AIME CESAIRE ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ – ΣΧΟΛΙΑ Χρήστος Χρυσόπουλος
Καταγωγή Ο Αιμέ Σεζαίρ (Aimé Fernard David Césaire) πέθανε τη 17η Απριλίου 2008 στο Fortde-France της Μαρτινίκας, λίγα χιλιόμετρα μακρυά από τη γενέτειρά του, τη μικρή πόλη με το ενδιαφέρον όνομα Basse Pointe. Ήταν γόνος μικροαστικής οικογένειας, αλλά ήδη από την ηλικία των έντεκα ετών είχε βρεθεί μόνος στο Παρίσι, φοιτώντας με υποτροφία στο φημισμένο Lycee Louis Le Grand. Στα χρόνια του Μεσοπολέμου πολλοί διανοούμενοι με καταγωγή από την Καραϊβική μπόρεσαν να ενταχθούν στα γαλλικά πανεπιστήμια χάρη στην επίσημη πολιτική ενσωμάτωσης που ακολουθούσε η αποικιοκρατική Γαλλία. Ο Σεζαίρ σπούδασε στην École normale supérieure, όπου γνωρίστηκε με νέους μαύρους διανοούμενους, όπως ο Léopold Sédar Senghor και ο Léon-Gontran Damas. Νεγρότητα Εκείνα τα χρόνια, και αντλώντας έμπνευση από την αφρο-αμερικανική «Αναγέννηση του Χάρλεμ» (Harlem Renaissance), ο Σεζαίρ διαμόρφωσε το δόγμα της «Νεγρότητας» (Negritude). Ξεκινώντας ως προάγγελος του κατοπινού Black Pride, η «Νεγρότητα» συμπυκνωνόταν στο credo: «Μαύρος και περήφανος γι’ αυτό» (Βlack and proud of it), και «ανδρώθηκε» μέσα από το φοιτητικό περιοδικό Ο μαύρος φοιτητής (L’ Etudiant Noir). Μετά την επιστροφή του Σεζαίρ στη Μαρτινίκα, το κίνημα διαμορφώθηκε σε ισχυρό θεωρητικό και πολιτικό ρεύμα με αφρο-κεντρικά χαρακτηριστικά, έχοντας ως κύριο όργανο την επιθεώρηση Τροπικοί (Tropiques). Σουρεαλισμός Εντούτοις, η σκέψη του Σεζαίρ ήταν πάντοτε καταγωγικά συνδεδεμένη με τον σουρεαλισμό. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι ο Σεζαίρ, ήταν πολύ στενός φίλος του Μπρετόν και σχετιζόταν με όλη την ομάδα των υπερρεαλιστών. Η επαναστατικότητα της υπερρεαλιστικής γραφής, και η υπόσχεσή της για την απελευθέρωση απωθημένων νοητικών δυνάμεων (μέσω του συνειρμού, του ονείρου... κ.λπ.)1 αποτέλεσαν καθοριστικά στοιχεία της ποίησης του Σεζαίρ. Ποίηση Στα κύρια ποιητικά του έργα Les Armes Miraculeuses (1946), Soleil cou coupé (1948) και Corps perdu (1950), ο Σεζαίρ επιχειρεί μια πρωτότυπη συναίρεση του σουρεαλισμού και της νεγρότητας. Εντούτοις, η θέση του στον κανόνα της γαλλόφωνης ποίησης είχε κερδηθεί ήδη το 1939, όταν εξέδωσε το εκτενές πρωτόλειο ποίημα Τετράδιο επιστροφής στην γενέθλια χώρα (Cahier d'un Retour au Pays Natal), το οποίο ο Μπρετόν χαιρέτησε ως «το μεγαλύτερο λυρικό μνημείο της εποχής μας». Πρόκειται για ένα έπος διεκδίκησης της «χαμένης αφρικανικής συνείδησης», που αποτέλεσε αφετηρία και κομβικό σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση της αφροκαραϊβικής ταυτότητας. Ποίηση και γνώση Το δοκίμιο «Ποίηση και γνώση» συνοψίζει και επιστεγάζει την προσωπική θεωρία του ποιητή. Εκδόθηκε στην επιθεώρηση Tropiques τον Ιανουάριο του 1945 και αποτελεί επεξεργασμένη μορφή ομότιτλης διάλεξης που είχε δώσει ο Σεζαίρ τέσσερα χρόνια νωρίτερα στη Μαρτινίκα. Θυμίζοντας την παραθετική φόρμα του Τετραδίου 1
Μια τέτοια «απωθημένη νοητική δύναμη» είναι, κατά τον Σεζαίρ, και «η πίστη του Αφρικανού ανθρώπου στη νεγρότητά του».
επιστροφής, ετούτο το εμβληματικό κείμενο προκρίνει μια απελευθερωτική θεώρηση της ποίησης ως φορέα της υπερβατικής αλήθειας ή, μάλλον, υπερασπίζεται ένα αξιολογικώς υψηλότερο ποιητικό νοήμα (altior sensus), σαφώς διαχωρισμένο από την επιστημονική γνώση. Η «επιστημονική γνώση» συνδέεται εδώ με τον κυνικό, υπεροπτικό ρασιοναλισμό των αποικιοκρατικών δυνάμεων και με την συνακόλουθη επιδίωξή τους «εκπολιτίσουν» τον Τρίτο Κόσμο. Απέναντί τους, ο Σεζαίρ παραθέτει μια «αμόλυντη» κληρονομημένη γνωστικότητα του μη-δυτικού (Αφρικανού) ανθρώπου2. Απόκλιση Το κείμενο του Σεζαίρ εμπεριέχει μια ενδιαφέρουσα αντίφαση. Είναι ταυτόχρονα επίκαιρο και παρωχημένο3. Από τη μια μεριά, η απορία που εκφράζει ο Σεζαίρ το 1941 για τη σχέση ποίησης και γνώσης συμπίπτει με αντίστοιχους (αλλά εν γένει αντίρροπους) προβληματισμούς που διατυπώνονται την ίδια περίοδο και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Την ίδια χρονιά που ο Σεζαίρ διατρανώνει την πίστη του στην ποιητική γνώση, η Λώρα (Ράιντινγκ) Τζάκσον διαπιστώνει ότι ο ποιητής είναι ανίκανος να ανακαλύψει μια συναινετική αλήθεια και αποκηρύσσει την ποίηση 4. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει εκείνη την περίοδο και ο Τζωρτζ Όππεν 5. Το 1941 ο Χάιντεγκερ δίνει την πρώτη από τις τρεις διαλέξεις για την ποίηση (1941, 1944, 1946), που αργότερα εκδόθηκαν σε ενιαίο δοκίμιο υπό τον τίτλο: Η φύση της γλώσσας6. Την ίδια περίοδο εκδίδεται το δοκίμιο The Noble Rider and the Sound of Words του Γουάλας Στήβενς (1942), ακολουθεί το Feeling and Precision της Μάριαν Μουρ (1944), έχει ήδη συντελεστεί η «γλωσσική στροφή» στη φιλοσοφία... κ.λπ. Θα μπορούσαμε να απαριθμήσουμε δεκάδες ενδείξεις ότι ο Σεζαίρ συμμερίζεται τους προβληματισμούς της εποχής του. Εδώ, όμως, οι συγγένειες σταματούν. Η σκέψη του Σεζαίρ αποκλίνει ή, μάλλον, «πορεύεται αντίθετα σε έναν μονόδρομο»: • Ο Σεζαίρ προσπαθεί απεγνωσμένα να συλλάβει μια πειστική διατύπωση της υπερβατικής αλήθειας, την ίδια στιγμή που όλοι μοιάζουν να έχουν κατανοήσει την ματαιότητα αυτής της φιλοδοξίας. • Η διάζευξη που επιχειρεί ανάμεσα στην επιστημονική και στην ποιητική γνώση παραμένει ατελέσφορη, μια και δεν κατορθώνει να αποδώσει καθεμιά τους σε ένα ορισμένο και σαφώς διακριτό πεδίο της συνείδησης/αντίληψης. 2
Όπως γνωρίζουμε από τις τρέχουσες κριτικές αφροκεντρικές θεωρήσεις (Cornell West, κ.ά.) η αντιπαράθεση ετούτη παραμένει ατελέσφορη αφού εκτυλίσσεται τόσο ανάμεσα σε στερεότυπα, όσο και ανάμεσα σε αλήθειες: «Αυτό που βλέπουμε [σήμερα] είναι μια πολύ στενή, ακρωτηριασμένη, μυωπική -και μάλλον ξενοφοβική- εκδοχή της μαύρης εθνοτικής παράδοσης (black nationalist tradition). Ζούμε σε μια περίοδο κατά την οποία οι διαφορετικές ομάδες συσπειρώνονται (close ranks) και κυριαρχεί η εσωστρεφής ματιά αντί για την εξωστρέφεια». [Cornell West, Democracy Matters: Winning the Fight Against Imperialism, Penguin, 2004]. 3 Ετούτη η αντίφαση εμφανίζεται και την εποχή που γράφτηκε το «Ποίηση και γνώση», αλλά (όπως θα δούμε παρακάτω) και στην σημερινή του ανάγνωση. 4 Βλ. Στο παρόν τεύχος: Χρήστος Χρυσόπουλος, «Ανάμεσα σε ποίηση και μεταφορά», σ. ΧΧ, καθώς και την εισαγωγή στο: Χρήστος Χρυσόπουλος, «Laura (Riding) Jackson - Δοκίμια ποιητικής», Ποιητική, τ. 1, σ. 155 κ.ε. 5 George Oppen (1908 - 1984). Αμερικανός ποιητής της ομάδας των Αντικειμενιστών (Objectivists), που ακολουθούσαν τους Pound και William Carlos Williams, αντιμετωπίζοντας το ποίημα ως αντικείμενο και υπογραμμίζοντας την ικανότητα του ποιητή «να δει τον κόσμο καθαρά, ευφυώς και με ειλικρίνεια». Ο Oppen αποκήρυξε την ποίηση στο τέλος της δεκαετίας του ’30, όμως επέστρεψε σε αυτήν αργότερα, κερδίζοντας το βραβείο Πούλιτζερ (1969). 6 Martin Heidegger, «The Nature of Language» στο On The Way to Language. μετ. Peter D. Hertz, Harper & Row, 1971. Βλ. Χρήστος Χρυσόπουλος, «Laura (Riding) Jackson - Δοκίμια ποιητικής», Ποιητική, τ. 1, σ. 161, υποσημ. 10.
