puntos focais do desenvolvemento urbano-rexional e asumir responsabilidade na cohesión territorial. Por conseguinte, sería de grande axuda se as nosas cidades puideran establecer entre elas unha rede de relacións mais estreitas a un nivel europeo”. O sistema urbano europeo constitúe o elemento determinante do desenvolvemento económico e competitividade das rexións europeas, pero tamén representa de xeito xenuíno a diversidade cultural, factores que, na sociedade do coñecemento, cada vez máis se presentan interrelacionados. A concentración de riqueza e actividade en áreas concretas, xunto co abandono doutras máis dis-

tantes dos centros de decisión, constitúen as principais tendencias de desequilibrio territorial europeo. A Estratexia Territorial Europea (ETE) aposta polo desenvolvemento dun sistema urbano policéntrico e máis equilibrado, ó servicio do cal se establecen estratexias integradas de transporte e comunicación e se promove un desenvolvemento innovador e creativo, coa posta en valor da identidade propia, a través da protección da natureza e o patrimonio cultural. Para a ETE, a xa mencionada expansión das cidades, a través de modelos de desenvolvemento disperso, representa a característica principal do asentamento territorial europeo nos últimas décadas. Paralelamente, este modelo de asentamento materialízase cun carácter monofuncional (áreas turísticas, concas industriais, polígonos illados de vivenda social…), que deriva na segregación espacial e social de parte do sistema urbano. Ante esta situación, se propón o reforzamento das estructuras urbanas, entendendo a súa diversidade como un valor fundamental, na busca dunha articulación entre cidades históricas ou innovadoras e as que tratan de difundir o desenvolvemento en áreas menos urbanizadas. Co modelo de desenvolvemento policéntrico preténdese equilibrar a complexa estructura territorial, integrando a actividade económica, as infraestructuras, o transporte e a protección do medio; buscando a cooperación entre cidade e campo, desde a responsabilidade e o beneficio común. Establécense tres niveles de urbanidade: Os sistemas urbanos, tanto grandes aglomeracións como redes de pequenas cidades. Orientase a creación de redes e formalizar a complementariedade entre cidades. As cidades, nas que se propugna o modelo de cidade compacta, o control da expansión urbana e a rexeneración urbana, a través dun planeamento responsable e sostible que busque a relación co territorio que as rodea. O transporte como base dunha estructura urbana diversa e complexa que atenda ó patrimonio natural e cultural. O medio rural, articulado por pequenas cidades e núcleos, para o que se ha de garantir o desenvolvemento das súas potencialidades. Ligado ó anterior, se diagnostica a desigualdade e desequilibrio na dotación de infraestructuras de transporte e comunicacións. conxestión e dificultade de acceso son a herdanza de sistemas e trazados que en moitas ocasións agravaron o desequilibrio entre os distintos tipos de transporte. Ante esta situación, proponse unha maior e mellor eficacia das infraestructuras existentes, integrando os modos de transporte diversos e prestando unha atención especial ó transporte público. A intermodalidade e a reducción dos 183

PONENCIAS XORNADAS TÉCNICAS INTERNACIONAIS ANEXOS

impactos ambientais asociados a estas infraestructuras constitúen os principios de actuación. Fronte a presión das tendencias arriba enunciadas, a ETE propón o estímulo de desenvolvemento creativo e innovador que permita unha protección axeitada do patrimonio natural e cultural. A longa historia dos asentamentos urbanos europeos constitúe un valor diferencial na procura dun desenvolvemento culto e diverso. Se propón unha “conservación activa” que conxugue a preservación do patrimonio coa calidade de vida, con especial atención sobre a “paisaxe cultural”. A estratexia dos grandes espacios xeográficos ha de desenvolverse a través da identificación e rexeneración de corredores ecolóxicos e culturais que acentúen a autoestima das comunidades e da súa poboación. Con anterioridade a estas políticas europeas, a lei do solo estatal de 1956 prevía a redacción do denominado Plan Nacional de Urbanismo, que xunto cos Plans Provinciais de Ordenación, tiñan vocación de instrumentos de ordenación do territorio. Así mesmo, case tódalas provincias aprobaron Normas Subsidiarias e Complementarias de Planeamento Provinciais, aprobadas polas respectivas Comisións Provinciais de Urbanismo. Non obstante, a política territorial se desenvolveu a través dos denominados Plans de Desenvolvemento, o terceiro dos cales (19721976) constitúe o primeiro antecedente en Galicia, a través da intervención no eixo A Coruña/Ferrol – Vigo, na provincia da Coruña. En novembro de 1968, o arquitecto Andrés Fernández-Albalat Lois, con motivo do seu ingreso coma membro de número no Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, leu o discurso titulado La ciudad de la rías. O devandito texto tiña coma fío argumental a creación dun asentamento poboacional con capacidade para unhas 600.000 persoas ao longo das rías de Sada, Betanzos, Miño e Pontedeume, Cabanas, Ares. A Cidade das Rías queda coma o primeiro intento de plan supramunicipal da provincia da Coruña e deu lugar en 1972 á formulación pola Deputación da Coruña do denominado Plan Comarcal “Ciudad de las Rías”, que finalmente non chegou a ser aprobado. A Lei sobre Réxime do Solo e Ordenación Urbana (texto refundido de 1976) incorpora un novo instrumento, os Plans Directores Territoriais de Coordinación (en detrimento dos Plans Provinciais) que podían ter ámbito supraprovincial, provincial ou comarcal. En Galicia, chegase a elaborar unha Proposta de Obxectivos e Estratexias do Plan Director Territorial de Coordinación de Galicia.

184

No marco do Centro de Estudios do Territorio e Medio Ambiente do Ministerio de Obras Públicas e Urbanismo, iniciase en 1979 unha serie de investigacións que, en Galicia se concretan nunha diagnose e análise territorial, baixo o denominada Estudio de Recoñecemento Territorial de Galicia, e que se concreta coa publicación, pola Consellería de Ordenación do Territorio e Obras Públicas en 1984, da Síntese Descritiva do Sistema Rexional e da Identificación e Explicación de Problemas Territoriais.

subcabeceiras do sistema urbano intermedio) e os núcleos principais dos restantes concellos e das parroquias rurais; articulado polas redes de infraestructuras e equipamentos, no contexto do medio natural e do patrimonio cultural. Así mesmo, se determina que as administracións públicas que desenvolvan actuacións con incidencia territorial actuaran axustándose aos principios de información mutua, colaboración e coordinación con obxecto de optimizar a rendibilidade social dos recursos.

Pódese considerar que o primeiro reflexo da política territorial europea na ordenación urbanística española o atopamos na xeración de plans posteriores á 1ª Carta europea de ordenación do territorio - na que se propugnaba a recuperación da cidade existente – e que se caracterizan pola reacción contra os anteriores modelos “desarrollistas” e as súas consecuencias.

Neste documento se presentan as determinacións que terán caracter vinculante e das que se pode extraer a previsión na formulación dunha serie de instrumentos que desenvolverán tales previsións, abranguendo a estructura básica do modelo territorial. Ditos instrumentos, de distinto rango normativo e características, pódense relacionar do seguinte xeito:

- Inventario de bens de patrimonio cultural.

- Plan Especial de protección dos camiños de Santiago. - Plan de Acción de corredores verdes. - Mapa de zonas inundables. Estes, pódese completar coas anexos definidos do avance, nos que se fai a relación de núcleos de identidade do litoral, de núcleos interiores vinculados ó patrimonio cultural e de áreas estratéxicas de conservación (natural). Para a implementación das DOT é prioritaria a tutela do ordenamento territorial a través da articulación dos instrumentos intermedios dos que deben emanar as orientacións fundamentais para a elaboración do planeamento municipal, sectorial e de desenvolvemento. A formulación daqueles será un exercicio de identificación das forzas e fraquezas, oportunidades e ameazas, existentes ou potenciais. Isto determinará a actitude do territorio ante o futuro. Outra visión da política territorial constituíuna o Mapa Comarcal de Galicia, aprobado por Decreto do Consello da Xunta, definiu o ámbito de aplicación do Plan de Desenvolvemento Comarcal de

Galicia, e ten como obxectivo dar cumprimento ao establecido na Lei 7/1996, de Desenvolvemento Comarcal. Nos estudios complementarios que acompañaban á proposta contemplábase a existencia de catro tipos de comarcas atendendo ás características propias da organización interna do sistema de asentamentos: metropolitanas, urbanas, rururbana, rurais. A Lei 5/1997, de Administración Local de Galicia, establece que por lei do Parlamento de Galicia se poderán crear Áreas Metropolitanas, determinando os órganos de goberno e administración, o réxime económico e de funcionamento, os servicios a prestar e as obras a realizar pola área metropolitana, así como as potestades que se lle atribúan e a xusta distribución de cargas entre los municipios que a integran. Ata o momento, as iniciativas neste sentido non teño prosperado. Por último, resaltar a experiencia na elaboración do Plan Estratéxico da provincia da Coruña / 2007-2013, un documento que avanza na análise sectorial das principais áreas de actividade e infraestructuras, para determinar as liñas de actuación e estratexias prioritarias no ámbito provincial. Recentemente, con motivo do anuncio por parte da Consellería da Presidencia, do novo proxecto de lei de creación de áreas metropolitanas de Galicia, volveu o debate - recorrente dende finais dos anos sesenta- sobre a constitución das áreas metropolitanas en Galicia e consecuentemente, o modelo administrativo-político no que estas se desenvolvan: competencias, financiamento, delimitación e órgano de goberno. Neste contexto, preséntase a presente publicación, froito da Investigación Urbanística das Áreas Supramunicipais da Provincia da Coruña, iniciada coa firma do correspondente convenio de colaboración, subscrito entre a Deputación da Couña e a Universidade da Coruña e desenvolvida entre os anos 2005 e 2008. A investigación sérvese dos Sistemas de Información Xeográfico (SIX) para tratar de mostrar e analizar a amalgama de datos concorrentes que inciden na ordenación territorial e plasmar unha visión sintética e exhaustiva do territorio da provincia da Coruña. Compre mencionar o traballo de ETH Studio Basel, “Switzerland – An Urban Portrait”, que representou a referencia inicial no desenvolvemento da estudio. Froito deste traballo de investigación preséntase esta publicación, de carácter eminentemente gráfico, na que se pretende analizar e presentar o territorio provincial desde unha óptica multisectorial e, ó tempo, avanzar nunha reflexión dos modelos de asentamento que se veñen desenvolvendo nos últimos anos. A finalidade última, derivada da anterior análise, é definir as distintas

áreas funcionais da provincia, con especial atención ós sistemas urbanos que conforman as áreas supramunicipais, en continuidade cos estudios realizados neste eido, e presentar unha visión máis ó complexo debate da ordenación territorial. Na análise dos distintos niveis de asentamentos do sistema urbano, co fin fe aproximarse á definición do sistema e do conxunto de relacións interdependentes, tivéronse en conta os seguintes factores característicos: a propia estructura e tipoloxía do sistema de asentamentos e a súa actual planificación, o soporte xeográfico, a dinámica demografica, os usos do solo, a organización administrativa e institucional, os niveis de dotación de infraestructuras equipamentos e desenvolvemento cultural e investigador, a producción económica e social. O modelo de análise mostra a evolución temporal e as liñas de evolución social de forma diacrónica, configurando a “tendencia” deste territorio. Esto posibilita definir posibles liñas de intervención dirixidas a modificar ou encouzar procesos non desexados, conforme coas aspiracións do modelo territorial definido pola Unión Europea. Nesta dinámica territorial, a delimitación dos ámbitos funcionais derivada das variables consideradas resulta complexa, en grande parte polo carácter mutable e intersectorial das relacións que se establecen no interior das áreas e entre estas. Tal delimitación pode non ser o un feito que reflicta a realidade multiescalar do territorio actual, onde a superposición de niveis e múltiples “capas” sobre un mesmo espacio entra en conflicto co feito mesmo de establecer uns límites que, á forza, son imprecisos. Non obstante, esta imprecisión, sobre todo nas zonas de fronteira entre os distintas áreas, non debe poñer en cuestión a existencia do feito supramunicipal. Na definición dos espacios que integran os mencionados ámbitos funcionais, podemos determinar a existencia das seguintes estructuras territoriais: a rexión urbana (A Coruña-Ferrol), a área urbana (Santiago) e o sistema urbano lineal (Arousa), parcialmente na provincia de Pontevedra. A fronteira entre elas poden diluírse, sobre todo se o enfoque se amplía á conformación da Eurorexión Galicia-Norte de Portugal. O estudio céntrase en dúas entidades suficientemente recoñecidas e que presentan o maior grado de complexidade urbana da provincia: por unha banda a rexión urbana complexa da Coruña-Ferrol, constituída á súa vez pola área urbana da Coruña e a área urbana de Ferrol, e por outra, a área urbana de Santiago; ambas integradas no espazo urbano coñecido como eixo atlántico. Non obstante, tamén se avanza na análise doutras áreas, como o sistema urbano da ría de Arousa, de singulares

características e a cabalo entre as dúas provincias galegas de maior dinamismo; e as restantes áreas de menor complexidade do territorio provincial. Como calquera proceso complexo, os resultados da análise e definición das áreas supramunicipais deberán xulgarse desde unha perspectiva da súa utilidade para cos obxectivos propostos que, neste caso, se limitaban á afondar na investigación creativa e multisectorial do fenómeno urbano provincial. Ó longo do último século, as áreas urbanas da provincia, ó igual que as rexións metropolitanas das nacións con maior desenvolvemento, constituíronse nas unidades económicas dominantes, cunha progresión inusitada e unha tendencia á urbanización cada vez máis periférica, tanto dos asentamentos residenciais e terciarios como das infraestructuras e equipamentos. En consonancia cos plans directores de infraestructuras, o modelo territorial tendencial caracterízase pola conformación de metrópoles lineais, nas que a consolidación do asentamento de novas localizacións productivas se configura ó longo dos corredores de comunicacións. O sistema de transporte define, dun xeito preciso, o modelo de desenvolvemento do territorio. Non obstante, a gobernanza destas áreas non vai parella ó seu desenvolvemento, consolidándose a estructura administrativa tradicional. As experiencias europeas na planificación metropolitana non están resultando, ata o de agora, moi exitosas; a tendencia xeral á descentralización dos estados deriva no fortalecemento das administracións rexionais, mentres a administración local (provincia e municipio) manteñen o seu rol. A intervención pública directa das administracións se concreta principalmente na execución de infraestructuras e, en segundo termo, na xestión pública das actuacións urbanísticas. Ás veces, a propia acción pública, de caracter sectorial e territorial, contribúe á fragmentación política, económica, social e territorial das metrópoles. Os problemas da sociedade urbana son de carácter intersectorial, mentres a competencia e organización dos actores públicos continúa sendo sectorial. O anterior, acompañado dos profundos cambios que representan a globalización, a integración europea e a descentralización, pode provocar a impotencia das institucións, sobre todo se non se opta por unha acción consensuada, baixo o principio da codecisión. Desta situación, a administración territorial que máis se fortalece é a comunidade autónoma, pero faise imprescindible a cooperación interadministrativa e institucional, coa incorporación de asociacións e iniciativas empresariais. A administración autonómica debe orientar as necesarias coalicións “de abaixo arri185

BIBLIOGRAFÍA

Bibliografía

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

ANEXOS

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

186

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995

Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988

Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 Guy Rachet, Diccionario de la civilización, Barcelona, 1995 Dietrich Wildung, Die Kuns des alten Agyten, Figurgo, 1988 187

CRÉDITOS DE ILUSTRACIÓNS

Créditos de ilustracións Os editores deste libro queremos expresar o noso agradecemento ás seguintes institucións e fotógrafos por habernos facilitado o material fotográfico e autorizado a súa publicación.

