ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ Óìýñíç - Êáôï÷Þ
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ Óìýñíç - Êáôï÷Þ ×ñéóôéÜííá Ëïýðá © Copyright Åêäüóåéò «Éùëêüò» & ×ñéóôéÜííá Ëïýðá
Éïýíéïò 2004 2ç Åêäïóç (1ç Åêäïóç Éïýëéïò 2003) ÅÊÄÏÓÅÉÓ «ÉÙËÊÏÓ» • ÁíäñÝïõ ÌåôáîÜ 12 & Æ. ÐçãÞò, ÁèÞíá 106 81
Ôçë.: 210-3304111, 210-3618684 Fax: 210-3304211 E-mail: iolkos@otenet.gr ISBN 960-426-309-9
×ÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ ÓÌÕÑÍÇ - ÊÁÔÏ×Ç
Ìáñôõñßá 2 ç ÅÊÄÏÓÇ
ÉÙËÊÏÓ
Óôçí Áóðáóßá
ÅÉÓÁÃÙÃÇ
Ô
ç æùÞ åíüò êáèçìåñéíïý, áðëïý áíèñþðïõ, ìå áãÜðç êáé óåâáóìü, èá äéçãçèþ óôéò óåëßäåò ðïõ áêïëïõèïýí. Ôï ïäïéðïñéêü ìéáò ãõíáßêáò, ðïõ, ÷ùñßò íá ôï èÝëåé êáé ÷ùñßò íá ôï îÝñåé, Ýãñáøå éóôïñßá. Ôçí éóôïñßá ôçò ÅëëÜäáò, ïëüêëçñïõ ó÷åäüí ôïõ 20ïý áéþíá, ôç óÞêùóå óôïõò þìïõò ôçò. Êé üðùò ðÜíôá ãßíåôáé, ç éóôïñßá ôçí ðÞãáéíå üðïõ Þèåëå åêåßíç. ¼,ôé èá äéáâÜóåôå óôï âéâëßï áõôü åßíáé âáóéóìÝíï óå ðñáãìáôéêÜ ðåñéóôáôéêÜ êáé äåí áðïôåëåß ðáñÜ Ýíáí åëÜ÷éóôï öüñï ôéìÞò óôçí ÅõôÝñðç ÌáõñïõäÞ-ÁìõñÜ, ôïí áîéüëïãï áõôü Üíèñùðï –ìéá ãõíáßêá ôçò äéðëáíÞò ðüñôáò– ðïõ Þîåñå ôüóï áðëü÷åñá íá ðñïóöÝñåé ôçí áãÜðç ôçò êáé ðÜíôá íá ÷áìïãåëÜ. ÌåñéêÜ ïíüìáôá Ý÷ïõí áëëá÷ôåß ãéá åõíüçôïõò ëüãïõò. Ðáéäß áêüìá, Üôõ÷ï, üðùò ÷éëéÜäåò Üëëá ôçò ãåíéÜò åêåßíçò, åãêáôáëåßðåé ôç ìáñôõñéêÞ ãç ôçò Éùíßáò, êÜôù áðï Üèëéåò óõíèÞêåò, ãéá íá óõíå÷ßóåé ôïí ôéôÜíéï áãþíá ôçò óå ìéá ÷þñá åîáíôëçìÝíç, 7
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
áéìüöõñôç, ðïõ Üëëïôå ðáñáðáßåé áðü ôç ãÜããñáéíá ôùí êáôáêôçôþí êé Üëëïôå øõ÷ïññáãåß äÝóìéá ôïõ áëëçëïóðáñáãìïý. «Ç æùÞ åßíáé Ýíá âéâëßï», óõíÞèéæå íá ëÝåé êáé ôï âéâëßï áõôü, ôï äéêü ôçò âéâëßï, åß÷á ôçí ôý÷ç íá ìáãíçôïöùíÞóù, ðñéí ëßãá ÷ñüíéá, ôï êáëïêáßñé ôïõ ’98, óå Ýíá ïñåéíü ÷ùñéü ôïõ Ðáñíáóóïý, óôç äéÜñêåéá ôùí äéáêïðþí. Áêñéâþò Ýíá ÷ñüíï áñãüôåñá ç ãéáãéÜ, ç «íåíÝ», óôá óìõñíÝéêá, Ýöõãå áðü êïíôÜ ìáò, óôá åíåíÞíôá Ýíá ôçò ÷ñüíéá, áèüñõâá, Þñåìá, ìÝóá óôï óðßôé ôçò, üðùò ðÜíôá åðéèõìïýóå. Óõíåéäçôïðïéþíôáò ôçí åõèýíç áðÝíáíôé óôçí ßäéá áëëÜ êáé ôçí éóôïñßá, áíáôñÝ÷ïíôáò óå éóôïñéêÜ âéâëßá êáé ðçãÝò ôçò åðï÷Þò åêåßíçò, ôüëìçóá, ìåôÜ áðü äõüìéóé ÷ñüíéá äïõëåéÜò íá ïëïêëçñþóù ôï Ýñãï áõôü êáé ìå åõëÜâåéá íá ôï ðáñáäþóù óå üðïéïí åðéèõìåß íá ãßíåé êïéíùíüò ôùí éóôïñéêþí åîåëßîåùí ôçò äñáìáôéêÞò åêåßíçò ðåñéüäïõ, áëëÜ êáé óõíïäïéðüñïò ôçò Üîéáò áõôÞò ãõíáßêáò ìÝóá óôïõò ôáñáãìÝíïõò êáéñïýò ôçò ðáôñßäáò ìáò.
8
1
Óôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï ç Ôïõñêßá Þôáí åíáíôß-
ïí ôùí ÓõììÜ÷ùí. Ôï 1916, ëïéðüí, ïé ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò áðïöÜóéóáí ôçí ðñïêáôáñêôéêÞ äéáíïìÞ ôçò Ôïõñêßáò, üðïõ ç Óìýñíç êáé ç Êéëéêßá áíáãíùñßóôçêáí óáí éôáëéêÞ æþíç. Ôá ðñüóùðá ôùí ÓõììÜ÷ùí, üìùò, Üëëáîáí ìå ôç ÑùóéêÞ ÅðáíÜóôáóç ôïõ 1917, ôï ßäéï êáé ïé ôý÷åò ôïõ êüóìïõ. Ç Ñùóßá äéá÷ùñßæåé ôç èÝóç ôçò áðü ôïõò ÓõììÜ÷ïõò. Ç ÁìåñéêÞ ìðáßíåé óôïí ðüëåìï. ÌÝñïò ôçò Óìýñíçò åðéäéêÜæåôáé óôçí ÅëëÜäá ìå ôï ôÝëïò ôïõ ðïëÝìïõ. Ç ÅëëÜäá åðéêõñþíåé ôçí áðüöáóç ìå ôçí ðåñßöçìç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí, ôïí Áðñßëéï ôïõ 1920 êáé áíáëáìâÜíåé ôçí óôñáôéùôéêÞ êáôï÷Þ ôçò Óìýñíçò. Åí ôù ìåôáîý, áí ïé Éôáëïß áíôéäñïýóáí õðÞñ÷å öüâïò íá êÜíïõí ðñáîéêïðçìáôéêÞ áðüâáóç óôç Óìýñíç, ãé' áõôü ï ÂåíéæÝëïò, êáôüðéí óõíåííïÞóåùò ìå ôïí Ëüõíô Ôæþñôæ, äéÝôáîå ç 1ç ÅëëçíéêÞ Ìåñáñ÷ßá íá áðïâéâáóôåß óôç Óìýñíç êáé íá ôçí êáôáëÜâåé. ¹ìïõí Ýíôåêá ÷ñïíþí ôï 1919. ÁñêåôÜ ìåãÜëç ãéá íá êá9
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ôáëÜâù ôé ãéíüôáí. Ðïëý ìéêñÞ ãéá íá öáíôáóôþ ôé ìå ðåñßìåíå. ÁñêåôÜ ìåãÜëç ãéá íá íéþóù êé åãþ åëëçíßäá, ôñåëÞ áðü ÷áñÜ, íá ãßíù Ýíá ìå ôïõò Üëëïõò, ôïõò «ìåãÜëïõò», ðïõ áíáëßóêïíôáí þñåò ïëüêëçñåò óå ó÷ïéíïôåíåßò ðïëéôéêÝò óõæçôÞóåéò ãýñù áðü ôïí ÅëåõèÝñéï ÂåíéæÝëï, ôïí Çëßá ÌáõñïõäÞ, êõâåñíÞôç ôïõ «ÁâÝñùö», ðïõ ôçí ðñïçãïýìåíç áêñéâþò ìÝñá, ôçí 1ç ÌáÀïõ, åß÷å êáôáëÜâåé ôï åîùôåñéêü öñïýñéï ôçò ðüëçò, ôïí ÂáëÞ Óìýñíçò, ôéò ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò, ôïí Ìçôñïðïëßôç ×ñõóüóôïìï êé Ýíá óùñü Üëëá äõóíüçôá êé áíïýóéá ãéá ìÝíá. ¹ìïõí ðïëý ìéêñÞ ãéá íá ôá êáôáëÜâù. Ôç ìÝñá åêåßíç, ôçí áîÝ÷áóôç 2á ÌáÀïõ ôïõ 1919, Þìïõí áñêåôÜ ìåãÜëç ãéá íá ãåõôþ ìå üëïõò ôïõò ðüñïõò ôïõ êïñìéïý ìïõ ôï ïìáäéêü ðáñáëÞñçìá ôçò îÝöñåíçò ÷áñÜò ôùí ÅëëÞíùí ôçò Óìýñíçò. Íá åíóùìáôùèþ êé åãþ óôï ìåãÜëï êáé öñïýäï üíåéñï ôçò «ÌçôÝñáò ÅëëÜäáò». ¹ìïõí ðïëý ìéêñÞ ãéá íá êñáôÞóù åðéöõëÜîåéò. Êáé ðïéïò êñáôïýóå Üëëùóôå! Äåí õðÞñ÷å öñáãìüò óôç ÷áñÜ ìáò. Ðïéïò ìðïñïýóå íá óôáìáôÞóåé ôï áßìá ðïõ Ýêáíå ôá ìáãïõëÜ ìïõ ñüäéíá áðü åíèïõóéáóìü êáé ôçí êáñäéÜ ìïõ íá ÷ôõðÜ ìå ôñåëïýò, èåüôñåëïõò ðáëìïýò ðïõ åíþíïíôáí ìå ôïõò ðáëìïýò ÷éëéÜäùí Üëëùí êáñäéþí ðïõ ôåëéêÜ ÷ôõðïýóáí óáí ìßá êáé ìïíáäéêÞ, ôåñÜóôéá êáñäéÜ: ôçí êáñäéÜ ôçò «ÌåãÜëçò ÅëëÜäáò». «Ôï ðëÞñùìá ôïõ ÷ñüíïõ Þëèåí. Ç ÅëëÜò åêëÞèç õðü ôïõ Óõíåäñßïõ ôçò ÅéñÞíçò íá êáôáëÜâåé ôç Óìýñíçí, ßíá áóöáëßóç ôçí ôÜîéí. Ïé ïìïãåíåßò åííïïýóéí üôé ç áðüöáóéò áýôç åëÞöèç, äéüôé åí ôç óõíåéäÞóåé ôùí äéåõèõíüíôùí ôï ÓõíÝäñéïí åßíáé áðïöáóéóìÝíç ç Ýíùóéò ôçò Óìýñíçò ìåôÜ ôçò ÅëëÜäïò. ÄéáôåëÝóáò ìÝ÷ñé ôùí Âáëêá10
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