• Ο συλλογισμός του συμπλέκεται με τη ρητορεία και την ποιητική εικόνα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, μετατρέπει τα επιστημολογικά ζητήματα σε προβλήματα ύφους. • Αγνοεί την εγγενή αμφισημία της γλώσσας, υπέρ μιας «καθαρότητας» που θα διαθέτει καταγωγική ορθότητα. Η αγωνία του Σεζαίρ είναι να συγκεράσει την ποιητική ιδιοσυγκρασία (τον υπερρεαλισμό στον οποίο πιστεύει) με το χειραφετικό αίτημα της Νεγρότητας (την πολιτική του στράτευση). Ετούτη η διπλή αφοσίωση τον «προστατεύει» από τον οποιονδήποτε σχετικισμό. Το όραμά του είναι να θεμελιώσει μια απελευθερωτική φιλοσοφία (με αντι-αποικιοκρατικά, αφρο-κεντρικά χαρακτηριστικά) προκρίνοντας τον σουρεαλισμό ως το κατάλληλο εργαλείο για την επίτευξή της: η υπερρεαλιστική μέθοδος προσφέρει πρόσβαση στην «πρωταρχική γνώση» που καταπιέζει ο δυτικός ορθολογισμός. Έτσι, λοιπόν, επιδιώκοντας να υπερβεί τον (καταπιεστικό) δυτικό ορθολογισμό, ο Σεζαίρ διαγράφει μια αντίστροφη διαδρομή: ξεκινά από το ύστατο όριο του ορθού λόγου («Η ποιητική γνώση γεννιέται όταν η επιστημονική γνώση σωπαίνει» 7), για να καταλήξει (φευ) σε μια αισθητική («Το σημάδι της ποιητικής γνώσης είναι η ομορφιά»)8. Ετούτη η διαδρομή μοιάζει εξ αρχής αδιέξοδη. Υστέρηση Είναι όμως μια διαδρομή μοναχική; Μάλλον όχι. Η απόκλιση ετούτη δεν είναι δυσεξήγητη. Ίσως τελικά να μην αποτελεί καν απόκλιση. Ο συγκερασμός του Σεζαίρ (Νεγρότητα + σουρεαλισμός) διαμορφώθηκε εντός της γαλλικής πνευματικής κίνησης των δεκαετιών 1930-1950 και κληρονόμησε μια γενικότερη και διαπιστωμένη υστέρηση της γαλλικής διανόησης, η οποία ξεπεράστηκε (μολονότι με μεγαλειώδη τρόπο) μόνο στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Ώς τότε, η γαλλική σκέψη δεν συμμετείχε στα πρωτότυπα θεωρητικά προγράμματα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Δεν είχε καν γνωρίσει τη Νέα Κριτική, ή ακόμα και τον Ρωσικό Φορμαλισμό, για να μη μιλήσουμε για την ερμηνευτική παράδοση ή τη φαινομενολογία. Απέναντί τους η Γαλλία δεν είχε να αντιτάξει τίποτε περισσότερο από την «Ποιητική» του Βαλερύ. Όπως διαπιστώνει ο Λήο Σπίτζερ 9, ετούτη η γαλλική υστέρηση εξηγείται από δύο λόγους: 1) από ένα παλιό αίσθημα υπεροχής που συνδεόταν με τη συνεχή λογοτεχνική παράδοση10 και 2) από μια διδακτική πρακτική κατά την οποία –έναντι της μορφής– κυριαρχούσε η εξήγηση του κειμένου και της προθετικότητας 11. Όπως σημειώνει ο Αντουάν Κομπανιόν, η θεωρία κατατρεχόταν από έναν δαίμονα: «Στη Γαλλία απουσίαζε οποιαδήποτε σκέψη συγκρίσιμη με εκείνη που καλλιεργούνταν στον αγγλοσαξονικό κόσμο (Russel, Wittgenstein, Carnap, Frege), ενώ είχε μικρό αντίκτυπο η γερμανική ερμηνευτική παράδοση, και συνεπώς και η ανατροπή της από τους Husserl και Heidegger»12. Ετούτη η υστέρηση ουσιαστικά υπερπηδήθηκε «εν μια νυκτί» με την ανάπτυξη της λεγόμενης Γαλλικής Θεωρίας (French Theory) 13. 7
Ετούτη είναι η αφετηριακή πρόταση του Ποίηση και γνώση. Μια ευθεία αναφορά στην συμπερασματική απαγόρευση του Tractatus; 8 Έκτη καταληκτική πρόταση του Ποίηση και Γνώση. 9 Leo Spitzer, Linguistics and Literary History – Essays in Stylistics, Princeton, 1962. 10 Μια λογοτεχνική παράδοση που είχε μεν να επιδείξει σπουδαία πρωτοπορία αλλά -προσοχή- μόνο στην ποίηση, όχι στη σκέψη περί αυτής ή στην θεωρία. 11 Ό,τι οι Νέοι Κριτικοί (New Critics) ονόμαζαν «προθετική πλάνη» (intentional fallacy). 12 Antoine Compagnon, The Demon of Theory, Literarure, Theory and Common Sense, μετ. C. Cosman, Princeton, 2004. 13 Barthes, Foucault, Kristeva, Derrida, Althuser κ.ά.
