ปยะนันท นิภานันท
ความทันสมัยในภาพเรืองแสง: ประวัติศาสตร วัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี บทนํา บทความชิ้ น นี้ คื อ การศึ ก ษาประวั ติ ศ าสตร วั ฒ นธรรมกั บ สื่ อ สมั ย นิ ย ม โดยมุงทําความเขาใจปฏิสัมพันธทางสังคมในปตตานี ผานพื้นที่ทาง วัฒนธรรมสมัยใหมอยางโรงภาพยนตร ในเขตเมืองปตตานี ดังจะเห็น ไดจากตัวอยางคําบอกเลาของคนรุนกอนที่พํานักอยู ในพื้นที่ที่บอกเลา วา “ในวันฮารีรายา คนมลายูจะนิยมเดินทางนั่งรถสองแถวเขามาชม ภาพยนตร ในตัวจังหวัดปตตานี” ในชวงเวลาของการเปดกิจการโรง ภาพยนตรมีความครึกครื้นเปนพิเศษ มีทั้งแรงงานประมง ชาวมลายูมุสลิม ฯลฯ หลั่งไหลมาชมภาพยนตรอยางไมขาดสาย อยางไรก็ตามใน ชวงหลังผูชมลดจํานวนลงเรื่อยๆ เนื่องจากหลากหลายปจจัยที่สงผลกระ ทบตอกิจการโรงภาพยนตรในปตตานี การสํารวจความทรงจําเกี่ยวกับการชมภาพยนตรของโรงภาพยนตร ในสั ง คมป ต ตานี จ ะฉายให เ ห็ น ถึ ง ปฏิ สั ม พั น ธ ข องคนในชุ ม ชนและ พฤติกรรมที่สะทอนออกมาจากการบริโภคสื่อ ในขณะเดียวกันก็สะทอน ถึงอิทธิพลของสื่อสมัยใหมตอวิถีชีวิตผูคนในสังคมปตตานี โดยเฉพาะ การศึกษามุมมองและทัศนคติของคนมลายูในปตตานีที่มีตอการบริ โภค สื่อผานการชมภาพยนตร ในโรงภาพยนตร เพราะพื้นที่ของโรงภาพยนตร มีความแตกตางจากพื้นที่อื่น เนื่องจากเปนศูนยกลางของมหรสพความ บันเทิงที่มีการปะทะกันของหลากหลายวัฒนธรรมอยางเห็นไดชัด อาทิ รสนิยมในการชมภาพยนตรของคนแตละกลุมก็มีความแตกตางกัน ตลอดระยะเวลาที่ ผ า นมานั้ น งานวิ ช าการในพื้ น ที่ ส ามจั ง หวั ด ชายแดนภาคใต มักมุงเนนไปที่การศึกษาในเชิงประวัติศาสตรการเมือง รุไบยาต: วารสารวิชาการดานเอเชียศึกษา ปที่ 2 ฉบับที่ 3, สภาวะความเปนสมัยใหมอันแตกกระจาย: การคนหา ประวัติศาสตรสังคมวัฒนธรรมปาตานี (กรกฎาคม-ธันวาคม 2554) Copyright © 2011 กองทุนรุไบยาต และหนวยวิจัยภูมิภาคศึกษา สํานักวิชาศิลปศาสตร มหาวิทยาลัยวลัยลักษณ
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
279
ขบวนการแบงแยกดินแดน และการปะทะกันของรอยตอทางศาสนา งานศึกษาชิ้นนี้จะพยายามเปดมุม มองตอพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใตในมิติอื่นๆ ที่ไมคอยมีคนสนใจศึกษาเกี่ยวกับสังคม-วัฒนธรรม มลายูปตตานีมากอน ภายใตบริบทของการศึกษาวัฒนธรรมสมัยนิยมกับความสัมพันธทางดานศาสนา และชาติพันธุของคนในพื้นที่ ตลอดจนการนําเสนอภาพลักษณของสังคมมลายูในพื้นที่สามจังหวัด ชายแดนภาคใตในมุมมองใหม อันนาจะเปนประโยชนตอการศึกษาลักษณะความสัมพันธทางศาสนา และชาติพันธุของคนในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใตตอไป การกอตัวขึ้นของสภาวะความสมัยใหมตั้งแตศตวรรษที่ 18 เปนตนมาสงผลใหสังคมเปลี่ยน ผานยุคจารีตไปสูยุคสมัยใหมอยางรวดเร็ว ยิ่งไปกวานั้นการเปลี่ยนแปลงหลายๆ ประการในชวงหลัง สงครามโลกครั้งที่สอง อันเปนยุคสมัยของทุนนิยม ทําใหใหมนุษยมีการปรับเปลี่ยนอัตลักษณของ ตนเองไปสูสังคมสมัยใหม ความทันสมัยจึงเปนสิ่งที่ปจเจกบุคคลจะตองปรับตัวเองใหสอดคลองตอ ยุคสมัยของสังคม ทั้งนี้ ความเปนสมัยใหมยอมสัมพันธกับเทคโนโลยีรวมถึงองคความรูใหมๆ สังคม จึงไมอาจหลีกหนีไปจากการตื่นตัวตอนวัตกรรมที่เกิดขึ้นในพื้นที่ การทําใหเปนสมัยใหมสงผลใหผูคน ตระหนักและพรอมที่จะรับเอาสิ่งใหมๆ อยูตลอดเวลา เนื่องจากสภาวะดังกลาวไม ไดเปนสิ่งที่กอตัว ขึ้นในเชิงของรูปธรรมเพียงเทานั้น ทวาในระดับของนามธรรมก็กอใหเปนสิ่งที่ตกผลึกขึ้นจากการกอ ตัวของความทันสมัยดวยเชนกัน เนื่องจากภาวะความเปนสมัยใหมมีผลทําใหผูคนในสังคมมีความรูสึก วาตนเองจะตองรับมือกับความเปนสมัยใหมเพื่อไมใหตนเองลาหลังไปจากวัฒนธรรมของสังคม1 ความ บันเทิงจึงเปนสิ่งหนึ่งที่กอตัวขึ้นจากวัฒนธรรมทางสังคมที่มีการปรับเปลี่ยนไปตามพลวัตของความ เปนสมัยใหม ทั้งนี้ การแสดงออกของมนุษยในสังคมจึงตองรับมือกับการเกิดขึ้นของสื่อความบันเทิงที่ มีการเปลี่ยนแปลงไปตามบริบทของสังคม การเมือง เศรษฐกิจ ฯลฯ เพื่อไมใหตนเองหลุดพนออกไป จากความทันสมัย เนื่องจากความบันเทิงเปนสิ่งที่อยูคูกับสังคมมาโดยตลอดและดวยนัยของความบันเทิงยอมหมาย ถึงสิ่งที่สรางความสุข ความจรรโลงใจ ความเพลิดเพลินตางๆ ใหกับผูคนที่แสวงหาสิ่งเหลานั้นเพื่อ ผอนคลายความเครียดที่เกิดขึ้นในชีวิตประจําวัน เมื่อชีวิตประจําวันของคนในปจจุบันนี้ประกอบดวย ปญหามากมาย ไมวาจะเปนทางเศรษฐกิจ ทางการเมือง ทางสังคม หรือแมกระทั่งทางการศึกษา และ ดวยการประดังเขามาอยางไมขาดสายของปญหาตางๆ ผูคนยอมมองหาสิ่งที่จะชวยสรางความบันเทิง ตอจิตใจและรางกายที่เหนื่อยลามามากกับชีวิตในทุกๆ วัน และเมื่อความบันเทิงไดกอตัวขึ้นในสังคมก็ ยากที่จะทําใหความนิยมนั้นเสื่อมคลายลงไปได นอกเสียจากวาจะเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัยและกาล เวลา ความบันเทิงประเภทหนึ่งที่ถูกลดเลือนและจางหายไป คือ โรงภาพยนตรแบบ “สแตนดอะโลน” (stand alone) ที่ในสมัยอดีตอันยังไม ไดไกลโพนนักนั้นเราสามารถพบเจอไดทั่วทุกแหลงของความ เจริญ กระทั่งกลาวไดวาในชวงเวลาที่โรงภาพยนตร ในรูปแบบดังกลาวยังคงมีลมหายใจอยูนั้น การใช พื้นที่สาธารณะในโรงภาพยนตรเพื่อเสพความบันเทิงของคนในสังคมไทยนั้นเปนเสมือนภาพสะทอน วิถีชีวิตของคนในสังคม ในกรณีนี้ ผูเขียนไดศึกษาพฤติกรรมการชมภาพยนตร ในโรงภาพยนตรของ 1 Anthony Giddens, Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age (Cambridge: Polity Press, 1991), 3-6.