íéêþí ÐïëÝìùí õðüäïõëïò õðï ôïí áõôüí æõãüí, åííïþ êáëþò ðïßá áéóèÞìáôá ÷áñÜò èá ðëçììõñßóùóé óÞìåñïí ôáò øõ÷Üò ôùí ÅëëÞíùí ôçò ÌéêñÜò Áóßáò. Ôçí åêäÞëùóéí ôùí áéóèçìÜôùí ôïýôùí äåí åííïþ âåâáßùò íá ðáñåìðïäßóù. ÁëëÜ åßìáé âÝâáéïò, üôé ç åêäÞëùóéò áýôç äåí èá ëÜâç ÷áñáêôÞñá ïýôå å÷èñéêüôçôïò, ïýôå õðåñïøßáò áðÝíáíôé ïõäåíüò ôùí óõíïßêùí óôïé÷åßùí ôïõ ðëçèõóìïý. Ç åêäÞëùóéò ôçò ðëçììõñïýóçò ÷áñÜò Üò óõíïäåõèÞ ôïõíáíôßïí ìå åêäÞëùóéí ôùí áäåëöéêþí áéóèçìÜôùí ðñïò ôïõò óõíïßêïõò ðëçèõóìïýò. Áò äïèÞ åéò áõôïýò íá åííïÞóïõí, üôé äåí åïñôÜæïìåí ôçí êáôÜëõóéí åíüò æõãïý, äéá íá õðïêáôáóôÞóùìåí åéò áõôüí ôçí éäßáí çìþí åðéêñÜôçóéí åðé âëÜâç ôùí Üëëùí. ÁëëÜ üôé ç ÅëëçíéêÞ åëåõèåñßá èá öÝñç ðñïò üëïõò áíåîáñôÞôùò öõëÞò êáé èñçóêåýìáôïò, ôçí éóüôçôá êáé ôçí äéêáéïóýíçí. ÅìðíÝïíôåò åéò ðÜíôáò ôïõò óõíïßêïõò ðëçèõóìïýò ôçí åìðéóôïóýíçí ôáýôçí, äåí ìÝíïìåí ìüíïí ðéóôïß åéò áõôÞí ôçí åèíéêÞí ìáò õðüóôáóéí, áëëÜ êáé åîõðçñåôïýìåí Üñéóôá áõôÜ ôá õðÝñôåñá åèíéêÜ óõìöÝñïíôá. ÉäéáéôÝñá ðñïóï÷Þ ðñÝðåé íá åðéäåé÷èÞ ðñïò ôï Éôáëéêüí óôïé÷åßïí. Áò ìç ðáñïñáèÞ, üôé ç Éôáëßá óõíÞíåóå ìåôÜ ôùí ëïéðþí ÓõììÜ÷ùí åéò ôçí ÅëëçíéêÞí êáôÜëçøéí ôçò Óìýñíçò. Ãíùñßæù, üôé ç Ýêêëçóßò ìïõ ðñïò ôçí ÅëëçíéêÞí ÌéêñÜí Áóßáí äåí ãßíåôáé åðé ìáôáßù êáé åý÷ïìáé, üðùò, üóïí ôÜ÷éóôá, äõíçèþ íá åðéóêåöèþ áõôÞí, êïìéóôÞò Åõáããåëßïõ åèíéêÞò äé áõôÞí áðïêáôáóôÜóåùò.» Ìå óõãêßíçóç ï ÌáõñïõäÞò äéÜâáóå óôç ìåãÜëç áßèïõóá ôçò Ìçôñüðïëçò ôï äéÜããåëìá ôïõ ÂåíéæÝëïõ, ìðñïóôÜ óôï ×ñõóüóôïìï êé Üëëïõò ðñïåóôïýò, åíù ï ðïëýò êüóìïò äåí åß÷å éäÝá ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò Óìýñíçò áðü 11
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ôïí åëëçíéêü óôñáôü. Ôá íÝá êõêëïöüñçóáí ãñÞãïñá, åíù ïé Ôïýñêïé ðáíéêüâëçôïé Ýðáéñíáí óðáóìùäéêÜ ìÝôñá. Ç Óìýñíç Þôáí áíÜóôáôç. Ï åíèïõóéáóìüò ôïõ êüóìïõ áðåñßãñáðôïò. Ôá óåíôïýêéá Üíïéîáí. Ïé ãáëáíüëåõêåò ìå ôá ìáëáìáôÝíéá êñüóóéá åßäáí ôï öùò ôïõ Þëéïõ, áíáóôÞèçêáí. Ðüóïõò áéþíåò, ðüóåò ÷éëéÜäåò ÷ñüíéá, ðüóá Ýôç öùôüò –ðüóï ðåñßåñãá ðáé÷íßäéá ðáßæåé ï ÷ñüíïò üôáí óôåñåßóáé êÜôé ðïëýôéìï– êåßôïíôáí åêåß ìÝóá, ðáíÜêñéâá öõëá÷ôÜ, áíÝããé÷ôá áðü áíèñþðéíá ÷Ýñéá, áìüëõíôá áðü ôïýñêéêá ìÜôéá, ÷ùñßò óôßãìáôá ÷ñüíïõ êáé öèïñÜò, ìíçìåßá Üóðéëá êáé äéá÷ñïíéêÜ. Ìßá óçìáßá, üìùò, Þôáí ëßãç. Ðþò íá ÷ùñÝóåé ôüóç åõôõ÷ßá ìÝóá óå ìßá ìüíï óçìáßá; Êé Ýðåéôá õðÞñ÷áí êáé óðßôéá ðïõ äåí åß÷áí êñõììÝíï èçóáõñü. ¸ðñåðå íá âéáóôïýí! Ïé íïéêïêõñÝò âÜëèçêáí íá âÜöïõí óåíôüíéá ãáëÜæéá, Ýêïâáí êïììÜôéá êáé êÜèïíôáí üëç íý÷ôá êé Ýñáâáí óçìáßåò. Ïëüêëçñç ç Óìýñíç ìåôáìïñöþèçêå ó’ Ýíá áðÝñáíôï åñãáóôÞñé ÷áñÜò. Ôá øáëßäéá áíïéãüêëåéíáí: ÷ñáôò, ÷ñáôò. Ïé âåëüíåò Üóôñáöôáí óôï öùò ôçò ëÜìðáò. Ôï êïõâåíôïëüé, ïé áãêáëéÝò, ôá ãÝëéá êáé ôá ôñáãïýäéá êñÜôçóáí üëç íý÷ôá. Âïçèïýóá ôç ìçôÝñá ìïõ üóï ìðïñïýóá óôï “ýøéóôï” áõôü Ýñãï, üðùò öÜíôáæå ôüôå óôá ìÜôéá ìïõ. «ÐÜëé ìå ÷ñüíéá ìå êáéñïýò ðÜëé äéêÜ ìáò èÜíáé», ìïõñìïýñéæå ç ãéáãéÜ ìïõ. Êé åãþ óõììåôåß÷á, êñáôïýóá ôï ýöáóìá áðü ôç ìéá ìåñéÜ êé ç ìçôÝñá ìïõ áðü ôçí Üëëç ôåíôùìÝíï. Äåí Þîåñá. Äåí õðïøéáæüìïõí. Äåí Þîåñå. 12
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
Äå öáíôáæüôáí ðüóï ëßãï èá êñáôïýóå ç ÷áñÜ ôçò. Êé ç äéêÞ ìïõ. Êé ç äéêÞ ìáò. Ç ãéáãéÜ, ìå ÷Ýñé óôáèåñü êáé êáñäéÜ ôñåìÜìåíç, Ýêïâå ôï ôåíôùìÝíï ýöáóìá. — Ðñüóå÷å ôéò ãùíßåò ìçôÝñá! öþíáîå ç ìáìÜ ìïõ óôç ìÜíá ôïõ Üíôñá ôçò êé áìÝóùò ìåôÜ ôï ìåôÜíéùóå êáé êïêêßíéóå. — Ìç óå íïéÜæåé ðáéäß ìïõ, èá åßíáé ç ùñáéüôåñç åëëçíéêÞ óçìáßá ðïõ öôéÜ÷ôçêå ðïôÝ. ¹ôáí ðïëý áãáðçìÝíåò üìùò. ÊáìéÜ äåí ðáñåîçãïýóå ôçí Üëëç. Íýöç êáé ðåèåñÜ óõæïýóáí áñìïíéêÜ êáé ìïíéáóìÝíá, ðáñüëï ðïõ êé ïé äýï áãáðïýóáí ôïí ßäéï Üíôñá. Ôá ðáñÜèõñá ôùí óðéôéþí ôçò ðüëçò Ýìåéíáí öùôéóìÝíá ïëüêëçñç åêåßíç ôç íý÷ôá. Êáíåßò äåí Ýêëåéóå ìÜôé. Ç Óìýñíç îáãñõðíïýóå. Óáí ìåëßóóé ðïõ Ýóöõæå áðü æùÞ. ¢ïêíåò ìÝëéóóåò Ýìïéáæáí ïé êÜôïéêïé ðïõ äïýëåõáí áóôáìÜôçôá üëç íý÷ôá. Êáé ôï ðñùß, íùñßò ôï ðñùß, üôáí óôïí ïõñáíü ÷Üñáîå ôï ðñþôï áìõäñü öùò, ïé åëëçíéêÝò óçìáßåò Þôáí Ýôïéìåò. ¸ôóé êé áëëéþò êáíåßò äåí åß÷å ýðíï. Ôé ãáëáíüëåõêç èÜëáóóá Þôáí åêåßíç ðïõ áðëþèçêå áð’ Üêñç ó’ Üêñç ó’ ïëüêëçñç ôç Óìýñíç êáé ðüóï ðåíôÜìïñöç Ýãéíå ç ðüëç, íôõìÝíç óôá êáéíïýñéá ôçò ÷ñþìáôá! Êáé äýï êáé ôñåßò óçìáßåò åß÷áí êñåìáóôåß áðü ðïëëÜ ìðáëêüíéá êáé ìå ìáëáìáôÝíéá êñüóóéá, íá ìçí ôéò ðáßñíåé ï áÝñáò. ×áñÜìáôá âãÞêá êé åãþ, ðáéäß-ðñÜìá, óôï ìðáëêüíé êáé ðáñáôçñïýóá ôç Óìýñíç ôçí áãáðçìÝíç. ¸íá á÷íïñüäéíï ãëõêü öùò Ýðåöôå ðÜíù óôï Óìõñíåúêü Êüëðï, 13
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ðïõ áñãÜ áñãÜ ðáñáìÝñéæå ôï óêïôÜäé êáé ìáò èýìéæå ðùò îçìÝñùíå ìéá ìÝñá äéáöïñåôéêÞ áð’ ôéò Üëëåò. Ùóôüóï, ïé äýï öÜñïé ðïõ âñßóêïíôáí óôçí åßóïäï ôïõ ëéìáíéïý, äéáêñßíïíôáí áêüìá áñêåôÜ Ýíôïíá. Ìðáßíïíôáò Ýíá êáñÜâé óôï ëéìÜíé, áíôßêñéæå óôá äåîéÜ ôïí êüêêéíï öÜñï êáé óô’ áñéóôåñÜ ôïí ðñÜóéíï, óá äõï üìïñöá êïñßôóéá ðïõ êáëùóüñéæáí ôïõò îÝíïõò êñáôþíôáò ç ìßá Ýíá êáôáêüêêéíï ôñéáíôÜöõëëï êáé ç Üëëç Ýíá ìïó÷ïìõñùäÜôï êëùíÜñé âáóéëéêü. ¼ëá Ýìïéáæáí áëëéþôéêá. Ç èÜëáóóá Þôáí ãåìÜôç êáñáâÜêéá ðïõ ôáëáíôåýïíôáí Þñåìá êáé ñõèìéêÜ ðÜíù óôá ãáëÞíéá íåñÜ, ìå ôá ðáíéÜ ôïõò ðïñôïêáëïêßôñéíá, ëïõóìÝíá óôï ðñþôï äåéëü öùò ôïõ êáéíïýñéïõ, ôïõ ïëïêáßíïõñéïõ Þëéïõ. Ìüëéò åß÷å áñ÷ßóåé íá ñïäßæåé ç áíáôïëÞ. Ï óéãáíüò âüìâïò ôïõ ðñùéíïý åß÷å áñ÷ßóåé. Ôá ðïõëÜêéá Üñ÷éóáí êéüëáò ôï ôñáãïýäé ôïõò. ÔæÜìéá ðïõ áíôáíáêëïýóáí ôéò ðñþôåò áêôßíåò. Ðüñôåò ðïõ Üíïéãáí êé Ýêëåéíáí. ÐáôÞìáôá áëüãùí áðü ôá ðñþôá áìáîÜêéá. ÊïõâÝíôåò êáé øßèõñïé. Ôï ìåëßóóé Üñ÷éæå íá âãáßíåé áð’ ôçí êõøÝëç: âææææ.., âæææ..., áíôç÷ïýóå áð’ Üêñï ó' Üêñï ó’ ïëüêëçñç ôç Óìýñíç. Óá ìáíéôÜñéá îåöýôñùíáí ìéá-ìéá ïé êõáíüëåõêåò óôá ìðáëêüíéá, óôá ðáñÜèõñá, áëëïý ìßá, áëëïý äýï. Ï ðáôÝñáò Ýøáîå êáé âñÞêå Ýíá êïíôÜñé êáé óôåñÝùóå üðùò ìðïñïýóå ôç óçìáßá. ÌåôÜ ôç âÜëáìå óôï ìðáëêüíé ìáò. Ôïí èõìÜìáé íá óôÝêåôáé êáé íá ôçí êáìáñþíåé íá êõìáôßæåé þñá ðïëëÞ. ÌåôÜ îåêßíçóå ãéá ôçí ðáñáëßá ìáæß ìå ôá äýï ìåãáëýôåñá áäÝëöéá ìïõ, ôï Ãéþñãï êáé ôïí ÁíÝóôç. ÃáëÜæéïò ÷åßìáññïò ï êüóìïò ðïõ êáôÝâáéíå óôï ëéìÜ14