H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6

ANEXOS

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20

H. Hatala: p. 146/n.º 6

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20

H. Hatala: p. 146/n.º 6

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20

H. Hatala: p. 146/n.º 6

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

H. Hatala: p. 146/n.º 6

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20

H. Hatala: p. 146/n.º 6

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20

H. Hatala: p. 146/n.º 6

Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20

H. Hatala: p. 146/n.º 6

Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40 Stefan Wimmer, Catoira: p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20; p 54/n.º 20 H. Hatala: p. 146/n.º 6 Joachin Willeitner, Vigo: p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40; p. 67/n.º 42; p. 120/n.º 20; p. 56/n.º 40

189

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA ANEXOS

Supramunicipal Areas of Province of Corunna

LIMIAR

190

desexados, conforme coas aspiracións do modelo territorial definido pola Unión Europea. Nesta dinámica territorial, a delimitación dos ámbitos funcionais derivada das variables consideradas resulta complexa, en grande parte polo carácter mutable e intersectorial das relacións que se establecen no interior das áreas e entre estas. Tal delimitación pode non ser o un feito que reflicta a realidade multiescalar do territorio actual, onde a superposición de niveis e múltiples “capas” sobre un mesmo espacio entra en conflicto co feito mesmo de establecer uns límites que, á forza, son imprecisos. Non obstante, esta imprecisión, sobre todo nas zonas de fronteira entre os distintas áreas, non debe poñer en cuestión a existencia do feito supramunicipal. Na definición dos espacios que integran os mencionados ámbitos funcionais, podemos determinar a existencia das seguintes estructuras territoriais: a rexión urbana (A Coruña-Ferrol), a área urbana (Santiago) e o sistema urbano lineal (Arousa), parcialmente na provincia de Pontevedra. A fronteira entre elas poden diluírse, sobre todo se o enfoque se amplía á conformación da Eurorexión Galicia-Norte de Portugal. O estudio céntrase en dúas entidades suficientemente recoñecidas e que presentan o maior grado de complexidade urbana da provincia: por unha banda a rexión urbana complexa da Coruña-Ferrol, constituída á súa vez pola área urbana da Coruña e a área urbana de Ferrol, e por outra, a área urbana de Santiago; ambas integradas no espazo urbano coñecido como eixo atlántico. Non obstante, tamén se avanza na análise doutras áreas, como o sistema urbano da ría de Arousa, de singulares características e a cabalo entre as dúas provincias galegas de maior dinamismo; e as restantes áreas de menor complexidade do territorio provincial. Como calquera proceso complexo, os resultados da análise e definición das áreas supramunicipais deberán xulgarse desde unha perspectiva da súa utilidade para cos obxectivos propostos que, neste caso, se limitaban á afondar na investigación creativa e multisectorial do fenómeno urbano provincial. A administración e a planificación territorial Ó longo do último século, as áreas urbanas da provincia, ó igual que as rexións metropolitanas das nacións con maior desenvolvemento, constituíronse nas unidades económicas dominantes, cunha progresión inusitada e unha tendencia á urbanización cada vez máis periférica, tanto dos asentamentos residenciais e terciarios como das infraestructuras e equipamentos. En consonancia cos plans directores de infraestructuras, o modelo territorial tendencial caracterízase pola conformación de metrópoles lineais, nas que a consolida-

ción do asentamento de novas localizacións productivas se configura ó longo dos corredores de comunicacións. O sistema de transporte define, dun xeito preciso, o modelo de desenvolvemento do territorio. Non obstante, a gobernanza destas áreas non vai parella ó seu desenvolvemento, consolidándose a estructura administrativa tradicional. As experiencias europeas na planificación metropolitana non están resultando, ata o de agora, moi exitosas; a tendencia xeral á descentralización dos estados deriva no fortalecemento das administracións rexionais, mentres a administración local (provincia e municipio) manteñen o seu rol. A intervención pública directa das administracións se concreta principalmente na execución de infraestructuras e, en segundo termo, na xestión pública das actuacións urbanísticas. Ás veces, a propia acción pública, de caracter sectorial e territorial, contribúe á fragmentación política, económica, social e territorial das metrópoles. Os problemas da sociedade urbana son de carácter intersectorial, mentres a competencia e organización dos actores públicos continúa sendo sectorial. O anterior, acompañado dos profundos cambios que representan a globalización, a integración europea e a descentralización, pode provocar a impotencia das institucións, sobre todo se non se opta por unha acción consensuada, baixo o principio da codecisión. Desta situación, a administración territorial que máis se fortalece é a comunidade autónoma, pero faise imprescindible a cooperación interadministrativa e institucional, coa incorporación de asociacións e iniciativas empresariais. A administración autonómica debe orientar as necesarias coalicións “de abaixo arriba” entre as cidades centrais e os municipios periféricos, sendo sensible ás distintas identidades políticas e culturais. A integración horizontal dos plans, entre as diferentes administracións (estado, comunidade autónoma, provincia, municipio…) ha de conxugarse cunha integración vertical, entre as diferentes esferas de actuación (transporte, vivenda, medio natural, patrimonio, industria…). É preciso mellorar a interconexión das administracións que conflúen nas rexións urbanas e superar os límites sectoriais, mediante unha concepción interdisciplinar da planificación espacial que incorpore así mesmo, ás restantes entidades públicas e privadas. Neste punto, compre atallar a complexidade inherente que supón a multiplicación dos procedementos na adopción e aplicación de decisións derivadas da participación diversa. G. Dupuy expón a relación actual da ordenación do territorio e o urbanismo cos poderes políticos e administrativos, cando afirma que “a descentralización dou a cada concello, a cada alcalde, unha

lexitimidade da que o poder urbanístico parece ser o emblema. ¿Pódese pensar entón nun urbanismo que transcenda o mallado territorial, mentres que simples proxectos intermunicipais encallan un pouco a cotío?… En termos territoriais, parecen opoñerse dúas concepcións: o urbanismo tradicional, que ten privilexiado unha territorialidade zonal, definida por límites, en cuxo seno se exerce un tipo de poderes –económico, político e técnico- esencialmente- e o novo urbanismo das redes, baseado na territorialidade reticular, que transcende as fronteiras e as zonas, e no que se exerce outro tipo de poderes, máis de acordo ca eficacia; ó servicio da colectividade urbana e dos seus novos requirimentos; que asegure a circulación de persoas, bens e información…” A provincia, como administración intermedia entre os municipios e a comunidade autónoma, está predisposta para xogar un importante papel na cuestión clave da xestión das rexións urbanas, na busca e establecemento de redes e relacións, podendo constituírse nun órgano de intermediación e coordinación, cunha función estratéxica na orientación das actuacións que, posiblemente, han de concretarse na selección dunha serie de proxectos que reflictan unha estratexia espacial de calidade, sensible ás oportunidades e competitiva nun contexto global. En resume, o enfoque dos instrumentos de planificación ha de reflectir unha visión estratéxica e integradora, incorporando novos modelos de xestión. A gobernabilidade das áreas urbanas precisa a definición do seu territorio e encouzar a acción pública, determinando un sistema que permita unha maior participación e cooperación. A situación descrita representa un cambio de paradigma na planificación espacial (agora centrada na planificación territorial), de escala e contido distinto á planificación urbana tradicional, e que se define pola facultade de crear un “proxecto común”, intersectorial, de coproducción colectiva. A complexidade das zonas urbanas fai difícil a súa investigación e análise, sobre todos se temos en conta a multiplicidade de organismos, niveles de xestión, escalas e límites a considerar. A interacción multiescalar debe caracterizar a intervención institucional nas rexións urbanas, fronte ó principio de zonificación, que se basea na utilización do solo disociado, contrario á congregación de persoas e actividades, como noción propia do feito urbano. Ó tempo, a mutabilidade que caracteriza os actuais sistemas urbanos debe ter o seu reflexo nunha planificación aberta ós cambios e que permita incorporar as oportunidades e as novas situacións non previstas, tanto favorables como non, en consonancia co concepto de “plannig by doing”.

A política territorial europea establece que as ferramentas para a planificación deberían: “analizar, en base á situación actual, os puntos fortes e débiles de barrios y cidades; definir para a área urbana uns obxectivos sólidos de desenvolvemento e idear unha estratexia de futuro para a cidade; coordinar as diferentes políticas e plans veciñais, sectoriais e técnicos, e asegurarse de que as inversións planificadas axuden a promover un equilibrado da área desenvolvemento urbana;coordinar e focalizar espacialmente o emprego de fondos que fagan os axentes dos sectores público e privado e estar coordinados a un nivel local e urbano-rexional e involucrar ós cidadáns e outros axentes que poden contribuír de forma substancial a conformar tanto o futuro económico e social como a calidade medioambiental de cada zona.” Ademais da integración de políticas sectoriais, os cambios na planificación incorporan os conceptos de mobilidade, policentrismo e rexeneración urbana, como principios básicos de calquera ordenación territorial. O movemento das persoas é actualmente o principal problema na ordenación de carácter intersectorial do transporte. Para afrontalo xa non é suficiente construír novas infraestructuras, senón que hai que ter en consideración o contexto sociolóxico da mobilidade, xunto con outros factores como son a protección do medio ambiente ou a seguridade. O concepto de policentrismo, ademais de ligarse á aspiración dun desenvolvemento equilibrado, trata de encouzar a realidade presente das rexións urbanas, coa clara aspiración de buscar a consolidación dos emprazamentos idóneos, sempre ligados ás redes de transporte público; o que se da en chamar “concentración descentralizada”. Nese mesmo senso, a recualificación de tecidos existentes e a rexeneración daqueles obsoletos, buscando unha nova vida das áreas degradadas, configurase coma outro dos principios básicos da planificación. A rexeneración urbana debe orientar e canalizar os desenvolvementos urbanos, coa clara concepción de que o solo é un ben escaso e que, conforme ó principio protección do medio natural e cultural, as actuacións planificadoras han de tratar de minimizar as novas ocupacións territoriais e tratar de manter as estructuras territoriais rurais, complementarias do mundo urbano; o cal é un reflexo máis da nova escala da intervención territorial. A planificación debe orientar a busca de relacións urbanísticas clave: creación, escala, densidade, concentración, loxística, paisaxe, accesibilidade, xestión flexible, mestura,… 191

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA

Marco normativo da ordenación do territorio: áreas supramunicipais. Considérase que as actuacións institucionais europeas en ordenación do territorio arrancan na primeira Conferencia europea de ministros responsables de ordenación do territorio (CEMAT) celebrada no a ano 1970 na cidade alemana de Bonn. Dende entón, o establecemento dos principios orientadores e as bases de actuación na ordenación territorial das rexións europeas, realízase a través da publicación dunha serie de documentos (declaracións, cartas,…) que emanan das sucesivas conferencias e que van a predeterminar as políticas e lexislacións sobre a ordenación do territorio dos distintos estados e nacións e, concretamente, a normativa urbanística e de ordenación territorial de Galicia. Na seguinte relación trátase de esquematizar a cronoloxía destas iniciativas europeas: ANO CIDADE DOCUMENTO 1970 Bonn 1983 Torremolinos Carta europea de ordenación do territorio 1993 Lieja Perspectiva europea de ordenación do territorio (elaboración)