280
ปยะนันท นิภานันท
จังหวัดปตตานี โดยจุดมุงหมายของการเดินตามรอยประวัติศาสตรโรงภาพยนตรในจังหวัดปตตานี คือ เพื่อใชเปนภาพสะทอนใหเขาใจถึงบริบทของสังคมปตตานี โดยเฉพาะกลุมคนมลายูปตตานี กลาวอีกแบบหนึ่งก็คือ การศึกษากลุมคนดังกลาวในทองถิ่นของจังหวัดปตตานีกับการใชพื้นที่ ของโรงภาพยนตรนั้น มีเปาหมายเพื่อทําความเขาใจตอกลุมคนมลายูปตตานีที่ทั้งมีลักษณะเฉพาะ และมีการปรับตัวเองอยูตลอดเวลา เพราะหากมองกลุมคนดังกลาวใหเปนเรื่องตายตัวแลว เราก็จะ ไมสามารถเห็นถึงวัฒนธรรมทองถิ่นที่มีความสามารถในการปรับตัวของคนในสังคมเพื่อเผชิญกับการ เปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในทุกๆ ดาน ไมวาจะเปนดาน เศรษฐกิจ สังคม การเมือง เปนตน การ ศึกษาการปรับเปลี่ยนตัวเองของวัฒนธรรมมลายูปตตานีกับการเผชิญหนากับความทันสมัยจึงนาจะ เปนการสะทอนใหเห็นถึงทัศนคติของสังคมมลายูปตตานีที่มีตอคานิยมสมัยใหม ที่หลั่งไหลมาจากการ รับวัฒนธรรมจากสวนกลาง อันสงผลใหพฤติกรรมและคติพจนของคนมลายูในสังคมปตตานีมีความ เปลี่ยนแปลงไป เนื่องจากจังหวัดปตตานีมีประชากรที่มีความหลากหลายในการประกอบอาชีพ เชน ทํานา สวน ยางพาราประมง และคาขาย เปนตน สงผลใหลักษณะวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของคนในสังคมยอมมี ความหลากหลายอยู ในพื้นที่เดียวกัน แมวาวิถีชีวิตของแตละบุคคลจะแตกตางกันซึ่งขึ้นอยูแนวทาง ปฏิบัติ ในการประกอบอาชีพ แตสิ่งหนึ่งที่คนในสังคมยอมมีความตองการเหมือนกันคือการพักผอน หยอนใจยามวางภายหลังจากการประกอบอาชีพ ดังนั้นจึงสามารถพบเห็นคนปตตานีพักผอนหยอนใจ จากการละเลนหรือการชมมหรสพไดทั่วไปในสังคมปตตานี อาทิ ลิเกฮูลู รองเง็ง ซีละ มะโยง โนรา หนังตะลุง2 ตอมาความสมัยใหมและวัฒนธรรมการบริโภคสื่อจากสวนกลางของรัฐมีการกระจายลงสู ทองถิ่นมากขึ้น คนปตตานีจึงนิยมชมภาพยนตร “ขายยา” และ “ลอมผา” อันหมายถึงการเดินทางเขา มาในพื้นที่ทองถิ่นของภาพยนตร โดยมีการลอมรั้วผาเพื่อเก็บคาบัตรเขาชมภาพยนตร สําหรับภายนตร ที่นิยมนํามาฉายนั้นคือภาพยนตรที่เคยมีการนําออกฉายมากอนในโรงภาพยนตรในกรุงเทพฯ ภาพเรือง แสงเคลื่อนไหวไดเสมือนจริง และเรื่องราวตางๆ จากโลกอันหางไกลของภาพยนตรจึงกลายเปนการ ละเลนหรือมหรสพทันสมัยที่ผูคนในทุกพื้นที่ตางใหความสนใจ และเมื่อการชมมหรสพดังกลาวได รับความนิยมอยางแพรหลาย จึงมีนักลงทุนทองถิ่นเล็งเห็นถึงผลกําไรที่จะไดรับจากการทําธุรกิจโรง ภาพยนตร ภายหลังจึงสรางโรงภาพยนตร ในตัวจังหวัดตางๆ รวมทั้งในปตตานี อันสรางความตื่นเตน ใหกับคนในพื้นที่เปนอยางมาก พัฒนาการของโรงภาพยนตรในจังหวัดปตตานี โรงภาพยนตรในเมืองปตตานีที่มีการเปดกิจการตั้งแตป 2470-2545 นั้น มีอยูทั้งหมดสี่โรง คือ โรงภาพยนตรคิงสปตตานี โรงภาพยนตรศรีเมือง โรงภาพยนตรปตตานีรามา และโรงสุดทายคือโรง ภาพยนตรพาราไดสปตตานี กลาวไดวาโรงภาพยนตรทั้งสี่โรงนี้เปนโรงภาพยนตรที่สรางขึ้นมีความทัน สมัยไลระดับของความเจริญกาวหนาของสังคม อันจะสังเกตไดจากโรงภาพยนตรโรงแรกนั้นเปนโรง 2 “การละเลนพื้นเมือง,” สืบคน 3 ธันวาคม 2553, <http://www.nsru.ac.th/oldnsru/webelearning/dance/native. html>
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
281
ภาพยนตรที่สรางดวยไมและสามารถรองรับผูเขา ชมไดในจํานวนที่จํากัด ตอมาเมื่อพัฒนาการของ ความทันสมัยเจริญรุดหนาขึ้น โรงภาพยนตร ไมก็ถูก พัฒนาใหมีความสะดวกทันสมัยมากขึ้นโดยการสราง โรงภาพยนตรเปนตึกขนาดใหญและมีเครื่องปรับ อากาศ รวมถึงอุปกรณฉายภาพยนตรที่มีมาตรฐาน โรงภาพยนตรคิงสปตตานี โรงภาพยนตรคิงสปตตานีหรือที่ผูคนในจังหวัด ปตตานี ในยุคสมัยหนึ่งเรียกขานกันวา “วิกคิงส” เริ่มกอตั้งป 2470 ในชวงแรกวิกคิงสเปนโรงละคร และรองรั บ วงดนตรี ลู ก ทุ ง ที่ เ ดิ น ทางมาเป ด แสดง ในจังหวัดปตตานี จนกระทั่งเขาสูป 2495 จึงถูก ดัดแปลงใหเปนโรงภาพยนตร โรงแรกของปตตานี ในชวงปนี้สภาพการณการเปลี่ยนแปลงทางสังคม ที่สําคัญอยางหนึ่งที่เกิดขึ้นในปตตานี คือการเดิน ทางเขามาของคนจากตางจังหวัด อยางเชนกลุม คนที่มาทําธุรกิจประมงหรือเปนผูใชแรงงาน โดย เฉพาะแรงงานจากตางจังหวัดที่เดินทางเขามารับจาง ในธุรกิจประมงอยางไมขาดสายทําใหคนสวนใหญ ที่เดินทางมาชมภาพยนตร ในชวงนี้คือกลุมคนเรือที่ ตองการผอนคลายจากการทํางาน3 เพราะการทํางาน ของแรงงานประมงจะตองเดินทางออกไปประกอบ อาชีพนอกชายฝงเปนระยะเวลาหลายเดือน ดังนั้น การกลับมาจากประกอบอาชีพจึงจําเปนจะตองพัก ผอนหยอนใจตามสถานที่บันเทิงตางๆ โรงภาพยนตร จึงเปนทางเลือกที่สําคัญของกลุมคนเหลานี้ ในการ บริโภคสื่อความบันเทิง โรงภาพยนตรคิงสปตตานีกอตั้งและดําเนินการ โดยตระกูลกฤษฎาวัฒน โดยนายประยุทธ กฤษฎาวัฒน ไดกอตั้งและประกอบกิจการวิกคิงสตั้งแตบัตร ชมภาพยนตรราคาสองบาท กระทั่งขึ้นสูงสุดคือเกา
ภาพที่ 1 ผูชมในโรงภาพยนตรคิงสปตตานี ป 2495. ที่มา: อัลบั้มภาพถายของวีรวุฒิ กฤษฎาวัฒน.
ภาพที่ 2 รถโฆษณาภาพยนตรของโรงภาพยนรคิงสปตตานี ที่มา: อัลบั้มภาพถายของวีรวุฒิ กฤษฎาวัฒน.
3 สัมภาษณ วีรวุฒิ กฤษฎาวัฒน, บุตรชายคุณประยุทธ กฤษฎาวัฒน เจาของโรงภาพยนตรคิงสปตตานีและปตตานีรามา, 19 ตุลาคม 2553.
282
ปยะนันท นิภานันท
บาทในชวงป 2510 วิกคิงสปตตานีจะฉายภาพยนตร จีนและภาพยนตรอินเดียเปนหลัก ความจุของโรง ภาพยนตรจะอยูที่ประมาณ 500 ที่นั่ง และจะฉาย ภาพยนตรในวันธรรมดาสามรอบ คือ รอบบาย รอบค่ํา และรอบดึก อยางไรก็ตามในภายหลังวิกคิงส มีรายไดซบเซาลงไปมากเนื่องจากผูประกอบการไม ไดมีการปรับปรุงคุณภาพของโรงภาพยนตร ใหดียิ่ง ขึ้น จึงมีเสียงร่ําลือจากผูมีประสบการณ ในการนั่ง ภาพที่ 3 รองรอยสวนหนึ่งของชื่อภาพยนตรที่เคยทํากําไร ศรีเมือง. ที่มา: ถายโดยผู ชมภาพยนตร ในวิกคิงสวาตองคอยระแวงหนูและ ใหเขียกน,ับเจ28าของโรงภาพยนตร พฤศจิกายน 2553. ตัวเรือดที่อาศัยอยูตามเกาอี้ ไม รวมถึงชวงเวลาฝน ตกจะมีนํา้ทวมขังอยู ในโรงภาพยนตร สวนมูลเหตุที่ ทําใหเจาของโรงภาพยนตรปลอยปละวิกคิงส ใหตก อยู ในสภาพเชนนี้ก็เนื่องดวยในชวงเวลาเดียวกันนั้น ไดหันไปพัฒนาโรงภาพยนตรปตตานีรามาขึ้นเปนอีก หนึ่งโรงภาพยนตรของตระกูล โรงภาพยนตรศรีเมือง ่ 4 รองรอยที่หลงเหลืออยูของโรงภาพยนตรศรีเมือง โรงภาพยนตรศรีเมืองปตตานีตั้งอยูที่เทศบาล ภาพที ปจจุบันไดถูกปรับปรุงเปนหางสรรพสินคา. ที่มา: ถาย เมืองปตตานี ถนนจะบังติกอ อําเภอเมือง จังหวัด โดยผูเขียน, 28 พฤศจิกายน 2553. ปตตานี กอตั้งขึ้นเมื่อป 2503 กระทั่งปดกิจการใน ป 2535 โรงภาพยนตรดังกลาวสามารถรองรับจํานวน ผูชมไดสูงสุดประมาณ 500-600 ที่นั่ง ศรีเมืองเปน โรงภาพยนตรที่ฉายภาพยนตรฮอลลีวูดเสียเปนสวน ใหญและเปนที่รูจักในกลุมผูชมที่ชื่นชอบภาพยนตร แนวบู ศรีเมืองประสบความสําเร็จทางธุรกิจในการ ดําเนินการระยะแรก กอนที่ความนิยมของผูชมจะ หันเหไปสูโรงภาพยนตรปตตานีรามาซึ่งสรางขึ้นใหม อย า งทั น สมั ย ตั ว อย า งของภาพยนตร ที่ เ คยสร า ง รายไดใหกับโรงภาพยนตรศรีเมืองเปนอยางมากใน ความทรงจําของครอบครัวเจาของโรงภาพยนตร คือ คอนวอย (Convoy, กํากับโดย Sam Peckinpah, ป 2521) แรมโบ (Rambo, กํากับโดย Ted Kotcheff, ป 2525) เปนตน นภดล พงศเลิศนภากร บุตรชาย เจาของโรงภาพยนตรศรีเมือง ไดกลาววา
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
283
สมัยที่มีโรงหนังศรีเมืองของคุณพอ ผมยังเด็ก จําได วาจะฉายหนังฝรั่งเปนสวนใหญคนที่มาชมก็เปนคน มุสลิมทั้งในเมือง นอกเมือง รวมถึงคนเรือดวย หนัง ที่ทํากําไรก็แรมโบ, คอนวอย พวกเด็กเดินตั๋วก็จะเอา สติ๊กเกอรหนังที่ทํากําไรมาแปะไวที่ตูอุปกรณฉายหนัง ตอนนี้ก็ยังหลงเหลืออยูเลย4
โรงภาพยนตรปตตานีรามา โรงภาพยนตรปตตานีรามาถือกําเนิดขึ้นกอน ที่โรงภาพยนตรศรีเมืองจะปดกิจการ โรงภาพยนตร แหงนี้สามารถดึงดูดผูชมภาพยนตรเปนจํานวนมาก เนื่องจากเปนโรงภาพยนตรที่มีความทันสมัยกวาโรง ภาพยนตรอื่นๆ ในชวงเวลาเดียวกัน ปตตานีรามา เป น โรงภาพยนตร แ รกในป ต ตานี ที่ ติ ด เครื่ อ งปรั บ อากาศ ผูกอตั้งเปนเจาของกิจการคนเดียวกับวิก คิงสปตตาน คือ คุณประยุทธ กฤษฎาวัฒน ซึ่ง ไดมีการเซ็นสัญญาเชากับเทศบาลเมืองปตตานี ใน วันที่ 12 สิงหาคม 25125 โดยกําหนดการสรางให แลวเสร็จในป 2513 แตกวาปตตานีรามาจะไดมีการ จัดฉายภาพยนตรเรื่องปฐมฤกษตองลวงมาจนถึง วันที่ 19 ธันวาคม 2517 หลังจากเปดฉายในรอบ ปฐมฤกษแลว โรงภาพยนตรปตตานีรามาก็ประสบ ความสํ า เร็ จ อย า งสู ง จนถื อ ได ว า เป น ยุ ค ทองของ การชมภาพยนตร ในปตตานี ผูคนทั้งในและนอก ตัวจังหวัดปตตานีตางก็ตื่นตัวกับความทันสมัยของ โรงภาพยนตรนี้ จนอาจกลาวไดวาปตตานีรามาเปน พื้นที่สําหรับความบันเทิงใหกับคนในจังหวัดปตตานี อยางแทจริง อยางไรก็ตาม เมื่อหมดสัญญาเชาในวัน ที่ 15 ตุลาคม 25446 เจาของกิจการรายเกาก็ตัดสิน ใจโอนกรรมสิทธิ์การเปนผูเชาที่ดินใหกับเจาของโรง ภาพยนตรพาราไดสปตตานีเปนผูเชาตอไปกระทั่งมี การรื้อถอนอาคารในป 2546
ภาพที่ 5 ผูชมหนาโรงภาพยนตรปตตานีรามาในวันเปด ดําเนินการ. ที่มา: อัลบั้มภาพถายของวีรวุฒิ กฤษฎาวัฒน.