Επιστροφή Συνεπώς, η σκέψη του Σεζαίρ μπορεί να ήταν κάπως παρωχημένη, δεν ήταν όμως ποτέ αποσυνάγωγη. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στις μέρες μας μοιάζει να αποκτά μια νέα (και πάλι αντιφατική) συναλληλία. Αυτήν τη φορά είναι η γαλλική θεωρία εκείνη που (για να χρησιμοποιήσουμε τη Χαϊντεγκεριανή μεταφορά) «επιστρέφει στα αδιέξοδα μονοπάτια»14, επιτελώντας μια αντιδραστική αναστροφή προς οικεία πεδία της ηθικής και της αισθητικής15. Είναι πιθανό ετούτη η πρόσφατη διάγνωση να καταστήσει το κείμενο του Σεζαίρ ευεπίφορο μια νέας επίκαιρης ερμηνείας. Η παρούσα μετάφραση βασίστηκε στις δύο αγγλικές εκδόσεις του κειμένου που περιέχονται στις ανθολογίες: 1) Thomas Richardson & Michael Richardson (Επιμ.), Refusal Of The Shadow: Surrealism and the Caribbean. Μετ. Michael Richardson & Krzysztof Fijakowski, Verso, 1997 και 2) Jon Cook (Επιμ.), Poetry in Theory: An Anthology 1900-2000. Μετ. Jon Cook, Wiley-Blackwell, 2004. Οι εκδότες παραθέτουν το κείμενο ασχολίαστο. Όλες οι σημειώσεις και τα σχόλια βαρύνουν εμάς. [Χρήστος Χρυσόπουλος, Αθήνα, Ιούλιος 2008]
14
Βλ. Υποσημ. 16 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ζήτημα που προέκυψε από το τελευταίο βιβλίο του Τσβετάν Τοντόροφ Η λογοτεχνία σε κίνδυνο (T. Todorov, La litterature en peril, Flammarion, 2007) και απασχόλησε και την ελληνική σχολιογραφία. Βλ. Χρήστος Χρυσόπουλος, «Για μια σύγχρονη υπευθυνότητα», Βήμα Ιδεών, 6/7/2007, http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20070706&nid=5151922 (τελευταία επίσκεψη 2/7/2008). Τιτίκα Δημητρούλια, «Σε αναζήτηση του χαμένου κοινού», Καθημερινή, 25/2/2007. Γιώργος Ξενάριος, «Η νοσταλγία και το λαϊκό», Διαβάζω, τ. 473. 15
ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗ • Η ποιητική γνώση γεννιέται όταν η επιστημονική γνώση σωπαίνει. • Με τον στοχασμό, την παρατήρηση και την εμπειρία ο άνθρωπος, αποπροσανατολισμένος από τα γεγονότα, κυριάρχησε στον κόσμο. Από εκείνη τη στιγμή γνωρίζει πλέον πώς να βρίσκει τον δρόμο του μέσα στο δάσος των φαινομένων.16 Γνωρίζει με ποιον τρόπο να χρησιμοποιεί τον κόσμο. • Εντούτοις, δεν είναι ο βασιλιάς του κόσμου. • Μια θέαση του κόσμου. Ναι. Η επιστήμη προσφέρει μια θέαση του κόσμου. Αλλά περιληπτικής και επιφανειακής φύσης. • Η Φυσική κατηγοριοποιεί και επεξηγεί, αλλά της διαφεύγει η ουσία των πραγμάτων. Οι Φυσικές Επιστήμες κατηγοριοποιούν, αλλά τους διαφεύγει αυτό το «πρωταρχικό κάτι» (quid proprium) των πραγμάτων. • Ούτε η αφαιρετικότητα των μαθηματικών, ούτε η λογική, μπορούν να συλλάβουν την αληθινή πραγματικότητα. • Συμπερασματικώς, η επιστημονική γνώση καταμετρά, υπολογίζει, κατηγοριοποιεί και σκοτώνει. • Εντούτοις, δεν επαρκεί να λέμε ότι η επιστημονική γνώση είναι περιληπτική. Πρέπει να προσθέσουμε ότι είναι φτωχή . σχεδόν λιμοκτονούσα. • Για να την αποκτήσει, ο άνθρωπος έχει θυσιάσει τα πάντα: επιθυμίες, φόβους, αισθήματα, ψυχολογικά συμπλέγματα. • Για να αποκτήσει αυτή την απρόσωπη γνώση που είναι η επιστημονική γνώση, ο άνθρωπος έχει απο-προσωποποιηθεί, έχει στερήσει από τον εαυτό του την ατομικότητα. • Μιλώ για φτωχή γνώση (παρά τα όποια πλούτη ίσως διαθέτει) επειδή η προέλευσή της είναι ένας εξαθλιωμένος άνθρωπος. • Και σταδιακά ο άνθρωπος αντιλήφθηκε ότι, εκτός από την επιστημονική, λιμοκτονούσα γνώση, υπήρχε και ένα άλλο είδος γνώσης. Μια χορταστική γνώση. • Έτσι οδηγούμαστε στην πρωιμότερη εποχή της ανθρωπότητας. Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η γνώση περίμενε τη μεθοδική σκέψη ή τα πειραματικά ερωτήματα για να γεννηθεί. Πιστεύω ότι εκείνες τις πρώτες μέρες του είδους, ο άνθρωπος βρισκόταν εγγύτερα από ποτέ σε κάποιες αλήθειες. Όταν ο άνθρωπος ανακάλυψε μέσα από το συναίσθημα τον πρώτο ήλιο, την πρώτη βροχή, την πρώτη πνοή του ανέμου, το πρώτο φεγγάρι. Όταν ο άνθρωπος ανακάλυψε, με φόβο και αγαλλίαση, την παλλόμενη φρεσκάδα του κόσμου.
16
Αντιθέτως, ο Χάιντεγκερ στη σειρά των δοκιμίων του με τον τίτλο Hozwege («Αδιέξοδα μονοπάτια») δίνει μια ωραία περιγραφή του αδιεξόδου ετούτης της (βολικής σε πρώτη ματιά) μεταφοράς: «Μέσα στο δάσος υπάρχουν κάποια μονοπάτια που οδηγούν σε χορταριασμένα αδιέξοδα. Κάθε μονοπάτι προχωρεί μόνο μέσα στο δάσος, και συχνά μοιάζει το ένα με το άλλο, αλλά τα πράγματα δεν είναι όπως φαίνονται. Οι δασοκόποι και οι δασοφύλακες ξέρουν τον δρόμο τους, και γνωρίζουν τι θα πει να έχεις χαθεί σε ένα τέτοιο μονοπάτι, ένα μονοπάτι που δεν οδηγεί πουθενά». [Martin Heidegger, Off the Beaten Track, μετ. Kenneth Haynes, Cambridge U.P., 2002.]
• Αυτή η κατάσταση του δέους και της αγάπης, αυτό το κλίμα της διαίσθησης και της φαντασίας οδήγησε τον άνθρωπο να κάνει τις πρώτες, τις πιο καθοριστικές και θεμελιώδεις ανακαλύψεις του. • Ήταν μοιραίο και επιθυμητό να αποκτήσει η ανθρωπότητα τις ικανότητες της νοητικής ακρίβειας. • Ήταν μοιραίο και επιθυμητό να μετανιώσει η ανθρωπότητα γι’ αυτό που τώρα αντιλαμβανόταν με μεγαλύτερη οξύτητα. • Είναι η νοσταλγία για την παρελθούσα εύκρατη εποχή που –στο ζενίθ της επιστημονικής γνώσης– έσπρωξε τον άνθρωπο πίσω στις νυχτερινές δυνάμεις της ποίησης. • Οι ποιητές των περασμένων εποχών τα ήξεραν όλα αυτά. Οι μύθοι της αρχαιότητας το πιστοποιούν. Αλλά στη σύγχρονη εποχή, μόλις τον 19ο αιώνα οι ποιητές τόλμησαν να παραδεχτούν ότι ναι, γνώριζαν. Όταν η Απολλώνεια εποχή έφτανε πλέον στο τέλος της. • 1850. Ο Διόνυσος εκδικείται τον Απόλλωνα. • 1850. Το μεγάλο άλμα στο ποιητικό κενό. • Η πεζή Γαλλία περνάει στην ποίηση. Και όλα αλλάζουν. • Η ποίηση παύει να είναι παιχνίδι – ακόμα και σοβαρό. Η ποίηση παύει να είναι επάγγελμα – όσο τιμητικό κι αν θεωρούνταν ώς τότε. • Η ποίηση γίνεται περιπέτεια. Η πιο εκλεπτυσμένη από τις ανθρώπινες περιπέτειες. Ο σκοπός της: όραμα και γνώση. • Κι έτσι φτάνουμε στον Μπωντλαίρ. • Είναι σημαντικό ότι τόσο μεγάλο μέρος από την ποίηση του Μπωντλαίρ σχετίζεται με την επιδίωξη του ποιητή να εισδύσει στο σύμπαν. • Όσο για τον Ρεμπώ, η λογοτεχνία νιώθει ακόμα τους τριγμούς που προκάλεσε ο φοβερός σεισμός της περίφημης «επιστολής του οραματιστή»: Λέγω ότι πρέπει να είμαστε οραματιστές, να κάνουμε τους εαυτούς μας οραματιστές17. • Μνημειώδεις λέξεις της νίκης και της απόγνωσης. • Από εδώ και στο εξής το πεδίο είναι ανοιχτό για τα μεγαλύτερα όνειρα της ανθρωπότητας. • Δεν υπάρχει πλέον καμιά αμφιβολία για το πρόγραμμα του Μαλαρμέ. Η θαρραλέα διαύγεια με την οποία έγραψε στον Βερλαίν καθιστά τον Μαλαρμέ έναν πολύ σπουδαίο μηχανικό του μυαλού - σημαντικότερο από τον ποιητή που ήταν η αντανάκλαση του Πωλ Βαλερύ. Εκτός από νεανικούς στίχους, πεζά σπαράγματα, και ό,τι ακολούθησε με τη μορφή αντηχήσεων, πάντοτε ονειρευόμουν και επιδίωκα να κάνω κάτι διαφορετικό… Πολύ απλά, ένα βιβλίο. Ένα βιβλίο προμελετημένο και αρχιτεκτονικό, όχι μια σύναξη τυχαίων εμπνεύσεων, έστω και υπέροχων. Θα προχωρήσω ακόμα περισσότερο, θα μιλήσω για Το Βιβλίο, πεπεισμένος ότι -στην ουσίαυπάρχει μόνο ένα… Η Ορφική εξήγηση της Γης, αυτό είναι το μοναδικό καθήκον του ποιητή. Ένα λογοτεχνικό στοίχημα δίχως όμοιο… Ιδού η εξομολόγηση του αμαρτήματός μου.18 17
Από επιστολή του Αρθούρου Ρεμπώ με τα παρακάτω στοιχεία: «Προς τον Paul Demeny, Douai, Charleville, 15 Μαΐου 1871». Ο Σεζαίρ δεν περιλαμβάνει ουδεμία βιβλιογραφική αναφορά στο κείμενό του, το οποίο προέκυψε από προφορική ομιλία.