ANEXOS

1994 Leipzig Europa 2000+Cooperación para a ordenación do territorio europeo 1999 Estratexia territorial europea 2000 Hannover Principios directores para o desenvolvemento territorial sostible do continente europeo 2003 Liubliana Dimensión territorial do desenvolvemento sostible 2006 Lisboa Redes para o desenvolvemento territorial sostible do continente europeo: Pontes a través de Europa A Unión Europea pois, nos últimos anos, vai definindo e concretando os principios de actuación da política territorial, constituíndo a referencia principal dos instrumentos de ordenación territorial, na busca dunha organización territorial equilibrada, baseada nunha estructura urbana europea policéntrica. Estes obxectivos se poderían condensar, baixo o principio de subsidariedade, na busca da competitividade, cohesión e sustentabilidade; asumindo a complexa compatibilidade da sustentabilidade ambiental coa económica e social. O obxectivo da política territorial é “lograr unha asociación en térmenos de igualdade entre as cidades e as zonas rurais por un lado, e tamén entre as poboacións pequenas, medianas e grandes e as cidades dentro das rexións urbanas e as 192

rexións metropolitanas por outro. Debemos deixar de considerar as cuestións e decisións sobre política de desenvolvemento urbano de forma illada a cada cidade. Nosas cidades deberían ser puntos focais do desenvolvemento urbano-rexional e asumir responsabilidade na cohesión territorial. Por conseguinte, sería de grande axuda se as nosas cidades puideran establecer entre elas unha rede de relacións mais estreitas a un nivel europeo”. O sistema urbano europeo constitúe o elemento determinante do desenvolvemento económico e competitividade das rexións europeas, pero tamén representa de xeito xenuíno a diversidade cultural, factores que, na sociedade do coñecemento, cada vez máis se presentan interrelacionados. A concentración de riqueza e actividade en áreas concretas, xunto co abandono doutras máis distantes dos centros de decisión, constitúen as principais tendencias de desequilibrio territorial europeo. A Estratexia Territorial Europea (ETE) aposta polo desenvolvemento dun sistema urbano policéntrico e máis equilibrado, ó servicio do cal se establecen estratexias integradas de transporte e comunicación e se promove un desenvolvemento innovador e creativo, coa posta en valor da identidade propia, a través da protección da natureza e o patrimonio cultural. Para a ETE, a xa mencionada expansión das cidades, a través de modelos de desenvolvemento disperso, representa a característica principal do asentamento territorial europeo nos últimas décadas. Paralelamente, este modelo de asentamento materialízase cun carácter monofuncional (áreas turísticas, concas industriais, polígonos illados de vivenda social…), que deriva na segregación espacial e social de parte do sistema urbano. Ante esta situación, se propón o reforzamento das estructuras urbanas, entendendo a súa diversidade como un valor fundamental, na busca dunha articulación entre cidades históricas ou innovadoras e as que tratan de difundir o desenvolvemento en áreas menos urbanizadas. Co modelo de desenvolvemento policéntrico preténdese equilibrar a complexa estructura territorial, integrando a actividade económica, as infraestructuras, o transporte e a protección do medio; buscando a cooperación entre cidade e campo, desde a responsabilidade e o beneficio común. Establécense tres niveles de urbanidade: - Os sistemas urbanos, tanto grandes aglomeracións como redes de pequenas cidades. Orientase a creación de redes e formalizar a complementariedade entre cidades. - As cidades, nas que se propugna o modelo de cidade compacta, o control da expansión urbana e a rexeneración urbana, a través dun planeamento responsable e sostible que busque a relación co territorio que as rodea. O transporte como base

dunha estructura urbana diversa e complexa que atenda ó patrimonio natural e cultural. - O medio rural, articulado por pequenas cidades e núcleos, para o que se ha de garantir o desenvolvemento das súas potencialidades. Ligado ó anterior, se diagnostica a desigualdade e desequilibrio na dotación de infraestructuras de transporte e comunicacións. conxestión e dificultade de acceso son a herdanza de sistemas e trazados que en moitas ocasións agravaron o desequilibrio entre os distintos tipos de transporte. Ante esta situación, proponse unha maior e mellor eficacia das infraestructuras existentes, integrando os modos de transporte diversos e prestando unha atención especial ó transporte público. A intermodalidade e a reducción dos impactos ambientais asociados a estas infraestructuras constitúen os principios de actuación. Fronte a presión das tendencias arriba enunciadas, a ETE propón o estímulo de desenvolvemento creativo e innovador que permita unha protección axeitada do patrimonio natural e cultural. A longa historia dos asentamentos urbanos europeos constitúe un valor diferencial na procura dun desenvolvemento culto e diverso. Se propón unha “conservación activa” que conxugue a preservación do patrimonio coa calidade de vida, con especial atención sobre a “paisaxe cultural”. A estratexia dos grandes espacios xeográficos ha de desenvolverse a través da identificación e rexeneración de corredores ecolóxicos e culturais que acentúen a autoestima das comunidades e da súa poboación. Con anterioridade a estas políticas europeas, a lei do solo estatal de 1956 prevía a redacción do denominado Plan Nacional de Urbanismo, que xunto cos Plans Provinciais de Ordenación, tiñan vocación de instrumentos de ordenación do territorio. Así mesmo, case tódalas provincias aprobaron Normas Subsidiarias e Complementarias de Planeamento Provinciais, aprobadas polas respectivas Comisións Provinciais de Urbanismo. Non obstante, a política territorial se desenvolveu a través dos denominados Plans de Desenvolvemento, o terceiro dos cales (19721976) constitúe o primeiro antecedente en Galicia, a través da intervención no eixo A Coruña/Ferrol – Vigo, na provincia da Coruña. En novembro de 1968, o arquitecto Andrés Fernández-Albalat Lois, con motivo do seu ingreso coma membro de número no Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, leu o discurso titulado La ciudad de la rías. O devandito texto tiña coma fío argumental a creación dun asentamento poboacional con capacidade para unhas 600.000 persoas ao longo das rías de Sada, Betanzos, Miño e Pontedeume, Cabanas, Ares. A

Cidade das Rías queda coma o primeiro intento de plan supramunicipal da provincia da Coruña e deu lugar en 1972 á formulación pola Deputación da Coruña do denominado Plan Comarcal “Ciudad de las Rías”, que finalmente non chegou a ser aprobado.

No documento de avance das DOT, que se ven configurando como o instrumento-marco da ordenación do territorio de Galicia, se determinan como referencias do modelo territorial as establecidas na política territorial da Unión Europea: desenvolvemento económico equilibrado e sostible, cohesión social e mellora da calidade de vida e utilización racional do territorio e a sostibilidade ambiental. A estructura básica de dito modelo se define a partires dun sistema xerarquizado de asentamentos, configurado por un sistema de grandes cidades (os espazos metropolitanos de Vigo-Pontevedra e A Coruña-Ferrol e as áreas urbanas de Santiago de Compostela, Ourense e Lugo), un sistema urbano intermedio, os denominados nodos para o equilibrio do territorio (e as subcabeceiras do sistema urbano intermedio) e os núcleos principais dos restantes concellos e das parroquias rurais; articulado polas redes de infraestructuras e equipamentos, no contexto do medio natural e do patrimonio cultural. Así mesmo, se determina que as administracións públicas que desenvolvan actuacións con incidencia territorial actuaran axustándose aos principios de información mutua, colaboración e coordinación con obxecto de optimizar a rendibilidade social dos recursos.

A Lei sobre Réxime do Solo e Ordenación Urbana (texto refundido de 1976) incorpora un novo instrumento, os Plans Directores Territoriais de Coordinación (en detrimento dos Plans Provinciais) que podían ter ámbito supraprovincial, provincial ou comarcal. En Galicia, chegase a elaborar unha Proposta de Obxectivos e Estratexias do Plan Director Territorial de Coordinación de Galicia.

- Plans Sectoriais de áreas empresarias, de acuicultura en terra, de actividades extractivas, de producción e distribución de enerxía e de xestión de residuos.

lados ó patrimonio cultural e de áreas estratéxicas de conservación (natural). Para a implementación das DOT é prioritaria a tutela do ordenamento territorial a través da articulación dos instrumentos intermedios dos que deben emanar as orientacións fundamentais para a elaboración do planeamento municipal, sectorial e de desenvolvemento. A formulación daqueles será un exercicio de identificación das forzas e fraquezas, oportunidades e ameazas, existentes ou potenciais. Isto determinará a actitude do territorio ante o futuro. Outra visión da política territorial constituíuna o Mapa Comarcal de Galicia, aprobado por Decreto do Consello da Xunta, definiu o ámbito de aplicación do Plan de Desenvolvemento Comarcal de Galicia, e ten como obxectivo dar cumprimento ao establecido na Lei 7/1996, de Desenvolvemento Comarcal. Nos estudios complementarios que acompañaban á proposta contemplábase a existencia de catro tipos de comarcas atendendo ás características propias da organización interna do sistema de asentamentos: metropolitanas, urbanas, rururbana, rurais. A Lei 5/1997, de Administración Local de Galicia, establece que por lei do Parlamento de Galicia se poderán crear Áreas Metropolitanas, determinando os órganos de goberno e administración, o réxime económico e de funcionamento, os servicios a prestar e as obras a realizar pola área metropolitana, así como as potestades que se lle atribúan e a xusta distribución de cargas entre los municipios que a integran. Ata o momento, as iniciativas neste sentido non teño prosperado. Por último, resaltar a experiencia na elaboración do Plan Estratéxico da provincia da Coruña / 2007-2013, un documento que avanza na análise sectorial das principais áreas de actividade e infraestructuras, para determinar as liñas de actuación e estratexias prioritarias no ámbito provincial.

I- Plan Director de estradas, de portos deportivos e de heliportos e aeródromos. - Inventario de bens de patrimonio cultural.

A provincia no contexto global

- Plan Especial de protección dos camiños de Santiago.

- Plan de Acción de corredores verdes. - Mapa de zonas inundables. Estes, pódese completar coas anexos definidos do avance, nos que se fai a relación de núcleos de identidade do litoral, de núcleos interiores vincu-

193

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA ANEXOS

Non é este o foro de facer unha análise polo miúdo das causas que provocaron esta migración, pero podemos apuntar á crise do mundo agrario engadida á sobrepoboación rural coma factores claves deste proceso. Segundo Álvarez Silvar, os galegos residentes fora do territorio supera o millón trescentos mil, dos cales unha porcentaxe importante conseguiu chegar a formar pequenas e medianas empresas. Este potencial ten que servir para aumentar as relacións de cooperación entre Galicia e os países de acollida, coa intervención mediadora das “Casas de Galicia” espalladas polas diversas cidades. Entender a oportunidade de intercambio non só no eido cultural se non tamén na capacidade económica é un camiño que non debería ser obviado. Na década dos sesenta, finaliza a construcción do dique de abrigo que partía das Ánimas na Coruña. Esta obra da luz verde á posta en marcha do peirao petroleiro e á refinería, adxudicada por concurso fronte a Xixón. Este proxecto sirve de catalizador nunha etapa de prosperidade económica na cidade. Vinte anos despois, a entrada de crudo representaba o 85% de mercadorías do porto. Sen embargo, as novas tecnoloxías e a busca de novas fontes de enerxía, fan que estes usos xa non sexan tan preponderantes, pois están expostos á conxuntura económica. Nas últimas décadas o transporte marítimo de mercadorías por contentores experimentou un incremento espectacular, xa que é o medio ideal para desprazar grandes cantidades de productos manufacturados co menor gasto de enerxía, onde non prima de inmediato o seu consumo. Do mesmo xeito, dar saída aos productos elaborados no territorio pasa pola obtención de superficies adecuadas para a exportación. Galicia funciona coma paso obrigado entre, alomenos tres liñas marítimas que enlazan o norte de Europa con América e o Canal de Panamá, o continente africano, e Asia e o Canal de Suez. Sen embargo, un dos riscos máis notables ben sendo a competencia que existe neste campo. Os novos portos de Bilbao e Xixón xunto có consolidado porto de Vigo, deixan entrever a forzada necesidade dunha especialización portuaria. Se cabe, máis urxente dada a proximidade do novo porto de Ferrol. Galicia, é en particular a provincia, non pode enfrontarse soa cos grandes portos atlánticos dada a súa limitada masa crítica, mais compre tomar as medidas precisas para que unha porcentaxe da producción poida asentarse no territorio e beneficiarse das sinerxías propias da súa posición mundial. Un impulso neste senso traerá consigo, coma fai corenta anos, o desenvolvemento dunha infraestructura ligada a este sector económico.

194

Importa, notablemente, a estructuración destes procesos. Por tanto, non so temos que decatarnos da importancia da posición estratéxica provincial respecto ao fluxo de comunicacións, se non da localización específica dos procesos industriais.

metros), e no sur, coa serra do Barbanza (648 metros) e os montes de Buxantes e da Ruña (525 metros).

Se ollamos Europa dende unha perspectiva terrestre, Galicia aparece nun recuncho extremo do mapa. Mais a existencia do que se da a chamar a fronte atlántica, debería permitirnos interpretar o mapa na súa extensión marítima, xa que logo, é nas cornixas mariñas onde se dan razoables densidades de poboación, deixando aparte as metrópoles capitais.

Serras e cumios

A división do estado español en 50 provincias, iniciada no 1833 e inspirada na división francesa dun estado centralizado, pon en marcha toda unha política de actuación, que marcadas dende o poder central tentarán organizar o territorio que as inscribe, focalizadas nunha capital provincial forte. No 1978, coa entrada dun novo orden administrativo, a división provincial igualitaria entra en contradicción. Inda así, o valor mediador que supón a provincia podería ser tido en conta para a toma de decisións estratéxicas. O encadre na Eurorexión Galicia-Norte de Portugal. Pax 89-90 libro do campo, dalda, harguindey. A articulación da provincia na cornixa cantábrica.