ภาพที่ 6 “หนังสือสัญญาเชาสรางอาคารโรงมหรสพ (โรง ภาพยนตรปตตานีรามา) และอาคารพาณิชยบริเวณที่ดิน เรือนจําเกาของเทศบาลเมืองปตตานี.”
4 สัมภาษณ นภดล พงศเลิศนภากร, บุตรชายเจาของโรงภาพยนตรศรีเมือง, 21 ตุลาคม 2553. 5 “หนังสือสัญญาเชาสรางอาคารโรงมหรสพ (ภาพยนตร) และอาคารพาณิชยบริเวณที่ดินเรือนจําเกาของเทศบาลเมือง ปตตานี” (เอกสารไมมีตีพิมพเผยแพร, เทศบาลจังหวัดปตตานี, ลงวันที่ 12 สิงหาคม 2512). 6 เรื่องเดียวกัน.
284
ปยะนันท นิภานันท
โรงภาพยนตรพาราไดสปตตานี โรงภาพยนตรพาราไดสปตตานีตั้งอยูที่ถนน ปตตานีภิรมย ตําบลอาเนาะรู อําเภอเมือง จังหวัด ป ต ตานี พาราไดส เ ป น โรงภาพยนตร สุ ด ท า ยใน ประวัติศาสตรปตตานี กอสรางกอนที่ปตตานีรามา จะปดกิจการไดไมนาน ประวัติของพาราไดสคอน ขางมีความคลุมเคลือเนื่องจากเจาของโรงภาพยนตร ไดยายออกจากปตตานี อยางไรก็ตาม กลาวกันวา ภาพที่ 7 โรงภาพยนตรพาราไดสปตตานีในปจจุบันที่ได นที่อยูของนกนางแอน. ที่มา: ถายโดยผูเขียน, 10 เจาของคนสุดทายของพาราไดส ไดซื้อกิจการของ กลายเป พฤศจิกายน 2553. ป ต ตานี ร ามาด ว ยเช น กั น แต ก ารดู แ ลกิ จ การทั้ ง สองโรงภาพยนตร ไปพรอมๆ กันคอนขางดําเนินไป อยางยากลําบากในชวงเวลาดังกลาวและเริ่มประสบ ปญหาขาดทุน จึงจําเปนตองปลอยใหปตตานีรามา ซึ่งในชวงทายๆ ไดหันมาฉายภาพยนตร “เรทอาร” กระทั่งหมดสัญญาเชาพื้นที่กับทางเทศบาล7 สวน พาราไดส ไดกลายเปนโรงภาพยนตรที่กลุมผูชมเปน วัยรุนในวันหยุดราชการหรือเสาร-อาทิตย จึงเปนวัน ที่เจาของกิจการจะมีรายไดจากการฉายภาพยนตร มากกวาวันธรรมดา ภาพยนตรที่มีผูชมเขาชมเปน จํานวนมาก อาทิ สตรีเหล็ก (กํากับโดยยงยุทธ ทอง กองทุน, ป 2543) บางระจัน (กํากับโดยธนิตย จิตต นุกูล, ป 2543) สุริโยทัย (กํากับโดยหมอมเจาชาตรี เฉลิม ยุคล, ป 2544) จันดารา (กํากับโดยนนทรีย นิมิบุตร, ป 2544) เปนตน8 อยางไรก็ตามการที่ปด กิจการจากปตตานีรามาใหเหลือเพียงแตพาราไดส ปตตานีนั้นก็ ไม ไดหมายความวากิจการจะรุงเรือง ขึ้น อาจจะเปนเพราะดวยสถานการณ ในพื้นที่สาม จังหวัดชายแดนภาคใตที่ยิ่งรอนระอุ สงผลใหคนใน พื้นที่ไมกลาที่จะออกมาเที่ยวพักผอนหยอนใจเพราะ เกรงวาอาจเกิดอันตราย อยางไรก็ตาม ความซบเซาของธุรกิจโรงภาพ7 สัมภาษณ สมาท โตะสานิ, อดีตคนเดินสายภาพยนตรจากอําเภอหาดใหญ จังหวัดสงขลา ถึงจังหวัดนราธิวาส, 21 ตุลาคม 2553. 8 สัมภาษณ สมาท โตะสานิ, 21 ตุลาคม 2553.
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
285
ยนตรที่เกิดขึ้นในภาพรวมของทั้งประเทศไดเกิดขึ้นในปตตานี ไมแตกตางกัน ขณะที่ภายในสังคม ปตตานีเองนั้นการอพยพยายถิ่นของคนปตตานีไดอพยพออกไปยังตางจังหวัดมีมากขึ้น สวนแรงงาน ไทยซึ่งเคยเปนกลุมผูชมสําคัญกลุมหนึ่งไดถูกแทนที่โดยแรงงานตางดาว ดวยเหตุและปจจัยดังกลาว ขางตน ทําใหกิจการพาราไดสเริ่มขาดทุนจนกระทั่งเจาของตัดสินใจปดกิจการลงในป 2550 และขาย กิจการใหกับนักลงทุนรายใหมเพื่อทําธุรกิจเลี้ยงนกนางแอน เชนเดียวกันกับโรงภาพยนตรคิงสยะลาที่ ขายกิจการใหกับนักลงทุนเพื่อเลี้ยงนกนางแอนไปกอนหนานี้เมื่อป 2545 โรงภาพยนตรพาราไดสจึง กลายเปนโรงภาพยนตรแบบสแตนดอะโลนโรงสุดทายในจังหวัดปตตานี พลวัตรการชมภาพยนตรในสังคมปตตานี จังหวัดปตตานีเปนจังหวัดที่อุดมสมบูรณดวยทรัพยากรธรรมชาติ รวมถึงเปนแหลงที่อยูอาศัย ของสัตวนํา้ที่สรางรายไดใหกับธุรกิจประมงเปนอยางมาก ทําใหมีผูคนหลั่งไหลมาทําอาชีพประมงใน จังหวัดปตตานีอยางตอเนื่อง แรงงานประมงที่เดินทางเขามาทํางานในจังหวัดปตตานีสวนใหญจะเปน คนที่เดินทางมาจากตางจังหวัด อาทิ ตราด ชลบุรี ระยอง เปนตน9 ผลแหงสวนผสมทางสังคมดังกลาว ทําใหวิกคิงสเปนโรงภาพยนตรที่มีกลุมลูกคาหลักเปนแรงงานชาวประมง เนื่องจากตั้งอยู ในละแวก สถานบันเทิงและยานการคา ซึ่งสวนใหญจะกระจุกตัวอยูใกลกับทาเรือ ทําใหการเดินทางโดยรถสามลอ รับจางหรือการเดินเทาของคนในพื้นที่ใกลเคียงจะสามารถเดินทางมาไดสะดวกกวาคนที่อยู ไกลออกไป ที่การคมนาคมยังไมสะดวกนัก สําหรับรสนิยมการชมภาพยนตรของแรงงานประมงนั้นจะนิยมชมภาพยนตรแนวบู เนื่องจาก ภาพยนตรแนวบูทําใหผูชมมีความรูสึกตื่นเตนและสนุกกวาภาพยนตรแนวอื่นๆ การฉายภาพยนตร โรงภาพยนตรคิงสปตตานีและศรีเมืองจึงเปนภาพยนตรจากตางประเทศเปนสวนใหญ จนทําใหผูชมที่ ชื่นชอบการชมภาพยนตรจีน อาทิ เดชไอดวน (One-Armed Swordman, กํากับโดย Chang Yik Yank, 2510) ฯลฯ จะตองไปชมภาพยนตรที่วิกคิงสปตตานี สวนผูชมที่ชอบภาพยนตรบูจากฮอลลีวูด อาทิ The Cowboys (กํากับโดย Mark Rydell, 2515) The Thing (กํากับโดย John Carpenter, 2525) โซโลมอน เจาขุมทอง (Allan Quatermain, กํากับโดย Gary Nelson, 2530) ฯลฯ จะนิยม เดินทางไปชมภาพยนตรที่โรงภาพยนตรศรีเมือง การชมภาพยนตรฮอลลีวูดนั้นเปนเรื่องที่สรางความตื่นตาตื่นใจใหกับคอภาพยนตรแนวนี้เปน อยางมาก เนื่องจากชื่นชอบในบรรยากาศและมุมมองใหมๆ ที่แปลกตาของประเทศตะวันตก ซึ่งเปน สิ่งที่สรางความตื่นตาตื่นใจสําหรับคอภาพยนตรแนวนี้ การชมภาพยนตรฮอลลีวูดเปนการปลูกจิตสํานึก ในตัวผูชมใหรูสึกตื่นตัวกับความเปนสมัยใหมที่ปรากฏอยูตรงหนาจอภาพยนตร10 กิจการโรงภาพยนตร ในยุคแรกของปตตานีจึงมีความคึกคักเปนอยางมากเนื่องดวยการชม ภาพยนตรเปนความสมัยใหมที่ผูชมทองถิ่นสามารถมีสวนรวมไดในทุกๆ ระดับและเจาของกิจการ ภาพยนตรก็มีการรับสายหนังมาจากตางบริษัท และมีกลุมลูกคาที่มีรสนิยมในการชมภาพยนตรที่ 9 10
สัมภาษณ อารี บุญศรี และไสว บุญศรี, ชาวประมงชายฝงในจังหวัดปตตานี, 21 ตุลาคม 2553. สัมภาษณ กมล กุกุทพันธ, อดีตชาวประมงชายฝงในจังหวัดปตตานี, 23 ตุลาคม 2553.