• Το πέρασμα από τον Μαλαρμέ στον Απολλιναίρ είναι το πέρασμα από τον ψυχρό υπολογιστή, από τον στρατηγικό νου της ποίησης στον ενθουσιώδη τυχοδιώκτη, στον αρχηγό της αγέλης. • Ο Απολλιναίρ ήταν μεγάλος επειδή γνώριζε βαθιά τον τρόπο με τον οποίο μπορούσε –είτε σε ένα δημοφιλές τραγουδάκι είτε σε ένα πολεμικό άσμα– να παραμείνει ο τρομερός εργάτης που καλωσόρισε ο Ρεμπώ: Εσύ, που το στόμα σου είναι φτιαγμένο κατ’ εικόνα του Θεού Στόμα που είναι μέτρο το ίδιο Να είσαι επιεικής όταν μας συγκρίνεις Με εκείνους που ήταν το τέλειο μέτρο Εμάς που ψάχνουμε παντού την περιπέτεια…19 • Έρχομαι τώρα, παραλείποντας κάποιους σταθμούς, στον Αντρέ Μπρετόν. Η δόξα του σουρεαλισμού ήταν το γεγονός ότι του εναντιώθηκαν όλοι οι ορκισμένοι (και μη ορκισμένοι) εχθροί της ποίησης. Το ότι απέσταξε κάμποσους αιώνες ποιητικής εμπειρίας. Εκκαθάρισε το παρελθόν, έδωσε κατεύθυνση στο παρόν, προετοίμασε το μέλλον. • Είναι ο Αντρέ Μπρετόν που γράφει: Παρ’ όλα αυτά, μέσα στο πέρασμα των αιώνων, μόνο στους ποιητές έχουμε το δικαίωμα να προσβλέπουμε αναμένοντας τις παρορμήσεις εκείνες που ίσως αποκαταστήσουν τον άνθρωπο στο κέντρο του σύμπαντος. Αποσπώντας τον για μια στιγμή από την εξουθενωτική μοίρα του. θυμίζοντάς του ότι υπάρχει πάντοτε μια θέση από την οποία μπορεί να μιλήσει για τη λύπη ή τη χαρά που βρίσκεται πέρα από τον εαυτό του. και η θέση ετούτη μπορεί να τελειοποιηθεί στο άπειρο.20 • Και κάτι ακόμα πιο σημαντικό: Όλα καταδεικνύουν σε μια ορισμένη πνευματική κατάσταση στην οποία η ζωή και ο θάνατος, το αληθινό και το φανταστικό, το παρελθόν και το μέλλον, το ευμετάδοτο και το ανέκφραστο, το υψηλό και το χαμηλό, παύουν να γίνονται αντιληπτά ως αντίθετα. Και είναι μάταιο να αναζητούν οι άνθρωποι οποιοδήποτε άλλο κίνητρο της σουρεαλιστικής δραστηριότητας, παρεκτός την ελπίδα να καθοριστεί ετούτη ακριβώς η κατάσταση.21 • Ποτέ πριν στο πέρασμα του χρόνου δεν εκφράστηκε τόσο υψιπετής ελπίδα, με τόσο ήρεμο τρόπο. • Ετούτη η ελπίδα είναι η ευγενής φιλοδοξία της ίδιας της ποίησης. 18
Αχρονολόγητη επιστολή του Μαλαρμέ. Ο Μαλαρμέ και ο Βερλαίν διατήρησαν μακρόχρονη φιλία που επισφραγίστηκε από μια εκτενή αλληλογραφία. Ο Μαλαρμέ εξομολογούνταν στον Βερλαίν τις πλέον μύχιες σκέψεις και τις καλλιτεχνικές ανησυχίες του, παρότι οι δύο φίλοι ήταν διαμετρικώς αντίθετοι χαρακτήρες. Ο Βερλαίν ήταν εξωστρεφής, επιδεικτικός και σεξουαλικά περιπετειώδης, όσο ο Μαλαρμέ ήταν συγκρατημένος, κόσμιος και εσωστρεφής. Αποκρινόμενος στα ποιήματα και στις σκέψεις του Βερλαίν, ο Μαλαρμέ σχημάτισε ένα σύνολο θεωρητικών σκέψεων για την ποίηση, που θα αποτελούσαν τη βάση του Συμβολισμού. 19 Γ. Απολλιναίρ, Η ωραία κοκκινομάλλα (La Jolie Rousse). Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό L’ Eventail, τομ. 5, 15 Μαρτίου 1918. Στο συγκεκριμένο ποίημα του Απολλιναίρ η «ωραία κοκκινομάλλα» είναι η Jacqueline Kolb, την οποία παντρεύτηκε το 1918. Λίγους μήνες αργότερα, στις 9 Νοεμβρίου, ο Απολλιναίρ συμπεριλαμβανόταν στα εκατομμύρια θύματα της πανδημίας Ισπανικής γρίππης του 1918. 20 Αντρέ Μπρετόν, «Δεύτερο Μανιφέστο του Σουρεαλισμού», Oeuvres Completes, vol. 1 Gallimard, 1988, σ. 781 κ.ε. 21 Ό.π.
• Δεν απομένει τίποτε άλλο για μας, παρά να εξετάσουμε τις προϋποθέσεις και τα μέσα πραγμάτωσης αυτής της φιλοδοξίας. • Στο θεμέλιο της ποιητικής γνώσης: μια εκπληκτική κινητοποίηση όλων των κοσμικών και ανθρώπινων δυνάμεων. • Ο ποιητής δεν προσεγγίζει το ποίημα απλώς με όλη του την ψυχή, αλλά με το σύνολο της ύπαρξής του. Το ποίημα δεν κυβερνάται από την πλέον διαυγή διάνοια, ούτε από την πιο οξεία αντίληψη, αλλά από την ολότητα της εμπειρίας, από κάθε γυναίκα που αγάπησε ο ποιητής, από κάθε επιθυμία που δοκίμασε, κάθε όνειρο που ονειρεύτηκε, κάθε εικόνα που έλαβε ή άδραξε από το σώμα και το πνεύμα. Από καθετί που έχει βιωθεί, από καθεμιά δυνατότητα. Ένας πολύτιμος στρόβιλος ορθώνεται γύρω από το νεογέννητο ποίημα: εγώ, το ποίημα, ο κόσμος. Και γίνονται τα πιο εκπληκτικά συναπαντήματα: όλα τα παρελθόντα και όλα τα μέλλοντα - ο αντικυκλώνας δημιουργεί το ανάχωμα που θα τον ανασχέσει - η αμοιβάδα χάνει τα ψευδοπόδιά της - οι φυτικές μορφές συνενώνονται 22. Κάθε αλληλουχία, κάθε αχτίδα φωτός. Το σώμα δεν είναι πλέον κουφό και τυφλό. Όλα αποκτούν δικαίωμα στη ζωή. Όλα κινητοποιούνται. Και εννοώ τα πάντα. Η σύνολη ατομική εμπειρία επανακαθορίζεται από την ποιητική έμπνευση. Και, με έναν πιο ανησυχητικό τρόπο, το ίδιο συμβαίνει με όλο το σύμπαν. • Ετούτη είναι η στιγμή να θυμηθούμε ότι το υποσυνείδητο, το οποίο επικαλείται όλη η αληθινή ποίηση, αποτελεί τον αποδέκτη της γενεαλογικής συγγένειας που αρχικά μας ένωνε με τη φύση23. • Σε μας, ο άνθρωπος όλων των εποχών. Σε μας, ο κάθε άνθρωπος. Σε μας, ζώο, φυτό, ορυκτό. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο άνθρωπος. Είναι σύμπαν. • Όλα δείχνουν ότι πριν από την δευτερεύουσα ποικιλότητα της ζωής, πρέπει να υπήρχε μια περίπλοκη, πρωταρχική και εκθαμβωτική, μια θαυμάσια ενότητα, την οποία καλούνται να προστατέψουν οι ποιητές. • Παραζαλισμένος από τη δράση, αφιερωμένος στη χρησιμοθηρία, ο άνθρωπος έχει χάσει την αίσθηση του δεσμού. Εδώ ανακαλύπτουμε, βλέπουμε την υπεροχή του ζώου. Και του δέντρου, περισσότερο από του ζώου. Επειδή το δέντρο είναι εμμονή, καρτερικότητα και προσήλωση στο ουσιώδες… • Και επειδή το δέντρο είναι σταθερότητα, το δέντρο είναι επίσης ένδοση. • Παράδοση στη δυναμική ζωή, στη δημιουργική παρόρμηση. Χαρούμενη παράδοση. • Και το άνθος είναι το σημάδι ετούτης της αναγνώρισης. 22
Σε ετούτη τη δυσνόητη φράση του Σεζαίρ διαβάζουμε μια κρυπτική αναφορά στο Πρωτοφυτό (Urpflanze) του Γκαίτε. Ο Γκαίτε πίστευε ότι για κάθε τύπο φυσικού φαινομένου -όπως, για παράδειγμα, τα φυτά και τα ζώα- υποτίθεται ότι υπάρχει μία και μοναδική μορφή, το Urphenomen, του οποίου όλα τα επιμέρους δείγματα του τύπου αυτού αποτελούν μεταμορφώσεις. Στην περίπτωση των φυτών, αυτό το πρότυπο είναι το Urpflanze, το Πρωτοφυτό. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ιταλία, ο Γκαίτε έλπιζε ότι θα ανακάλυπτε το Urpflanze, και σκόπευε να το χρησιμοποιεί για να επινοεί επ’ άπειρον φυτά που θα μπορούσαν να υπάρχουν στην πραγματικότητα, ακόμα κι αν δεν βρίσκονταν στη φύση. Υπάρχει ίσως μια συγγένεια ανάμεσα στη μορφολογική, συνοπτική, μηαιτιοκρατική, σκέψη του Γκαίτε, και στις οικογενειακές ομοιότητες του Βιτγκενστάιν. Βλ. Χρήστος Χρυσόπουλος, Το γλωσσικό κουτί, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2006, σελ. 229. 23 Από εδώ αρχίζει η αναζήτηση του Σεζαίρ για μια συνειδησιακά και γλωσσικά αμόλυντη, «καθαρή κατάσταση» (sic), και η σύνδεσή της με τον σουρεαλισμό (μέσω του υποσυνειδήτου).