II. ANÁLISE DO TERRITORIO PROVINCIAL

1. O ESPACIO XEOGRÁFICO Análise xeolóxico do territorio provincial. Análise do territorio provincial en relación cos accidentes xeográficos máis significativos, os cales determinan a posición das vías de acceso e as relacións entre territorios: serras, cumios, vales e pasos naturais. O límite provincial é definido polos ríos Ulla e Sor xunto coas Serras da Cova, da Serpe e do Careón, que constitúen as fronteiras coas provincias de Pontevedra e Lugo, respectivamente. Os rasgos xeográficos característicos da provincia son: os montes e serras situados no límite oriental da provincia; a meseta regada polos ríos Xallas, Tambre e Ulla; a “cunca” da que forma parte a cidade da Coruña e o seu entorno rexional, regada polos ríos Mandeo, Mendo, e Mero; as formacións montañosas do norte da provincia, serras da Faladora-Coriscada (523 metros) e Capelada (613

Xeoloxía

Pasos naturais Vales fluviais Estudio dos ríos e as súas respectivas concas hidrográficas. Estudio dos ríos e as súas respectivas concas hidrográficas, como elemento xeográfico determinante na configuración territorial da provincia e que van a determinar unha primeira delimitación xeográfica de áreas. Os ríos do norte; Sor, Mera, Grande de Xubia, Eume conforman áreas de similares características. Son ríos curtos que descorren entre canóns nos primeiros tramos e desembocan formando meandros e gándaras en continuidade coas rías. A poboación, tende a concentrarse maioritariamente no treito final destes cauces. Os ríos Mendo, Mandeo, Mero, Comares e Arteixo discorren entre vales de media entidade, formando meandros ó longo do seu percorrido. Isto determina que as terras asolagadas por estes ríos teñan un grande valor agrícola. Os ríos da Costa da Morte, Anllóns, Castro e Xallas, recollen as augas de extensos vales e vense separados por formacións graníticas que afloran superficialmente e constitúen os límites das diversas comarcas. Finalmente, os ríos Tambre e Ulla, nacen nas serras da dorsal, percorren o territorio de leste a oeste para formar as rías de Noia e Arousa, respectivamente. Non obstante, mentres o Tambre forma multitude de meandros ao longo do seu percorrido, o río Ulla descorre encaixado entre montañas. Do estudio das concas xeográficas podería trazarse unha primeira delimitación supramunicipal. Con excepción da conca do Tambre, o resto delas son de reducido tamaño e están constituídas por un reducido número de concellos. Unha agrupación por veciñanza destas concas podería dar lugar a territorios cunhas dinámicas organizativas propias que de feito, xa se están a producir. As vilas e cidades bañadas polo río Sar presentan o máis elevado risco de asolagamento da provincia, provocado pola ocupación indiscriminada das terras inundables (o caso de Bertamiráns é paradigmático), o que fixo necesario construír canles que controlasen as avenidas.

A transformación da paisaxe que supuxo a instalación das centrais térmicas das Pontes e Cerceda atópase neste momento nunha segunda fase: o asolagamento dos xacementos mineiros para conformar dous novos lagos de tamaño relevante na escala provincial. Concas hidrográficas Riscos de asolagamento (imaxes da canalización dos ríos ó paso das vilas de Neda e Padrón) Futuros lagos producto da transformación das grandes explotacións mineiras O espacio litoral. O espacio litoral da provincia española con maior lonxitude de costa e a definición das áreas xeográficas litorais en relación cos distritos marítimos. O cabo Fisterra e o cabo Ortegal como elementos definitorios no espacio xeográfico peninsular.

A ría de Arousa Os fragmentos territoriais. Os fragmentos territoriais e a síntese zonal do territorio da provincia: análise das áreas xeográficas en relación coa delimitación dos termos municipais. A Coruña - Ferrol Santiago Costa da morte Barbanza Xallas Ordes Entre ríos Sobrado Entre serras

A costa galega é, sen lugar a dúbidas, un referente único do noso territorio. As diversas manifestacións deste límite conformado por areais, coídos, dunas, cantís, lagoas, barras litorais, rías, marismas, illas, illotes e cons constitúense na manifestación máis característica da provincia. Plano batimétrico Praias e humedais As rías. As rías como elemento característico singular na configuración territorial da provincia. O espacio das ría está directamente ligado ás concas hidrográficas e é determinante nas interrelacións e configuración das áreas litorais que abarcan a maior parte do territorio da provincia da Coruña:

síntese 2. OS LÍMITES ADMINISTRATIVOS Delimitación das áreas funcionais. Delimitación das áreas funcionais extraída do Avance das Directrices de Ordenación do territorio de Galicia. As DOT constitúense no documento, emanado da Lei 10/95 de Ordenación do Territorio de Galicia, co obxectivo de servir como marco normativo básico para o desenvolvemento das accións urbanísticas e territoriais en Galicia. Áreas funcionais segundo o avance das DOT O Mapa Comarcal de Galicia.

Arousa

O Mapa Comarcal de Galicia define o ámbito de aplicación do Plan de Desenvolvemento Comarcal de Galicia, e ten como obxectivo dar cumprimento ao establecido na Lei de Desenvolvemento Comarcal, onde se di: “a aplicación formal e temporal do Plano de Desenvolvemento Comarcal concretarase nun Mapa Comarcal no que aparecerá a delimitación territorial das distintas comarcas”. O Mapa Comarcal foi aprobado por Decreto do Consello da Xunta de Galicia 65/1997, do 20 de febreiro. Nos estudios complementarios que acompañaban á proposta contemplábase a existencia de catro tipos de comarcas atendendo ás características propias da organización interna do sistema de asentamentos:

O Barqueiro Ortigueira Cedeira Ferrol-Ares-Betanzos-Coruña Corme-Laxe Camariñas Corcubión-Cee Noia-Muros

Caladoiros e bancos de pesca

metropolitanas, urbanas, rururbana, rurais.

O golfo ártabro

Mapa comarcal de Galicia (extracto provincial)

As rías de Corcubión e Muros-Noia

Os termos municipais.

Os termos municipais como delimitación básica da división administrativa e competencial do estado. Concellos A estructura territorial eclesiástica. A diocese como territorio onde exerce xurisdicción administrativa o bispo comprende varios arciprestazgos. A relación de dioceses da provincia é a seguinte: Diocese de Santiago, Diocese de Mondoñedo-Ferrol, e unha parte da provincia tamén pertence á Diocese de Lugo. Os arciprestazgos da provincia son: Xiro da Cidade, Bama, Barbeiros, Barcala, Benvexo, Berreo de Abaixo, Berreo de Arriba, Céltigos, Dubra, Duio, Entís, Ferreiros, Xiro da Rocha, Iria Flavia, Amaía, Nemancos, Piloño, Postmarcos de Abaixo, Postmarcos de Arriba, Ribadulla, Sobrado, Soneira, Tabeirós, Vea, Ponte Beluso, Abegondo, Alvedro, Bergantiños, Bezoucos, Cerveiro, Catro Camiños, Faro, Monelos, Riazor, Laracha, Pruzos, Seaia e Xanrozo. A parroquia, como elemento que transcende o seu contido orixinal de xurisdicción eclesiástica para constituír a demarcación administrativa local característica galega de menor rango. Dioceses e arciprestazgos Parroquias Delimitación sectoriais. A Dirección Xeral de Montes e Medio Ambiente Natural adopta dende o ano 2.000 unha nova estructura de descentralización e comarcalización da execución e da xestión mediante a división do territorio da provincia en 5 distritos forestais que integran as funcións de execución sobre o territorio, xestión e fomento forestal así coma a prevención e defensa contra incendios. Os cinco distritos resultantes son: Ferrol, Bergantiños-Mariñas Coruñesas, Fisterra, Barbanza, Santiago-Meseta interior. División territorial atendendo á dependencia dunha axencia tributaria local onde se realizan as labores de xestión, liquidación e recadación. A provincia divídese en oito áreas: Ferrol, Ortigueira, Carballo A Coruña, Betanzos, Cee, Sta. Uxía de Ribeira e Santiago. Análise das áreas que dependen dos principais centros hospitalarios: Santiago de Compostela, A Coruña, Ferrol, Ribeira e Cee. Áreas con interdependencia para a organización de centros escolares de primaria e secundaria. A provincia divídese en 40 zonas escolares. Delimitación das áreas que están adscritas a determinados xulgados de primeira instancia e instrucción. A provincia divídese en catorce áreas 195

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA ANEXOS

dependendo cada unha delas dun xulgado: Ortigueira, Ferrol, Carballo, A Coruña, Betanzos, Corcubión, Muros, Negreira, Ordes, Santiago de Compostela, Arzúa, Noia, Sta. Uxía de Ribeira, e Padrón. Distritos forestais

A evolución na distribución da poboación A evolución na distribución da poboación nas distintas áreas urbanas da provincia no último cuarto de século: as dinámicas de poboación.

Axencias tributarias

4. A ESTRUCTURA SOCIOECONÓMICA

Áreas sanitarias

Análise de parámetros sociolóxicos.

Zonas escolares

Índice de poboación maior de 65 anos no que se amosa o alarmante avellentamento da maior parte dos concellos e concretamente da área interior e leste da provincia, segundo os datos dispoñibles no ano 2006.

Xulgados de 1ª instancia e instrucción 3. A DINÁMICA DEMOGRÁFICA Análise da evolución da poboación da provincia. Da análise da evolución demográfica de Galicia nas últimas décadas do século XX podemos extraer que esta se caracteriza polo estancamento no número absoluto de habitantes, o que se explica polo descenso no número de nacementos e polo incremento significativo no número de inmigrantes. Esta tendencia ten un reflexo espacial no despoboamento progresivo de grandes áreas rurais interiores e na evolución ascendente dos concellos situados nas coroas das grandes cidades, ó longo do eixo atlántico e na franxa litoral mellor comunicada; namentres, a poboación das cidades estáncase e incluso chega a diminuír. As dinámicas recentes na evolución demográfica. O censo de poboación do ano 2005 en relación coa variación porcentual no período 2000-05 e coa representación da densidade de poboación por concellos no ano 2005. A entidade que mellor reflicte a complexa distribución espacial das aglomeracións de poboación é a parroquia. Así pode observarse a existencia dunha primeira coroa de parroquias urbanas (claramente definidas nos casos da Coruña, Ferrol, Santiago, Pontevedra e Vigo) con altas densidades pero non moi superiores ás parroquias das rías de Arousa Pontevedra e Vigo. Con menor densidade atópanse as periferias de Ourense e Lugo e unha amalgama de parroquias constituída por vilas, pequenos núcleos urbanos e desenvolvementos lineais que en conxunto practicamente veñen a formar un continuo de densidades medioaltas ó longo das rías do sur de Galicia, Santiago e as rías do Golfo Ártabro. Censo municipal. Variación porcentual da poboación municipal. 2000-05 Densidade de poboación municipal

196

Densidade de poboación parroquial

Taxa de migración (saldo migratorio / poboación total) e porcentaxe de estranxeiros residentes nos concellos da provincia no ano 2006, datos que reflicten a concentración dos saldos migratorios no contorno das áreas urbanas. Número de desprazamentos que se producen ó día por motivos de traballo ou estudio estimados nos distintos concellos da provincia no ano 2006. En estricta relación coa densidade de poboación estarían as dinámicas que se producen como consecuencia dos desprazamentos de poboación habituais por mor do traballo, estudios, ocio, etc; onde se reflexa a poboación de feito dun concello. A elaboración de estatísticas que reflicten este proceso é complexa e polo tanto, estas deben ser tomadas con cautela, non obstante é significativo que nelas destaca porcentalmente o valor de poboación de feito no concello de Santiago (producto da compoñente administrativo-cultural do propio concello e a particular estructura da súa área urbana). Tamén é significativo este parámetro nas vilas cabeceiras de comarca ligadas á rexión urbana da Coruña-Ferrol. Índice de poboación maior de 65 anos

moi próximos, sobresaen as diferencias entre os concellos próximos ó eixo atlántico e o resto. Índice de actividade económica (IAE) por concellos. Se algún sector foi consciente e asumiu a realidade das áreas urbanas, este foi o dedicado ás actividades terciarias. Naturalmente, ámbitos de maior dinamismo e densidade poboacional, levan aparellado a implantación de actividades terciarias, pero os procesos na cidade difusa teñen un ritmo e comportamento distintos. O incremento de poboación é acelerado pero prodúcese dunha forma descontinua tanto espacial como temporalmente e, ó mesmo tempo, as relacións de dependencia da poboación residente coa cidade compacta determina un asentamento do mediano comercio, o cal é capaz de analizar e prever as dinámicas dos ámbitos de implantación. Trátase de superficies comerciais que, ou ben se sitúan en zonas de boa accesibilidade con tipoloxías próximas ós usos industriais ou ben ocupan as plantas baixas das grandes promocións residenciais. Outro tipo de asentamento terciario de maior tradición represéntano os establecementos directamente situados á beira das estradas que, aproveitando a visibilidade a accesibilidade que estas proporcionan, acaban por constituir nalgúns casos verdadeiros corredores do tipo “industriaescaparate”. Se no ocaso anterior, a orixe dos usuarios dos establecementos con frecuencia abarca a totalidade da área urbana ou metropolitana, no caso das grandes superficies comerciais este ámbito pode ser superado e abranguer á rexión cuxa dimensión é realmente o que posibilita a súa implantación. Habitantes estacionais Taxa de paro Renda familiar

Taxa de migración

Índice de actividade económica

Porcentaxe de estranxeiros residentes nos concellos

Análise de parámetros de carácter agrario.

Número de desprazamentos Análise de datos socioecómicos. Habitantes estacionais, relacionando os concellos que se caracterizan por acoller poboación non residente (vivenda secundaria e aloxamentos hoteleiros). Taxa de paro, onde se amosa unha descompensación entre os concellos do leste e do oeste da provincia. Análise da renda familiar (€/ano) dos concellos, na que se aprecia que incluso aplicando rangos

As unidades de traballo-ano (UTA) como unidade de traballo efectuada por unha persoa dedicada durante un ano á actividade agraria, en relación coa superficie ocupada polas explotacións agropecuarias nos distintos concellos da provincia, segundo datos de 1999. Unidades de traballo-ano Superficie ocupada polas explotacións agropecuarias 5. O PLANEAMENTO Evolución histórica dos instrumentos de ordenación municipal

Análise comparada das escalas de diversos desenvolvementos urbanos. Análise comparada das escalas de diversos desenvolvementos urbanos significativos en relación coas estructuras consolidadas.

Análise da evolución temporal dos asentamentos da península de Oleiros.