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
íé. ¼÷é ìüíï ìÝóá áðü ôç Óìýñíç áëëÜ êé áð’ ôá ðåñß÷ùñá. Êáíåßò êáé ôßðïôá äåí ìðïñïýóå íá óôáìáôÞóåé ôç ëáïèÜëáóóá. Ï êüóìïò áãêáëéáæüôáí êáé öéëéüôáí. Ðïëëïß åß÷áí ðÜñåé ìáæß ôïõò óçìáßåò. Ôñáãïõäïýóáí êáé ÷üñåõáí óôïõò äñüìïõò. Ðåôïýóáí ôá êáðÝëá ôïõò óôïí áÝñá. ¢ëëïé Ýøåëíáí ôï Ôç Õ ðåñìÜ÷ù, Üëëïé ôïí Åèíéêü ¾ ìíï. Ðáíôïý êüóìïò áëëüöñïíáò áðü ÷áñÜ. Áêüìá êáé ðÜíù óôéò óêåðÝò, ãéá íá äïõí ôá êáñÜâéá íÜñ÷ïíôáé. Ôé áíõðüìïíç ÷áñÜ! Ôé ôñåëÞ áíáìïíÞ! Ùóðïõ, åðéôÝëïõò, íÜôïé öÜíçêáí: Ýíá ðïëåìéêü êáé ôÝóóåñá öïñôçãÜ, ìåôáîý ôùí ïðïßùí êáé ôï õðåñùêåÜíåéï «Ðáôñßò». ÕðÜñ÷ïõí öïñÝò ðïõ ôá óõíáéóèÞìáôá Ý÷ïõí ôï äéêü ôïõò ôñüðï íá ìéëïýí ôç äéêÞ ôïõò ãëþóóá. Ôá ëüãéá êé ïé åéêüíåò, öôù÷Ü, ëåéøÜ, áíåðáñêÞ. Ï êüóìïò Ýêëáéãå áðü ÷áñÜ. Ðáñáëçñïýóå. ÍÜôïé, âãáßíïõí! ÖáíôÜñïé áëëÜ êáé ôìÞìáôá åõæþíùí. Ôñáãïõäïýí ôï ôñáãïýäé ôïõ ÂåíéæÝëïõ, åíù êýìáôá ëáïý, ðïõ åß÷áí êáôáöÝñåé íá ìðïõí ìÝóá óôçí ðñïêõìáßá, óôñéìþ÷íïíôáí êáé ðïäïðáôéüíôáí óôçí ðñïóðÜèåéÜ ôïõò íá öéëÞóïõí ôá ÷Ýñéá ôïõò, íá ôïõò óçêþóïõí øçëÜ, íá ôïõò áðïèåþóïõí. Ôüóïò Þôáí ï óõíùóôéóìüò êáé ôï ðáíäáéìüíéï ðïõ ïé óôñáôéþôåò äåí ìðïñïýóáí íá âãïõí áð’ ôá êáñÜâéá. Ïé áîéùìáôéêïß öùíÜæáíå «ÊÜíôå ôüðï íá âãåß ï óôñáôüò!». Êáíåßò üìùò äåí Ýêáíå Ýíá âÞìá ðßóù. ÔåëéêÜ, ç áðüâáóç Ýãéíå áêñéâþò áðÝíáíôé áðü ôï îåíïäï÷åßï «ÊñÜéìåñ» óôçí Ðïýíôá, óôï âïñåéüôåñï ìÝñïò ôçò ðüëçò. ÌðñïóôÜ óôç ËÝó÷ç ôùí Êõíçãþí ï ×ñõóüóôïìïò ìå ðïëëïýò êëçñéêïýò åõëïãïýóå ôá óôñáôåýìáôá, åíù ôá ðëÞèç ôïõò Ýññáéíáí ìå ìõñôéÝò êáé äÜöíåò. Ðïý âñÝèçêáí üëá åêåßíá ôá ëïõëïýäéá! Ëåò êé Ýâñå÷å ï ïõñáíüò ëïõëïýäéá. ÊÜðïéá óôéãìÞ, üìùò, Üñ÷éóå íá 15
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
âñÝ÷åé íåñü. Ç ìðüñá, ùóôüóï, äåí êñÜôçóå ðïëý, ìüíï ëßãá ëåðôÜ. Êáíåßò äåí ðôïÞèçêå, Üëëùóôå. ¼ëïé åß÷áí ãßíåé ìïõóêßäé, ìá êáíåßò äåí Ýìïéáæå íá íïéÜæåôáé. «Åõôõ÷ßá, åõôõ÷ßá», öþíáæáí ðïëëïß. Ïé êáìðÜíåò ôùí åêêëçóéþí äåí Ýðáõáí íá ÷ôõðïýí, ðéóôïëéÝò óôïí áÝñá, ÷áëáóìüò. Ç áíèñùðïèÜëáóóá ðáñáëçñïýóå, äåí Þîåñå ôé íá êÜíåé íá äåßîåé ôç ÷áñÜ ôçò. ¸íéùèá Üâïëá ðïõ êáèüìïõí óôï óðßôé ìå ôïí ìéêñüôåñï áäåëöü ìïõ ôïí ÈåìéóôïêëÞ. ¹èåëá íá ôñÝîù êáé íá öùíÜîù êé åãþ, íá ìç ÷Üóù ïýôå ëåðôü áðü ôç ìåãÜëç ãéïñôÞ, áðü ôçí îÝöñåíç ÷áñÜ, ðïõ, áëßìïíï, Þôáí èíçóéãåíÞò. Áñãüôåñá âÝâáéá, ìáò ôá äéçãÞèçêáí üëá êáôáëåðôþò êé åãù ñïýöçîá ôá ëüãéá ôïõò ìå áðëçóôßá. Ðüóç åíôýðùóç Ýêáíáí üëá áõôÜ óôçí ðáéäéêÞ øõ÷Þ ìïõ! Äõóôõ÷þò, üìùò, áìÝóùò ìåôÜ ôçí áðüâáóç Üñ÷éóáí óõìðëïêÝò óôïõò ðáñáëéáêïýò äñüìïõò. Ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá «õðïäÝ÷ôçêáí» ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò ìå ðõñïâïëéóìïýò, ìüëéò åìöáíßóôçêáí óôçí ðëáôåßá ôïõ Äéïéêçôçñßïõ. Ïé ôñáõìáôßåò Þôáí ðïëëïß. Ïëïé ïé Ôïýñêïé áîéùìáôéêïß åß÷áí öýãåé áðü ôç Óìýñíç. ¼ëïé åêôüò áðü ôïí ÊåìÜë Áôáôïýñê êáé ôïõò áãñéáíèñþðïõò ôïõ. Áõôïß äçìéïýñãçóáí üëá ôá ðñïâëÞìáôá. Áêñéâþò Ýîù áð’ ôç Óìýñíç, óôï íüôéï ìÝñïò êáé êáôÜ ìÞêïò ôçò ðáñáëßáò, õðÞñ÷áí ìåãÜëïé ôïõñêéêïß óôñáôþíåò, ðïõ, ëßãï ìåôÜ ôçí áðüâáóç êáé ôçí áðï÷þñçóç ôùí Ôïýñêùí, åãêáôáóôÜèçêå åêåß Åëëçíéêüò óôñáôüò. Ôá ðëÞèç öñÝíéáóáí, áãñßåøáí. «Ðïéïé åßí’ áõôïß ðïõ ôïëìÜíå íá áìáõñþíïõí ôç ÷áñÜ ìáò, íá ÷ôõðïýí ôá ðáëéêÜñéá ìáò; ÊÜøôå ôïõò. Åîáöáíßóôå ôïõò». Èá ÷õíüôáí áêüìá ðåñéóóüôåñï áßìá, áöïý ï ü÷ëïò îåêßíçóå ãéá ôïõò ôïõñêïìá÷áëÜäåò íá ôïõò êÜøåé, áí äåí Ýóôçíáí ïé 16
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
óôñáôéþôåò ìáò ðåñßðïëá ó’ üëïõò ôïõò äñüìïõò ðïõ ïäçãïýóáí åêåß, ãéá íá åìðïäßóïõí ôï ðëÞèïò. Ï ×ñõóüóôïìïò ìÜëéóôá Ýâãáëå äéÜããåëìá ãéá íá çñåìÞóåé ôá ðíåýìáôá: «Áãáðçôïß ìïõ ÷ñéóôéáíïß, ÐñÝðåé íá êñáôÞóùìå ôçí øõ÷ñáéìßá ìáò êáé íá êïéôÜîùìå ôéò äïõëåéÝò ìáò. Íá ìç æçôÜôå íá êÜíåôå áíôßðïéíá. Åìåßò åßìáóôå ëáüò ðïëéôéóìÝíïò, äåí åßìáóôå âÜñâáñïé. ¼ðïéïò êÜíåé êÜôé ôÝôïéï èá èåùñçèåß å÷èñüò ôçò ðáôñßäïò êáé ôçò ôÜîåùò. ÁõôÝò ïé äïõëåéÝò åßíáé ôïõ óôñáôïý ìáò. Ï,ôé èá êÜíåôå èá èåùñçèåß áíáñ÷ßá êáé ç áíáñ÷ßá óå áõôÝò ôéò ðåñéðôþóåéò ôéìùñåßôáé êáé ìå èÜíáôï áêüìç. ÐñïóÝîôå ðïëý ï êáèÝíáò íá êïéôÜîç ôç äïõëåéÜ ôïõ êáé êñáôÞóôå ôçí øõ÷ñáéìßá óáò, óáò ôï æçôþ ãéá ÷Üñç. ¸÷åôå ôçí åõëïãßá ìïõ, ×ñõóüóôïìïò». ÊáôÜ ôéò ôÝóóåñéò, ðÜíôùò, ôï áðüãåõìá óôáìÜôçóáí ðéá ïé ðõñïâïëéóìïß. Ïé ¸ëëçíåò åß÷áí êáôáöÝñåé íá áöïðëßóïõí ôïõò Ôïýñêïõò ðÜíù óôï õðåñùêåÜíåéï «Ðáôñßò». ÃõáëéÜ óðáóìÝíá áðü ôá êáôáóôÞìáôá êé åìðïñåýìáôá ðåôáìÝíá óôï äñüìï áðü ôéò áíïéãìÝíåò áðïèÞêåò, áíáðïäïãõñéóìÝíá êÜñá, ôñáõìáôßåò äéÜóðáñôïé áðü äù êé áðü êåé, êÜðïéïé ðïõ Ýôñå÷áí ìÝóá óôïí ðáíéêü, Üëëïé íá ðñïóôáôåõèïýí, Üëëïé íá óþóïõí ôéò ðåñéïõóßåò ôïõò, êÜðïéïé Üëëïé ðïõ ìåôÝöåñáí ôïõò ôñáõìáôßåò êáé ç ôïõñêéêÞ áóôõíïìßá, ôï êáñáêüëé, íá ðñïóðáèåß íá åðéâÜëëåé ôçí ôÜîç. Êé üë’ áõôÜ áíÜêáôá ìå ôçí áñìýñá êáé ôç ìõñùäéÜ ôçò èÜëáóóáò, ôçò ðïëõëáôñåìÝíçò áõôÞò èÜ17