• Υπεροχή του δέντρου απέναντι στον άνθρωπο, του δέντρου που λέει «ναι» απέναντι στον άνθρωπο που λέει «όχι». Υπεροχή του δέντρου, που είναι αποδοχή, απέναντι στον άνθρωπο, που είναι αποφυγή. Υπεροχή του δέντρου, που είναι ριζωμένο και προχωρά βαθύτερα, απέναντι στον άνθρωπο, που είναι ανήσυχος και παραδίδεται στο λάθος. • Και το αποτέλεσμα είναι ότι ο άνθρωπος δεν ανθίζει. • Δεν είναι, ούτε στο ελάχιστο, όπως το δέντρο. Τα μπράτσα του μιμούνται τα κλαδιά, αλλά είναι μαραμένα κλαδιά, έχουν παρεξηγήσει τον προορισμό τους να αγκαλιάζουν τη ζωή, και πεσμένα ακουμπούν στον κορμό. Αφυδατωμένος – ο άνθρωπος δεν ανθίζει. • Όμως ένας και μόνο άνθρωπος αρκεί να σώσει την ανθρωπότητα, ένας και μόνο άνθρωπος αποκαθιστά τη συμπαντική της αρμονία, ένας και μόνο άνθρωπος μπολιάζει το άνθισμα του ανθρώπου με το άνθισμα του σύμπαντος: αυτός ο άνθρωπος είναι ο ποιητής. • Τι έχει κάνει για να το πετύχει αυτό; • Πολύ λίγα, αλλά αυτά τα λίγα μόνο εκείνος μπορούσε να τα κάνει. Όπως το δέντρο, όπως το ζώο, παραδόθηκε σε μια ζωή των πρωταρχικών αξιών, είπε ναι, αποδέχτηκε την απεραντότητα της ζωής που τον ξεπερνούσε. Ρίζωσε στη γη, άπλωσε τα χέρια του, έπαιξε με τον ήλιο, έγινε δέντρο, άνθισε, τραγούδησε. • Για να το πούμε διαφορετικά, η ποίηση είναι μπουμπούκιασμα. • Μπουμπούκιασμα του ανθρώπου σύμφωνα με το μέτρο του κόσμου – ένα μεθυστικό άνοιγμα. Και μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι σε κάποια πολύ μυστηριώδη στιγμή, όλη η μεγάλη ποίηση παύει να είναι αυστηρώς ανθρώπινη και γίνεται αληθινά κοσμική, αλλά δίχως να απαρνιέται στιγμή την ανθρωπινότητά της. • Οπότε εδώ -σύμφωνα με την ποιητική κατάσταση- βρίσκεται η λύση των δύο πιο επώδυνων αντινομιών που μπορούν να υπάρξουν: η αντινομία ανάμεσα στο εν και στο άλλο, η αντινομία ανάμεσα σε Εαυτό και Κόσμο. • Ας γυρίσουμε λοιπόν στον ποιητή... Μεγάλος μέσα στον κόσμο, ο ποιητής μιλά. • Μιλά και η λαλιά του επιστρέφει τη γλώσσα στην καθαρή της κατάσταση.24 • Μια καθαρή κατάσταση. Με αυτό εννοώ μια κατάσταση που δεν υπάγεται ούτε στη συνήθεια ούτε στη σκέψη, αλλά αποκλειστικά στον
24
Ο Σεζαίρ παραμένει προσκολλημένος (ήδη το 1945!) σε ουσιοκρατικές αντιλήψεις για την ποιητική γλώσσα. Όπως συνοψίζει ο Φουκώ: «Από τον ρομαντισμό ώς τον Μαλαρμέ, η λογοτεχνία κλείνεται σε μια ουσιοκρατική μη-μεταβατικότητα. Γίνεται [δήθεν] απλή και ξεκάθαρη κατάφαση μιας γλώσσας που δεν έχει άλλο νόμο από το να καταφάσκει την ύπαρξή της. Δεν έχει τίποτε άλλο να κάνει, παρά μόνο να αναδιπλώνεται σε μια διαρκή επιστροφή στον εαυτό της, λες και ο λόγος της δεν θα μπορούσε να έχει άλλο περιεχόμενο από την ίδια του τη μορφή» [M. Foucault The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences, μετ. Alan Sheridan, Vintage, 1994, σ. 313]. Αυτή η αντίληψη μεταφέρει μια παρωχημένη αντίθεση ανάμεσα στην κοινή (φυσική) γλώσσα και σε μια ξέχωρη, ιδιαίτερη, «καθαρή», «ποιητική γλώσσα», βλέποντας διαφορετικές γλώσσες εκεί όπου αδυνατεί να διακρίνει την ειδοποιό έννοια της «γλωσσικής χρήσης». Αναζητώντας ένα κριτήριο γλωσσικής καθαρότητας για την ποίηση («...η λαλιά του [ποιητή] επιστρέφει τη γλώσσα στην καθαρή της κατάσταση»), ο Σεζαίρ προσκρούει σε μια απορία στην οποία μας έχει συνηθίσει η φιλοσοφία της γλώσσας: ο ορισμός ενός όρου (ποιητικότητα, καθαρότητα...κλπ) δεν μας προσφέρει τίποτε άλλο, παρά μόνο το σύνολο των περιπτώσεων για τις οποίες οι χρήστες μιας γλώσσας δέχονται να χρησιμοποιήσουν αυτόν τον όρο.
