Noordkasteel by Chris Terryn

Bedreigd groen in Antwerpen

Anne Provoost Chris terryn

stRaten-generaal organiseerde in 2014 een fotowedstrijd met als onderwerp de bedreigde natuurgebieden Noordkasteel en Sint-Annabos. Bedoeling van de wedstrijd was de groengebieden die moeten wijken voor de Oosterweelverbinding op een originele manier in beeld te brengen, ‘zodat de inwoners van Antwerpen ze leren kennen en er verliefd op worden’. Deze wedstrijd was informeel en laagdrempelig. Door mooie foto’s aan te leveren tekenden de deelnemers artistiek protest aan tegen hun verdwijnen. De jury bestond uit de fotografen Koen Broos, Katrijn van Giel, Luc Janssens, Chris terryn en Diego Franssens, kunstkenner Anne Baudouin, schrijver Anne Provoost, videast Serge Vermeersch en voorzitter van Natuurpunt WAL Jef Van De Wiele.

stRaten-generaal

ÂŠ Chris van Buggenhout

Het Noordkasteel is geen kasteel, het is een groengebied afgezoomd door de Schelde, het Eilandje en de havendokken. Het domein van 25 hectare groot bevindt zich vlak achter de Zeevaartschool. Je volgt de Schelde naar het Noorden, voorbij de Royerssluis naar links. Tien minuten lopen van het MAS, in vogelvlucht twee kilometer van de Grote Markt. Het terrein bestaat uit hoge bermen, rietkragen, wandelpaden en waterpartijen. Je ziet in de Scheldebocht de stad liggen: de kaaien, het MAS, de boerentoren en de kathedraal.

ÂŠ Guido van Geertsom

ÂŠ Katrijn Van Giel

ÂŠ Roberto Simoni

ÂŠ Hans Vinck

Het Noordkasteel is aan de zuidzijde afgeboord met de hoge bermen van de Schelde: keienhellingen, staketsels, houten aanlegsteigers, sluizen en een wildgroei van riet en bramen. Bij eb ontstaat hier een strand van slib, glad als een woestijn, en met de kleur van leisteen. Volgens het bestemmingsplan van Antwerpen moet dit een buitendijks natuurgebied worden van slikken en schorren waarin de getijden vrij zullen kunnen bewegen. Steltlopers, meeuwen en rietvogels zullen hier in alle rust mogen foerageren en broeden. Aan de oostkant van het groengebied ligt de Hogere Zeevaartschool, een vroeg-modernistisch schoolgebouw van het architectenduo Van Kriekinge uit de jaren â&#x20AC;&#x2122;30. Aan de noordzijde staat, weggezonken tussen de petroleumdokken, het kerkje van Sint-Jan-de-Doper. Het is de vroegere parochiekerk van het verdwenen polderdorp Oosterweel. Het dorp moest in de jaren â&#x20AC;&#x2122;70 plaatsmaken voor de uitbreiding van de Antwerpse haven. Tot zijn verdwijning was dit het laagste gelegen dorp van het land. Het is aan deze plek dat de Oosterweelverbinding zijn naam ontleent.