Intensidade media diaria de vehículos nas estradas de titularidade autonómica na contorna das cidades da Coruña-Ferrol e Santiago de Compostela. As estradas constituíronse no tradicional soporte dos desenvolvementos urbanos e, polo tanto, son as administracións xestoras destas infraestructuras as que determinaron os modelos se asentamento no territorio. As graves carencias de novas estructuras urbanas de moitos dos concellos máis desenvolvidos e as profundas transformación dos núcleos tradicionais teñen a súa orixe neste feito, que xa representa un costume enraizado nas prácticas urbanas en moitos planeamentos vixentes. O proceso e construcción das novas grandes infraestructuras viarias (autovías e corredores) e o desdobramento das principais estradas (principalmente as que comunican as zonas costeiras) tensionan o territorio. Mais aló do propio impacto das obras, as áreas servidas polos plans de estradas sofren a presión derivada da posición relativa das infraestructuras que, en grande medida, comunican as áreas de desenvolvemento costeiras: autovía Noia-Santiago e desdobramento da vía rápida do Barbanza. Xestión do viario (I.3.3)

1990-2000

Aforos de vehículos (IMD) de estradas de titularidade autonómica

2000-2005

Análise das distancias-tempo.

Planeamento vixente 2007

Análise das distancias-tempo determinadas en relación coas centralidades urbanas da provincia: A Coruña, Ferrol e Santiago de Compostela.

Análise comparada dos solos urbanos de diversos municipios en relación co tamaño do seu termo municipal.

Estrada da costa da morte Estrada de Fisterra a Padrón

Rango das estradas da provincia

Análise comparada dos solos urbanos.

Estrada do golfo ártabro

A rede viaria

1980-1990

Análise comparada das clasificacións de solo dos municipios da provincia: solos incluídos nos ámbitos da Rede Natura e Hábitats, solo non urbanizable, solo urbano industrial, solo urbano residencial, solo urbanizable industrial e solo urbanizable industrial.

Estrada da mariña

6. AS INFRAESTRUCTURAS

1970-1980

Análise comparada das clasificacións de solo dos municipios da provincia

Síntese da estrada da costa

Distancias-tempo respecto A Coruña Distancias-tempo respecto Ferrol Distancias-tempo Compostela

respecto

Santiago

Estudio da estrada da costa. Estudio da estrada da costa, como eixo vertebrador da rede de asentamentos do litoral da provincia. Análise da distintas relacións que se establecen entre a estrada, coas súas variantes, e os asentamentos costeiros.

A paisaxe cultural do mundo rural galego caracterízase pola característica estructura da propiedade. A parcelación segue a lóxica do sistema social, cultural e económico que o sustenta. O minifundio é a resposta coherente á economía de subsistencia do labrego galego. Para vivir, cada casa, entendida como unidade económica de producción, debe dispor dunha axeitada proporción de terreo destinado a horta, a policultivo, a prado e a monte. As divisións sucesivas das parcelas é unha constante, da que unicamente son excepcións os montes en man común e as vellas estructuras pacegas, que manteñen ó seu carón grandes propiedades de terra. O policultivo dos diferentes productos en cada un destes anacos ofrece, durante anos, unha paisaxe característica das mariñas. A través de mecanismos tan simples como a parcelación, as aperturas viarias, e o ensanchamento e acondicionamento para o tránsito de automóbiles de camiños de carro, foise conformando unha paisaxe pechada e fragmentada, formada por unha considerable cantidade de edificios pouco solidarios entre sí e carente dunha mínima estructura capaz de dar coherencia espacial e funcional a un territorio que xa, no derradeiro cuarto do século XX, é soporte de actividades intensas e diversas, e que presenta tamén evidentes carencias de servizos, infraestructuras e equipamentos. A estructura desta incipiente urbanidade confíase ás estradas, e a identidade a unha xeografía cada vez mais desdebuxada pola ocupación, e menos perceptible. Hoxe preséntase este espazo como algo dinámico, en proceso de transformación, como un espazo non colmatado, no que coexisten diferentes graos de formalización dunha nova urbanidade. En certa maneira, percíbese como o umbral de entrada á verdadeira cidade, como unha porta de intensidade e profundidade variable ó longo dos corredores de accesibilidade directa. O modelo xerado caracterízase por un elevado consumo de solo; polo constante e acelerado incremento das necesidades de mobilidade de persoas, bens e mercancías; e pola escasa eficacia para a prestación de moitas das dotacións e servizos básicos para grande parte da poboación que usa este espazo para vivir, lecer e traballar. 197

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA

Cronoloxía das estradas da península de Oleiros Evolución histórica do asentamento de Perillo no século XX O ferrocarril O ferrocarril e o sistema de estacións e paradas: o transporte público provincial actual fronte á nova infraestructura da alta velocidade. Fronte á alta velocidade, con obxectivos claros de unión do sistema de cidades establecido a nivel estatal aparece outro nivel que serve ás areas de expansión dos núcleos compactos, e que, de estares operativos, servirían para concentrar certa poboación ao redor dos apeadeiros, e deste xeito controlar a dispersión poboacional, así o FEVE funciona coma tren de proximidade nas comarcas da Ferrolterra. Liñas ferroviarias (AVE, FFCC, FEVE)

Nestas áreas estanse a crear novos polos de desenvolvemento, ligando actividade económica e equipamentos que desprazan a conxestión dos centros tradicionais a outros nodos xeográficos, coma poden ser o polígono industrial de Sabón en confluencia co novo porto exterior, os desenvolvementos terciarios de Narón ou a área industrial norte de Santiago en relación co sistema de equipamentos de San Lázaro.

Urbanización Costa Áncara Relación dos nodos de centralidade con proxección supramunicipal. O sistema portuario-naval conformado polos portos e instalacións navais existentes e en desenvolvemento da Coruña e Ferrol. A cidade cultural de Santiago, como gran contedor cultural.

O sistema portuario e aeroportuario 8. A VIVENDA

ANEXOS

As redes de provisión enerxéticas

Análise dos desenvolvementos de vivenda social de promoción pública estatal no período 19481983. Os desenvolvementos urbanos periféricos e fragmentarios e a súa evolución ata a constitución da administración autonómica. Os exemplos coruñeses dos conxuntos Juan Canalejo e Pardo de Santalla.

Infraestructura eléctrica

A vivenda social

Gasoducto

Grupo Juan Canalejo

Iluminación pública

Grupo Pardo de Santalla

7. OS EQUIPAMENTOS

Fichas dos desenvolvementos residenciais.

Os grandes equipamentos provinciais.

Análise comparada e parámetros característicos: os exemplos de Altamira, Mesoiro, O Burgo-Cross e Perbes-Miño.

Equipamentos suprarexionais Expresión dos asentamentos empresariais. O desenvolvemento económico de Galicia está estreitamente ligado á actividade das dúas grandes áreas metropolitanas e tanto a evolución demográfica como os índices de actividade económica non fan mais que confirmar este feito. A implantación de instalacións industriais, comerciais e de servicios, que en moitos casos teñen unha influencia máis alá da propia escala da área urbana ou rexión, nos concellos situados na contorna das principais cidades 198

Análise dos desenvolvementos de vivenda social

Relación dos grandes equipamentos provinciais con proxección exterior e transcendencia rexional.

Urbanización Mesoiro Urbanización no Burgo (Cross)

O conglomerado industrial da contorna da Coruña.

Portos e aeroportos

Urbanización Altamira

Polígonos industriais

Estación e apeadeiros do ferrocarril

O sistema portuario e aeroportuario provincial: Lavacolla, Alvedro, os portos exteriores da Coruña e Ferrol, os portos de interese xeral e os portos autonómicos.

nal, como na propia rede de núcleos rurais, existentes nas áreas suburbanas, estase abandonando a relación co medio natural, mudando os hábitos da poboación existente cara a unha uniformidade de comportamento urbana.

Os desenvolvementos residenciais planificados das áreas urbanas tratan de dar resposta a unha demanda de vivenda que nas cidades non é satisfeita. A orientación destes desenvolvementos trata de dar resposta ás demandas dun único segmento poboacional (vivenda social, segunda residencia,…), sen a debida preocupación pola integración de usos e funcións que calquera actuación urbanística debería procurar. Os últimos cambios lexislativos, coa obriga de reserva de vivenda protexida, tratan de buscar mecanismos que posibiliten a coexistencia de estratos sociais diversos nos novos desenvolvementos. Tanto nos asentamentos dispersos residencial, que se dispoñen sobre a estructura rural tradicio-

Porcentaxe de vivendas construídas por parroquia no período 1981-2000 9. O PATRIMONIO NATURAL A delimitación da Rede Natura e os espacios suxeitos a protección normativa. Natura 2000 é a rede de espacios naturais protexidos a escala da Unión Europea creada en virtude da Directiva 92/43/CEE do Consello, de 21 de maio de 1992, relativa á conservación dos hábitats naturais e da fauna e flora silvestres (Directiva hábitats), con obxecto de salvagardar os espacios naturais mais importantes de Europa. Componse de zonas especiais de conservación (ZEC) declaradas polos Estados membros de acordo á Directiva sobre hábitats e, ademais, das zonas especiais de protección para as aves (ZEPA) que se designan de acordo coa Directiva aves (Directiva 79/409/CEE do Consello, de 2 de abril de 1979, relativa á conservación das aves silvestres). Os espazos da Rede Natura, a diferencia do que acontece nas provincias de Lugo e Ourense, concentrase nos límites da provincia, agás no caso do río Tambre e as Fragas do Eume. A maior parte das áreas protexidas están fortemente vencelladas ás actividades humanas. Rede Natura Praias e humidais. A costa define o límite impreciso entre o espazo terrestre e o mariño. Lonxe de ser homoxénea, o ambiente cambiante entre cantís, rías, gándaras, esteiros e areais conforman un rico soporte de paisaxe, cultura e economía. As formacións costeiras da provincia son: areais, que comprenden a praia somerxida, a zona intermareal e a praia emerxida; coídos costeiros, con dinámicas mariñas mais fortes; dunas, formadas pola coincidencia de ventos frecuentes e constantes e a disponibilidade de materiais soltos; os cantís, formados no Cenozoico, fai 65 millóns de anos; illas, illotes e cons, formadas nalgúns casos por erosión do proceso de degradación da fronte costeira e noutros pola superficie de aplanamento do antigo nivel de abrasión mariña ou por facto-

res eustáticos (illas Sisargas); lagoas costeiras, que adoitan coincidir nos cursos fluviais de escasa entidade e que sosteñen na meirande parte unha importante comunidade animal, sen ben son lugares de grande fraxilidade; frechas e barras litorais, acumulacións de area cun feitío alongado situadas en puntos onde se produce un cambio brusco na costa; rías, nome definido polo xeógrafo alemán Ferdinand von Richthofen en 1886, ocasionadas por afondamentos previos de orixe tectónica na mesma época da creación dos cantís; marisma e fondos de ría, orixinadas no ascenso isostático posgraciario, co que se produciu a inundación das terras baixas ó pé do mar.

CAMBRE Igrexa de Santa María de Cambre Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 /0 6 / 31)

Biblioteca Pública González Garcés Lei 16/85 do PHE (artigo 60)

Delimitación do contorno de Santa María de Cambre Decreto 29 de 22 / 01 / 98 (DOG do 3 / 02 / 98)

FENE

CAPELA, A

Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71)

Ex-Colexiata de San Xoán de Caaveiro Monumento Orde de 18 / 11 / 75 (BOE do 8 / 01 / 76)

FERROL

Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71)

Praias e humidais

COIRÓS / PADERNE

10. O PATRIMONIO CULTURAL

Lugar de Chelo Paraxe Pintoresca Decreto 2646 de 18 / 08 / 72 (BOE do 2 / 10 / 72)

Análise dos elementos patrimoniais declarados bens de interese cultural (BIC). Conxuntos históricos, monumentos, paraxes pintorescas, zonas arqueolóxicas e xardíns históricos declarados na provincia da Coruña.

Arquivo do Reino de Galicia Lei 16/85 do PHE (artigo 60)

CORCUBIÓN

Barrio da Madalena Conxunto histórico Decreto 28 de 9 / 03 / 84 (DOG do 22 / 03 / 84) FISTERRA Monte, Ermida de San Guillermo e Igrexa de Zona arqueolóxica Decreto 18 de 31 / 01 / 85 (DOG do 28 / 02 / 85) Santa María

Casco Antigo Conxunto histórico Decreto 17 de 31 / 01 / 85 (DOG do 28 / 02 / 85)

LAXE

CORUÑA, A

Igrexa de Santiago de Traba Monumento Decreto 37 de 27 / 01 / 95 (DOG do 8 / 02 / 95)

Casas Paredes Monumento R. Decreto 1393 de 17 / 04 / 82 (BOE do 25 / 06 / 82)

LOUSAME

ARZÚA

Castro de Elviña Monumento Decreto 1758 de 5 / 07 / 62 (BOE do 20 / 07 / 62)

Mosteiro de San Xusto de Toxosoutos Monumento Decreto 107 de 27 / 05 / 04 (DOG do 4 / 06 / 04)

Camiño de Santiago Conxunto histórico Decreto 2224 de 5 / 09 / 62 (BOE do 7 / 09 / 62)

Delimitación do contorno do Castro de Elviña Decreto 37 de 11 / 02 / 99 (DOG do 23 / 02 / 99)

MALPICA

BERGONDO

Cidade Vella Conxunto histórico Decreto 29 de 9 / 03 / 84 (DOG do 22 / 03 / 84)

Igrexa de Santiago de Mens Monumento R. Decreto 1675 de 25 / 05 / 79 (BOE do 9 / 07 / 79)

Igrexa de Santa María do Campo Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31)

Delimitación contorno Torres de Mens Decreto 12 de 10 / 01 / 02 (DOG do 1 / 02 /02)

Igrexa de Santiago Monumento Decreto 2643 de 18 / 08 / 72 (BOE do 2 / 10 / 72)

MELIDE

ARES Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71)

Mosteiro e Igrexa de San Salvador Monumento Decreto 2641 de 17 / 08 / 73 (BOE do 24 / 10 / 73) Pazo de Láncara ou Mariñán (cos parques e xardíns) Conxunto Histórico Decreto 2687 de 5 / 10 / 72 (BOE do 7 / 10 / 72) BETANZOS