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ëáóóáò. ÁõôÞ Þôáí ç åéêüíá ðïõ ðáñïõóßáæå ç ðáñáëßá ôçò Óìýñíçò áìÝóùò ìåôÜ ôçí áðüâáóç ôïõ åëëçíéêïý óôñáôïý. Ôá ùñáéüôáôá áñéóôïêñáôéêÜ êôßñéá ôçò ðáñáëßáò óôÝêïíôáí óêõèñùðÜ êáé öïâéóìÝíá, ðáñáäïìÝíá óôï Ýëåïò ôùí âáíäáëéóìþí. Êôßñéá áîéüëïãçò áñ÷éôåêôïíéêÞò, äéþñïöá, ôñéþñïöá, ðïõ óôÝãáæáí ãñáöåßá êáé íáõôéëéáêÝò åðé÷åéñÞóåéò, áðÝðíåáí ìéÜí áýñá åîáéñåôéêÞò öéíÝôóáò êé åêëåðôõóìÝíïõ ãïýóôïõ, ðïõ óðÜíéá óõíáíôïýóå êáíåßò áêüìá êáé óôéò åõñùðáúêÝò ìåãáëïõðüëåéò. Messageries Maritimes, ðñáêôïñåßá êáé íáõôéëéáêÜ ãñáöåßá áðü üëï ôïí êüóìï, åß÷áí åäþ ôçí åêëåêôÞ ðåëáôåßá ôïõò. ¢ëëá êôßóìáôá ðÜëé áíÞêáí óå áñ÷ïíôéêÝò êáé ðëïýóéåò ïéêïãÝíåéåò ôçò Óìýñíçò. ¹ôáí üìïñöç ç ðáñáëßá ôçò Óìýñíçò êÜðïôå. Åß÷å ìÞêïò ôÝóóåñá ðåñßðïõ ÷éëéüìåôñá êé åêôåéíüôáí áðü ôï ÄéïéêçôÞñéï ðñïò ôá âüñåéá, ìÝ÷ñé ôï óôáèìü ôïõ Áúäéíßïõ. ¸óöõæå áðü æùÞ ôï ëéìÜíé. Ìáæß ìå ôá ðñïúüíôá êáé ôïõò åðéâÜôåò Ýöôáíáí åêåß êáé ôá íÝá áðü ôï åîùôåñéêü ðïõ Ýìåëëáí íá ðõñïäïôïýí áôåëåßùôåò óõæçôÞóåéò ìåôáîý ôùí êáôïßêùí ôçò ïëïæþíôáíçò áõôÞò ðüëçò. Ôá åìðïñåýìáôá ðåñíïýóáí áðü ôï Ìéêñü Ôåëùíåßï, ôï ÊïõìåñêÜêé, óôçí åßóïäï ôïõ ëéìáíéïý, Ýíá äéþñïöï êôßñéï, ìðñïóôÜ áðü ôï ïðïßï ðåñíïýóå ôï ôñáì, êé áðü êåé öïñôþíïíôáí óô’ áìÜîéá êáé ìåôáöÝñïíôáí óôéò áðïèÞêåò, óôï óêïôåéíü ÂåæåóôÝíé êáé óôçí áãïñÜ, ôïí ãñáöéêü ÖáóïõëÜ. ‘Áëëá åìðïñåýìáôá, êõñßùò óýêá, óôáößäåò êáé äçìçôñéáêÜ, ìåôáöÝñïíôáí ðñïò ôá ðëïßá, áöïõ áðü ôïýôï ôï ëéìÜíé åîÜãïíôáí ôá ðñïúüíôá ü÷é ìüíï ôïõ íïìïý ôçò Éùíßáò áëëÜ êáé ôùí Üëëùí ðåñéï÷þí ôçò ÌéêñÜò Áóßáò. 18
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
Ïé ãñáììÝò ôïõ ôñáì, ðïõ ôï Ýóåñíáí ôüôå Üëïãá, åêôåßíïíôáí êáôÜ ìÞêïò ôçò ðáñáëßáò. Ôüóç Þôáí ç ï÷ëáëïÞ ðïõ ï ïäçãüò ôïõ ôñáì ÷ôýðáãå óõíÝ÷åéá ôï êáìðáíÜêé ãéá íá ðåñáìåñßóåé ï êüóìïò êáé ôá êÜñá. Ôï ôñáì ðåñíïýóå êáé ìÝóá áðü óôåíïýò äñüìïõò, üðùò ôï Öñáãêïìá÷áëÜ, Ýíáí óôåíü åìðïñéêü äñüìï, üðïõ ç êõêëïöïñéáêÞ óõìöüñçóç äåí Þôáí êáèüëïõ óðÜíéï öáéíüìåíï. Ôï ôñáì åß÷å íá äéáóôáõñùèåß ìå êÜñá êáé ðåæïýò êé Ýðñåðå óôçí êõñéïëåîßá í’ áíïßîåé äñüìï ìå ìåãÜëç ðñïóï÷Þ. ÊáìéÜ öïñÜ ðñïêáëïýíôáí êé áôõ÷Þìáôá. Óôçí ðáñáëßá âÝâáéá ç äéÜâáóç ôïõ ôñáì Þôáí åõ÷åñÝóôåñç. Ðåñíïýóå ìðñïóôÜ áðü êáôáóôÞìáôá ìå êáôåâáóìÝíåò ôÝíôåò ãéá íá ðñïóôáôåýïõí ôéò ðñïèÞêåò ôïõò áðü ôïí Þëéï. ÌðñïóôÜ áðü åðéâëçôéêüôáôá êôßñéá ðïõ äåí åß÷áí ôßðïôá íá æçëÝøïõí áðü ìéá åõñùðáúêÞ ðüëç, ìðñïóôÜ áðü ôçí ÅèíéêÞ ÔñÜðåæá ôçò ÅëëÜäïò ìå ôçí åëëçíéêÞ óçìáßá áãÝñù÷á õøùìÝíç óôçí ôáñÜôóá ôçò. Ôï êôßñéï áõôü åßíáé áíåîßôçëá ÷áñáãìÝíï óôç ìíÞìç ìïõ, ü÷é ìüíï ãéá ôçí ïìïñöéÜ ôïõ, ãéáôß Þôáí êáôÜëåõêï, ìå ùñáßá ìðáëêüíéá ìå êÜãêåëá óéäåñÝíéá óôçí ðñüóïøç ôïõ ðñþôïõ ïñüöïõ, óéäåñéÝò óôá ðáñÜèõñá ôïõ éóïãåßïõ êé áíÜãëõöá ìáñìÜñéíá ãñÜììáôá óôçí ôáñÜôóá: ÅÈÍÉÊÇ ÔÑÁÐÅÆÁ ÔÇÓ ÅËËÁÄÏÓ, áëëÜ ãéáôß ðïëëÝò óõæçôÞóåéò ôùí «ìåãÜëùí» ðåñéóôñÝöïíôáí ãýñù áðü ôïí óçìáíôéêü ñüëï ðïõ Ýðáéæå ôï õðïêáôÜóôçìá áõôü ôüóï óôçí áíÜðôõîç ôçò ïéêïíïìéêÞò äñáóôçñéüôçôáò ôïõ åëëçíéóìïý ôçò ðåñéï÷Þò óôéò êáëÝò åðï÷Ýò üóï êáé óôéò áíõðïëüãéóôåò õðçñåóßåò ðïõ ðñüóöåñå áñãüôåñá óôïõò äýóêïëïõò êáéñïýò ôçò êáôáóôñïöÞò. Óõíå÷ßæïíôáò ôçí ðïñåßá ôïõ ôï ôñáì ðåñíïõóå ìðñïóôÜ áðü ôï ÈÝáôñï ôçò Óìýñíçò. Äüîåò êé áßãëç ìåãÜëç 19
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
åß÷å ãíùñßóåé áõôü ôï êôßñéï åîáéñåôéêÞò áñ÷éôåêôïíéêÞò, ðáñüìïéáò ìå ôçí ¼ðåñá ôïõ Ðáñéóéïý, ãéáôß üðùò åßíáé ãíùóôü õðÞñ÷å åíôïíüôáôç êáëëéôå÷íéêÞ æùÞ óôç ÷áñïýìåíç êé çëéüëïõóôç áõôÞ ðüëç ìéá êé ïé Óìõñíéïß Þôáí Üíèñùðïé ðïõ Þîåñáí íá ãëåíôÜíå ìå üëç ôïõò ôçí øõ÷Þ. «ÈÝáôñïí Óìýñíçò», «Theatre de Smyrne», åíþ äýï ðñïèÞêåò Ýîù áðü ôç óêåðáóôÞ ìå ãõáëß åßóïäï áíáöÝñïíôáí óôï Ýñãï ðïõ ðáéæüôáí. Êõñßåò ìå ôïõáëÝôåò êáé êáðåëßíá êáé êïìøïß êýñéïé ìå ôá ìðáóôïýíéá êáé ôá ãÜíôéá ôïõò êáôÝâáéíáí áðü ôéò Üìáîåò ãéá íá øõ÷áãùãçèïýí, êáèéóìÝíïé óôçí ðëáôåßá ôïõ èåÜôñïõ Þ óôéò ôÝóóåñéò óåéñÝò ôùí èåùñåßùí ôïõ. ¼ðåñåò, ïðåñÝôåò, êïíôóÝñôá, ðáñáóôÜóåéò ìå ôá ðéï äéáêåêñéìÝíá ïíüìáôá ôçò ôÝ÷íçò, üðùò ç óìõñíáßá ÊõâÝëç Þ ç áèçíáßá Êïôïðïýëç Ýäéíáí æùÞ óôï áñéóôïôå÷íéêü áõôü èÝáôñï ìå ôïõò åêëåðôõóìÝíïõò êé áðáéôçôéêïýò èåáôÝò. Ôï èÝáôñï áõôü äåí Þôáí âÝâáéá ôï ìïíáäéêü óôç Óìýñíç. Óôï èÝáôñï «ÊñÜéìåñ», åðßóçò, åß÷áí öéëïîåíçèåß êáôÜ êáéñïýò ðïëëïß åëëçíéêïß êáé îÝíïé èßáóïé. Ôï «Óðüñôéãê Êëïýìð» -–üðùò ôï ðñüöåñáí ïé Óìõñíéïß– äßðëá óôï ãáëëéêü ðñïîåíåßï óôï Êéáß, Þôáí Ýíá áèëçôéêü óùìáôåßï, ðïõ åß÷å éäñõèåß óôá ôÝëç ôïõ ðåñáóìÝíïõ áéþíá êáé ðåñéëÜìâáíå ùò ìÝëç Üôïìá äéáöüñùí åèíéêïôÞôùí. Óýíôïìá åîåëß÷èçêå óå ðõñÞíá êïéíùíéêÞò æùÞò ôçò ðüëçò, áöïõ äéÝèåôå êáé êáöåíåßï, êáé ïìþíõìï èÝáôñï ðïõ ðñïóôÝèçêå äßðëá óôï áñ÷éêü êôßñéï, üðïõ ï êáëëéåñãçìÝíïò êüóìïò åß÷å ôç äõíáôüôçôá íá ðáñáêïëïõèåß ðáñáóôÜóåéò ðïõ Ýäéíáí ðåñéïäåýïíôá ìÝëç ôçò ÃáëëéêÞò Êùìùäßáò áëëÜ êáé éôáëéêÜ ìåëïäñÜìáôá. Ç áßèïõóá åîÜëëïõ ðñïóöåñüôáí êáé óå óõíáõëßåò Þ åðéèåùñÞóåéò ðïõ ïñãÜíùíáí åñáóéôå÷íéêïß èßáóïé. Èá êáôáóôñáöåß 20
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
êé áõôü óôç ìåãÜëç ðõñêáãéÜ ôïõ ’22 ìåôÜ áðü åßêïóé ðÝíôå ÷ñüíéá æùÞò. Ôï Êéáß, ç Ðñïêõìáßá, Þôáí ôï ìÝñïò ôïõ áðïãåõìáôéíïý êáé êõñéáêÜôéêïõ ðåñéðÜôïõ. Óôï Cafe΄ de Paris ôïõ Öþôç ï êüóìïò ìðïñïýóå í’ áðïëáýóåé ùñáéüôáôá ãëõêßóìáôá êáé ëßãï ðáñáðÝñá íá ðáñáêïëïõèÞóåé ôéò ðñþôåò ôáéíßåò ôïõ âùâïý êéíçìáôïãñÜöïõ óôïí êéíçìáôïãñÜöï «Ðáñéóßùí». Ç áöñüêñåìá ôçò Óìýñíçò, üìùò, äåí åðéæçôïýóå ìüíïí ôá èåÜìáôá áëëÜ êáé ôïí Üñôïí, äçëáäÞ ôéò ãáóôñéìáñãéêÝò áðïëáýóåéò. Ðåñéâüçôç Þôáí ãéá ôéò ôáâÝñíåò ôçò ç óõíïéêßá ôïõ ×áôæçóôÜìïõ, ìå ôéò ÌåãÜëåò ÔáâÝñíåò, üðïõ óý÷íáæáí êáé Üíèñùðïé áðü ëáúêüôåñåò ôÜîåéò, áöïý Ýôóé êé áëëéþò ôï êáëü öáãçôü Þôáí ç ðåìðôïõóßá ôçò æùÞò ãéÜ êÜèå Óìõñíéü, áíåîáñôÞôùò êïéíùíéêÞò êáôáâïëÞò. Êáëü êñáóß, ôóßðïõñï, ìáóôß÷á êáé êïíéÜê áêüìá, ðïõ Ýöéá÷íáí ìüíïé ôïõò óôá ðáôçôÞñéá ôïõò ïé ôáâåñíéÜñçäåò, ãíÞóéïé óìõñíÝéêïé ìåæÝäåò êáé ðïëý êÝöé. ÓïõôæïõêÜêéá, ðáóôïõñìÜò, êåöôÝäåò, áôæÝì ðéëÜöé, ðßôåò óôñéöôÝò óå ðåëþñéá óôñïããõëÜ ôáøéÜ, ôïõò ôïõñâÜäåò, êé åêåßíá ôá ãëõêÜ ìå ôá óéñüðéá... ñáâáíß, ãáëáôïìðïýñåêï. ÔåñÜóôéïé äßóêïé ìå ðïéêéëßåò ìåæÝäùí ðåñíïýóáí áðü ìðñïóôÜ óïõ. Äåí õðÞñ÷å Óìõñíéüò ðïõ íá ìçí åßíáé êáëïöáãÜò. Åäþ, óôéò ÌåãÜëåò ÔáâÝñíåò, Þôáí êáé ç êåíôñéêÞ áãïñÜ ôçò Óìýñíçò. ØáñÜäéêá ìå ôç ÷áñáêôçñéóôéêÞ ìõñùäéÜ ôïõ ïëüöñåóêïõ èáëáóóéíïý êÜèå åßäïõò, ÷áóÜðéêá ìå ôá óöá÷ôÜ êñåìáóìÝíá óôá ôóéããÝëéá, áëëÜ êáé ìðáêÜëéêá ìå ðïéêéëßá ôõñéþí êáé âïõôýñïõ. Ç þñá ðåñíïýóå êé ï ðáôÝñáò äåí ãýñéæå. Áêïýãáìå ðõ21