ÂŠ Fredrerik Beyens

ÂŠ Marianne Cornelis

ÂŠ Patrick Govaerts

ÂŠ Serge Meeter

Het natuurdomein is bij de barbecuers goed bekend. Op mooie zomeravonden spreiden ze hier hun picknickdekens. Ze stellen schroeivuurtjes op en meteen hangt de lucht vol met de geur van gegrilde kippenbouten. Een erg gemengd publiek is het, jong en oud, alle talen sprekend. Ze besteden geen aandacht aan de graafwerken achter de talud. Daar wordt met kranen en bulldozers een diepe put gemaakt, breed en vierkant als de fundamenten van een flatgebouw. Het zijn â&#x20AC;&#x2DC;slechts proefboringenâ&#x20AC;&#x2122; , deze voorbereidende werken voor de aanleg van een verkeerswisselaar van zestien baanvakken. Als de plannen van de overheid doorgaan zullen hier de voorbijrazende automobilisten in een flits, vanuit hun ooghoek, nog een stukje van de waterpartij kunnen zien, maar die zal zijn verworden tot een van die vele urbane rafelranden die je overal ter wereld ziet, on-plaatsen, stedelijke gebieden die wel bestaan, maar door hun ligging zijn herleid tot lawaaizones en vergaarbakken van alles wat van vrachtwagens af valt, wat mensen uit het portierraampje gooien, wat niet meer nodig is en niet vergaat. Het zal vanuit de verte nog wel een lieflijk oord lijken, met eendjes, een oude treurwilg en een wandelpad, maar in de feiten zal het niets meer zijn dan een wachtgebied dat klaar ligt om te worden aangesproken, over tien of twintig jaar, voor weer een nieuwe uitbreiding of verbreding, omdat toch niemand nog iets om de plek geeft.

ÂŠ Chris Van Buggenhout

ÂŠ Guido van Geertsom

ÂŠ Jan Waaijenberg

ÂŠ Chris terrryn

De Belgische regering vatte in het midden van de negentiende eeuw het plan op om een fortengordel rond Antwerpen en de haven te leggen. Er werden invallen gevreesd van Duitsland zowel als van Frankrijk. Men wilde Antwerpen tot één groot militair bolwerk ombouwen, met vooruitgeschoven forten en wallen. Er werd jaren over de aanleg van de fortengordel gebakkeleid. De burgers van Antwerpen zagen het niet zitten om in geval van oorlog kanonskogels op hun dak te krijgen. Bovendien legde het plan een rem op de stadsontwikkeling. Op veel plaatsen mocht je niet meer bouwen omdat het grondgebied voor de werken was gereserveerd. In 1861 besloot de regering ondanks de tegenstand tot de bouw van het bastion: het Noordkasteel. Het vormde samen met het al bestaande Zuidkasteel het uiteinde van de vestinggordel van waaruit de Schelde in de gaten kon worden gehouden. Als er een oorlog kwam, zou het Noordkasteel dienst doen als laatste toevluchtsoord voor het Belgische leger. Het volk van Antwerpen kwam woorden te kort om zijn ongenoegen te uiten, en de anti-Brusselse sentimenten groeiden. Toen de Belgische overheid zijn plannen toch doorzette, dreigde de Meetingpartij ermee Antwerpen van België af te scheuren.

ÂŠ Luc Janssens

ÂŠ Chris terryn

ÂŠ Bea Mertens

Toen de oorlog uiteindelijk uitbrak, bleek het Noordkasteel niet geschikt voor de oorlogstuigen waarover de Duitsers beschikten. De Duitsers hadden al lang nieuwerwetse bommen, die forten als dit zonder veel moeite de baas konden. In 1934 werden de gronden van het gebied door burgemeester Camiel Huysmans omgevormd tot een recreatiedomein met zwembaden en een roeivijver. Op zonnige dagen kon je hier op de kunstmatig opgespoten strandjes over de koppen lopen. Huysmans kwam vissen in de vijvers. Ontelbaar zijn de Antwerpenaars die op deze plek een lief aan de haak hebben geslagen. Er gebeurde ook wel eens een ongeluk. Een zwemmer verdween spoorloos. Er werd naar hem gezocht aan de oevers, tot iemand zei dat hij van de hoge duikplank was gesprongen. Er werd gedregd, zijn lichaam werd gevonden. De man was loodrecht naar beneden gegaan, en zat tot aan zijn middel vast in het slijk, op drie en een halve meter diepte. De brandweer moest zijn lichaam lostrekken met dreghaken.