Igrexa de San Xurxo Monumento Decreto 2493 de 23 /0 8 / 75 (BOE do 23 / 10 / 75)

Igrexa de Santa María do Azogue Monumento Decreto de 29 / 09 / 44 (BOE do 19 / 10 / 44)

Praza das Bárbaras Conxunto histórico Decreto 555 de 11 / 03 / 71 (BOE do 31 / 03 / 71)

Zona Antiga Conxunto histórico Decreto 3850 de 31 / 12 / 70 (BOE do 10 / 02 / 71)

Torre de Hércules Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31)

Convento de San Francisco Monumento Real Orde de 29 / 09 / 19 (GAC do 7 / 10 / 19)

Portas do Parrote, do Clavo e de San Miguel, Monumentos Decreto de 9 / 11 / 44 (BOE do 18 / 11 / 44)

CABANA Dolmen de Dombate. Borneiro Monumento R. Decreto 728 de 11 / 03 / 78 (BOE do 15 / 04 / 78) CABANAS Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71)

Murallas dos S. XIV, XVI-XVIII, e Xardín de San Carlos Ruínas da Igrexa de San Francisco Monumento Orde de 16 / 03 / 39 (BOE do 4 / 04 / 39) Museo de Belas Artes (Antigo Convento Capuchinas) Monumento Decreto 474 de 1 / 03 / 62 (BOE do 9 / 03 / 62)

Camiño de Santiago Conxunto histórico Decreto 2224 de 5 / 09 / 62 (BOE do 7 / 09 / 62) MIÑO Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71) MONFERO Mosteiro de Santa María Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31) Delimitación contorno de Santa María de Monfero Decreto 50 de 18 / 02 / 99 (DOG do 3 / 03 / 99) Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71) MUGARDOS Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71) 199

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA ANEXOS

MUROS

entorno

Vila de Muros Conxunto histórico Decreto 1774 de 29 / 05 / 70 (BOE do 1 / 07 / 70)

Igrexa de Santa María de Herbón Monumento R. Decreto 1387 de 2 / 04 / 82 (BOE do 25 / 06 / 82)

MUXÍA Igrexa e edificios do antigo mosteiro de San Xiao Conxunto histórico Decreto 2641 de 18 / 08 / 72 (BOE do 2 / 10 / 72) de Moraime NARÓN Igrexa e Casa Rectoral de San Martiño de Xubia Monumento Decreto 2644 de 18 / 08 / 72 (BOE do 2 / 10 / 72) NEDA Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71)

PINO O Camiño de Santiago Conxunto histórico Decreto 2224 de 5 / 09 / 62 (BOE do 7 / 09 / 62)

Biblioteca Pública do Estado Lei 16/85 do PHE (artigo 60)

Torre-Fortaleza de Xunqueiras Monumento R. Decreto 1054 de 27 / 03 / 81 (BOE do 6 / 06 / 81)

SOBRADO

Igrexa de San Miguel de Breamo Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31)

Casco Antigo Conxunto histórico Decreto 15 de 31 / 01 / 85 (BOE do 27 / 02 / 85)

Pazo-Fortaleza dos Condes de Andrade Monumento Real Orde de 13 / 09 / 24 (GAC do 17 / 09 / 24)

Igrexa de San Martiño de Noia Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31)

Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71)

Igrexa de Santa María a Nova cos seus anexos Monumento Decreto 882 de 5 / 04 / 73 (BOE do 2 / 05 / 73)

Pazo de Martelo Monumento Decreto 522 de 8 / 03 / 73 (BOE do 27 / 03 / 73)

e arredores

RIBEIRA

OZA DOS RÍOS

Dolmen de Axeitos. Olveira Monumento R. Decreto 728 de 11 / 03 / 78 (BOE do 15 / 04 / 78)

PADRÓN Casa Museo de Rosalía de Castro Monumento Decreto 2832 de 30 / 08 / 74 (BOE do 7 / 10 / 74) Entorno no que se integran a Casa de Rosalía Paraxe Pintoresca R. Decreto 3260 de 11 / 11 / 77 (BOE do 20 / 12 / 77) de Castro, a Colexiata de Iria Flavia co cemiterio de Adina e o xardín da vila Ex-Colexiata de Santa María de Iria Flavia co seu Monumento Decreto 2494 de 23 / 08 / 75 (BOE do 23 / 10 / 75)

Camiño de Santiago Conxunto histórico Decreto 2224 de 5 / 09 / 62 (BOE do 7 / 09 / 62)

Torre de Bermúdez Monumento R. Decreto 249 de 9 / 01 / 76 (BOE do 17 / 02 / 76)

Casa do século XV na rúa Oviedo Arce nº 32 Monumento R. Decreto 2377 de 4 / 09 / 81 (BOE do 22 / 10 / 81)

Lugar de Chelo Paraxe Pintoresca Decreto 2646 de 18 / 08 / 72 (BOE do 2 / 10 / 72)

Capela do Hospital Real Monumento Lei de 30 / 12 / 1912 (GAC do 1 / 01 / 1913)

Museo das Peregrinacións (Casa Gótica) Lei 16/85 do PHE (artigo 60)

PONTEDEUME

PADERNE / COIRÓS

Pazo Arcebispal de Xelmirez Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31)

POBRA DO CARAMIÑAL, A

NOIA

Igrexa do antigo mosteiro de San Nicolás de Cins Monumento R. Decreto 1057 de 27 / 03 / 81 (BOE do 6 / 06 / 81)

200

Xardín da Vila Xardín histórico Decreto de 11 / 01 / 46 (BOE do 28 / 01 / 46)

Mosteiro de San Lourenzo de Trasouto Monumento R. Decreto 1343 de 27 / 04 / 79 (BOE do 9 / 06 / 79)

RIANXO

SANTIAGO Cidade de Santiago de Compostela Conxunto histórico Decreto de 9 / 03 / 40 (BOE do 18 / 04 / 40) Ampliación do conxunto histórico Orde de 30 / 04 / 76 (BOE do 3 / 08 / 76) Catedral de Santiago Monumento Lei de 22 / 08 / 1896 (GAC do 25 / 08 / 1896) Colexiata de Santa María A Real do Sar Monumento Lei de 14 / 08 / 1895 (GAC do 17 / 08 / 1895) Hostal dos Reis Católicos Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31)

Mosteiro de Santa María de Sobrado dos Monxes Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31) TOQUES Igrexa de San Antolín Monumento Decreto 192 de 10 / 06 / 94 (DOG do 24 / 06 /94) TORDOIA Dolmen de Cabaleiros. Pontepedra Monumento R. Decreto 728 de 11 / 03 / 78 (BOE do 15 / 04 / 78) VEDRA Pazo de Santa Cruz de Ribadulla e os seus xardíns Monumento Decreto 400 de 11 / 12 / 01 (DOG do 21 / 12 / 01) VILARMAIOR Comarca Eumesa Conxunto histórico Decreto 2234 de 13 / 08 / 71 (BOE do 23 / 09 / 71) VILASANTAR Igrexa de Santa María de Mezonzo Monumento Decreto de 3 / 06 / 31 (GAC do 4 / 06 / 31) ZAS Delimitación contorno Torres de Allo Decreto 82 de 25 / 03 / 99 (DOG do 9 / 04 / 99) B.I.C.s INCOADOS NA PROVINCIA DA CORUÑA RIANXO Casa de Castelao Monumento Resolución do 24 / 07 / 07 (BOE do 9 /08 / 07)

Igrexa de San Domingos de Bonaval Monumento Lei de 30 / 12 / 1912 (GAC do 1 / 01 / 1913)

DECLARACIONES XENÉRICAS DE BENS DE INTERESE CULTURAL POLA DISPOSICIÓN ADICIONAL 2ª DA LEI 16/85 DO PATRIMONIO HISTÓRICO ESPAÑOL

Igrexa de San Francisco de Valdedeus Monumento Lei de 16 / 08 / 1896 (GAC do 28 / 08 / 1896)

Decreto de 22 de abril de 1949 sobre protección dos Castelos españois.

Decreto 571/1963, do 14 de marzo, sobre protección dos escudos, emblemas, pedras heráldicas, rolos de xustiza, cruces de termo e pezas similares de interese histórico-artístico. Decreto 449/1973, do 22 de febreiro, polo que se coloca baixo a protección do Estado os hórreos ou cabazos antigos existentes en Asturias e Galicia. Bens de Interese Cultural Os conxuntos históricos urbanos, os camiños de Santiago e xacementos arqueolóxicos Os conxuntos históricos urbanos en relación coa traza dos distintos camiño de Santiago e o caso paradigmático da cidade de Santiago de Compostela. Os xacementos arqueolóxicos: complexos castrexos e xacementos megalíticos: o parque megalítico da costa da morte. Os conxuntos históricos urbanos e os camiños de Santiago Os oficinas de rehabilitación urbana Xacementos arqueolóxicos

III. ANÁLISE DO SISTEMA DE ASENTAMENTOS URBANOS DA PROVINCIA

1. A REXIÓN URBANA DA CORUÑA-FERROL

Definición da rexión urbana da Coruña-Ferrol. Conglomerado urbano do NUREC (Network on Urban Research in the European Community). O NUREC foi creado no 1989 para realizar unha análise comparada das cidades de todo o mundo. Os conglomerados recolléronse de a cordo ás definicións de UN de áreas en continua expansión, onde se deben considerar as edificacións como parte dunha área de crecemento se se atopa a unha distancia inferior a 100 metros. Delimitación das áreas de complexidade urbana tomando como base para a súa definición os límites parroquiais. Conformación das centralidades urbanas que estructuran a rexión urbana: o modelo policéntrico. Na Rexión Urbana A Coruña- Ferrol cunha superficie de 500 km2 residen cerca de 600.000 habitantes, o que representa o 50% da poboación da provincia da Coruña e máis do 20% da poboación total de Galicia. No seu ámbito dáse a maior concentración urbana do país e acádanse as mais altas densidades de poboación. A cidade compacta como modelo, tomando como punto de partida o sistema de núcleos urbanos e rurais existentes. Os actuais espazos de asentamento da poboación na rexión urbana desenvolvéronse entorno algúns centros históricos de cidades de orixe medieval (A Coruña, Betanzos, Pontedeume, Ferrol), de vilas mariñeiras (Sada, Redes, Ares, Mugardos, …) e de centenares de pequenos núcleos de caracter rural agrario (Perillo, Montrove, Cambre, O Burgo, Oleiros, Miño…) ou mariñeiro ( As Xubias, O Burgo, Santa Cruz, Mera, Xoés, ….) cuns perfís xa definidos en gran medida dende un punto de vista morfolóxico.O desenvolvemento dos asentamentos da poboación e as infraestructuras de transporte deberán adecuarse ás condicións dun espazo de asentamentos que debe de dotarse duns límites definidos.

As áreas urbanas exteriores aos núcleos previstas como zonas de extensión dos mesmos nos planeamentos e destinadas a recibir importantes concentracións de poboación, deberán emprazarse en lugares con moi boa accesibilidade (a pé, en bicicleta ou cos medios de transporte público) que fortaleza á vertebración do asentamento e a cohexion social da poboación.

A aglomeración urbana da Coruña-Ferrol responde a este definición: está conformada por un sistema de núcleos de distintos tamaños e características (entre os que destacan a cidade central da Coruña e a cidade de Ferrol), que se complementan funcionalmente e acollen á máis da metade da poboación e da actividade económica da provincia.

A rexión urbana do arco ártabro (A Coruña-Ferrol) ten unha estructura territorial de carácter policéntrico. O desenvolvemento económico e social fai desta rexión urbana algo singular no conxunto de Galicia. A súa visualización, ordenación e potenciación permitirá que poida competir coas grandes cidades europeas. A rexión urbana do

arco ártabro pode reunir no seu interior o mellor dos mundos urbano e rural. O desenvolvemento policéntrico significa: non concentración nun único centro das instalacións requiridas nos ámbitos da economía, cultura, formación, consumo e administración; distribución destas instalacións en distintos emprazamentos e, por último, interconexión. O termo “policéntrico” tómase do concepto europeo de desenvolvemento espacial. Segundo este, o desenvolvemento policéntrico é un dos factores fundamentais para garantir a cohesión social e a vertebración territorial. Este principio ten como obxectivo conservar e optimizar a diversidade das unidades consciente do seu propio valor e conleva a un equilibrio espacial. As rexións nas que se concentran todas as instalacións nun único centro deben loitar con problemas como a conxestión do tráfico e a expansión incontrolada nas periferias. O policentrismo é unha estratexia contra a distribución arbitraria das diferentes instalacións e equipamentos. Baséase nunha planificación minuciosa e na cooperación intermunicipal; deste xeito fréase a dispersión do hábitat. Dende a visión da rexión urbana obra a posibilidade dunha oferta de formación, economía, cultura e tempo libre como só se coñece nas grandes cidades. O reforzamento da rexión urbana supón, ao mesmo tempo, o reforzamento do sistema urbano de Galicia. Estas funcións estanse vendo ameazadas pola forte competencia da oferta nas periferias dos térmenos municipais onde os límites son máis difusos, polo tanto debe ter preferencia o reforzamento dos centros urbanos da rexión ártabra (A Coruña, Ferrol, Betanzos, Pontedeume, Sada, Ares, Cambre, …). Centos de entidades de participación e cooperación cidadán e veciñal reunidas en torno aos mais diversos temas (Asociacións de Veciños, Asociacións Culturais, Sociedades Deportivas, Gastronómicas, Relixiosas, Ecolóxicas, ….) non dispoñen dunha plataforma que permita o desenvolvemento dunha estructura de traballo conxunta en torno á que sexa posible organizarse toda a rexión urbana. As iniciativas de cooperación e colaboración existentes non parten dun obxectivo común sendo polo xeral o resultado de iniciativas sectoriais e de ámbitos limitados. Esta realidade aínda é mais evidente no ámbito da planificación espacial no que se percibe con claridade a inexistencia de entidades e de traballo supramunicipal. As preocupacións da inmensa maioría das comunidades existentes non supera os limites do mais próximo no que se refire as estratexias de desenvolvemento da propia comunidade, votándose en falla declaracións e reflexións sobre os deberes da 201

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA

comunidade na rexión urbana. Mais para poder producirse esta, precisa da definición de conceptos espaciais unificadores, da delimitación de escenarios de cooperación, da delimitación de espacios funcionais, en fin de apoio ás ideas e apoio financeiro en torno á plataforma da rexión urbana a Coruña-Ferrol. O golfo ártabro Conglomerado urbano do NUREC Áreas de complexidade urbana Policentrismo O medio natural da rexión urbana. Os elementos característicos da paisaxe, a situación das explotacións agrícolas, a determinación das áreas de recreo e o análise dos biótopos do entorno urbano.