παλμό του σύμπαντος. Η λέξη του ποιητή, η πρωτόγονη λέξη: ένα σχέδιο από ήχο φτιαγμένο πάνω στον βράχο. • Η εκφορά του ποιητή: η πρωτόγονη εκφορά: ένα σύμπαν συντελεσμένο και υπονομευμένο. • Και επειδή με κάθε ποίημα ο ποιητής παίζει το παιχνίδι του κόσμου, ο αληθινός ποιητής επιδιώκει να εγκαταλείψει τη λέξη στον ελεύθερο συνειρμό, με τη σιγουριά ότι -σε τελική ανάλυση- την εγκαταλείπει στη βούληση του σύμπαντος. • Όλα όσα έχω πει ώς τώρα ενέχουν τον κίνδυνο να πιστέψετε ότι ο ποιητής είναι μια αποδυναμωμένη μορφή. Εντούτοις, τίποτα τέτοιο δεν συμβαίνει. Εάν διευκρινίσω ότι στο ποιητικό αίσθημα τίποτε δεν είναι κοντύτερα σε κάτι άλλο παρεκτός στο αντίθετό του, θα κατανοήσετε ότι ποτέ άλλοτε ο άνθρωπος του βάθους των πραγμάτων δεν ήταν πιο επαναστατικός και πιο φιλόνικος. • Μέσω της ίδιας της ποίησης, η παλιά ιδέα του δεικτικού ποιητή πρέπει να τοποθετηθεί εντός του ποιήματος. Μόνο με ετούτη την συγκεκριμένη έννοια επιτρέπεται να μιλήσουμε για ποιητική βία, ποιητική επιθετικότητα, ποιητική αστάθεια. Στο κλίμα της φωτιάς και της οργής, που είναι το κλίμα της ποίησης, το χρήμα παύει να έχει αξία, τα δικαστήρια πλέον δεν κρίνουν, οι δικαστές δεν διαβάζουν καταδίκες και οι ένορκοι δεν αθωώνουν. Μόνο τα εκτελεστικά αποσπάσματα εξακολουθούν να γνωρίζουν ποια είναι η δουλειά τους. Όσο προχωρεί κανείς τόσο εμφανέστερα γίνονται τα σημάδια μιας πανωλεθρίας. Η αστυνομία αυτο-στραγγαλίζεται. Οι συμβάσεις χάνουν την ισχύ τους. Οι νόμοι Grammont για την προστασία του ανθρώπου, η συνθήκη του Locarno για την προστασία των ζώων απότομα και μαγικά αποκηρύσσουν την εξουσία τους25. Ένας άνεμος αταξίας... Μια ανησυχία που ταράσσει τα πλέον ασφαλή θεμέλια. Και ένας τεράστιος δόλιος ήλιος χλευάζει και κρυφογελά στο ματωμένο τέλος των λεωφόρων του θανάτου. Είναι ο ήλιος του αστεϊσμού. Και στη σκόνη των σύννεφων τα κοράκια γράφουν ένα όνομα ξανά και ξανά: Isidore Ducasse Compte de Lautreamont. • Ο Λωτρεαμόν ήταν στην ουσία εκείνος που ενσωμάτωσε το πνευματώδες στην ποίηση, εκείνος που ανακάλυψε τη λειτουργικότητα του χιούμορ. Ήταν εκείνος που υπέδειξε πως ό,τι ξεκινά η αγάπη, μόνο το χιούμορ έχει τη δύναμη να το ολοκληρώσει. • Μια από τις σπουδαιότερες αποστολές του χιούμορ είναι να εξαγνίζει τον νου. Να διαλύει με μια φλόγα τις συνάψεις 26 που -καθώς περνά ο καιρός- υπάρχει κίνδυνος να σκληρύνουν όπως η κρούστα ενός τραύματος στην ευαίσθητη επιφάνεια του εγκεφάλου. Κόντρα στον Πασκάλ, στον Λα-Ροσφουκώ και τόσους άλλους μοραλιστές, το χιούμορ 25
Ο νόμος Grammont είναι η πρώτη ευρωπαϊκή νομοθεσία για την προστασία των ζώων. Ψηφίστηκε από τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση τον Ιούλιο του 1850 κατόπιν εισηγήσεως της Γαλλικής Ένωσης για την Προστασία των Ζώων (SPA) και φέρει το όνομα του Γάλλου πολιτικού και στρατηγού Jasques Delmas de Grammont. Η Συνθήκη του Λοκάρνο (γνωστή και ως «Σύμβαση Επιδιαιτησίας και Συνδιαλλαγής του Λοκάρνο») υπογράφτηκε το 1925 ανάμεσα στο Βέλγιο και στη Γερμανία διακηρύσσοντας την ανεξαρτησία του Βελγίου και καθορίζοντας διαδικασίες επιδιαιτησίας των διαφορών ανάμεσα στις δυο χώρες. Ακολουθήθηκε από αντίστοιχη συνθήκη Ολλανδίας – Γερμανίας (Συνθήκη της Χάγης, 1926). Φυσικά, καμιά από τις δύο συνθήκες δεν απέτρεψε την επερχόμενη Ναζιστική επιθετικότητα. Αντιστρέφοντας τα αντικείμενα των παραδειγμάτων, ο Σεζαίρ κάνει εδώ μια ευθεία (αν και κάπως απλοϊκή) νύξη για την ζωώδη φύση του ανθρώπου. 26 Ο Σεζαίρ γράφει: «συνδέσεις».
καθησυχάζει τον Λωτρεαμόν ότι, ακόμα κι αν η μύτη της Κλεοπάτρας ήταν κοντύτερη, το πρόσωπο του κόσμου δεν θα άλλαζε 27. Ότι ο ήλιος και ο θάνατος μπορούν να κοιταχτούν κατά πρόσωπο 28. Ότι ο άνθρωπος είναι ένα υποκείμενο χωρίς αυταπάτες. Ότι τίποτε δεν είναι λιγότερο παράξενο από τις αντιφάσεις που υπάρχουν στον άνθρωπο. Είναι το χιούμορ εκείνο που, πρώτο απ’ όλα, με διαβεβαιώνει πως είναι εξίσου αληθινό ότι «ο κλέφτης βρίσκει την ευκαιρία» όσο και ότι «η ευκαιρία βρίσκει τον κλέφτη». • Μόνο το χιούμορ με καθησυχάζει ότι και οι πιο θαυμαστές αντιστροφές είναι δόκιμες. Μόνο το χιούμορ με κρατά σε εγρήγορση απέναντι στην άλλη όψη των πραγμάτων. • Και τότε αντιλαμβανόμαστε ότι έχουμε βρεθεί στον ζωντανό χώρο της μεταφοράς29. • Εξαιτίας της φτωχής μας κρίσης, είναι αδύνατον να αναλογιστούμε τον πλούτο της ποιητικής εικόνας δίχως να ονειρευτούμε. • Η κρίση φτωχαίνει από όλη την λογική του κόσμου. • Η εικόνα πλουτίζει με όλη την ανοησία του κόσμου. • Η κρίση πλουτίζει με όλη την «σκέψη» του κόσμου • Η εικόνα πλουτίζει με όλη τη ζωή του σύμπαντος. • Η κρίση φτωχαίνει από ό,τι είναι ορθολογικό στην ύπαρξη. • Η εικόνα πλουτίζει με όλον τον παραλογισμό της ζωής. • Η κρίση φτωχαίνει από όλη την εμμένεια. • Η εικόνα πλουτίζει με όλη την υπερβατικότητα. • Ας εξηγηθώ... • Προσπαθήστε (αν έχετε τα κότσια) να ορίσετε την αναλυτική μέσω της συνθετικής κρίσης30 - προσπαθήστε να ισχυρισθείτε ότι μια κρίση προϋποθέτει τη δημιουργία μιας σχέσης ανάμεσα σε δύο διαφορετικές ιδέες – προσπαθήστε να επιμείνετε ότι δεν υπάρχει κρίση δίχως «Χ» - ότι κάθε κρίση κινείται προς το άγνωστο - ότι κάθε κρίση είναι υπερβατική.31 27
«Αν η μύτη της Κλεοπάτρας ήταν κοντύτερη, ο κόσμος θα ήταν διαφορετικός». Ρήση του Πασκάλ. «Ο ήλιος και ο θάνατος δεν αντικρίζονται κατά πρόσωπο». Pήση του Λα Ροσφουκώ. 29 Αντιπαράβαλε (ως ενδεικτική της απόκλισης που επισημάνθηκε στην εισαγωγή) την (σύγχρονη με το κείμενο του Σεζαίρ) προβληματική της Λώρας (Ράιντινγκ) Τζάκσον για τη χρήση της μεταφοράς στο παρόν τεύχος: Χρήστος Χρυσόπουλος, Ανάμεσα σε ποίηση και μεταφορά, σ. ΧΧ. 30 Ο Σεζαίρ ακολουθεί εδώ την κλασική Καντιανή διάκριση ανάμεσα σε αναλυτικές και συνθετικές κρίσεις. Οι αναλυτικές κρίσεις είναι εκείνες που προκύπτουν με αποδιάρθρωση του όλου στα συστατικά του μέρη. Ο Καντ ισχυρίζεται ότι οι αναλυτικές κρίσεις δεν προσθέτουν τίποτε νέο στη γνώση μας (όχι ότι δεν προσφέρουν καμιά απολύτως γνώση) επειδή υπογραμμίζουν ένα στοιχείο του ορισμού τους. Πρόκειται δηλαδή για μια απριορική σύλληψη, αντλημένη από τον ορισμό της. Οι συνθετικές κρίσεις διαμορφώνονται aposteriori και προσθέτουν κάτι νέο στη γνώση. Οι αναλυτικές κρίσεις δεν είναι δυνατόν να σφάλλουν. Αντιθέτως, οι κρίσεις aposteriori δεν είναι πάντοτε έγκυρες, ενώ υπάρχουν βεβαίως και apriori συνθετικές κρίσεις (εκείνες που είμαστε πεπεισμένοι για το αλάθητό τους). Ετούτο μοιάζει να είναι και το ερώτημα που επαναλαμβάνει ο Σεζαίρ και ταυτόχρονα αποτελεί καίριο πρόβλημα της Καντιανής φιλοσοφίας: «Πώς είναι δυνατές οι απριορικές συνθετικές κρίσεις;». Όπως είναι αναμενόμενο (και εδώ διακρίνεται η στρατηγική επιλογή του Σεζαίρ), ετούτη η απορία οδηγεί ευθέως στην υπερβατικότητα. 31 Αυτό που μοιάζει να λέει ο Σεζαίρ είναι ότι «οι περιορισμοί της μορφής πρέπει να μας κάνουν προσεκτικούς απέναντι στις δυσκολίες της διατύπωσης» [Neil Cooper, The Diversity of Moral Thinking, OUP, Clarendon Library of Logic and Philosophy, 1981]. Το ζήτημα αφορά τις αξιολογικές κρίσεις και έχει ως εξής: αν μπορούμε να αποδείξουμε ότι οι αξιολογικές κρίσεις οφείλουν να έχουν μια συγκεκριμένη μορφή, τότε οποιαδήποτε πρόταση δεν ακολουθεί ετούτη τη μορφή ex principio δεν μπορεί να αποτελεί αξιολογική κρίση. Συνεπώς, αν η καθολική ισχύς (universizability) είναι απαραίτητο χαρακτηριστικό των αξιολογικών κρίσεων (δηλαδή αν είναι αδύνατον να ισχυριστούμε ότι 28
• Εξακολουθεί να είναι αληθές ότι το πεδίο της υπερβατικότητας κάθε έγκυρης κρίσης είναι περιορισμένο. • Το κιγκλίδωμα ασφαλείας είναι στη θέση του: Η αρχή της ταυτότητας, της αντίφασης , του αποκλειόμενου τρίτου32. • Πολύτιμα κιγκλιδώματα. Αλλά και μοναδικοί περιορισμοί. • Μέσω της ποιητικής εικόνας, της επαναστατικής εικόνας, της απόμακρης εικόνας, της ποιητικής εικόνας που ανατρέπει όλες τις αρχές της σκέψης, ο άνθρωπος απελευθερώνεται τελικά από τους περιορισμούς.33 • Στην ποιητική εικόνα το αντικείμενο της σκέψης δεν είναι απαραιτήτως «Α» ή «μη-Α». • Η εικόνα διατηρεί τη δυνατότητα ύπαρξης ενός ευεργετικού μέτρου34. • Επειδή η ποιητική εικόνα επεκτείνει απεριόριστα το πεδίο της υπερβατικότητας και το δικαίωμα στο υπερβατικό, η ποίηση βρίσκεται πάντα καθ’ οδόν προς την αλήθεια 35. Και επειδή η ποιητική εικόνα εκτείνεται πέρα από το αισθητό και η διαλεκτική της υπερβαίνει τις αντινομίες, η σύγχρονη επιστήμη στο σύνολό της είναι μάλλον μια απλή και κουραστική επιβεβαίωση των ζωντανών εικόνων που δημιουργούν οι ποιητές.