286
ปยะนันท นิภานันท
แตกตางกัน จนกระทั่งเขาสูยุคของโรงภาพยนตร ปตตานีรามาการตอบรับจากผูชมที่หลั่งไหลเขามา ชมภาพยนตรจากตางอําเภอและตางจังหวัดยิ่งมีมาก ขึ้นเนื่องจากโรงภาพยนตรมีความทันสมัยและฉาย ภาพยนตรหลากหลายแนว ไมวาจะเปนภาพยนตร อิ น เดี ย ภาพยนตร จี น กํ า ลั ง ภายใน ภาพยนตร ฮอลลีวูด รวมถึงภาพยนตร ไทย อันกลาวไดวาในชวง เวลารุงเรืองของปตตานีรามานั้นก็เปนยุคทองของ ภาพยนตร ไทยดวยก็วาได ภาพยนตร ไทยเรื่อง วัย อลวล ซึ่งกํากับโดยเปยก โปสเตอร ในป 2519 ถือ ไดวาเปนภาพยนตร ในความทรงจําของคอภาพยนตร ไทยเลยทีเดียว การคมนาคมที่มีความสะดวกมาก ขึ้นและการเติบโตทางเศรษฐกิจตามแผนพัฒนาการ เศรษฐกิ จ และสั ง คมแห ง ชาติ ฉ บั บ ที่ ส อง (2510่ 8 โปสเตอรภาพยนตรที่เจาของโรงภาพยนตรยังคง 2514) สงผลใหปตตานีรามากลายเปนโรงภาพยนตร ภาพที เก็บไว. ที่มา: นภดล พงศเลิศนภากร. ที่มีผูชมที่หลากหลายและเดินทางมาจากตางพื้นที่ กัน กรณีศึกษาโรงภาพยนตรและการชมภาพยนตร ในสังคมปตตานีจึงนาจะเปนภาพสะทอนใหเห็นถึง วิถีการดํารงชีวิต อาชีพ คานิยม และการใชสื่อความ บันเทิง ฯลฯ อันเปนการทําความเขาใจตอทัศนคติ ในเรื่องการรับสื่อรวมสมัยกับการใชชีวิตประจําวัน ตั้งแตเมื่อเริ่มมีการเขามาของโรงภาพยนตรแบบเร ขายยา จนกระทั่งเขาสูยุคของการสรางโรงภาพยนตร แบบสแตนดอะโลน เพราะประวัติศาสตรแหงการ เกิดขึ้นและการเสื่อมสลายลงของโรงภาพยนตร ใน ปตตานีสะทอนใหเห็นถึงการเปลี่ยนแปลงของสังคม มลายู ที่มีทัศนะคติตอการใชสื่อความบันเทิงที่แตก ตางกันออกไป ขึ้นอยูกับบริบทตางๆ และมิติทาง สังคมอันหลากหลาย ดังนั้นการทําความเขาใจถึงการ เปลี่ยนแปลงตางๆ ในประวัติศาสตร โรงภาพยนตร ในปตตานี เพื่อศึกษาถึงมิติทางประวัติศาสตรสังคม ปตตานีจึงจําเปนตองเขาใจลักษณะเฉพาะและวิถี ชีวิตของคนมลายู นอกจากกลุมผูชมภาพยนตรหลักคือแรงงาน
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
ประมงจะมีการเปลี่ยนแปลงจากแรงงานชาวไทย เปนแรงงานตางดาวแลว เฉพาะกลุมผูชมจากพื้นที่ จังหวัดปตตานีนั้นก็มีพัฒนาการอยางมีพลวัตรอยู ภายในเองในชวงเวลาที่ผานมา และมีสวนสําคัญ ตอความเสื่อมสลายลงของโรงภาพยนตร ในปตตานี กลาวคือ จังหวัดปตตานีมีประชากรทั้งหมดประมาณ 504,665 คน บนพื้นที่ 2,109 ตารางกิ โลเมตร ขอมูลศาสนิกชนในจังหวัดปตตานีที่มีทั้งหมด 12 อําเภอนั้นพบวาประชากรสวนใหญ ในเปนกลุมคน ที่ นั บ ถื อ ศาสนาอิ ส ลามเป น หลั ก โดยคิ ด เป น ร อ ย ละ 80.75 ของประชากรทั้งหมด และเปนจังหวัดที่ มีมัสยิดมากที่สุดในประเทศคือ 636 แหง11 สังคม ปตตานีจึงมีความแตกตางทางภาษาพูด ประเพณี วัฒนธรรม ฯลฯ อยางเดนชัดเมื่อเปรียบเทียบกับ พื้นที่อื่นๆ ในสังคมไทยที่ประชากรสวนใหญนับถือ ศาสนาพุทธ สําหรับกลุมคนมุสลิมที่อาศัยอยู ในพื้นที่เมือง ปตตานีและรอบนอกนั้น โดยสวนใหญแลวตางก็เคย มีประสบการณ ในการชมภาพยนตร แตความแตก ตางก็คือจํานวนการเดินทางไปชมภาพยนตรนั้นอาจ จะมีความถี่ไมเทากันแลวแตความสะดวกของแตละ พื้นที่ อยางไรก็ตามจะเห็นไดอยางชัดเจนวาในชวง เทศกาลฮารีรายาของทุกป โรงภาพยนตร ในจังหวัด ป ต ตานี จ ะได รั บ ผลกํ า ไรจากการฉายภาพยนตร อิ น เดี ย อย า งล น หลาม เนื่ อ งจากคนมลายู มุ ส ลิ ม จะนิยมชมภาพยนตรอินเดียอยางมาก เนื่องจาก ภาพยนตรอินเดียมีเนื้อหาครบทุกรูปแบบ มุงตอบ สนองรสนิยมของผูชมในทุกดาน ตั้งแตแนวสะทอน ชีวิต การตอสู ความรัก ฯลฯ ครบทุกรสชาติอยูใน เรื่องเดียวกัน โดยในชวงเทศกาลฮารีรายานั้นจะเปน ชวงประจวบเหมาะกับเปนวันรวมญาติของกลุมคน มุสลิมในปตตานี และภายหลังจากการทําพิธีกรรม
287
ภาพที่ 9 ชาวปตตานีถายรูปกับรถโฆษณาภาพยนตรเรื่อง โชเลย. ที่มา: อัลบั้มภาพถายของวีรวุฒิ กฤษฎาวัฒน.
ภาพที่ 10 บรรยากาศหนาโรงภาพยนตรปตตานีรามากับ ปายภาพยนตรอินเดียเรื่องโชเลย. ที่มา: อัลบั้มภาพถาย ของวีรวุฒิ กฤษฎาวัฒน
11 “จํานวนศาสนิกชนจังหวัดปตตานี,” สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัดปตตานี, สืบคน 1 ธันวาคม 2553, <http://www. pattani.go.th/ministry/web_culture/culture2_1.htm>
288
ปยะนันท นิภานันท
ทางศาสนาเสร็จสิ้นแลว การเดินทางไปชมภาพยนตร ไดกลายเปนอีกหนทางหนึ่งของการพักผอนรวม กันของคนในครอบครัว ดังเชนคําบอกเลาของสาวมุสลิมชาวอําเภอยะหริ่ง จังหวัดปตตานี ที่ไดกลาว ถึงประสบการณนัดพบกับเพื่อนๆ ในหมูบานเพื่อเดินทางไปชมภาพยนตรที่ปตตานีรามาหลังเสร็จสิ้น การทํานา ดังวา “เมื่อเสร็จจากการทํานากะและเพื่อนๆ ก็จะนัดกันหลายๆ คนเพื่อเขาเมืองไปดูหนัง กัน กวาจะไปถึงโรงหนัง เมื่อกอนมันคอนขางลําบาก ตองนั่งเรือแลวก็ไปตอรถสองแถวเพื่อไปซื้อตั๋ว หนาโรงหนัง ยิ่งชวงฮารีรายาคนก็ยิ่งเยอะ บางทีไปแลวก็ไมไดดูก็มีเพราะตั๋วหมด”12 ภาพยนตรอินเดียที่ชาวมุสลิมปตตานีนิยมชมชอบนั้น สวนใหญจะเปนแนวสะทอนวิถีชีวิตและ ความเปนจริงของสังคม ตัวอยางของภาพยนตรอินเดียที่เปนที่นิยมและประทับใจคือเรื่อง ชางเพื่อน แกว (Haathi Mere Saathi, กํากับโดย Ma Thirumugham, 2514) โชเลย (Sholay, กํากับโดย Ramesh Sippy, 2518) สามพี่นอง (Yaadon ki Baaraat, กํากับโดย Nasir Hussain, 2516) เปนตน อดีตผูฉายภาพยนตรของโรงภาพยนตรปตตานีรามาและพาราไดส ใหความเห็นวา คนมุสลิมชอบดูหนังอินเดียเพราะมันสนุกสนาน มีเตนระบํา มีเรื่องเศรา มีเรื่องความรัก พูดงายๆ คือมันมีครบ ทุกรสชาติอยู ในหนังเรื่องเดียว อีกทั้งความรูสึกสวนตัวที่ชอบหนังอินเดียเพราะวาหนังอินเดียในยุคกอนมันไม ประเจิดประเจอจนเกินไป พวกเพื่อนๆ ผูหญิงก็จะชอบดูการเตาระบํา การแตงกายก็สวยงาม ผมจําไดวาหนัง ที่ประทับใจมีอยูหลายเรื่อง อยางเชน สามพี่นอง, ธรณีกรรแสง, โชเลย และอีกหลายเรื่องเลย13
ดวยเหตุดังนั้นในยุคแรกๆ ภาพยนตรอินเดียจึงไดรับความนิยมอยางมาก เมื่อฉายภาพยนตร อินเดียจะมีกลุมคนมุสลิมทั้งในตัวเมืองและตางอําเภอเดินทางโดยรถโดยสารเพื่อมาชมภาพยนตรกัน อยางแนนขนัด โดยจะเดินทางหลั่งไหลมาจากตางอําเภอเพื่อชมภาพยนตรกันมาก และจะเดินทาง กันมาเปนกลุมเพื่อน ยิ่งถาเปนชวงเทศกาลดวยแลว ผูคนทั่วทุกพื้นที่ที่นิยมชมชอบการชมภาพยนตร จะเดินทางมากันอยางลนหลาม ภาพยนตรอินเดียอาทิเชนเรื่อง ชางเพื่อนแกว ที่นําแสดงโดยราเยส คานนา และไดนักพากยอยาง “ทิวา-ราตรี” มาพากย ก็จะยิ่งทํากําไรอยางมากใหแกเจาของกิจการโรง ภาพยนตร รวมถึงภาพยนตรเรื่อง สามพี่นอง หรือ โชเลย ซึ่งเปนภาพยนตรอินเดียเรื่องสุดทายที่ทํา กําไรเปนอยางมากในปตตานี14 สิ่งที่สังเกตไดชัดเจนคือ หากเปนชวงที่เจาของกิจการรับเอาภาพยนตร จีนหรือภาพยนตรฝรั่งมาฉายนั้น กลุมผูชมจะเปนคนประมงและกลุมคนไทยเชื้อสายจีนในตัวเมืองเปน หลัก แตเมื่อมีภาพยนตรอินเดียหรือภาพยนตร ไทยเขาฉายแลว เม็ดเงินที่ไดจะมาจากคนไทยมุสลิม อยางไรก็ตาม ตอมาในภายหลังพฤติกรรมการชมภาพยนตรของคนไทยมุสลิมมีการเปลี่ยนแปลงไป กลาวคือกลุมคนมุสลิมกลับลดความนิยมในการเดินทางมาชมภาพยนตรลงไปมาก แมแบบของแฟชั่นในสังคมปตตานี กลาวไดวานวัตกรรมและเทคโนโลยีที่ลํา้สมัยสงผลใหสังคมมีความตื่นตัวตอสภาวะความเปน สมัยใหมอันหลั่งไหลเขาสูทองถิ่นอยางไมขาดสาย ขณะที่การแตงกายและการถายภาพของผูคนใน 12 13 14
สัมภาษณ กัยนางอ แซรโงะ, แมบาน มุสลิมในอําเภอยะหริ่ง จังหวัดปตตานี, 28 พฤศจิกายน 2553. สัมภาษณ แม แวนิ, อดีตผูฉายภาพยนตรของโรงภาพยนตรปตตานีรามาและพาราไดส, 19 ตุลาคม 2553. สัมภาษณ สมาท โตะสานิ, 21 ตุลาคม 2553.