ÂŠ Chris Van Buggenhout

ÂŠ Guido Van Geertsom

ÂŠ Daan Degroote

L eontine over toen: “Eerst namen we de Sint-Annekesboot. Het begon al met de heerlijke pekgeur van de aanlegsteigers in de gloeiende zon. En natuurlijk het zomers geluid van de gierzwaluwen. Dan de tocht door het schilderachtige groen en de mooie bruggetjes van het domein. Tot aan ons plekje dichtbij het strand, voor het graven van putten. Er was een stuk afgezet ondiep water voor de kleintjes, het ‘kiekenkot’. Honderden Antwerpse kinderen hebben hier leren zwemmen. Hun ouders kruisten opgelapte binnenbanden van fietsen over hun lijfjes om hen boven water te houden. Dan aanschuiven om in ruil voor je kleren tegen betaling een genummerd elastiekje voor rond je enkel of arm te halen. En vervolgens heerlijk meezwemmen op moeders rug, voor de gelegenheid in zilver-lamé badpak met zedig rokje. Na de picknick - meegebracht van thuis, wie meer geld had, en meer geduld, haalde zijn eten uit het frietkraam - moest je wachten. Dat was balen, maar niemand verbrak de ongeschreven regel: na het eten twee uur lang niet zwemmen. De meppen van de ouderen waren in die tijd goedkoop. Uiteindelijk mocht je er toch weer in. Af en toe kreeg je een beet van een horzel. Tenslotte terug naar huis, alweer verlangend naar je volgende bezoek, onder het geschreeuw en het zwenken van de gierzwaluwen.”

ÂŠ Chris terryn

ÂŠ Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen

ÂŠ Nicolas De Wilde

ÂŠ Chris terryn

Oosterweel is de naam van een havendorp dat is moeten wijken voor de havenuitbreiding. Alleen het kerkje van Oosterweel staat er nog, tussen de opslagplaatsen en de fabrieken. Toen in 1969 werd besloten dat ook het ontspanningsoord Noordkasteel dicht moest voor een nieuwe uitbreiding van de haven, werden op het strand duizenden handtekeningen verzameld tegen de sluiting. Ondanks de tegenstand, met protestacties op de Grote Markt, moest het recreatiegebied plaats maken voor de Boerinnesluis, die nooit gerealiseerd werd. De zwemdokken werden drooggelegd, de bankjes, hekjes, en de picknicktafels afgebroken. Het zand werd met bulldozers afgeschraapt. Er bleven alleen nog vijvers en bermen over. Vandaag is zwemmen vanwege de nabijheid van de haven verboden.

ÂŠ Karin Kesteloot

ÂŠ Eef Flo en Johan Wyckmans

Vroeger waren de Antwerpenaars vissers en zwemmers. De voorbije twee generaties zijn ze alles wat ze van water wisten vergeten. Nergens in Europa is op honderd jaar tijd zo veel water verdwenen als uit deze stad. De Antwerpenaars zouden weer van hun waterpartijen moeten leren houden. Er weer in durven te zwemmen. De wallen en de dijken, de getijden en de onderstromen leren kennen in plaats van ze uit de weg te gaan en ze te beschouwen als ‘gevaarlijk’. Van het Noordkasteel weer een zwemvijver maken, in 2010 beloofde men in het stadhuis dat te onderzoeken. Van het resultaat van dat onderzoek vernemen we niets… Elke laatste zondag van de maand komen hier vrijwilligers het zwerfvuil opruimen, weer of geen weer. Ze halen tientallen zakken vuil op, naalden, autobanden, fietsen, plastic bidons, een hoop oud ijzer en vele emmers glas. Ze laden alles op een fietskar en brengen het weg.

ÂŠ Guido Van Geertsom

ÂŠ Chris terryn

Het Noordkasteel heeft een lange traditie van actie voor behoud. In de zomer van 2000 bezette de actiegroep Wildgroei het groendomein om het te behoeden voor vernietiging. In 2005 organiseerde stRaten-generaal samen met een tiental verenigingen een sensibiliseringsactie onder het motto ‘Raken we het Noorden kwijt?’ In de zomer van 2010 werd het Noordkasteel voor een tweede keer door ‘squatters’ ingenomen. Een paar weken lang woonden toen jonge actievoerders in de bomen. De bezetters zijn na een tijdje weggegaan, maar ze hebben beloofd dat ze zullen terugkeren indien nodig. Vrijwilligers van Ademloos trokken rond dezelfde tijd de straat op om mensen te vragen een bedreigde boom te adopteren. De bordjes werden opgehangen aan de stam van bomen die bij de aanleg van de Oosterweelverbinding zullen worden gerooid.