οποιαδήποτε πρόταση αποτελεί αξιολογική κρίση αν στερείται καθολικής ισχύος), δεν υπάρχει τίποτε το «δέον» που να προκύπτει από την περιγραφή και μόνο της απαραίτητης μορφής «Χ» που πρέπει να ακολουθούν οι αξιολογικές κρίσεις. Η μορφή είναι απλώς το «δοχείο». Είναι απολύτως διαχωρισμένη από το νοηματικό περιεχόμενο. Ας το πούμε αλλιώς: αν όλες οι αξιολογικές κρίσεις έχουν απαραιτήτως τη μορφή «Χ» (οτιδήποτε κι αν είναι αυτό το «Χ»), δεν συνεπάγεται απαραιτήτως ότι για να κάνουμε ορθές αξιολογικές κρίσεις οφείλουμε να διατυπώνουμε προτάσεις «τύπου Χ». Αν η ορίζουσα μεταβλητή «Χ» είναι αληθώς αναγκαία, τότε δεν μπορούμε παρά να κάνουμε κρίσεις αποκλειστικά «Χ τύπου» (είτε θέλουμε - είτε όχι). Το «δέον» δεν είναι δυνατόν να προκύπτει από την «Χ μεταβλητότητα» (X-ish-ness) των προτάσεών μας. Σε αυτό το σημείο, ο Σεζαίρ θα αισθανθεί την ανάγκη να επικαλεστεί μια τυπική λογική, πράγμα που θα κάνει στην μεθεπόμενη πρόταση. 32 Ο Σεζαίρ επικαλείται τρεις από τις πέντε θεμελιώδεις Λογικές Αρχές: • Η Αρχή της ταυτότητας: κάθε έννοια είναι η ίδια με τον εαυτό της ή με το σύνολο των γνωρισμάτων της. • Η Αρχή της αντίφασης: δεν νοείται να αποδίδουμε μια ιδιότητα σε μια έννοια και συνάμα αυτή την ιδιότητα να την αφαιρούμε από την ίδια την έννοια. • Η Αρχή του αποκλειόμενου τρίτου ή μέσου: ανάμεσα σε δύο αντιφατικές έννοιες, δηλ. ανάμεσα στην απόδοση μιας ιδιότητας σε μια έννοια και στην ταυτόχρονη απόδοση μιας αντιφατικά αντίθετης ιδιότητας στην ίδια έννοια, δεν υπάρχει τρίτη λύση. • Η Αρχή του επαρκούς ή αποχρώντος λόγου: για κάθε διαβεβαίωση, για κάθε συμπέρασμα πρέπει να υπάρχει ένας επαρκής από λογική άποψη λόγος, ένας λόγος που να είναι από μόνος του ικανός, ώστε να οδηγήσει στο συμπέρασμα κατά τρόπο τυπικά έγκυρο και υποχρεωτικό. • Η Αρχή της αιτιότητας: κάθε αποτέλεσμα προέρχεται από ένα αίτιο και κάθε αίτιο οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα. 33 Η υπεράσπιση μιας ποίησης διαχωρισμένης από τη ζωή και τη λογική κυριαρχούσε για πολλά χρόνια στη Γαλλική σκέψη. Η λογοτεχνία θεωρούνταν μια λύτρωση από τη ζωή και (από το τέλος του 19ου αιώνα) ως η μόνη αυθεντική εμπειρία του απόλυτου και του μηδενός. Μια τέτοια αντίληψη της λογοτεχνίας είναι πρόδηλη και στον Προυστ, ο οποίος στον Ξανακερδισμένο Χρόνο βεβαιώνει ότι «η πραγματική ζωή, η ζωή την οποία τελικά ανακαλύψαμε και διαλευκάναμε, επομένως η μόνη ζωή που ζήσαμε πλήρως, είναι η λογοτεχνία». 34 Juste millieu (Γαλλ.). Η «χρυσή τομή», ο «μέσος δρόμος» ή το «ευεργετικό μέσο». Ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά στη Γαλλία του 19 ου αιώνα για να περιγράψει την πρόσκαιρη επιδίωξη να συγκεραστούν τα αντιθετικά καλλιτεχνικά κινήματα του Ακαδημαϊσμού και του Ιμπρεσιονισμού. 35 Αυτή ήταν και η ενδόμυχη (αλλά τελικώς διαψευσμένη) ελπίδα της Λώρας (Ράιντινγκ) Τζάκσον.