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
289
ยุคปจจุบันที่มีตนแบบมาจากนิตยสารแฟชั่น สื่อ โทรทัศน รวมถึงอินเตอเน็ต อันอาจเปนสิ่งที่สามารถ เขาใจไดในสังคมที่เขาถึงโลกของสื่อไดอยางงายดาย ในยุคนี้ ทวาเมื่อยอนกลับไปสูยุคสมัยที่ภาวะความ เป น สมั ย ใหม ยั ง คงเป น สิ่ ง ที่ ตื่ น ตาตื่ น ใจในความ รูสึกของผูคนในสังคม อาจกลาวไดวารสนิยมของ การแตงกาย ทรงผม การถายภาพ โดยสวนใหญ แลวลวนเปนสิ่งที่คนในสังคมไดรับอิทธิพลมาจาก การชมภาพยนตรทั้งสิ้น รวมทั้งพฤติกรรมการแตง กายเลี ย นแบบดาราภาพยนตร ที่ มี ชื่ อ เสี ย งทั้ ง ใน ประเทศและจากตางประเทศ อันสามารถสะทอนให เขาใจไดวาการบริโภคสื่อจากโรงภาพยนตรเปนสวน ภาพที่ 11 การแตงกายของชายหญิงมลายูมสุ ลิมทีน่ ยิ มแตง สําคัญของการแสดงออกถึงความชื่นชอบและสื่อถึง กายเลียนแบบในภาพยนตร. ทีม่ า: นางกัยนางอ แซรโงะ. วัฒนธรรมสมัยนิยมของสังคมปตตานี สําหรับสมัยกอนนั้นการแตงกายของคนมลายู ปตตานีมีความคลายคลึงกับคนไทยพุทธทั่วไป แต คนมลายู ป ต ตานี จ ะนิ ย มสวมใส โ สร ง ปาเต ะ แบบ เรี ย บๆ และสวมเสื้ อ แขนยาว แต จ ะมี ช าวมลายู มุสลิมบางกลุมที่มีความชื่นชอบในการชมภาพยนตร เปนพิเศษ กระทั่งนิยมทําผมแบบนางเอกภาพยนตร ที่ มี ชื่ อ เสี ย งเพื่ อ เลี ย นแบบนางเอกในภาพยนตร อินเดียหรือภาพยนตร ไทย อาทิ เฮมา มาลินี, มุมตัส, นีรูปา รอย, เพชรา เชาวราษฎร, พิสมัย วิไลศักดิ์ เปนตน เนื่องจากในชวงระยะหลังนั้นภาพยนตร ไทย ก็ไดรับความนิยมในหมูคนมุสลิมปตตานีเชนกัน ในช ว งเวลาที่ เ ป น ยุ ค ทองของโรงภาพยนตร แบบสแตนดอะโลนนั้น คงไมเกินความจริงนักหาก จะกลาววามีคนมลายูปตตานีจํานวนมากนิยมทําผม แตงหนาแบบดาราภาพยนตร เนื่องจากในสมัยกอน การแตงกายยังไมเครงครัดในเรื่องของการคลุมศีรษะ ดวยฮิยาบ ดังนั้นแลวการแตงกายโดยการทําผมแบบ ดาราภาพยนตรจึงเปนเรื่องปกติที่เห็นไดในสังคม มลายูปตตานี โดยเฉพาะอยางยิ่งในยามที่มีเทศกาล ตางๆ เชนเทศกาลฮารีรายา ก็จะยิ่งมีการแตงกาย
290
ปยะนันท นิภานันท
สวยงามโดดเดนมากกวาทุกวัน หรือมีการชักชวนกัน ไปถายภาพตามแบบแฟชั่นดาราที่สตูดิโอในตัวเมือง ปตตานี เชนเดียวกับพอคาหรือแรงงานประมงในยุค ดังกลาวก็มักนิยมแตงกายเลียนแบบดาราภาพยนตร เนื่ อ งจากช ว งเวลาดั ง กล า วนั้ น ไม มี สื่ อ ความ บั น เทิ ง มากมายอะไรให พั ก ผ อ นหย อ นใจได ม าก นัก กลุมหนุมสาวที่นิยมเดินทางไปชมภาพยนตร ด ว ยความชื่ น ชอบในตั ว ละครก็ ไ ด มี โ อกาสสั ม ผั ส กับแฟชั่นการแตงกายตางๆ ของดารา ในขณะชม ภาพยนตรที่แตงกายแปลกใหมเปลี่ยนแปลงไป ก็ เริ่มมีผูนําแฟชั่นการแตงกายหรือการจัดแตงทรงผม มาประยุกต ใหเหมาะสมกับตัวเอง โดยผูที่นําแฟชั่น คือชางตัดผมและชางตัดเย็บเสื้อผา เนื่องจากอาชีพ ดังกลาวจะตองมีการแตงกายและมีทรงผมที่นําสมัย อยู ต ลอดเวลา ดั ง นั้ น ร า นตั ด เย็ บ เสื้ อ ผ า และร า น ตัดผมก็จะมีภาพโปสเตอรของดาราภาพยนตรที่ โดง ดังในยุคนั้นติดอยูตามฝาผนังของรานเพื่อดึงดูดใจ ลูกคาใหเลือกตัดเสื้อผา หรือแตงทรงผมใหละมาย กับดาราที่ตนเองชื่นชอบ ผูที่ทําอาชีพดังกลาวจึง กลายเปนแมแบบของผูนําแฟชั่นในสังคมปตตานี ที่ ไดรับอิทธิพลมาจากดาราภาพยนตร ในยุคนั้น คํา บอกเลาถึงบรรยากาศดังกลาว เชนวา เมื่อกอนผมชอบทําผมแบบสมบัติ เมทะนี ถาจะ ตองทําใหผมดานหนาดูสวยก็ตองใชวิธีนําลวดไปลน ไฟเพื่อใหลวดรอนแลวนํามาพันผมไว พอปลอยลวด ออกก็จะไดทรงผมเหมือนเขา ชวงนั้นทรงผมแบบ ภาพที่ 12-15 การแตงกายของชายหญิงมลายูมุสลิมที่นิ มิตร ชัยบัญชากําลังเปนที่นิยม คนก็จะนิยมตัดผม ยมแตงกายเลียนแบบในภาพยนตร. ที่มา: นางกัยนางอ ทรงมิตรกันเยอะมาก สวนถาเปนเสื้อผายี่หอตางๆ แซรโงะ ที่โดงดังในสมัยกอนนั้น คอหนังจะสังเกตจากที่ดารา เขาใสกันวายี่หออะไร หรือรูปทรงแนวไหน แลวก็จะ นิยมไปซื้อตามๆ กันเพื่อไมใหตกยุค15
การปรับตัวของสังคมปตตานีที่มีการแตงกาย มีทัศนคติ และความชอบตามแบบดาราภาพยตรนั้น 15
สัมภาษณ สมหวัง กังพานิช, พัฒนากรอําเภอหนอกจิก จังหวัดปตตานี, 13 ธันวาคม 2553.
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
291
เปนผลที่ตามมาของสังคมสมัยใหมผานสื่อภาพยนตร ซึ่งทําหนาที่เปนตัวเชื่อมโยงระหวางโลกสมัยใหมกับ สังคมทองถิ่นในแตละพื้นที่16 ภาพยนตร ในฐานะ สินคาราคาไมแพงนักที่ ใครๆ ก็สามารถจับจายซื้อ หามาบริ โภคเพื่อความบันเทิงในตัวของมันเอง จึง กลายเปนตัวกลางหรือสื่อที่จะนําเอาสินคาอื่นๆ ออก สูตลาดโลกจนทําใหภาพยนตรกลายเปนสื่อโฆษณา ประชาสัมพันธประจําทองถิ่นในยุคนั้นไป อยางไรก็ตาม การแพรหลายของสื่อสมัยใหม ประเภทตางๆ โดยเฉพาะโทรทัศนก็มีผลสําคัญทําให การชมภาพยนตร ในโรงภาพยนตรเสื่อมความนิยม ลงไป กลุมผูชมหลักจํานวนหนึ่งที่เคยเปนแรงงาน ประมงชาวไทยก็ผันเปลี่ยนเปนแรงงานตางดาว ซึ่ง สวนใหญแลวก็ไมเขาใจภาษาไทยอยางลึกซึ้ง จึงไม อาจรองรับเปนกลุมลูกคาหลักของโรงภาพยนตร ได เหมือนในอดีต นอกจากนี้ สถานการณความไมสงบ ในจังหวัดปตตานีที่กลับมารุนแรงขึ้นอยางตอเนื่อง นับตั้งแตป 2547 ก็เปนเหตุผลสําคัญอีกอยางที่ทําให ลมหายใจที่กําลังรวยรินของกิจการโรงภาพยนตรดับ ดิ้นสิ้นชีพลงโดยสิ้นเชิง ในปจจุบันผูมีประสบการณ ทานหนึ่งบอกเลาถึงเหตุการณที่มีการวางระเบิดหนา โรงภาพยนตรปตตานีรามาจนสรางความตื่นตระหนก ตอผูชมในโรงภาพยนตรอยางมากทุกคนพากันวิ่ง หนีอยางวุนวายอลหมาน ทิ้งสัมภาระไวที่เกาอี้เต็ม ไปหมด 17 ก็ ยิ่ ง ทํ า ให ก ลุ ม ลู ก ค า สํ า คั ญ ที่ เ คยสร า ง รายไดอยางเปนกอบเปนกําใหแกเจาของกิจการโรง ภาพยนตรก็เบาบางลง โดยเฉพาะชาวมลายูมุสลิม ภาพที่ 16-17 การแตงกายของผูชายที่แตงกายเลียนแบบ ซึ่งเปนประชากรสวนมากในพื้นที่ จึงจําเปนจะตอง พระเอกมิตร ชัยบัญชา. ที่มา: ลักขณา คริวรรณ, แมบาน ศึกษาทําความเขาใจตอพัฒนาการที่วานี้เปนพิเศษใน ผูเคยอาศัยอยูในตัวเมืองปตตานี. บริบทของการชมภาพยนตร
16 17
Anthony Giddens, The Consequences of Modernity (California: Stanford University Press, 1990), 73. สัมภาษณ สุธีพันธุ อุดมพงษ, แมบาน ชาวเมืองปตตานี, 12 มกราคม 2554.