ÂŠ Chris Van Buggenhout en Fran Oostermeyer

ÂŠ Serge Meeter

ÂŠ Anne Provoost

De vijver en het aanpalende bos vormen een unieke buffer tussen stad en industrie. De plek herbergt een groot

aantal diersoorten. Honderden vleermuizen houden zich er op in oude kelders, bunkers en spelonken. Er jaagt een koppel torenvalken, je kunt ze zien ‘bidden’ aan de Scheldedijk als ze boven een prooi hangen. Er heeft twee jaar lang een valk gewoond met riempjes en langveters tussen de poten zoals een valk van een valkenier. Vogelspotters hebben er witkopstaartmezen gesignaleerd. Verder leven er krakeenden, slobeenden, tafeleenden, grote zaagbekken, aalscholvers, meerkoeten, eksters, koolmezen, winterkoninkjes, koperwieken, putters, mollen, bosmuizen, futen, blauwe reigers, zilvermeeuwen, fazanten, nijlganzen, sijsjes, buizerds, grote bonte spechten, boomkruipers, slechtvalken, kolganzen, ijsvogels, roodborstjes, pimpelmezen, tjiftjaffen, en verschillende soorten uilen. Er groeit sneeuwbes, blazenstruik, esdoorn, vlier, zilverschoon, zeepkruid, klaver, smalle weegbree, smeerwortel, glanshaver, koninginnekruid, duinrietgras… Het milieueffectenrapport beoordeelt de Oosterweelverbinding ‘significant negatief ’ voor het natuurgebied Noordkasteel, wegens ‘ecotoopinname, verstoring en mogelijke verdroging’ met ook grote toename van het geluidsniveau. Het Meccanotracé scoort heel goed want dat laat het Noordkasteel met rust.

ÂŠ Chris terryn

ÂŠ Ferdinand Khodakowsky

ÂŠ Hans Vinck

ÂŠ Frederik Beyens

Uitgave van vzw Straatego, 2015 Lay-out en samenstelling Chris terryn/info@puurfoto.be Tekst Anne Provoost Foto kaft (van op het MAS) © Koen Broos Foto pagina 3 © Hans Vinck Alle afbeeldingen © vermelde fotografen

stRaten-generaal is een Antwerps bewonerscollectief dat draait op vrijwilligerschap. Het collectief dankt iedereen die heeft meegewerkt aan het tot stand komen van dit boek. De opbrengst van het boek gaat naar de werking van stRaten-generaal. Straatego vzw BE84 0013 4785 0059

D/2015/13.504/1

Het Noordkasteel is een van de laatste groene longen van Antwerpen, gelegen op de grens tussen stad en

haven. Het was vroeger een militair fort dat in de jaren dertig werd omgevormd tot een recreatieoord met een openluchtzwembad en een roeivijver. In de jaren na de oorlog kwamen hier mensen van alle leeftijden zwemmen, zonnebaden en wandelen. In 1969 werden de zwemvijvers van het Noordkasteel gesloten. De natuur kreeg er vrij spel. Gelegen vlakbij het Eilandje werd het Noordkasteel een geliefde uitwaaiplek voor veel Antwerpenaren. Vandaag plant de Vlaamse overheid er de aanleg van een internationale autostrade – de Oosterweelverbinding – met een zestien baanvakken brede verkeerswisselaar die de helft van het groengebied zal innemen. De andere helft wordt schaamgroen. Om de aandacht te vestigen op de dreigende kaalslag organiseerde het bewonerscollectief stRaten-generaal een fotowedstrijd. Een selectie van de foto’s, aangevuld met werk van professionele fotografen en historisch beeldmateriaal, vindt u in dit boek.

stRaten generaal