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ñïâïëéóìïýò êáé öáóáñßá ìåãÜëç. ¸íáò ãåßôïíáò ðïõ Þñèå áðü ôçí ðñïêõìáßá ìáò ðëçñïöüñçóå üôé õðÞñ÷áí áñêåôïß ôñáõìáôßåò. Ç ìçôÝñá, ðÜíôá óéùðçëÞ êáé êáñôåñéêÞ, Ýêïâå âüëôåò óôï ìðáëêüíé. Êáíåßò äåí ìéëïýóå. Ôßðïôá äåí áêïõãüôáí óôï óðßôé ðáñÜ ìüíïí ôï åêêñåìÝò ôïõ ìåãÜëïõ ñïëïãéïý ôçò «áõëÞò» êé ï Þ÷ïò ôçò óéùðÞò. Åêêùöáíôéêüò. Áíáôñé÷éáóôéêüò. Óôï âÜèïò ïé ðõñïâïëéóìïß. Ðïý êáé ðïý êáíÝíá ôñå÷áëçôü êé ýóôåñá êÜðïéá ðüñôá íá êëåßíåé âéáóôéêÜ. Êé ýóôåñá ðÜëé óéùðÞ. Êé ï êáèÝíáò ìáò âõèéóìÝíïò óôéò óêÝøåéò ôïõ. Êáé ôï áðïìåóÞìåñï íá ðÝöôåé. Íá ðÝöôåé áðáëÜ ìÝóá óôï âáñý óðßôé. Ç óêüíç ÷üñåõå ôñåëÜ ìÝóá óôéò ëïõñßäåò ôïõ Þëéïõ ðïõ ôñýðùíáí óôï óáëüíé êé Ýêáíáí ôá ðáôþìáôá íá ãõáëßæïõí êáé ôá êñýóôáëëá ôùí ðïëõåëáßùí íá éñéäßæïõí áóôñáðïâïëþíôáò. ¹ôáí ùñáßï ôï óðßôé ìáò. Åß÷áìå êé Üëëï Ýíá óðßôé óôïí åðÜíù ìá÷áëÜ üðïõ Ýìåíáí ç ãéáãéÜ êé ï ðáððïýò. Óôïí åðÜíù ìá÷áëÜ åß÷áí ãåííçèåß ïé ãïíåßò ìïõ. Ôï óðßôé áõôü ðïõ ìÝíáìå Þôáí ìÝóá óôï êÝíôñï ôçò Óìýñíçò. Óôïí ¢ãéï Ôñýöùíá. Ïõæïýí ÓïêÜêé 124. ÕðÜñ÷åé áêüìá. Ôï åßäá íá óôÝêåé åêåß üôáí ðÞãá óôç Óìýñíç ðñéí ëßãá ÷ñüíéá, áðïìåéíÜñé ôçò áëëïôéíÞò æùÞò ìïõ, ìÜñôõñáò óéùðçëüò ôçò áäéêßáò êáé ôïõ êñßìáôïò. Áëßìïíï üìùò! Ôï ãëõêü ìïõ óðéôÜêé åß÷å ìåôáôñáðåß óå ïßêï áíï÷Þò! Áíáôñß÷éáóá. ÐéêñÜèçêá ôüóï ðïëý, ðïõ åõ÷Þèçêá íá ìçí åß÷á ðáôÞóåé ôï ðüäé ìïõ óôç Óìýñíç. ¹èåëá íá ôï äéáôçñÞóù óôç ìíÞìç ìïõ áíÝðáöï, ðåñÞöáíï, ðáóôñéêü, üðùò ôüôå. Ìáæß ôïõ ìáãÜñéóáí êáé ôá ðáéäéêÜ ìïõ ÷ñüíéá. ÂåâÞëùóáí ôéò éåñÝò óôéãìÝò ìéáò üìïñöçò ïéêïãÝíåéáò. Äåí Þìáóôáí ïýôå ðëïýóéïé ïýôå öôù÷ïß. ºóùò ôï óðßôé 22
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
ìáò Þôáí ùñáßï ãéáôß Þôáí ôï äéêü ìáò óðßôé. Äéþñïöï ìå ìðáëêüíé óôïí ðñþôïí üñïöï, üðïõ Þôáí ôñåßò åõñý÷ùñåò êñåâáôïêÜìáñåò, áð' ôéò ïðïßåò ïé äýï Ýâãáæáí óôï ìðáëêüíé. Ç óêÜëá Þôáí îýëéíç Ý÷ïíôáò ìßá óôñïöÞ êÜðïõ óôç ìÝóç êáé îåêéíïýóå áðü ôç ìåãÜëç «áõëÞ» óôï éóüãåéï. Ç «áõëÞ» ðïõ ëÝãáìå ôüôå óôç Óìýñíç Þôáí åíôåëþò äéáöïñåôéêÞ áðü ôçí áõëÞ ðïõ ëÝìå óÞìåñá. ¹ôáí Ýíá ìåãÜëï äùìÜôéï óôåãáóìÝíï, ìå Ýðéðëá, óáí ôï óçìåñéíü ÷ùë, ðïëõèñüíåò êáé êáíáðÝ. Ëßãï áñãüôåñá, üôáí ï ìåãÜëïò áäåñöüò ìïõ ï Ãéþñãïò åß÷å ãßíåé ðéá ðáëéêáñÜêé êé Ýêáíå ÷ïñïýò óôï óðßôé, ôñáâïýóáìå üëá ôá Ýðéðëá óôçí Üêñç êé ç «áõëÞ» ìåôáôñåðüôáí óå ðßóôá ÷ïñïý, áð’ üðïõ îåêßíçóáí ðïëëïß ñïìáíôéêïß Ýñùôåò ôçò Üôõ÷çò áõôÞò íåïëáßáò ôùí ÷áëåðþí åêåßíùí êáéñþí. ÊÜðïéïé Ýìåëëå íá ìáò áöáéñÝóïõí âßáéá ôç ÷áñÜ êáé ôçí áíåìåëéÜ ìáò, óôçí êáëýôåñç ðåñßðôùóç. Óôç ÷åéñüôåñç, ôçí ßäéá ìáò ôç æùÞ. Ùóôüóï, ìåñéêïß áð' áõôïýò ôïõò Ýñùôåò Þôáí ôüóï äõíáôïß, ðïõ ðÝñáóáí ôéò ÓõìðëçãÜäåò êáé óõíå÷ßóôçêáí ìåñéêÜ ÷ñüíéá áñãüôåñá óôçí ÁèÞíá. Êé åíþ ïé ñïìáíôéêïß ÷üñåõáí óôçí «áõëÞ», Üëëïé áíáëßóêïíôáí óå áôÝëåéùôåò óõæçôÞóåéò óôï ëéôü êé áðÝñéôôï óáëüíé ìáò, áêñéâþò äßðëá óôçí ôñáðåæáñßá. ÐïëéôéêÜ Þôáí ôá èÝìáôá êõñßùò, ÷ùñßò íá ëåßðïõí åíôïýôïéò êáé ïé äéÜëïãïé öéëïóïöéêïý ðåñéå÷ïìÝíïõ ðïõ Þôáí ôüôå ðïëý óôç ìüäá. Ï ÓïðåíÜïõåñ Þôáí Ýíá üíïìá ðïõ Üêïõãå êáíåßò óõ÷íÜ óôïõò êýêëïõò ôçò äéáíïïýìåíçò íåïëáßáò. ¼ðïéïò äéÜâáæå Ýíá êáéíïýñéï âéâëßï Ýóðåõäå áìÝóùò íá áíáðôýîåé ôéò áðüøåéò ôïõ óôïõò õðüëïéðïõò. ÊÜðïéïé ìéëïýóáí ãéá Ýíáí íåáñü êáé ìåëáã÷ïëéêü ðïéçôÞ ôçò ÁèÞíáò ðïõ ôïí Ýëåãáí ÊáñõùôÜêç.... 23
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ÌåôÜ, Üñ÷éæáí íá ðçãáéíïÝñ÷ïíôáé ïé ðéáôÝëåò ìå ôïõò ìåæÝäåò: áðü ôçí êïõæßíá óôï ìåãÜëï äñýéíï ôñáðÝæé ôçò ôñáðåæáñßáò, áð’ üðïõ üëïé ðåñíïýóáí ãéá íá óåñâéñéóôïýí. Åäþ üëïé óõìöùíïýóáí ãéá ôç íïóôéìéÜ ôïõò. ÃåìÜôåò Ýöåõãáí áðü ôçí êïõæßíá, Üäåéåò ãýñéæáí êáé îáíáãÝìéæáí. Êé ýóôåñá, ìåôÜ ôïí áíåöïäéáóìü, ðÜëé ÷ïñüò êáé ðÜëé ìáêñïóêåëåßò óõæçôÞóåéò, ðïõ óðáíßùò êáôÝëçãáí êÜðïõ, ìÝ÷ñé ôéò ðñþôåò ðñùéíÝò þñåò. Óôá äåîéÜ ôçò «áõëÞò» âñéóêüôáí ç êïõæßíá, ìåãÜëç êé åõÞëéá ìå áñêåôÝò áíÝóåéò ãéá ôçí åðï÷Þ, êé Üëëåò äýï êñåâáôïêÜìáñåò. Óôï õðüãåéï åß÷áìå ôéò áðïèÞêåò êáé ôï êåëÜñé. ¼ëá ôá óðßôéá ôüôå óõíÞèéæáí íá Ý÷ïõí êåëÜñé, üðïõ öýëáãáí äéÜöïñá ôñüöéìá ãé' áñêåôü êáéñü, üðùò üóðñéá, ëÜäé óå êéïýðéá, áëëáíôéêÜ, ñýæé, æÜ÷áñç, ìéá êáé ôï óêïôÜäé êé ç äñïóéÜ ôïõ õðïãåßïõ áðïôåëïýóáí óõíèÞêåò åõíïúêÝò ü÷é ìüíï ãéá ôç öýëáîç áëëÜ êáé ôç óõíôÞñçóç êáé äéáôÞñçóç ôùí ðñïúüíôùí áõôþí. Ôï áðïìåóÞìåñï åß÷å ðéá ðñï÷ùñÞóåé áñêåôÜ üôáí áðü ôç ãùíßá öÜíçêå ï ðáôÝñáò ìïõ õðïâáóôáæüìåíïò áðü ôá äõï ìïõ áäÝëöéá. ÊáôåâÞêáìå ôñÝ÷ïíôáò êáé ôïõò ðñïëÜâáìå óôçí åßóïäï. ×ïíôñÝò óôáãüíåò éäñþôá êõëïýóáí áðü ôï ìÝôùðü ôïõ. Ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ðñïóþðïõ ôïõ óõóðáóìÝíá áðü ôïí ðüíï. Ôï äåîß ôïõ ðüäé óåñíüôáí. Ôï ðáíôåëüíé êïëëçìÝíï ðÜíù óôç ãÜìðá áðü ôá áßìáôá. Ôï ðïõêÜìéóü ôïõ áíïé÷ôü. — ÁõôÜ ôá êôÞíç, ìïõñìïýñéæå ï Ãéþñãïò, ôï êáñáêüëé. ÂáñÜãáíå óôï øá÷íü. ¼ðïéïí ðÜñåé ï ÷Üñïò. Ëýóóáîáí áð’ ôï êáêü ôïõò ôá êáêÜ óêõëéÜ. Ôñáõìáôßóôçêå ðïëýò êüóìïò. 24
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