292
ปยะนันท นิภานันท
ความซบเซาของการชมภาพยนตรในปตตานี จากการที่คนปตตานีเดิมโดยเฉพาะคนมุสลิมปตตานีเคยพากันหลั่งไหลกันเดินทางเพื่อเขามาใช พื้นที่ของโรงภาพยนตร ในการพักผอนหยอนใจและบริโภคสื่อสมัยใหม เมื่อเขาสูชวงทศวรรษ 2530 เปนตนมาพฤติกรรมการชมภาพยนตรของคนมุสลิมปตตานีก็เริ่มมีแนวโนมลดลง กระทั่งแปรสภาพ กลายเปนกลุมคนสวนนอยที่เดินทางมาชมภาพยนตร ทั้งๆ ที่จังหวัดปตตานีนั้นมีประชากรเปนคน มุสลิมเปนสวนมาก ดังนั้นเมื่อผูบริ โภคสื่อภาพยนตร ในพื้นที่กลายเปนกลุมคนที่ ไม ใชกลุมคนสวน ใหญ ในพื้นที่ ความพยายามที่จะเจาะกลุมลูกคาใหมๆ คือกลุมเด็กวัยรุนหรือผูใชแรงงานที่ภายหลัง กลายเปนกลุมคนตางดาว ก็ไมสามารถที่จะยืดอายุใหปตตานีรามาอยูรอดตอไปได ทั้งๆ ที่กอนหนา นี้โรงภาพยนตร ในปตตานีเคยมีกลุมลูกคาที่หลากหลาย โดยเฉพาะมุสลิมปตตานีซึ่งเคยเปนผูชมสวน ใหญที่สรางรายไดใหกับผูประกอบกิจการกลับจางหายไปกอนที่โรงภาพยนตรโรงสุดทายจะปดกิจการ พฤติกรรมการชมภาพยนตรที่มีบรรยากาศของความครึกครื้นโดยคนมุสลิมทองถิ่นตองกลับเงียบเหงา และเปลี่ยนแปลงไปนั้น มีสาเหตุมาจากปจจัยที่สําคัญหลายๆ ดาน ปจจัยหนึ่ง คือ การนําเขาของภาพยนตรอินเดียโดยผูจัดจําหนายภาพยนตรอินเดีย อาทิ อินเดีย ฟลมดีวันจันทรเริ่มลดนอยลง เนื่องจากภาพยนตรจีนจากฮองกงคายชอวบราเดอรเริ่มไดรับความ นิยมสวน “สายหนัง” ที่จัดซื้อภาพยนตรออกฉายตางจังหวัดในยุคที่ภาพยนตรอินเดียตองรับภาระ ดานคาพากยที่ตองใชชายจริงหญิงแท เนื่องจากไมสามารถใชนักพากยเพียงคนเดียวเหมือนยุคแรกๆ ได กอปรกับตลาดภาพยนตรอินเดียซบเซาลงเรื่อยๆ เพราะไมมีการจดลิขสิทธิ์การนําเขาภาพยนตร อินเดีย เมื่อภาพยนตรอินเดียไม ไดถูกกระจายลงสูทองถิ่น โรงภาพยนตรจึงไรพลังที่จะดึงดูดให กลุมผูชมเดินทางออกจากบานมาเพื่อชมภาพยนตรที่ตนเองไม ไดชื่นชอบมากเทาไรนัก ในกรณีของ ภาพยนตรอินเดียนั้น จากการวิเคราะหผูเขียนเองพบวามีความสอดคลองกันในเรื่องขอมูลของการนิยม ชมภาพยนตรของกลุมคนมุสลิมปตตานีที่มีความชื่นชอบการชมภาพยนตรอินเดียมากกวาภาพยนตร ประเภทอื่น และความซบเซาของตลาดภาพยนตรอินเดียกับการลดจํานวนลงอยางมีนัยสําคัญของผูชม ภาพยนตรที่เปนกลุมชาวมุสลิมดังนั้น จึงกลาวไดวาปญหาของการลดการนําเขาภาพยนตรอินเดียมาสู วงการฉายภาพยนตร ในเมืองไทยจึงมีสวนสําคัญที่สงผลใหความนิยมเดินทางไปชมภาพยนตรของคน มุสลิมปตตานีลดลงตามลําดับ สาเหตุอีกประการหนึ่งที่สําคัญยิ่งกวาคือพลวัตรของเทคโนโลยีการสื่อสารสมัยใหม โดยเฉพาะ การขยายตัวของโทรทัศนภายในครัวเรือนที่มีการกระจายตัวไปยังชนบทมากขึ้นในชวงทศวรรษ 2530 โดยแทบจะกลาวไดวาในจังหวัดปตตานีมีการติดตั้งสัญญาณโทรทัศนเกือบทุกครัวเรือน18 รวมถึงการ แพรหลายของเครื่องเลนวีดีทัศน ทั้งวีดี โอและวีซีดี ในชวงเวลาตอมา ซึ่งลวนสงผลใหคานิยมของ การชมภาพยนตรเปลี่ยนแปลงไป จากความนิยมที่ตองเดินทางไปชมภาพยนตร ในตัวเมืองก็เปลี่ยน เปนการหันไปซื้อวีดีโอหรือซีดีมาชมที่บานแทน ปรากฏการณท่ีเปลี่ยนแปลงดังกลาวนั้นสงผลใหความ นิยมของผูชมเปลี่ยนแปลงไปจากเดิม อยางไรก็ตาม กรณีดังกลาวเหลานี้ก็เปนปรากฏการณที่ไมแตก 18
สัมภาษณ สามารถ ระมันบากา, อดีตพนักงานติดตั้งสัญญาณโทรทัศน ในพื้นที่จังหวัดปตตานี, 21 ธันวาคม 2553.
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
293
ตางกันนักในสังคมไทย แตสิ่งที่เปนสาเหตุหลักที่สงผลใหคานิยมของมุสลิมมลายูในปตตานีเสื่อม ความนิยมในการมาชมภาพยนตร ในโรงภาพยนตร คือ กระแสอิสลามานุวัตรที่แพรขยายเขามาอยาง เขมขนในเขตพื้นที่สามจังหวัดชายแดนใต โดยกระแสดังกลาวมีผลตอการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมของ ความเปนมุสลิมแบบจารีตไปสูความเปนมุสลิมที่เครงครัดตอหลักศาสนามากขึ้นอยางเห็นไดชัด และ การที่ภาพยนตรถูกตีความวาเปนความบันเทิงที่ขัดตอคําสอนทางศาสนา ทําใหการชมภาพยนตร ใน โรงภาพยนตรอยางเปดเผยกลายเปนสิ่งตองหามตามหลักอิสลาม จึงสงผลใหกิจการโรงภาพยนตร ใน ปตตานีโดยเฉพาะปตตานีรามาเริ่มซบเซาลงอยางเห็นไดชัด อิสลามานุวัตรและผลกระทบตอการชมภาพยนตร การเปลี่ยนแปลงในเรื่องการตีความและพฤติกรรมในการชมภาพยนตรของชาวมลายูมุสลิม ปตตานีดังกลาว นับวาเปนเรื่องใหญที่จําเปนตองอธิบายในทางประวัติศาสตรสังคม กลาวคือ นับ ตั้งแตเขาสูปลายทศวรรษ 2520 เปนตนมา มีขอมูลใหเห็นวากระแสของกลุมคนมุสลิมปตตานีที่นิยม สงลูกหลานไปเรียนโรงเรียนสอนศาสนาก็ยิ่งมีความเดนชัดขึ้น ดังจะเห็นไดจากขอมูลในป 2526 ที่มี เด็กนักเรียนชั้นประถมสมัครเขาเรียนในโรงเรียนสอนศาสนาที่เรียกกันวา “ปอเนาะ” คิดเปนรอยละ 62.35 ในขณะที่สมัครเขาโรงเรียนมัธยมสายสามัญเพียงรอยละ 37.64 เทานั้น19 อีกทั้งยังนิยมใหบุตรหลานเดินทางไปศึกษาในโรงเรียนสอนศาสนาของประเทศเพื่อนบาน ซึ่ง ประชากรสวนใหญนับถือศาสนาอิสลามเปนหลัก อาทิ มาเลเซีย อินโดนีเซีย หรือประเทศแถบ ตะวันออกกลาง เปนตน กลาวไดวาการถูกอบรมสั่งสอนใหมีความเชื่อในเรื่องของศาสนาอยางเครงครัด สงผลใหทัศนคติตอการชมภาพยนตรเกิดการเปลี่ยนแปลงไปดวยเชนกัน เนื่องจากถือการละเมิดสิ่ง ที่หะรอม (ตองหาม) ตามหลักการศาสนาอิสลาม เชน เมื่อตอนที่ไม ไดเปนมุสลิมชอบดูหนังฟงเพลง เมื่อเรากลายเปนมุสลิมแลวก็ตองละเลิกพฤติกรรมเหลานี้ไป หรือมีซีดีเพลงหรือหนังที่เคยเก็บสะสม ไวก็ตองจัดการทิ้งใหหมด20 ดังนั้นทัศนคติตอการเดินทางไปชมภาพยนตรจึงเปนเรื่องที่ ไมสมควร กระทํา เนื่องจากในสถานที่ดังกลาวเปนแหลงความบันเทิงที่มีแตสิ่งที่ยั่วยุและไมเปนการสํารวม มุสลิม ชาวปตตานีผูหนึ่งไดกลาวถึงประเด็นนี้วา ในทางปฏิบัตินั้นตามหลักอิสลามแลวการดูหนังเปนเรื่องจริงๆ แลวเปนของตองหามสําหรับเรา เนื่องจากเปน สิ่งที่ยั่วยุและมอมเมาใหสังคมลุมหลงไปกับความบันเทิงซึ่งเปนสิ่งที่ไมเหมาะสม เพราะฉะนั้นจึงไมนาแปลก ใจที่คนมุสลิมที่อายุมากบางคนจะใหขอมูลเกี่ยวกับการเดินทางไปชมภาพยนตรตามโรงหนังตางๆ ไดนอยมาก เนื่องจากสวนตัวเขาแลวอาจจะมีโอกาสไดดูหนังนอย21
คงจะไมผิดนักหากจะกลาววาทัศนคติดังกลาวไดถูกถายทอดมาจากผูนําศาสนาหรือผูสอนศาสนา 19 ดรุณี บุญภิบาล, “การศึกษาเปรียบเทียบวัฒนธรรมชาวไทยมุสลิมในจังหวัดปตตานี ยะลา นราธิวาส กับสตูล ซึ่งมีผล กระทบตอการปกครอง” (รายงานวิจัยเสนอตอสถาบันทักษิณคดีศึกษา มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ สงขลา, 2530), 64. 20 นาฟซะห, “กุญแจแหงอิสลาม: แรงขับเคลื่ออิสลามจากหลังมาน,” สืบคน 1 ธันวาคม 2553, <http://www.baanmuslimah.com/dp57/node/283> 21 สัมภาษณ อับดุลการิม อาแว, มุสลิมชาวอําเภอยะหริ่ง จังหวัดปตตานี, 29 พฤศจิกายน 2553.