• Όταν ο ήλιος της ποιητικής εικόνας φτάσει στο απόγειό του, όλα γίνονται εκ νέου πιθανά… Οι περιπλοκές εξαφανίζονται και έρχεται η ώρα για τη φανέρωση των πραγμάτων. • Αυτό που εμφανίζεται είναι το ατομικό βάθος. Μύχιες συγκρούσεις, ιδεοληψίες, φοβίες, εμμονές. Όλοι οι κώδικες του προσωπικού μηνύματος. • Δεν είναι ετούτο ένα ζήτημα απαθανάτισης της στιγμής του πόνου και της ευτυχίας, όπως συμβαίνει στη λυρική ποίηση. Εδώ βρισκόμαστε πέρα από ανεκδοτολογικές φόρμες, στην ίδια την ουσία του ανθρώπου, στην αναβράζουσα κενότητα του πεπρωμένου του. Το παρελθόν μου βρίσκεται εδώ και μου αποκαλύπτει τον εαυτό μου, αποκρύπτοντας το πρόσωπό του. Το μέλλον βρίσκεται εδώ εκτείνοντας δελεαστικά το χέρι του. Πύραυλοι εκτοξεύονται στον ουρανό. Είναι η παιδικότητά μου που καίγεται. Είναι η παιδικότητά μου που μιλάει και με αναζητεί. Και αυτός που θέλω να γίνω στέκεται μέσα μου στις μύτες των ποδιών… • Και αυτό που επίσης εμφανίζεται είναι η αρχαία προγονική ουσία. • Προγονικές εικόνες που μόνο η ποιητική ατμόσφαιρα μπορεί να φέρει στην επιφάνεια για να τις αποκωδικοποιήσουμε. Η χαμένη χιλιετής γνώση. Πόλεις των «Υ» της γνώσης36. • Υπό αυτή την έννοια, όλες οι μυθολογίες τις οποίες συναντά ο ποιητής, όλα τα σύμβολα που συλλέγει και επαναφέρει τη λάμψη τους, όλα είναι αληθινά. Και μόνο η ποίηση μπορεί να τα πάρει στα σοβαρά. Αυτό συνεισφέρει στο να γίνεται η ποίηση μια σοβαρή υπόθεση. • Ο Γερμανός φιλόσοφος Γιουνγκ37 διείδε στην Ηρακλείτεια μεταφορά του πυρός την αρχή της διατήρησης της ενέργειας – στους μεσαιωνικούς μύθους για τα φωτοστέφανα των αγίων τη θεωρία της μετεμψύχωσης. Από τη μεριά του, ο Πιερ Μαμπίλ επικρίνει το ότι ένας βιολόγος θεωρεί ατιμωτικό να «χρησιμοποιήσει την ιστορία του Φοίνικα για να περιγράψει την εξέλιξη των ερυθρών αιμοσφαιρίων ή τον μύθο του Κρόνου που τρώει τα παιδιά του, για να περιγράψει τη λειτουργία της σπλήνας» 38. • Με άλλα λόγια, η επιστήμη απορρίπτει τον μύθο, ενώ η ποίηση τον αποδέχεται. Αυτό δεν σημαίνει ότι η επιστήμη είναι ανώτερη από την ποίηση. Στην πραγματικότητα ο μύθος είναι την ίδια στιγμή υποδεέστερος και ανώτερος από τον νόμο. Ο μύθος υστερεί σε ακρίβεια. Αλλά είναι 36
Εδώ ο Σεζαίρ επιχειρεί, με συγκεχυμένο τρόπο, να αντιδιαστείλει Κρίση («Χ») και Γνώση («Y»)(sic) με τον ίδιο τρόπο που αντιστοίχως διαχωρίζονται οι αναλυτικές κρίσεις (Apriori – που δεν είναι δυνατόν να σφάλλουν) από τις συνθετικές κρίσεις (Aposteriori – που υπόκεινται στο ανθρώπινο σφάλμα). 37 Εντούτοις, ο Carl Gustav Jung ήταν –ως γνωστόν– Ελβετός ψυχολόγος. Η ύστερη σκέψη του βυθίστηκε στον μυστικισμό, την Αλχημεία, τον ανορθολογισμό και το παράδοξο (Rosarium Philosophorum, Ιπτάμενοι Δίσκοι… κ.ά.). Αυτή είναι και η όψη του Γιουνγκ που σαγηνεύει τον Σεζαίρ. 38 Pierre Mabille (1904 – 1952). Γάλλος χειρουργός, διευθυντής σύνταξης της σουρεαλιστικής επιθεώρησης Minotaure και στενός φίλος του Αντρέ Μπρετόν. Το έργο του Ο καθρέφτης του Θαυμαστού: Μύθος και Σουρεαλισμός αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα πολυσθενούς (μολονότι επιφανειακής) σκέψης, καθώς επιχειρεί να συνδέσει τον σουρεαλισμό με ένα μεγάλο εύρος ετερόκλητων θρησκευτικών και πολιτισμικών ιδεών, από τους αρχαίους αιγυπτιακούς μύθους, και τις Ρουνικές επιγραφές, μέχρι τις πρακτικές βουντού της Καραϊβικής. Αυτή την πρακτική υπερασπίζεται εδώ ο Σεζαίρ προκρίνοντας μια «ποιητική» έννοια της γνώσης, που προκύπτει από τη συμβολική αξία των μύθων, οι οποίοι άλλωστε αποτέλεσαν την πρωταρχική ποιητική μορφή. Είναι ετούτη η (βεβαίως επισφαλέστατη) αναγωγή που «επιτρέπει» στον Σεζαίρ να ομιλεί για «προγονική ουσία» και τον συνδέει με τον Συμβολισμό του Μαλαρμέ.
ανώτερος σε πλούτο και ειλικρίνεια. Μόνο ο μύθος ικανοποιεί ολοκληρωτικά τον άνθρωπο: την καρδιά του, τη νόηση, την αίσθηση του μερικού και του όλου, του αληθούς και του ψευδούς. Επειδή ο μύθος είναι όλα αυτά τα πράγματα ταυτόχρονα. Είναι μια ομιχλώδης και συναισθηματική κατανόηση παρά ένα μέσο ποιητικής έκφρασης. • Από εδώ [προκύπτουν] η αγάπη και το χιούμορ. • Από εδώ η λέξη, η εικόνα και ο μύθος. • Και τώρα κάποιες διευκρινιστικές προτάσεις εν είδει συμπερίληψης. Πρώτη πρόταση Ποίηση είναι εκείνη η διαδικασία η οποία μέσω της λέξης, της εικόνας, του μύθου, της αγάπης και του αστεϊσμού με εγκαθιδρύει στο ζωντανό κέντρο του εαυτού μου και του κόσμου. Δεύτερη πρόταση Η ποιητική διαδικασία είναι μια δύναμη που με πολιτογραφεί κάτω από την παράφρονη παρόρμηση της φαντασίας. Τρίτη πρόταση Η ποιητική γνώση προκύπτει όταν ο άνθρωπος «περιλούζει» ένα αντικείμενο με όλη την ενεργητική γονιμότητα που έχει στη διάθεσή του. Τέταρτη πρόταση Εάν στη δράση μπορούν να αποδοθούν δυνάμεις αιτιότητας, είναι παράδοξο να της αρνούμαστε την ικανότητα της διεισδυτικότητας. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι τίποτε δεν μπορεί να αντισταθεί στη δίχως προηγούμενο κινητοποίηση δυνάμεων που πραγματοποιεί η ποίηση, καθώς και στην πολλαπλασιαστική ορμή καθεμιάς από αυτές τις δυνάμεις. Πέμπτη πρόταση Από τη θαυμάσια επαφή των εσωτερικών και των εξωτερικών ολοτήτων που συλλαμβάνει η φαντασία του ποιητή ή, μάλλον, που συλλαμβάνονται εντός του ίδιου του ποιητή προκύπτουν εκπληκτικές ανακαλύψεις. Έκτη πρόταση Η επιστημονική αλήθεια λειτουργεί με συνέπεια και αποτελεσματικότητα. Το σημάδι της ποιητικής γνώσης είναι η ομορφιά.39 Έβδομη και τελική πρόταση
39
Το ζήτημα εδώ περιπλέκεται. Συνδέοντας την «ποιητική γνώση» (εντούτοις, χωρίς να διευκρινίζει τι είναι η ποιητική γνώση και ποιο το αντικείμενό της) με την «ομορφιά» (δηλαδή με μια Αισθητική), ο Σεζαίρ προκρίνει μια αξιολογική θέση. Μόνο η «ομορφιά» είναι «γνώση» (αντιθέτως, η «ασχήμια» δεν μπορεί είναι «γνώση»). Συνεπώς, είναι η «καλή» ποίηση (ως φορέας/δείκτης της «ομορφιάς»), εκείνη που προσφέρει «ποιητική γνώση». Το ερώτημα, βεβαίως, είναι τι συνιστά την «καλή ποίηση». Επιπροσθέτως, είναι δυνατό να θεωρήσουμε ετούτη τη σχέση ως μια μεταβλητή: όσο μεγαλύτερη η «ομορφιά» – τόσο μεγαλύτερη η «ποιητική γνώση». Το πρόβλημα εδώ είναι βαθύτερο επειδή επιμερίζεται σε βαθμούς «γνώσης» και «ομορφιάς» (θυμίζοντας το παράδοξο του σωρείτη). Δηλαδή προκύπτει αφενός η ανάγκη ορισμού ενός μέτρου και αφετέρου πρέπει να καθορισθούν τα σημεία εκείνα που διαμερίζουν επακριβώς το συνεχές της «ομορφιάς» (πότε παύει κάτι να είναι όμορφο;) και τη γνώσης (πότε παύει κάτι να είναι γνωστό;).
Η ποιητική ομορφιά δεν είναι μόνο ομορφιά της έκφρασης ή της μυϊκής ευημερίας. Η υπέρμετρα Απολλώνεια ή η «γυμναστική» σύλληψη του κάλλους μπορεί –παραδόξως– να κάνει είτε πλαδαρή, είτε άκαμπτη, την ομορφιά. Συμπέρασμα Η μουσική της ποίησης δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι εξωτερική. Η μόνη αποδεκτή μουσική πηγάζει από κάπου βαθύτερα από τον ήχο. Η αναζήτηση της μουσικής είναι έγκλημα με θύμα τη μουσική της ποίησης, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο από το κύμα του μυαλού που χτυπά στον βράχο του κόσμου. Ο ποιητής είναι αυτή η πολύ παλιά και ταυτόχρονα πολύ νέα ύπαρξη, η πολύ απλή και πολύ σύνθετη, η οποία στα όρια της ζωής ανάμεσα σε όνειρο και πραγματικότητα, μέρα και νύχτα, ανάμεσα σε απουσία και παρουσία, αναζητά και λαμβάνει με έναν στιγμιαίο εσωτερικό κατακλυσμό το σύνθημα μιας κρυφής γνώσης και δύναμης.40
40
Ετούτο το επιστέγασμα αποδίδει στον ποιητή την (αρχαία, προ-νεωτερική) ιδιότητα του «προφήτη».