ANEXOS

O sistema das rías da Coruña- O Burgo, BetanzosSada, Pontedeume-Ares, Ferrol-Neda, o conxunto do borde litoral do Golfo Ártabro, xuntos cos sistemas verdes dos grandes parques da rexión urbana (parques interiores:Eume, Mendo-Mandeo e Mero; parques exteriores: Valdoviño e Baldaio) deben ser entendidos como espazos naturais continuos. A paisaxe debe ser entendida como un elemento básico para o desenvolvemento da rexión urbana. A paisaxe de auga: Ao longo de case 200 Km de liña de costa, dende os Areais de Valdoviño a Baldaio, abertos ao Océano Atlántico no seu vento oeste, defínese un xogo de filigranas no sistema das rías, na enseada do Portus Magnus Artabrorum, que se converte nun elemento definitorio fundamental da percepción da rexión urbana. Unha paisaxe coa omnipresente presencia da auga ao longo da liña de costa que define o límite físico do soporte territorial. Os amplos e continuos areais abertos ao atlántico de Valdoviño e Baldaio, o Sistema das catro Rías da Coruña, Betanzos-Sada, Pontedeume-Ares, Ferrol confluíndo no Portus Magnus Artabrorum e as correntes fluviais dos ríos principais (Mero, Mendo-Mandeo, Eume, …) e de centenares de arroios, regatos,… que nelas desembocan conformaron a identidade dunha rexión percibida como tal hai dous mil anos. O sistema de vilas (Neda, Mugardos, Ares, Redes, Sada,…) e cidades (Ferrol, Betanzos, Pontedeume, A Coruña) é incomprensíbel ao marxe da relación coa auga. O sistema de poboamento dos asentamentos agrícolas confirman esta fértil relación que alumea centenares de núcleos que cobren toda a xeografía mariñán. 202

A auga representa un aporte esencial na súa vivencia histórica e cotián, na construcción da súa identidade e debe ser considerada como unha parte fundamental da estructura do territorio e como recurso fundamental para o seu desenvolvemento económico, social e cultural. Paisaxe de auga, cultura de auga, no mar aberto, no interior das rías, no cauce dos ríos, no debuxo serpenteante dos regatos a carón dos que xorden os asentamentos de poboación. A paisaxe de monte. O arco ártabro está limitado na súa coroa interior pola fina liña de horizonte das cimas dos montes elevándose suavemente dende o nivel do mar e, no seu debuxo, definen e delimitan a rexión urbana no seu límite interior. Unha parte importante da configuración da paisaxe mariñán dende as cimas dos montes ata as súas estribacións cara a costa está poboada de bosques. Unha paisaxe suave nas súa configuración formal na que os montes son elementos paisaxísticos que delimitan e marcan sutilmente o espazo da rexión urbana. Os bosques fluviais que acompañan o recorrido das augas dos grandes ríos do Eume, do Mendo, do Mandeo, do Mero… constitúen os únicos elementos continuos. As diferentes intensidades e características constitúen un conxunto diverso e heteroxéneo de paisaxes. A rexión Ártabra dende as Mariñas dos Condes as Mariñas dos Frades, de Ferrolterra a Bergantiños, conformase así como unha paisaxe de paisaxes . Esta diversidade de relacións de apertura é determinante para a percepción do conxunto do sistema e subsistemas que o compoñen configurando en conxunto unha estructura paisaxística. A rexión urbana do arco ártabro entendida como un sistema, dispón dunha enorme calidade paisaxística que debe configurarse como unha paisaxe continua na que a lámina de auga do Océano Atlántico, do golfo Ártabro, das rías de FerrolNeda, A Coruña-O Burgo, Betanzos-Sada, Pontedeume-Ares, dos ríos Xubia, Eume, Mendo, Mandeo, Mero, expándense polo territorio a través dos cursos fluviais e penetra entre as grandes masas de arborado das fragas e dos montes, que se introducen prolongándose en profundidade e en altura ata dominalo e configurar un dos limites xeográficos fundamentais da rexión no seu borde continental. A gran masa continua dos espazos verdes atravesan, rodean e articulan as areas de asentamento da poboación revalorizando os lugares da estructura policentrica. A paisaxe ofrece calidade de vida, aumentando o atractivo como espacio de preferencia para o desenvolvemento económico e para o asentamento residencial destinado a vivendas.

A paisaxe construída polo home, a paisaxe antropizada se desenvolve polo territorio das Mariñas dos Frades e das Mariñas dos Condes, pola Terra de Trasancos, e ten como base os núcleos de poboación rural, as aldeas, os lugares, os casais,… coas súas explotacións agrícolas próximas. A especificidade da rexión Ártabra constitúena os seus 200 km de litoral, no que cunha estructura lineal, se alternan grandes areais (Baldaio, Valdoviño), decenas de praias (Orzan, Oza, Santa Cristina, Bastiagueiro, Santa Cruz, Naval, Mera, Espiñeiro, Sada, Gandarío, O Pedrido, Miño, ….), acantilados (San Pedro,Seixo, Branco, …), marismas… con estructuras urbanas mineralizadas nas cidades, vilas, e pobos mariñeiros…, cos seus frontes portuarios e os seus peiraos, nas que se configuran escenarios de alta calidade paisaxística que deben ser considerados como eixes do recreo ou como elemento de interconexion de biótopos nos que sexa posible desenvolver rutas de sendeirismo ou para bicicletas. A auga, as súas beiras resultan atractivas e deben ser facilmente accesible para ter un contacto directo con ela. As explotacións agrarias. A posta en valor do solo a partir da súa consideración como recurso de producción agrícola é a condición básica para o mantemento e conservación de areas de valor ecolóxico e as zonas próximas destinadas ao recreo. As explotacións destinadas á producción deben ter en conta medidas protectoras do solo e das augas, por exemplo o abono moderado, ou o distanciamento dos couces de augas. As faixas extensivas, as lindes das fincas, o arborado e pequenos bosques que se entremezclan coas areas de producción agrícola enriqueceran a paisaxe, de tal xeito que poderá ser útil dende un punto de vista recreativo e pedagóxico-cultural. As grandes xunqueiras deben procurar formar unidades amplas e interconectadas e estar rodeadas de superficies amortiguadoras. As pequenas fincas agrícolas existentes poden ser utilizadas como biótopos de transición e servir de eslavón entre os grandes espacios. Gracias a existencia de diversidade de usos (areas destinadas a campos de froita, praderías, pequenas masas de arborados formando bosquetes, a tupida rede de canais de augas naturais que cobren o territorio, os espacios de monte baixo caendo sobre o litoral… a paisaxe mariñán ten unha estructura variada e ofrece un medio atractivo para o recreo. E preciso dispor dunha rede de espacios públicos abertos que sexan aproveitables e utilizables para esta función. Xunto cos espacios destinados ás explotacións agrícolas e á ecoloxía, os espacios destinados ao recreo e ao ocio convertese nunha terceira fun-

ción a considerar no espacio aberto cada vez de maior importancia. O medio natural do golfo ártabro Explotacións agrarias Biotopos A rede de equipamentos públicos e os asentamentos empresariais. As administracións provincial e autonómica carecen dun marco que lles permita a distribución proporcionada de servicios públicos nas áreas e rexións urbanas. Os concellos das contornas urbanas carecen, polo xeral, dunha rede de equipamentos, acorde á dinámica de poboación á que se ven sometidos e, ó mesmo tempo, carecen da infraestructura necesaria para a ampliación e mantemento dos equipamentos existentes. A consecuencia é a continuidade en uso das edificacións que viñan prestando estes servicios a un ámbito rural. A carencia de solo público edificable leva á implantar os novos equipamentos (xeralmente construídos por outra administración) ben en solos rústicos (tanto con valores a protexer coma non) e non integrados na estructura do asentamento. Outra alternativa é situalos en solos de cesión derivados das actuacións de planeamento que, polo xeral, se sitúan en posicións residuais e pouco accesibles. O abandono parcial do aproveitamento dos solos agrícolas gandeiros e forestais nas áreas sometidas a presión inmobiliaria, proporciona a aparición de espacios en tránsito, sen tratamento e conformando grandes áreas residuais. A elas súmanse moitos dos espacios clasificados como zonas libres ou zonas verdes, producto do planeamento, e que coa ausencia de conservación, son literalmente abandonados tanto polos promotores como pola administración que non conta cos medios para o seu mantemento. O mesmo sucede coas infraestructuras, tanto das novas implantacións como das melloras derivan áreas marxinais ou de afección que permanecen esquecidas sen uso e que non reciben un mínimo tratamento. Os grandes centros comerciais e de ocio creados nos últimos anos nas proximidades dos nós das autoestradas e ó longo dos principais eixes de tráfico son feitos que deben de ser contemplados e analizados no desenvolvemento urbanístico para un estudio miúdo das seus efectos colaterais. Nalgúns casos estas zonas permiten ser conectadas espacialmente cos centros urbanos e coas áreas das estacións de ferrocarril o que debe axudar a fortalecer as redes de transporte público. Fronte ás novas intervencións existe a tradicional rede de camiños, corredores naturais e espacios

mancomunados ou veciñais, que constitúen o verdadeiro sistema de espacios libres e que dotan dunha elevada calidade ambiental ó entorno no que se integran as áreas urbanas. Sen embargo, son escasos os exemplos de desenvolvementos que toman como referencia na planificación a integración ambiental. O que á pequena escala supón non ter en conta ós elementos naturais presentes coa importación directa de tipos urbanos sen referencias, á escala territorial representa o estragamento dos recursos paisaxísticos que ironicamente, son en moitos casos, o factor de desenvolvemento das actuacións, sobre todo nas franxas costeiras sometidas á demanda de segunda residencia. Os equipamentos As áreas empresariais Os equipamentos do polígono industrial da Grela As infraestructuras do transporte público metropolitano. A relación entre os asentamentos e a mobilidade precisa dunha estratexia de desenvolvemento integral baseada no principio da necesaria relación entre os núcleos de asentamento, a interconexións entre núcleos, as relacións cos territorios urbanizados e a vertebración do conxunto coa liña do ferrocarril. Deben considerarse espazos preferentes de asentamento poboacional as aldeas e áreas de asentamento existentes en contacto coa paisaxe. O desenvolvemento e a renovación basearase nos seguintes principios mantendo sempre as cualidades específicas destas formas de asentamento: definición precisa dos límites dos asentamentos de poboación, concentración e consolidación moderada dos núcleos, cualificación dos asentamentos de poboación e reforzamento do sistema dos espazos públicos do núcleo. A estructura básica do desenvolvemento urbano constitúea o ferrocarril, como rede principal de comunicación interior. Os núcleos urbanos interconectados constituirán a estructura básica do desenvolvemento urbano, para elo definiranse as zonas interiores dos núcleos nas que se pretenda unha certa densificación e intensificación dos usos. O ferrocarril urbano (A Coruña-O BurgoCambre-Betanzos-Pontedeume-Cabana-Ferrol) converterase nun elemento simbólico da identidade territorial da rexión urbana. As áreas de ubicación das estacións de ferrocarril serán consideradas como puntos prioritarios na renovación interior dos asentamentos nos que se emprazan, o que posibilitará o reforzamento dos centros históricos.

A conexión exterior entre os asentamentos urbanos terá como elemento principal a autoestrada do Atlántico. Cada un dos nodos de enlace da autoestrada deberá considerarse como punto de partida de importantes eixes de acceso. A autoestrada da rexión urbana debe ser considerada unha autoestrada urbana, unha autovía urbana de alta accesibilidade dende o territorio, unha auténtica rúa na escala territorial na que se constrúe a cidade contemporánea. A paisaxe pola que se introduce e que a acompaña e en particular os nodos de accesibilidade deben ser especialmente deseñados dende un punto de vista paisaxístico e urbano. Paradas de autobús e ferrocarril A liña de tranvías da Coruña A Cidade das Rías. En novembro de 1968, o arquitecto Andrés Fernández-Albalat Lois, con motivo do seu ingreso coma membro de número no Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses, leu o discurso titulado La ciudad de la rías. O devandito texto tiña coma fío argumental a creación dun asentamento poboacional con capacidade para unhas 600.000 persoas ao longo das rías de Sada, Betanzos, Miño e Pontedeume, Cabanas, Ares. Nos primeiros anos da década dos 60 do século XX prodúcense profundos cambios na sociedade española, pero quizais un dos máis significativos sexa o éxodo do rural ás principais cidades. A cidade da Coruña constitúese en polo industrial (Plan de Estabilización), xunto coa cidade de Vigo e posteriormente a de Vilagarcía de Arousa. A poboación da cidade da Coruña medra a forte ritmo (na década dos 50 suma 43.658 habitantes máis, chegando a un total de 177.502 persoas). Ó mesmo tempo Ferrol duplica a poboación nun período de vinte anos (de 35.563 en 1930 pasa a 77.030 en 1950). A Cidade das Rías preséntase coma resposta ás proxeccións demográficas, nun intento de encouzar un crecemento que, segundo tódolos datos da época, mais tamén coma proposta de diálogo e reflexión colectiva. A unidade da aglomeración proposta é o núcleo, compoñente esencial dunhas 2.000 vivendas que xira entorno a un Centro Cívico aglutinador dos equipamentos. Os núcleos hanse agrupar en grupos de tres, conformando desta forma unha pequena cidade de 24.000 habitantes. Cada grupo contará cub centro cívico aglutinando os equipamentos correspondentes a esta escala (Colexios, centros de saúde, mercado, etc.). Finalmente a unión de catro grupos dará coma resultado unha zona. Cada zona estaría habitada por una poboación que roldaría os 100.000 habitantes, que disporía no seu centro da localización dos equipa203

SUPRAMUNICIPAL AREAS OF PROVINCE OF CORUNNA

mentos á escala rexional: o estadio, o Hospital, o grande centro comercial. A xustaposición de seis zonas da coma resultado a imaxe final da cidade das rías. No plan existe unha xerarquía viaria constituíndo un verdadeiro sistema arterial.