294
ปยะนันท นิภานันท
ที่จบการศึกษามาจากโรงเรียนสอนศาสนาหรือประเทศมุสลิมในกลุมประเทศอาหรับที่มีกระแสการ ฟนฟูอิสลามอยางเขมขน รวมไปถึงในประเทศเพื่อนบาน อาทิ มาเลเซียและอินโดนีเซีย เปนตน22 โดย จะเห็นไดจากการทัศนคติของผูใหญที่มีตอการเดินทางไปชมภาพยนตรเปนคูหญิงชายของวัยรุนมุสลิม วาเปนสิ่งที่ไมเหมาะสมและไมควรประพฤติ ดังนั้นจึงมองวาการสงบุตรหลานไปเรียนในโรงเรียนสอน ศาสนานั้นนาจะเปนทางออกที่ดีที่จะกลอมเกลาจิตใจเยาวชนใหประพฤติตนตามหลักอิสลาม ผลลัพธ ที่ปรากฏในทางสังคมก็คือ เมื่อบุตรหลานไดรับการศึกษาในหลักสูตรของโรงเรียนสอนศาสนาแลว ก็จะ ลดความนิยมที่เดินทางไปชมภาพยนตรและหันมาประพฤติตนตามหลักอิสลามอยางเครงครัด ทําใหใน ชวงเวลาเดียวกับที่จํานวนความนิยมในการชมภาพยนตร ในปตตานีลดจํานวนลงนั้นมีความสอดคลอง กับอัตราการลดลงตามลําดับของจํานวนผูชมที่เปนกลุมวัยรุนมุสลิม และยังคงมีเพียงวัยรุนไทยพุทธกับ กลุมนักเรียนวัยรุนมุสลิมในเรียนโรงเรียนสามัญเทานั้นที่ยังคงเดินทางไปชมภาพยนตร ในชวงวันหยุด หรือในชวงที่หนีเรียน ทั้งนี้การเพิ่มขึ้นของจํานวนโรงเรียนสอนศาสนานั้นยังสอดรับกับความนิยมของ กลุมผูชมวัยรุนมุสลิมปตตานีที่ลดลง กลาวคือ ในขณะที่มีโรงเรียนสอนศาสนาเอกชนจดทะเบียนกับ ทางราชการเพียง 82 แหงในป 2504 และเพิ่มขึ้นเปน 171 แหงในป 2507 (โดยโรงเรียนสวนหนึ่งไม ประสงคจะจดทะเบียนเพราะกลัวถูกควบคุมจากรัฐไทยเนื่องจากกอนที่รัฐบาลเริ่มใชระเบียบกระทรวง ศึกษาธิการ เพื่อเขาไปปรับปรุงโรงเรียนปอเนาะใหเปนโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาเมื่อป 2504 นั้น มี โรงเรียนปอเนาะอยู ในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใตถึงประมาณ 500 แหงโดยมีโรงเรียนปอเนาะ ราว 150 แหงปดทําการเพื่อประทวงรัฐบาลเนื่องจากมองวาเปนการเขาไปแทรกแซง)23 แตพอถึงชวง ทศวรรษ 2520 โรงเรียนเอกชนสอนศาสนากลับเพิ่มสูงขึ้นถึง 222 แหงเมื่อป 2526 (ในจํานวนนี้เปด สอนวิชาสามัญคูกับวิชาศาสนา 117 แหง และเปดสอนศาสนาเพียงอยางเดียว 85 แหง)24 ในป 2536 มีโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอยางเดียว 253 แหง และมีโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาที่สอนวิชาสามัญคู กับวิชาศาสนาอีก 134 แหง และเมื่อรัฐบาลไดออกระเบียบกระทรวงศึกษาธิการวาดวยสถาบันปอเนาะ พ.ศ. 2547 เพื่อสนับสนุนและสงเสริมใหปอเนาะเปนแหลงเรียนรูทางศาสนาของชุมชน ตลอดจนการ พัฒนาคุณภาพชีวิตภายใตกรอบวิธีคิดแบบอิสลามแลว ในเดือนพฤศจิกายน 2547 มีโรงเรียนปอเนาะ ยื่นจดทะเบียนเปนสถาบันศึกษาปอเนาะทั้งหมด 255 แหง และมีโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม ทั้งสิ้น 307 แหง25 อาจกลาวไดวา เมื่อคนในพื้นที่ดังกลาวถูกถายทอดหลักคําสอนทางศาสนาเขมขนยิ่งขึ้นและ มีทัศนคติ ในแงลบตอการชมภาพยนตร ก็ยอมสงผลโดยตรงทําใหชมชาวมุสลิมปตตานีบางกลุมเริ่ม เปลี่ยนพฤติกรรมของการชมภาพยนตร ในโรงภาพยนตรลดนอยลงเรื่อยๆ จนทําใหมีแตเด็กนักเรียนที่ โดดเรียนบางกลุมที่แอบมาชมภาพยนตรเทานั้น อันเปนเพียงมุสลิมสวนนอยที่ไม ไดเครงครัดกับหลัก 22 Peter R. Demant, Islam vs. Islamism: The Dilemma of the Muslim World (Honolulu: Greenwood, 2006), 93-94. 23 สุภาพรรณ ตั้งตรงไพโรจน, บก., พหุวัฒนธรรมกับการพัฒนาการศึกษาใน 3 จังหวัดชายแดนภาคใต: กรณีปอเนาะ (กรุงเทพฯ: ศูนยมุสลิมศึกษา สถาบันเอเชียศึกษา, จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย), 66-67, 74. 24 ดรุณี, “การศึกษาเปรียบเทียบวัฒนธรรมชาวไทยมุสลิม,” 65. 25 สุภาพรรณ, บก., พหุวัฒนธรรมกับการพัฒนาการศึกษา, 76, 81-82.
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
295
การดังกลาว อยางไรก็ตาม ปรากฏการณดังกลาวก็เปนปรากฏการณใหมที่เพิ่งเกิดขึ้น อันเปนผลมา จากของการเปลี่ยนแปลงทางสังคมในปตตานี เพราะมีขอมูลในยุคกอนหนานั้นจํานวนมากที่สะทอนให เห็นถึงแบบแผนปฏิบัติทางสังคมและวัฒนธรรมที่ไม ไดเครงครัดเหมือนเชนในปจจุบัน อาทิ การแตง กายของผูหญิงมุสลิมที่เพิ่งมีความเครงครัดขึ้นอยางมากในชวงหลัง เนื่องจากการแตงกายของผูหญิง มุสลิมสวนใหญ ในชวงทศวรรษ 2510 นั้นยังนิยมนุงผาถุงหรือผาโสรง สวมเสื้อแบบชวาแขนยาวถึง ขอมือและมีผาคลุมไหล ในขณะที่การเครงครัดในเรื่องการสวมใสผาคลุมผมและการใหความสําคัญตอ ฮิญาบหรือผาคลุมผมนั้นเปนกระแสที่เพิ่งเกิดขึ้น รวมทั้งหนังสือที่เขียนขึ้นโดยผูสอนศาสนาหรือนัก วิชาการโดยใชคําเสียดสีการรับคานิยมตะวันตกของชนชาวมุสลิมก็เปนสิ่งที่เพิ่งจะเกิดขึ้นในภายหลัง เทานั้น26 อยางเชนกรณีพิพาทในการเรียกรองใหผูวาราชการจังหวัดปตตานีปลดปายการจัดกิจกรรม คอนเสิรตวงดนตรีลูกทุงของ “กอต” จักรพันธ อาบครบุรี ณ บริเวณหนามัสยิดกลางจังหวัดปตตานี โดยมีนายยุโซบ สะมะแอ ตัวแทนพรอมดวยคณะกรรมการมัสยิดกลางออกมาเรียกรองใหมีการยกเลิก กิจกรรมดังกลาว27 โดยกรณีดังกลาวถือไดวาเปนขอพิพาทที่เกี่ยวเนื่องมาจากการตีความวามหรสพดัง กลาวมีความไมเหมาะสมตอหลักคําสอนในศาสนาอิสลาม กระแสการฟนฟูอิสลาม (Islamic Revivalism) อันเกิดขึ้นหลังจากความเสื่อมถอยและความลา หลังของอิสลามในมิติตางๆ โดยเฉพาะความเจริญกาวหนาทางเทคโนโลยี เปนกระแสที่เกิดขึ้นในคริสต ศตวรรษที่ 1828 อันเริ่มตนขึ้นโดยมุฮัมมัด บิน อับดุลวะฮาบ ในป ค.ศ. 1703 ในเวลาตอมาขบวนการ นี้ถูกเรียกวาลัทธิวะฮาบี (Wahhabism)29 หลังจากนั้นก็มีขบวนการอิควานอัลมุสลิมูน (Muslim Brotherhood) ในป ค.ศ. 1928 ซึ่งเปนขบวนการฟนฟูอิสลามที่ยิ่งใหญที่สุดในคริสตศตวรรษที่ 20 ขบวนการอิควานอัลมุสลิมูนเปนขบวนการที่มีแนวคิดในการนําสังคมไปสูความเปนอิสลามบริสุทธิ์โดย การเรียกรองใหกลับไปหาองคอัลลอฮ30 กลาวไดวา กลุมอิควานอัลมุสลิมูนมีอุดมการณอิสลามทั้งใน ดานสังคม เศรษฐกิจ การเมือง และทุกยางกาวในการดําเนินชีวิต หลักการดังกลาวสงผลใหกลุม อิควานอัลมุสลิมูนมีอิทธิพลทางความคิดตอการเคลื่อนไหวของศาสนาอิสลามแพรกระจายไปทั่วทุก พื้นที่ ในประเทศไทยก็เชนเดียวกันที่กระแสดังกลาวถูกเผยแพรผานทางผูนําศาสนาหรือผูที่ ไดรับ การศึกษาจากตางประเทศ แทรกซึมไปทั่วทุกพื้นที่ในสามจังหวัด ตั้งแต ในเมืองสูชนบท อิทธิพลทาง ความคิดของกระแสดังกลาวยิ่งสรางการเปลี่ยนแปลงใหกับสังคมมุสลิมในพื้นที่อยางเห็นไดชัดเจน ซึ่ง จะเห็นไดจากการประพฤติตัวของชาวมุสลิมที่มีความเครงครัดมากยิ่งขึ้น สงผลใหสังคมมุสลิมปตตานี มีทัศนคติที่วาการเดินทางไปเที่ยวชมภาพยนตรบอยๆ นั้นเปนเรื่องที่ ไมสมควรนัก ทั้งนี้เนื่องจาก 26 Demant, Islam vs. Islamism, 155-57. 27 “อวสานโรงหนังคิงสยะลาหันมาเลี้ยงนกนางแอน,” หนังสือพิมพชาวใต (1 กุมภาพันธ 2545). 28 Chritian Pelras, “Religion, Tradition and the Dynamics of Islamization in South Sulawasi,” Indonesia 57 (April 1993): 149. 29 Arskal Salin, Challenging the Secular State: the Islamization of Law in Modern Indonesia (Connecticut and London: University of Hawai’i Press, 2008), 27-28. 30 Birgit Schaebler and Leif Stenberg, Globalization and the Muslim World (New York: Syracuse University Press, 2004), 94.