Ï ÁíÝóôçò äå ìéëïýóå, ìüíï áíÜóáéíå âáñéÜ. Ï ðáôÝñáò âïãêïýóå. Ôïí îÜðëùóáí ó' Ýíá êñåâÜôé, üðïéï âñÞêáí ìðñïóôÜ ôïõò. Ç ìçôÝñá áíÜóôáôç, ôïí áãêÜëéáæå êáé ôïí öéëïýóå. — ÈåÝ ìïõ, ó' åõ÷áñéóôþ. Èá ìðïñïýóåò íá åß÷åò óêïôùèåß, øéèýñéæå êáèþò ðñïóðáèïýóå íá êüøåé ìå ôï øáëßäé, üóï ðéï áðáëÜ ìðïñïýóå ôï ðáíôåëüíé, áöïý äåí õðÞñ÷å ðåñßðôùóç íá âãåß áëéþò. ¹ôáí ôï ßäéï øáëßäé ðïõ ôï ðñïçãïýìåíï âñÜäõ åß÷áìå êüøåé ôá óåíôüíéá êáé ñÜøáìå ôçí åëëçíéêÞ óçìáßá. Ôï áßìá äå óôáìáôïýóå. Óôï ìåôáîý åß÷á ðÜñåé Ýíá ìáíôßëé, ôï Ýâñåîá êáé óêïýðéæá ôïí éäñþôá áð' ôï ðñüóùðü ôïõ. Åêåßíïõ ðïõ ôüóï ìåãÜëç áäõíáìßá ìïõ åß÷å. ¹ìïõí ìïíá÷ïêüñç êáé ðÜñá ðïëý ÷áúäåìÝíç. Êáíåßò äå ìïõ ÷áëïýóå ÷áôÞñé êáé êõñßùò åêåßíïò. ºóùò ãéáôß Þìïõí ðïëý öéëÜóèåíï ðáéäß. Äåí îÝñù. «¢ìá ôç âÜëù óôç æõãáñéÜ, ðéï ðïëý æõãßæïõí ôá ëåöôÜ ðïõ Ý÷ù äþóåé óôïõò ãéáôñïýò áðü ôï óùìáôÜêé ôçò», óõíÞèéæå íá ëÝåé áóôåéåõüìåíïò. — Íá ðÜìå óôï íïóïêïìåßï, ìáìÜ, êëáøïýñéóá åãþ ìÝóá óôçí áöÝëåéÜ ìïõ êáé ôïí ðáíéêü ìïõ, åíþ åêåßíïò åß÷å ðåñÜóåé ôï ÷Ýñé ôïõ óôïõò þìïõò ìïõ êáé ìå êïéôïýóå ôñõöåñÜ óôá ìÜôéá. Åß÷áìå ðïëý êáëÜ åëëçíéêÜ íïóïêïìåßá ôüôå óôç Óìýñíç. Îáêïõóôü Þôáí ôï «Ãñáéêéêüí Íïóïêïìåßïí ï ¢ãéïò ×áñÜëáìðïò», ìå ðïëëÜ êñåâÜôéá êáé ôìÞìáôá. — Äåí åßíáé óïâáñü, öáßíåôáé ðùò ìÜëëïí èá ôç ãëéôþóù. Ç óöáßñá ðñÝðåé íá ìðÞêå êáé íá âãÞêå. Óôï íïóïêïìåßï äåí ìðïñïýìå ïýôå êáôÜ äéÜíïéá íá ðÜìå. Èá ìå óôéãìáôßóïõí áìÝóùò ïé ôïõñêáëÜäåò êáé ìáæß ìå ìÝíá êáé óáò. Äåí èÝëù íá êéíäõíåýóïõí ôá ðáéäéÜ ìïõ åî áéôß25
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
áò ìïõ, ïýôå êé åóý, Âáóéëåßá, ãýñéóå ðñïò ôç ìçôÝñá ìïõ. Åôïýôïé åäþ äåí áóôåéåýïíôáé. — ÅõôÝñðç! ôéíÜ÷ôçêå åêåßíç óáí åëáôÞñéï. ÔñÝ÷á ãñÞãïñá íá öÝñåéò ôï ãéáôñü. ÅóÝíá êáíåßò äåí èá óå õðïøéáóôåß. Ôï èõìÜóáé ôï óðßôé ôïõ, Ýôóé äåí åßíáé; ÃñÞãïñá, ôñÝ÷á. Ï Èåüò ìáæß óïõ. ÖôåñÜ Ýâáëá óôá ðüäéá ìïõ. ÂñÞêá ôç ãõíáßêá ôïõ. Ï ßäéïò Ýôñå÷å óôá óðßôéá. ÕðÞñ÷áí ôüóïé ôñáõìáôßåò. ×ñåéÜóôçêå íá ðåñéìÝíïõìå þñá ðïëëÞ ãéá íÜñèåé ç óåéñÜ ìáò. Åõôõ÷þò ç óöáßñá äåí åß÷å ðåéñÜîåé ôï êüêáëï. ÌðÞêå êáé âãÞêå ðáßñíïíôáò ìáæß ôçò Ýíá êïììÜôé êñÝáò ðïõ èá Ýèñåöå, üìùò, óýíôïìá, êáôá ôá ëåãüìåíá ôïõ ãéáôñïý. ¸íáò öáñìáêïðïéüò, óðåôóéÝñçò óôá óìõñíÝéêá, ößëïò ôïõ ðáôÝñá ìïõ êé åõãåíéêüò Üíèñùðïò åñ÷üôáí êÜèå ìÝñá ãéá áëëáãÝò êáé ðåñéðïéüôáí ôï ôñáýìá. ÐñÜãìáôé óå ëßãåò ìÝñåò ï ðáôÝñáò ðáôïýóå ôï ðüäé ôïõ êáé ëßãï áñãüôåñá Üñ÷éóå íá ðçãáßíåé óôï ìáãáæß. Óôï Ãåìßò ÔóáñóÞ Þôáí ôï åìðïñéêü ôïõ, êïíôÜ óôï óêïôåéíü ÂåæåóôÝíé, óôéò áðïèÞêåò. Ïé óõíáëëáãÝò ôïõ Þôáí ìå Ôïýñêïõò âÝâáéá ðïõ Ýñ÷ïíôáí áðü ôá ðåñß÷ùñá ôçò Óìýñíçò –ìÝóá óôç Óìýñíç äåí õðÞñ÷áí Ôïýñêïé– ãéá íá ðïõëÞóïõí ôéò óïäåéÝò ôïõò. Ïé óõìöùíßåò êëåßíïíôáí ìå ìðáíêáíüôåò. ¸ôóé ëÝãáìå ôüôå ôï íüìéóìá ôçò åðï÷Þò. Áãüñáæå ÷ïíôñéêÜ êõñßùò óôáößäá, óýêá êáé âåëáíßäéá. Êáôüðéí ôá ðïõëïýóå óôï ìáãáæß ôïõ ðïõ åß÷å êáëü üíïìá óôçí áãïñÜ. ÐÜíôá öñüíôéæå ãéá ôçí êáëÞ ðïéüôçôá ôùí ðñïúüíôùí ôïõ êé ïé íïéêïêõñÝò ôïí åìðéóôåýïíôáí ôïí êõñ Êþóôá. Êé ü÷é ìüíïí ïé íïéêïêõñÝò áëëÜ üëïò ï êüóìïò. Ôïí åß÷áí äéïñßóåé, âëÝðåéò, ìïõ÷ôÜñç, äçëáäÞ ðñüåäñï ôçò åíïñßáò. Ïé ìïõ÷ôáñáßïé åß÷áí ôüôå 26
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
ðïëëÝò åîïõóßåò. ÕðÝãñáöáí áðü ôéò Üäåéåò êõíçãßïõ ìÝ÷ñé ôéò Üäåéåò ïéêïäïìþí. Ï,ôé ðñüâëçìá õðÞñ÷å óôçí åíïñßá ðåñíïýóå áð' áõôüí. ¼ëïé ôïí óõìâïõëåýïíôáí êáé ôïí óÝâïíôáí ãéáôß Þôáí äßêáéïò êáé ðáôñéþôçò. Ôéò ìÝñåò åêåßíåò, èõìÜìáé, ðñéí áêüìá êáôáëáãéÜóåé ôï ìÝíïò êé ç áíáôáñá÷Þ ôçò 2áò ÌáÀïõ, ðÝñáóå Ýíáò Ôïýñêïò áîéùìáôéêüò êÜôù áð' ôï ìðáëêüíé ìáò êáé åßäå ôçí åëëçíéêÞ óçìáßá. — Êþóôá, öþíáîå ï ãéïýæìðáóçò, üðùò ëåãüôáí ï ëï÷áãüò óôá ôïýñêéêá, Ýâáëåò åëëçíéêÞ óçìáßá. Áõôü ðïõ Ýêáíåò èá ôï ðëçñþóåéò ðïëý Üó÷çìá. — Íá êÜíåôå ü,ôé íïìßæåôå, áðÜíôçóå Þñåìá ï ðáôÝñáò ìïõ. Åßìáé ¸ëëçíáò. ÆÞôù ç ÅëëÜäá! Êáíåßò, üìùò, äå ìáò ðåßñáîå áðü ôüôå. ÌÝóá óôï êÝíôñï ôçò Óìýñíçò, Üëëùóôå, äåí õðÞñ÷áí Ôïýñêïé, ãé' áõôü êáé äåí ìéëÜù êáèüëïõ ôïýñêéêá. Ç ðëåéïøçößá Þìáóôáí ¸ëëçíåò. ÕðÞñ÷áí âÝâáéá êáé Éôáëïß êáé ÃÜëëïé áñêåôïß, ïé ïðïßïé åß÷áí éäñýóåé ìÜëéóôá êáé ãáëëéêÜ íïóïêïìåßá. ÈõìÜìáé ôéò ãáëëßäåò êáëüãñéåò óôï ÐáñáëëÝëé, ìéá ðëïýóéá óõíïéêßá óôçí ÐáñÜëëçëç ïäü ôçò ðñïêõìáßáò. ÁíÜìåóá óô' Üëëá áñ÷ïíôéêÜ îå÷þñéæå ôï óðßôé ôïõ ìåãáëÝìðïñïõ Îåíüðïõëïõ, ðïõ áñãüôåñá, ÷ùñßò ôüôå íá ôï îÝñù, åðñüêåéôï íá ðáßîåé êÜðïéï ñüëï óôç æùÞ ìïõ. Ç ôïýñêéêç óõíïéêßá, Ìðáò ÏôïõñÜê, ïé ôïõñêïìá÷áëÜäåò, Þôáí óôï íïôéïáíáôïëéêü ìÝñïò ôçò ðüëçò, êïíôÜ óôçí ôïõñêéêÞ áãïñÜ, óôçí áðÜíù ðüëç, óôïõò ðñüðïäåò ôïõ âïõíïý ÐÜãïò, êÜôù áð’ ôá åñåßðéá ôçò áñ÷áßáò áêñüðïëçò. Óôéò ðëáãéÝò ôïõ âïõíïý åß÷å ùñáéüôáôåò åîï÷Ýò üðïõ óõ÷íÜ êÜíáìå ðåñéðÜôïõò áêüìá êáé ìå ôï ó÷ïëåßï. Óôáìáôïýóáìå ìÜëéóôá ãéá ðñïóêýíçìá óôï 27
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
åêêëçóÜêé ôïõ ¢ãéïõ Ðïëýêáñðïõ. ÈõìÜìáé ìéá ôÝôïéá ó÷ïëéêÞ åêäñïìÞ üðïõ åðéóêåöèÞêáìå ôï ðáëéü õäñáãùãåßï êáé ôá èáõìÜóéá õäñáõëéêÜ Ýñãá ôïõ ùñáéüôáôïõ ðñïÜóôéïõ ×áëêÜ ÌðïõíÜñ ðïõ õäñïäïôïýóáí ïëüêëçñç ôç Óìýñíç êáé êáôüðéí êïëáôóßóáìå êÜôù áð’ ôéò öõëëùóéÝò ôùí äÝíôñùí. Ëßãï ðéï ðÜíù áð’ ôçí ôïýñêéêç óõíïéêßá êáé ðñïò ôç ìåñéÜ ôçò èÜëáóóáò Þôáí ç åâñáúêÞ óõíïéêßá. Ï êüóìïò ôüôå ôïõò Ýëåãå ìáóþíïõò ôïõò Åâñáßïõò êáé ôïõò ðåñéÝâáëå ðÜíôá ì’ Ýíá ðÝðëï ìõóôçñßïõ. ¹ôáí, åîÜëëïõ, Üíèñùðïé ìõóôéêïðáèåßò êáé éäéáßôåñá ðáñáäüðéóôïé. Ïé ðåñéóóüôåñïé äåí óõìðáèïýóáí êáèüëïõ ôïõò ¸ëëçíåò, ðñÜãìá ðïõ åðéâåâáéþèçêå áñãüôåñá, óôçí êáôáóôñïöÞ. Áíåâáßíïíôáò óõíáíôïýóåò ô’ ÁñìåíÝéêá, üðïõ Þôáí ìáæåìÝíïé üëïé ïé ÁñìÝíçäåò. Óõìðáèçôéêüò ëáüò, êáôáôñåãìÝíïò, üìùò, êáô’ åðáíÜëçøç áðü ôïõò Ôïýñêïõò. ÔÝëïò, ôï âüñåéï êáé ìåãáëýôåñï ìÝñïò ôçò Óìýñíçò êáôïéêïýóáí ïé ¸ëëçíåò, óôïõò ñùìéïìá÷áëÜäåò, üðùò áðïêáëïýóå ï ëáúêüò êüóìïò ôéò åëëçíéêÝò óõíïéêßåò. Ôá ÌïñôÜêéá Þôáí ìéá åñãáôéêÞ óõíïéêßá êïíôÜ óôïí ¢ãéï Ôñýöùíá, üðïõ ïé Üíèñùðïé Þôáí «äéáöïñåôéêïß». ÌÜãêåò, äçëáäÞ, êé áëÜíçäåò, áðáßäåõôïé, ÷áìçëïý êïéíùíéêïý åðéðÝäïõ. Áðü êåé ìïõ åß÷áí áðáãïñåýóåé íá ðåñíÜù, ðïý êáé ðïý üìùò, ðÞãáéíá óôá êñõöÜ ãéá íá éêáíïðïéÞóù ôçí ðåñéÝñãåéÜ ìïõ, ìáæß ìå ôïí áäåñöü ìïõ ôïí ÁíÝóôç, ìõóôéêü óõíÝíï÷ï óôéò åîåñåõíÞóåéò ìïõ. ÁíÜìåóá óôá ÌïñôÜêéá êáé ô’ ÁñìåíÝéêá Þôáí ç Åõáããåëßóôñéá, óôç óõíïéêßá ôùí Âõñóïäåøåßùí. Ï ÖáóïõëÜò Þôáí ç ãåíéêÞ áãïñÜ, áíÜìåóá óôï Öñáãêïìá÷áëÜ êáé ôçí ïäü ÔñÜóóùí: ìáãáæéÜ, ìéêñïìÜãáæá, ìðáêÜëéêá, ìéêñïðùëçôÝò, ðÜãêïé. ¼,ôé ÷ñåéáæüóïõí åêåß 28