Síntese da área e análise dos asentamentos previstos no planeamento en relación co espacio litoral: Pontedeume.

A Cidade das Rías queda coma o primeiro intento de plan supramunicipal da provincia da Coruña e deu lugar á formulación do denominado Plan Comarcal pola Deputación da Coruña, que non foi aprobado definitivamente.

Solo urbano da área da Ferrol

Plan Comarcal “Ciudad de las Rías”

2. A ÁREA URBANA DE SANTIAGO

Superposición do plan “Ciudad de las Rías” sobre a ocupación do solo urbano actual

Definición da área urbana de Santiago.

Os desenvolvementos urbanísticos da área da Coruña Os desenvolvementos urbanísticos da área da Coruña: análise dos asentamentos fragmentados e os seus instrumentos de planeamento. Planeamento de desenvolvemento da área da Coruña O solo urbano da área da Coruña.

ANEXOS

Síntese da área e análise dos asentamentos urbanos emprazados nos límites dos termos municipais: Cambre e Culleredo. Análise da forma urbana da cidade da Coruña a través das alturas da edificación. Os pequenos núcleos urbanos e vilas sometidos ás dinámicas propias das áreas metropolitanas, ó igual que sucede cos tipos edificatorios, carecen de referentes á hora de proxectar o espacio urbano, polo que abundan as solucións inmediatas: urbanízase a estrada con beirarrúas, vaos de acceso ás fincas e alumeado público; paviméntanse os rueiros e sobre esta estructura viaria aséntanse os novos tipos edificatorios en disposicións lineais interrompidos transversalmente por rúas que pouco máis que alcanza no fondo edificatorio. A ausencia de arborado e en moitos casos da totalidade dos servicios urbanísticos é a tónica dominante. Solo urbano da área da Coruña Solo urbano nos límites dos termos municipais da Coruña, Cambre Culleredo e Oleiros O parcelario dos termos municipais da Coruña, Cambre Culleredo e Oleiros O parcelario da península de Oleiros Alturas da edificación da cidade da Coruña O solo urbano da área de Ferrol. 204

Análise da forma urbana da cidade de Ferrol a través das alturas da edificación.

Parcelario urbano nos límites dos termos municipais de Pontedeume e Miño Alturas da edificación da cidade de Ferrol

Conglomerado urbano definido polo NUREC. Delimitación das áreas de complexidade urbana en continuidade co sistema urbano do Barbanza, tomando como base para a súa definición os límites parroquiais. Definición da característica estructura radial de vilas que conforman a área. A cidade medieval de Santiago de Compostela aséntase nun pequeno promontorio circundado polos ríos Sar e Sarela, na parte alta do amplo val que forma o Sar antes de desembocar no Ulla á altura de Padrón, e que constitúe unha vía natural cara as planicies do interior de Galicia dende a ría de Arousa. O outro río importante que limita as terras de Santiago polo norte é o Tambre, que ten o seu final na Ría de Muros e Noia. De feito ao longo dos séculos as Vilas de Padrón e Noia xogaron un papel importante, e ás veces competiron entre elas, como porto natural da cidade. Santiago soubo aproveitar a súa posición central no eixo atlántico, que discorre pola depresión que cruza Galicia de norte a sur, unindo ás puxantes rexións urbanas de A Coruña-Ferrol e VigoPontevedra. Esta situación confírelle unhas importantes vantaxes estratéxicas que, sumadas a súa condición de capitalidade, foron quen de atraer importantes inversións públicas canalizadas a través dun planeamento axeitado. Neste sentido, o Consorcio da Cidade creado no ano 1992, resultou un moi eficaz instrumento de xestión, dentro do cal naceu en 1994 (dous anos antes da aprobación do PEPRCH) a Oficina de Rehabilitación. Ó tempo enclaves da periferia da cidade, situados nos concellos veciños, que ata o momento non pasaban de ser pequenas aldeas rurais, medraron cuns tipos arquitectónicos máis propios da cidade compacta e case que sen ningunha clase de dotacións ou equipamentos asociados, sen responder a ningún intento de planificación previo. Polo tanto, “o efecto fronteira” neses anos seguiu a incrementar uns desequilibrios territoriais entre

unha cidade central ben equipada, con bos servicios urbanos, e calidade ambiental nos seus espacios públicos, e unha periferia onde se densifican pequenos núcleos cunha carencia dos estándares urbanísticos máis elementais, e unha total falta de atención ao deseño dunha paisaxe urbana axeitada. Este proceso deu lugar a un modelo metropolitano radial cunha cidade principal e uns núcleos periféricos que practicamente actuaban como meros barrios dormitorio. Os criterios de accesibilidade, é dicir a distancia ao centro, ou mellor dito o tempo que se tarda en chegar, é outro dos factores determinantes. Así, nas estradas mais importantes xurdiron pequenas aglomeracións urbanas: Bertamiráns (Ames) na estrada de Noia, Milladoiro (Ames-Teo) na de Pontevedra, Cacheiras (Teo) e a urbanización Os Tilos en dirección a A Estrada (os tres na zona sur); e Sigüeiro (Oroso), en dirección a A Coruña (na zona norte). A estes núcleos hai que engadirlles outros de menor entidade pero que nos últimos anos empezan a amosar crecementos significativos: Pedrouzo-Arca (O Pino) na estrada a Lugo e moi preto do aeroporto, Lestedo (Boqueixón) en dirección a Ourense. Este fenómeno foi máis intenso no sur debido a varias causas: a posición excéntrica da cidade de Santiago en relación co seu termo municipal (desprazada cara o sur), a climatoloxía máis favorable debido a unha menor altitude, e por último a maior proximidade á costa. A boa conexión que posibilita a autoestrada AP-6 introduce unha segunda distorsión no modelo, que se “estira” cara o sur ao longo da autoestrada, polo que a vila de Padrón (15 minutos desde Santiago) pode considerarse igualmente vinculada ao sistema. En dirección norte, o primeiro enclave que encontramos é Sigüeiro (pero non dispón de conexión coa autoestrada en dirección Santiago), e o seguinte, Ordes, xa está moi lonxe e ten unha conexión moi afastada. Polo tanto, é menor a influencia da AP9 en sentido setentrional. Na actualidade, estase a producir unha difusión das edificacións no territorio, coa aparición de urbanizacións que non teñen unha articulación axeitada coas estructuras urbanas preexistentes e que ademais producen grave incidencia sobre a paisaxe. Conglomerado urbano do NUREC Áreas de complexidade urbana Policentrismo Análise da rede de equipamentos da área urbana. Emprazamento territorial das instalacións públicas na área de Santiago, con especial atención aos que conforman o sistema xeral de equipamen-

tos. Existencia dunha predilección de asentamento cara as parroquias do sur, onde existen máis interconexións cos concellos veciños.

Cariño, Cedeira, Ortigueira, Malpica, CormePonteceso, Laxe, Camariñas, Muxía, Fisterra, Muros, Portosín-Porto do Son e Cee-Corcubión.

Os equipamentos

As vilas da costa da morte

O solo urbano de Santiago

As vilas interiores.

O solo urbano de Santiago: síntese da área e análise dos asentamentos situados nos bordes dos termos municipais: Teo, Milladoiro, Bertamiráns, Brión.

Curtis, Teixeiro, Arzúa, Melide, Santa Comba e Vimianzo. Análise parcelario dunha vila interior: Arzúa

Solo urbano no sudoeste da área de Santiago

As vilas rurais e as novas infraestructuras

Solo urbano nos límites dos termos municipais da Santiago e Teo

Análise das áreas agrícolas do interior

Solo urbano nos límites dos termos municipais da Santiago e Ames: Milladoiro

IV. DIAGNOSE E DETERMINACIÓN DE ÁREAS

Solo urbano nos límites dos termos municipais da Ames e Brión: Bertamiráns

1. O SISTEMA URBANO PROVINCIAL

Solo urbano nos límites dos termos municipais da Santiago e Oroso: Sigüeiro

Determinación dos concellos que conforman o sistema urbano.

Estudio do solo urbano da área de Santiago.

Sobre a tradicional estructura territorial constituída polas cidades medias, as vilas e a malla de núcleos rurais (conectadas pola tupida rede de estradas e camiños), no último tercio do século pasado produciuse unha ocupación dispersa do territorio que, aínda que xeralmente se apoian nas redes de estradas existentes, non conforman unha nova estructura urbana máis que polo feito da xustaposición progresiva do seu asentamento.

a rede de asentamentos rurais que a conforman a área urbana en contraste coa definición da cidade de Compostela e a súa estructura urbana, definida morfoloxicamente pola altura das edificacións. As clases de solo da área de Santiago As alturas da edificación da cidade de Santiago de Compostela e o seu entorno rústico 3. O SISTEMA URBANO DO BARBANZA Definición do sistema de asentamentos urbanos da península do Barbanza. Conglomerado urbano definido polo NUREC. Análise do solo urbano delimitado. Expresión das vilas costeiras que conforman o sistema de asentamentos. Conglomerado urbano do NUREC Solo urbano da área do Barbanza As vilas do Barbanza 4. O SISTEMA DE VILAS PROVINCIAL As vilas intermedias. Carballo, Betanzos, Ordes, Padrón, Noia e As Pontes. Asentamentos no espacio de transición das áreas urbanas. O sistema de vilas en relación coas áreas urbanas As Pontes As vilas de borde.

Neste modelo de asentamento podemos distinguir entre as actuacións “planificadas” e os asentamentos diseminados. As primeiras teñen lugar principalmente nos concellos da primeira coroa urbana, para posibilitar actuacións residenciais, industriais e terciarias de certa magnitude. Na súa maioría, aínda que se serven das vías de comunicación existentes, constitúen pezas autónomas independentes. Os asentamentos diseminados proliferan por toda a área urbana e segundo a súa densidade poden chegar a constituír a amalgama que conforma o continuo espallado entre a estructura territorial tradicional e as novas actuacións.

presente máis alá dos centros urbanos. Na abigarrada estructura institucional, propoñer ampliar a capacidade de tutela da planificación ó servicio do desenvolvemento metropolitana con novos instrumentos e facultades de control xurídicas, pode provocar conflictos institucionais. Fronte a esta opción, pode optarse por mellorar a coordinación, a comunicación e ampliar a capacidade estratéxica do conxunto de actores intervintes. Na definición dos distintos graos de complexidade, referidos ó desagregado parroquial, téñense en conta diversos compoñentes do territorio para establecer criterios de diferenciación espacial: posición xeográfica, fortaleza económica, variación poboacional, integración espacial, presión dos usos do solo, valores naturais e valores culturais; co emprego de certos indicadores: áreas NUREC e área de influencia das redes de estradas e ferrocarril; determinando as mallas das áreas urbanas-infraestructuras e dos solos non urbanosespazos naturais. Áreas de complexidade urbana 2. A DEFINICIÓN DAS ÁREAS SUPRAMUNICIPAIS Rexión urbana da Coruña-Ferrol Área urbana de Santiago Sistema urbano do Barbanza Área da Costa da Morte Área da Ría de Noia Área das Rías Altas Área das Chairas Área de Montaña Áreas supramunicipais

Concellos de elevada densidade de poboación Os concellos no sistema urbano provincial Delimitación das áreas de complexidade urbana A contemporánea transformación da forma urbana en configuracións dispersas, policéntricas e metropolitanas obedece á complexa dimensión dos fluxos económicos e sociais que se materializan nas diversas escalas do espacio urbano. Na rexión e áreas urbanas existe unha discordancia entre as institucións e a dinámica do espacio urbano, a cal desborda límites municipais e se fai 205

AGRADECEMENTOS ANEXOS

Agradecementos

206

RÍA DE NOIA

máis ó complexo debate da ordenación territorial. Na análise dos distintos niveis de asentamentos do sistema urbano, co fin fe aproximarse á definición do sistema e do conxunto de relacións interdependentes, tivéronse en conta os seguintes factores característicos: a propia estructura e tipoloxía do sistema de asentamentos e a súa actual planificación, o soporte xeográfico, a dinámica demografica, os usos do solo, a organización administrativa e institucional, os niveis de dotación de infraestructuras equipamentos e desenvolvemento cultural e investigador, a producción económica e social. O modelo de análise mostra a evolución temporal e as liñas de evolución social de forma diacrónica, configurando a “tendencia” deste territorio. Esto posibilita definir posibles liñas de intervención dirixidas a modificar ou encouzar procesos non desexados, conforme coas aspiracións do modelo territorial definido pola Unión Europea. Nesta dinámica territorial, a delimitación dos ámbitos funcionais derivada das variables consideradas resulta complexa, en grande parte polo carácter mutable e intersectorial das relacións que se establecen no interior das áreas e entre estas. Tal delimitación pode non ser o un feito que reflicta a realidade multiescalar do territorio actual, onde a superposición de niveis e múltiples “capas” sobre un mesmo espacio entra en conflicto co feito mesmo de establecer uns límites que, á forza, son imprecisos. Non obstante, esta imprecisión, sobre todo nas zonas de fronteira entre os distintas áreas, non debe poñer en cuestión a existencia do feito supramunicipal. Na definición dos espacios que integran os mencionados ámbitos funcionais, podemos 207