296
ปยะนันท นิภานันท
ภาพการแสดงหรือการแตงกายที่นักแสดงถายทอดออกมาบนจอภาพยนตรนั้นยิ่งนานวันก็ยิ่งเปนภาพ ที่ลอแหลมทางศีลธรรมยิ่งขึ้น และถูกมองวาไมเหมาะสมที่จะปลอยใหเด็กวัยรุนหญิงเดินทางไปชม ภาพยนตรกับคูรัก ดังนั้นผูปกครองจึงเริ่มสั่งหามเด็กสาวไมใหเดินทางไปชมภาพยนตร ดังที่สตรีมุสลิม ผูหนึ่งเลาวา เมื่อกอนสมัยกะวัยรุน กะกับเพื่อนๆ ยังดูหนังกันที่ศรีเมืองกับ [ปตตานี] รามาเลยนะ แต ในยุคของนองสาว กะคือชวงที่พอแมสงไปเรียนโรงเรียนสอนศาสนากันทุกครอบครัว คานิยมในการดูหนังก็คอยๆ หายไป ยิ่งถา เปนลูกผูหญิงไปเที่ยวดูหนังมันก็ยิ่งดูไมดี ถาพอแมรูเคาก็จะตอวา มันเลยเปนเรื่องตองหามสําหรับเรา31
จะเห็นไดวาการเปลี่ยนแปลงของสังคมสมัยใหมยอมมีการปะทะกันระหวางความเชื่อตามหลัก ศาสนาอิสลามและการเติบโตขึ้นของสภาวะความเปนสมัยใหมที่มีการเปลี่ยนแปลงอยูตลอดเวลา ดัง นั้นสังคมมุสลิมมลายูปตตานีรวมถึงพื้นที่อื่นๆ ทั่วโลกจึงกําลังเผชิญหนากับปญหาอยางแหลมคมใน การปรับตัวใหเหมาะสมตามสภาพกาลของยุคสมัยและสังคมที่เปลี่ยนแปลงไป ทั้งนี้ โดยจะตองไม ขัดตอหลักศาสนาที่มีความเครงครัดในวิถีของอิสลาม สังคมมุสลิมสวนใหญ ในโลกสมัยใหมจึงอยู ใน ชวงการเตรียมความพรอมในการเปดรับความรูทางวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี แตอาจจะปฏิเสธหลัก ปฏิบัติทางศีลธรรมแบบสังคมตะวันตก32 สรุป เมื่อคานิยม ความทันสมัย และเทคโนโลยีแทรกซึมเขามาในทุกอณูของโลกแหงทุนนิยม สงผล ใหภาพยนตรอันมีจุดกําเนิดจากประเทศตะวันตกสามารถไหลทะลักเขามาในประเทศไทย เนื่องจาก การเปดประเทศเพื่อการพัฒนาใหมีความเปนอารยะธรรมตามแบบตะวันตก ทําใหประชาชนในประเทศ ทั่วทุกพื้นที่ที่ความเจริญเขาถึงไดอยางรวดเร็ว หรือทองถิ่นที่รับความทันสมัยไดอยางเชื่องชาก็ตาม ยอมจะหลีกหนีไมพนกับการเปดรับความเปนสมัยใหม เชนเดียวกับสังคมปตตานีที่มีการเปดรับความ ทันสมัยเขามาในชุมชน ไมวาในเรื่องการแตงกาย การบริโภคสื่อ การใชภาษาตลอดจนการคลุกคลีอยู กับประเพณีและวัฒนธรรมของคนในสังคม สงผลใหกําแพงในเรื่องความแตกตางทางเชื้อชาติ ภาษา ศาสนา ความเชื่อ และวัฒนธรรมเปลี่ยนแปลงไป อยางไรก็ดีการเปดรับเอากระแสตะวันตกนั้นก็ยัง คงมีมุสลิมบางกลุมที่รูสึกถึงความหวั่นใจและหวาดระแวงตอการเปลี่ยนแปลงที่สงผลกระทบตอหลัก ปฏิบัติของศาสนาอิสลาม ดังนั้นการชมภาพยนตรของกลุมคนมุสลิมจึงมีขอจํากัดทางศาสนาตามหลักของศาสนา อัน ทําใหพื้นที่สาธารณะดังกลาวกลายเปนพื้นที่ตองหาม เพราะถูกมองจากคนมุสลิมบางกลุมวาการชม ภาพยนตร ไม ใชสิ่งจําเปนและเปนความบันเทิงที่ไมเหมาะสม อีกทั้งผูหญิงก็ควรอยูกับบานมากกวาที่ จะไปเที่ยวเตรในสถานบันเทิงเชนนั้น นอกจากบริบทในเรื่องของศาสนาแลว วงการภาพยนตรอินเดีย ที่กลุมคนมุสลิมนิยมชมชอบก็ซบเซาลงในระยะเวลาใกลเคียงกัน จนไมมีภาพยนตรอินเดียเขามาฉาย 31 32
สัมภาษณ วิจิตรา ยูโซะ, แมบาน มุสลิมชาวอําเภอยะรัง จังหวัดปตตานี, 20 ตุลาคม 2553. ดู Demant, Islam vs. Islamism, 187.
ประวัติศาสตรวัฒนธรรมของโรงภาพยนตรในสังคมปตตานี
297
บอยครั้งเหมือนชวงกอนหนานั้นที่วงการภาพยนตรอินเดียเฟองฟู ปจจัยตางๆ เหลานี้สงผลใหรายได หลักที่มาจากกลุมคนมุสลิมซึ่งเปนประชากรสวนใหญในพื้นที่ลดนอยลง ผนวกกับปจจัยสําคัญอีกอยาง หนึ่ง คือ การแพรกระจายของสื่อวิทยุโทรทัศน ซึ่งมีผลตอการกระจายตัวเลือกใหมใหกับผูบริโภคสื่อ ซึ่งสามารถเลือกชมสื่อความบันเทิงที่มีอยู ในบานไดมากกวาการเดินทางไปชมภาพยนตร ในตัวจังหวัด รวมถึงเจาของกิจการโรงภาพยนตรก็ไม ไดมีการลงทุนปรับปรุงโรงภาพยนตร ใหมีความทันสมัยยิ่งขึ้น เพราะหลังจากที่กลุมผูชมมุสลิมปตตานีจางหายไปจากความทรงจําของโรงภาพยนตร ในจังหวัดปตตานี ไดไมนาน ผูประกอบกิจการโรงภาพยนตรก็ประสบกับปญหาเสนทางตันของโรงภาพยนตรสแตนดอะ โลนที่ตองตอสูกับสภาวะความเปนสมัยใหมรอบใหมอีกครั้งจากการกอตัวขึ้นของโรงภาพยนตร ในระบบ มัลติเพล็กซ ที่มีการปรับปรุงระบบการฉายใหรองรับเทคโนโลยีสมัยใหม อยางไรก็ตาม แมวาในปจจุบันธุรกิจโรงภาพยนตร ในจังหวัดปตตานีจะปดตัวลงถาวรเชนเดียว กับกิจการโรงภาพยนตรแบบสแตนดอะโลนด ในพื้นที่อื่นๆ ของประเทศ ทวาสวนหนึ่งจากศึกษา พฤติกรรมการชมภาพยนตรของกลุมคนไทยมุสลิมในพื้นที่จังหวัดปตตานีไดเผยใหเห็นถึงพัฒนาการ การชมภาพยนตรของกลุมคนดังกลาว กลาวคือ แมวาจะมีความชอบอยางเปนเอกลักษณ ในเรื่องของ ความนิยมชมภาพยนตรอินเดียซึ่งทํารายไดใหกับผูประกอบกิจการเปนอยางมากมากอน โดยเฉพาะใน ชวงเทศกาลฮารีรายาของทุกป รวมถึงการที่ตองทําความเขาใจตอกระแสอิสลามนิยมที่มีขอจํากัดในการ แสดงออกตอการชมภาพยนตรของมุสลิมมลายูบางกลุม แตสิ่งหนึ่งที่พิสูจน ไดจากการศึกษาดังกลาว ก็คือ การทําความเขาใจกลุมคนมุสลิมมลายูในพื้นที่สามจังหวัดวาในความเปนจริงแลว ก็ไมไดมีความ พิเศษแตกตางไปจากคนในพื้นที่อื่นๆ ในสังคมโลกเลย ดังนั้นหากกลาวใหถึงที่สุดแลว แมงานศึกษา สวนใหญที่ทําการศึกษาพื้นที่ดังกลาวในดานตางๆ ที่ผานมานั้น พยายามอธิบายใหกลุมคนดังกลาว มีลักษณะเฉพาะแตกตางไปจากคนกลุมคนอื่นๆ ในสังคมไทยและตองการใหสังคมยอมรับในความ แตกตางนั้น ทวาในการแสดงออกผานพฤติกรรมการชมภาพยนตร รวมถึงการแตงกายนัน้ พฤติกรรม ดังกลาวไมไดแตกตางไปจากผูค นในพืน้ ทีอ่ น่ื ๆ เหมือนอยางทีง่ านวิชาการทัง้ หลายในอุตสาหกรรมวิชาการ อืน่ ๆ พยายามใหเปน อยางไรก็ตาม ความจําเพาะในเรื่องของทัศนคติตามหลักศาสนานั้นยอมเปนเรื่อง ที่ออนไหวและจําเปนจะตองศึกษาในเชิงลึกมากยิ่งขึ้นกวาที่งานเขียนเล็กๆ ชิ้นนี้จะทําใหเห็นได •