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
èá ôï Ýâñéóêåò, óôç ìåãÜëç ðëáôåßá ôïõ ÖáóïõëÜ Þ ðïõèåíÜ. ÕðÞñ÷å ìÜëéóôá åêåß êáé ç ó÷ïëÞ ÖáóïõëÜ. Ïé êÜôïéêïé ôçò ðåñéï÷Þò, ïé öáóïõëéþôåò, Þôáí üëïé ó÷åäüí ¸ëëçíåò êáé èåùñïýíôáí óðïõäáßïé ðáëéêáñÜäåò. Êüóìïò ðÞãáéíå êé åñ÷üôáí, êÜñá ìå åìðïñåýìáôá áð’ üëïí ôïí êüóìï, áðü áõãïôÜñá÷ï êáé ÷áâéÜñé ìÝ÷ñé êå÷ñéìðÜñé êé áñþìáôá. Ç ðëáôåßá Þôáí óôñùìÝíç ìå êáëíôåñßìé, ðåñéóôïé÷éóìÝíç áðü ìáãáæÜêéá êáé íåñáíôæéÝò ðïõ ìïó÷ïìýñéæáí. Óôçí Üêñç Þôáí ç ðéÜôóá ôùí «ôáîß». ÊáôÜëåõêá Üëïãá ðïõ Ýóåñíáí ãêñßæá áìáîÜêéá ìå ôåñÜóôéåò ñüäåò, óáí êé áõôÜ ðïõ ìüíï óôá ðáñáìýèéá âëÝðïõìå ðéá, ðåñßìåíáí êáñôåñéêÜ ôçí ðåëáôåßá ôïõò. ÁíÜìåóá óôï ÂåæåóôÝíé êáé óôï ÖáóïõëÜ ðáñåìâáëüôáí ç ïäüò ôùí Õåëïðùëåßùí êáé ç ÅõñùðáúêÞ ïäüò. Óôçí êáèçìåñéíÞ ìáò ãëþóóá Þôáí ôá ÃéáëÜäéêá êé ï Öñáãêïìá÷áëÜò. ÁöÞíïíôáò êáíåßò ôï ÂåæåóôÝíé êáé ðñéí öôÜóåé óôéò ÌåãÜëåò ÔáâÝñíåò óõíáíôïýóå ôçí ÅõáããåëéêÞ Ó÷ïëÞ, üðïõ öïéôïýóáí ô’ áäÝñöéá ìïõ, êé áìÝóùò ðéï ðÜíù ôç Ìçôñüðïëç ôçò Óìýñíçò ôçí Áãßá ÖùôåéíÞ, ìå ôçí øçëÞ êáìÜñá ôïõ êáìðáíáñéïý. Ç êáìðÜíá ôçò Áãßáò ÖùôåéíÞò, ðïõ æýãéæå ôÝóóåñéò ôüííïõò êáé Þôáí äþñï ôïõ ðñßãêéðá ÍéêïëÜïõ ôçò Ñùóßáò, áíôç÷ïýóå ó’ ïëüêëçñç ôçí ðüëç, áêüìá êáé óôïõò ôïõñêïìá÷áëÜäåò êáé ôá ÂïõñëÜ åðôÜ þñåò ìáêñéÜ áðü ôç Óìýñíç. Áð’ ôïõò ôïõñêïìá÷áëÜäåò, áíôßóôïé÷á, Ýöôáíå ó’ åìÜò ç öùíÞ ôïõ ìïåæßíç, øçëÜ áð’ ôïõò ìéíáñÝäåò, ðïõ êáëïýóå ôïõò ðéóôïýò ãéá ðñïóåõ÷Þ, óôéò äþäåêá ôï ìåóçìÝñé. Á! Ï Öñáãêïìá÷áëÜò! ÊïìøÝò êõñÜäåò éêáíïðïéïýóáí ôá ëåðôÜ ôïõò ãïýóôá óôá ùñáéüôáôá ìáãáæéÜ áõôïý ôïõ óôåíïý äñüìïõ ðïõ äåí åß÷áí ôßðïôá íá æçëÝøïõí áðü ôá ìáãáæéÜ ôçò Ñþìçò Þ ôïõ Ðáñéóéïý áöïý ôá ñïý29
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
÷á Þôáí áðüëõôá åíáñìïíéóìÝíá ìå ôçí ôåëåõôáßá åõñùðáúêÞ ìüäá, ôá ðåñéóóüôåñá äå áð' áõôÜ Þôáí åéóáãüìåíá. Ôï «Ëïýâñï», ôï «Ïñüóäéìðáê», ôïõ «Îåíüðïõëïõ» Þôáí áð’ ôá ìåãáëýôåñá, ôá áêñéâüôåñá êáé ðéï öçìéóìÝíá ìáãáæéÜ ôçò áêñéâÞò áõôÞò åìðïñéêÞò óõíïéêßáò. ÊÜðïôå åäþ åß÷áí ôçí áðïêëåéóôéêüôçôá ïé ÖñÜãêïé. Óôéò ìÝñåò ìáò, üìùò, õðÞñ÷áí êáé ðïëëïß ¸ëëçíåò êáé óáí åðßóçìç ãëþóóá åß÷å ðéá êáèéåñùèåß ç åëëçíéêÞ.
30
2
Ç æùÞ óå ìÝíá ðïôÝ äåí Þôáí áðëü÷åñç. ÖåéäùëÜ ìïõ ÷Ü-
ñéæå ôá äþñá ôçò, ôéò ÷áñÝò ôçò, ôéò ìåãÜëåò êáé ôéò ìéêñÝò. Êáé ìüëéò ëßãï îå÷íéüôáí êáé îáíïéãüôáí Ýíá ÷Ýñé óéäåñÝíéï êáé ðáíôïäýíáìï åðáíÝöåñå ôçí ôÜîç. Äåí åß÷á äéêáßùìá íá ÷áñþ ãéá ðïëý. ÊÜèå ÷áìüãåëü ìïõ åß÷å áêñéâü áíôßôéìï: ðüíï, óôÝñçóç, ìïíáîéÜ, äÜêñõá. ÐïëëÜ äÜêñõá. ÄÜêñõá øõ÷Þò. ËÝò êáé ôçò ÷ñùóôïýóá ôçò æùÞò áð’ ôç ìÝñá ðïõ ãåííÞèçêá. Öáßíåôáé ðùò ãåííÞèçêá ÷ñåùìÝíç êé õðïèçêåõìÝíç. Êé åêåßíç óáí áìåßëéêôïò ðéóôùôÞò åñ÷üôáí ôáêôéêÜ êáé åéóÝðñáôôå ï,ôé Ýâñéóêå êáé ìå ôüêï õðåñçìåñßáò, ÷ùñéò äéáðñáãìáôåýóåéò, ÷ùñßò óõìâéâáóìïýò. ÎåðëÞñùóá ôï ÷ñÝïò ìïõ; äåí ôï îåðëÞñùóá; äåí îÝñù. ÌåñéêÝò öïñÝò ðÜíôùò Þôáí ôüóï åðá÷èÝò ðïõ Ýìïéáæå ìå èáíáôéêÞ ðïéíÞ. Óáí íá óôÞèçêá óôï åêôåëåóôéêü áðüóðáóìá äåêÜäåò öïñÝò. Óáí íá óõíïìßëçóá ìå ôï èÜíáôï êáé íá Ýíéùóá ôçí ðáãåñÞ áßóèçóç ôçò áíõðáñîßáò, ôïõ ôßðïôá. Ðüóåò öïñÝò äå âãÞêå ç øõ÷Þ áðü ôï óþìá ìïõ, ðëçãùìÝíç, çìéèáíÞò êáé ðüóåò Üëëåò äåí Ýãéíá èåáôÞò ôçò æùÞò ìïõ, íïìßæïíôáò ðùò üë' áõôÜ óõíÝâáéíáí óå êÜðïéïí Üëëïí êé ü÷é óå ìÝíá ! Ç áíôßóôñïöç ìÝôñçóç ôùí ðáéäéêþí ìïõ ÷ñüíùí Üñ÷é31
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
óå ðñüùñá åêåßíç ôç ÷ñïíéÜ ôïõ 1919, ðïõ Þìïõí Ýíôåêá ÷ñüíùí. Ôçí ßäéá ÷ñïíéÜ ðïõ ôï ÌÜéï ðáíçãýñéæá êñáäáßíïíôáò ìéÜí åëëçíéêÞ óçìáßá, äõï ìÞíåò áñãüôåñá Ýêëáéãá êáé óðÜñáæá ðÜíù óôïí ôÜöï ôçò ìçôÝñáò ìïõ. Ç Óìýñíç, ôçí åðï÷Þ åêåßíç, äåí åß÷å áðï÷åôåõôéêü óýóôçìá. Ôá óðßôéá åß÷áí âüèñïõò ðïõ Üäåéáæáí ìå âáñÝëéá. Ôá ðüóéìá íåñÜ ìïëýíïíôáí óõ÷íÜ. ¸ðåóå åðéäçìßá åîáíèçìáôéêïý ôýöïõ, ëåêåëß ÷ïõìÜ, êáèüëïõ óðÜíéï öáéíüìåíï ôïõò êáéñïýò åêåßíïõò. ÁññùóôÞóáìå üëïé –ôá ôÝóóåñá ðáéäéÜ êé ç ìçôÝñá ìïõ– åêôüò áð ôïí ðáôÝñá ìïõ êáé ôç ãéáãéÜ ìïõ, ðïõ ìáò öñüíôéæå üëïõò êáé ìáò ðåñéðïéüôáí. Ï ãéáôñüò åß÷å áðáãïñåýóåé óôç ìçôÝñá ìïõ íá öÜåé øÜñé. ¸íáò îÜäåëöüò ôçò, üìùò, ðïõ ôïõ Üñåóå ðïëý ôï øÜñåìá, ãéá íá ôçí åõ÷áñéóôÞóåé, ìç ãíùñßæïíôáò âÝâáéá ôçí áðáãüñåõóç, ôçò Ýöåñå ôóéðïýñåò ðïõ åß÷å øáñÝøåé ôï ðñïçãïýìåíï âñÜäõ êé åêåßíç ôéò Ýöáãå áðü ôç ëáéìáñãßá ôçò, ðñÜãìá âÝâáéá ðïõ ôçò êüóôéóå ôç æùÞ ôçò, üðùò ðßóôåõáí ôüôå ôïõëÜ÷éóôïí. Óáí üíåéñï èõìÜìáé ôçí áðïöñÜäá åêåßíç ìÝñá, ðáñüëï ðïõ öñüíôéóáí íá êñáôÞóïõí åìÜò ôá ìéêñüôåñá ðáéäéÜ óå êÜðïéá áðüóôáóç. Óôçí êçäåßá äå ìáò Üöçóáí íá ðÜìå, âÝâáéá, ôï üëï ðÝíèéìï êëßìá, ùóôüóï, ðïõ ôçí åðï÷Þ åêåßíç Þôáí êé Ýðñåðå íá åßíáé ðáíôá÷ïý ðáñüí, äåí Ýðáøå ïýôå óôéãìÞ íá ìáò õðåíèõìßæåé ðùò ç ìáìÜ äåí õðÞñ÷å ðéá. Êüóìïò Ýìðáéíå êé Ýâãáéíå êëáßãïíôáò, ãõíáßêåò ìáõñïöüñåò, öÝñåôñï, êåñéÜ, ìáýñá êñÝðéá êé ç ìáíïýëá ðïõèåíÜ. ÁðåãíùóìÝíá ôç æçôïýóá óôá ðáéäéêÜ ìïõ üíåéñá ôéò ìáêñéÝò ÷åéìùíéÜôéêåò íý÷ôåò ðÜíù óôï âñåãìÝíï ìáîéëÜñé ìïõ. ÐÜíôá üôáí Ýâëåðá åöéÜëôåò åêåßíç Ýôñå÷å êïíôÜ ìïõ, ì’ Ýðáéñíå áãêáëéÜ, ìå ÷Üéäåõå êáé ìïõ ãëõêïôñáãïõäïýóå ìÝ÷ñé ðïõ çñåìïýóá êé áðïêïéìéüìïõíá. 32
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
Êáé ðüóåò Üëëåò öïñÝò äå èá ôçí áðïæçôÞóù, ôç âáóßëéóóÜ ìïõ, óôçí êáôïðéíÞ âáñýèõìç æùÞ ìïõ. Èá ôç èõìÜìáé ðÜíôá üðùò Þôáí ôüôå, üìïñöç, ãëõêéÜ, îÝ÷åéëç áðü áãÜðç. ÐïôÝ äå èá ãåñÜóåé, ðïôÝ äå è’ áóêçìÞíåé. ÐáñáóôÜôçò íïåñüò óôéò ðßêñåò ìïõ, ìÝôï÷ïò óéùðçëüò óôá âÜóáíÜ ìïõ. ¹ôáí ç ðñþôç öïñÜ –ü÷é, üìùò, êáé ç ôåëåõôáßá– ðïõ ç ãç Ýöõãå êÜôù áð ôá ðüäéá ìïõ. Åêåßíç ôçí ßäéá ÷ñïíéÜ ôïõ 1919 ðïõ Þìïõí ìüíïí Ýíôåêá ÷ñüíùí. ÁõôÞ Þôáí ç áñ÷Þ ôïõ ôÝëïõò ôçò îåíïéáóéÜò, ôçò áíåìåëéÜò, ôçò áèùüôçôáò. Áðï÷áéñÝôçóá ãéá êáëÜ ôá ðáéäéêÜ ìïõ ÷ñüíéá, ðëÞñùóá ôï ðñþôï ãñáììÜôéï óôç æùÞ êáé îåêßíçóá ãéá Ýíá ôáîßäé äýóêïëï, áâÝâáéï, ìç ãíùñßæïíôáò ôïí ðñïïñéóìü êáé ôç äéÜñêåéÜ ôïõ, ìç Ý÷ïíôáò õðüøç ôç äýóâáôç êáé êáêïôñÜ÷áëç ðïñåßá ðïõ Þôáí ãñáììÝíï ìïõ í’ áêïëïõèÞóù. Åðñüêåéôï íá ðåñÜóù áðü Ëáéóôñçãüíåò êáé Êýêëùðåò, áðü ÓõìðëçãÜäåò êáé ÓåéñÞíåò ðïõ ïýôå êáí öáíôáæüìïõí êáé õðïøéáæüìïõí óá ìéêñü êáé ÷áúäåìÝíï êïñéôóÜêé, áíÜìåóá óå áãáðçìÝíá ðñüóùðá, óôï üìïñöï êáé áóöáëÝò óðßôé ìïõ, åêåß, óôçí êáñäéÜ ôçò ðáíÝìïñöçò, áãáðçìÝíçò Óìýñíçò. ¹ôáí ãñáöôü ìïõ ôçí ÉèÜêç í’ áíáæçôþ áðü ôá ìéêñÜôá ìïõ ùò ôá ãåñÜìáôÜ ìïõ. ¼ðùò Þôáí öõóéêü, ôï ñüëï ôçò ìÜíáò ìáò, ôïí ðÞñå ç ãéáãéÜ ìïõ. Åêåßíç ìáò ìåãÜëùóå êáé ìáò ìåãÜëùóå óùóôÜ. ÅìÝíá êáé ôï ÈåìéóôïêëÞ êõñßùò ãéáôß ôá äõï ìåãáëýôåñá áäÝñöéÜ ìïõ åß÷áí Þäç îåðåôá÷ôåß êáé ðÜñåé ôï äñüìï ôïõò. Ï Ãéþñãïò ôåëåßùóå ôçí ÅõáããåëéêÞ Ó÷ïëÞ êáé ìéëïýóå Üðôáéóôá ãáëëéêÜ, áëëÜ êáé áñêåôÜ êáëÜ éôáëéêÜ êáé áããëéêÜ. Ùñáßïò Üíôñáò, ëåâÝíôçò. Êïöôåñü ìõáëü êé åëåýèå33
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ñï ðíåýìá. Ìüëéò Ýãéíå ç åðßóçìç ðáñÜäïóç ôçò Óìýñíçò, äåêáï÷ôþ ÷ñïíþí, êáôåôÜãç åèåëïíôÞò óôç ×ùñïöõëáêÞ. ×éëéÜäåò íÝïé ôüôå, ìÝóá óôïí åíèïõóéáóìü ôïõò, Ýêáíáí ôï ßäéï. Öïßôçóå ôÝóóåñéò ìÞíåò óôç Ó÷ïëÞ ×ùñïöõëáêÞò, ðïõ Þôáí Ýíáò ôåñÜóôéïò äéþñïöïò óôñáôþíáò áðÝíáíôé áðü ôéò êåíôñéêÝò öõëáêÝò êé áíÝëáâå áìÝóùò õðçñåóßá. Ç áãÜðç ôïõ ãéá ôéò ãõíáßêåò, ôá ëïõëïýäéá, ôéò ãÜôåò êáé ôç ìïõóéêÞ èá ôïí óõíüäåõå ùò ôï èÜíáôü ôïõ. Ï ßäéïò ìÜëéóôá Ýðáéæå ìáíôïëßíï êáé ôñáãïõäïýóå üìïñöá. Ï ÁíÝóôçò, ëßãá ÷ñüíéá ìéêñüôåñïò, öïéôïýóå êé áõôüò óôçí ÅõáããåëéêÞ Ó÷ïëÞ êáé ìüëéò ðïõ ðñüëáâå íá ôåëåéþóåé ôï Ó÷ïëáñ÷åßï ðñéí îåóðÜóåé ç êáôáóôñïöÞ. ÅìÝíá ìå óôÝëíáíå óôï Äçìïôéêü ôïõ Êåíôñéêïý Ðáñèåíáãùãåßïõ êáé äõóôõ÷þò Ýìåéíá ìüíï ì’ áõôü áöïý ç êáôáñáìÝíç ÷ñïíéÜ ôïõ ’22 Ýâáëå ôÝñìá óå êÜèå üíåéñï êáé öéëïäïîßá ìïõ. Ìïëïíüôé Þèåëá ðÜñá ðïëý íá óðïõäÜóù –êáé ðéóôåýù èá ãéíüìïõí êÜôé áîéüëïãï, ìéá êé Ý÷ù ìÜèåé íá âÜæù ôï ìõáëü ìïõ íá äïõëåýåé ðïëý êáé íá ìçí ôï âÜæù êÜôù åýêïëá– ìåôÜ ôçí êáôáóôñïöÞ äåí åôßèåôï èÝìá óðïõäþí áëëÜ åðéâßùóçò. Ôïí ÈåìéóôïêëÞ, ôÝëïò, ôïí ìéêñüôåñï áð’ üëïõò ìáò êáé ÷áñáêôÞñá åîáéñåôéêÜ Þðéï êáé ðñÜï, ôïí âñÞêå ç óõìöïñÜ óôéò ðñþôåò ôÜîåéò ôïõ Äçìïôéêïý ôçò ÅõáããåëéêÞò Ó÷ïëÞò. Óôï ìåôáîý ç Óìýñíç åß÷å âñåß ôïõò êáíïíéêïýò ôçò ñõèìïýò. Êáíåßò äå ìáò åíü÷ëçóå áðü ôüôå êáé æïýóáìå Þñåìá. Ôá Ýãêáôá, üìùò, ôçò ãÞò êü÷ëáæáí. Ç ëÜâá Ýâñáæå êÜôù áðü ôá ðüäéá ìáò, ÷ùñßò íá ôï îÝñïõìå, ðåñéìÝíïíôáò ôçí êáôÜëëçëç óôéãìÞ íá åêôïîåõôåß ðýñéíç êé áðåéëçôéêÞ óêïñðþíôáò ôï èÜíáôï êáé ôçí áðåëðéóßá. 34
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
Ï Áñéóôåßäçò ÓôåñãéÜäçò, áìöéëåãüìåíç êé áíôéöáôéêÞ ðñïóùðéêüôçôá, äéïñßóôçêå ýðáôïò áñìïóôÞò ôçò Óìýñíçò, êáôáöÝñíïíôáò áðü ôçí ðñþôç óôéãìÞ íá ãßíåé ü÷é ìüíï áíôéðáèçôéêüò áëëÜ êáé ìéóçôüò óôïõò Óìõñíéïýò áöïý ãéá Ýíáí Üãíùóôï ëüãï ïé Ôïýñêïé Ýãéíáí ô’ áãáðçìÝíá ôïõ ðáéäéÜ åíþ ôïõò ¸ëëçíåò ôïõò ðåñéöñïíïýóå êáé ôïõò êáêïìåôá÷åéñéæüôáí. Äåí Ýðáøå óôéãìÞ íá ôïõò âñßæåé êáé íá ôïõò áðïêáëåß ôïõñêüóðïñïõò. Åêôüò áðü êáêïÞèçò, êáíåßò äåí êáôÜëáâå áí Þôáí îÝíïò ðñÜêôïñáò Þ áðëÜ Ýíáò çëßèéïò ìéóÝëëçíáò ãõíáéêÜò. ÐñÜãìáôé, åß÷å ðÝíôå-Ýîé öéëåíÜäåò ÔïõñêÜëåò êáé ìéá Éôáëßäá. Ïé Ôïýñêïé áí Ýðéáíáí êáé ìéá ðáôñéþôéóóÜ ôïõò íá Ý÷åé ó÷Ýóåéò ìå ÷ñéóôéáíü èá ôç óêüôùíáí äß÷ùò Üëëï. ¹ôáí áðáãïñåõìÝíï äéá ñïðÜëïõ, ãåãïíüò ðïõ åíéó÷ýåé ôçí ðåðïßèçóç ðùò ïé ãõíáßêåò áõôÝò åêôåëïýóáí áðïóôïëÞ êáé äåí Þôáí ôßðïôá Üëëï ðáñÜ êáôÜóêïðïé. ¼óï ãéá ôçí Éôáëßäá... êé áõôÞ äåí ðÞãáéíå ðßóù. Åß÷å ó÷Ýóåéò ìå Ýíáí ðïëý ãíùóôü óõìðáôñéþôç ôçò, ôïí ÂéôÜëç, êáôÜóêïðï ôùí Ôïýñêùí, ðïõ óõíÝëáâå ç åëëçíéêÞ áíôéêáôáóêïðåßá ó’ Ýíá ìðáñ ôïõ Êïñäåëéïý. Ï Üíèñùðïò áõôüò, ðÜíôùò, üðùò êáé íÜ÷åé ôï ðñÜãìá, Þôáí ìåãÜëç êáôÜñá ãéá ôçí Éùíßá. Ï ðáôÝñáò ìïõ Ýðíåå ìÝíåá åíáíôßïí ôïõ êé ïé óõæçôÞóåéò Ýäéíáí êé Ýðáéñíáí óôï óðßôé ãýñù áðü ôïí “êáêü” áõôü Üíèñùðï. Äåí õðÞñ÷å ìÝñá ðïõ íá ìç äéáññåýóåé êÜðïéï åðåéóüäéï üðïõ ï ÓôåñãéÜäçò ôá Ýâáæå ìå ôïõò ¸ëëçíåò, åíù Ýðáéñíå ïëïöÜíåñá ôï ìÝñïò ôùí Ïèùìáíþí. Åß÷å ãßíåé ðéá ï åðßóçìïò ðñïóôÜôçò ôïõò. ÊáëÝò ó÷Ýóåéò äåí åß÷å ìå êáíÝíáí. Ï êüóìïò ôïí Ýöôõíå, ï óôñáôüò ôïí áðå÷èáíüôáí, ï Ìçôñïðïëßôçò ×ñõóüóôïìïò ôïí áðÝöåõãå. Ìüíï ìå ôïõò Ôïýñêïõò åß÷å íôáëáâÝñéá. Óõ÷íÜ ðÞãáéíå óôçí ôïýñêéêç óõíïéêßá, üðïõ ãëÝíôáãå êé Ýôñùãå óå ôïýñêéêá óðßôéá. 35
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
Ùóôüóï, áí ìÝóá óôç Óìýñíç ôá ðñÜãìáôá Þôáí Þñåìá, äåí ßó÷õå ôï ßäéï êáé ãéá ôçí õðüëïéðç ÌéêñÜí Áóßá. Óõíáíôþíôáò ìåãÜëç áíôßóôáóç áðü Éôáëïýò êáé Ôïýñêïõò êõñßùò, ï åëëçíéêüò óôñáôüò êáôï÷Þò êáôáëÜìâáíå óõíÝ÷åéá åäÜöç. Óå äéÜóôçìá äåêáðÝíôå ðåñßðïõ çìåñþí áðü ôçí áðüâáóç åß÷å êáôáëçöèåß üëç ç ðåñéï÷Þ ðïõ áñãüôåñá, ìå ôç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí, åðéäéêÜóôçêå óôçí ÅëëÜäá. Ôüôå áêñéâþò üìùò Üñ÷éóå ç äñÜóç ôùí ôïõñêéêþí áíôáñôéêþí ïìÜäùí ðïõ Ýãéíáí ï öüâïò êé ï ôñüìïò ôùí ÅëëÞíùí. ¹ôáí ïé ðåñéâüçôïé êáé äéáâüçôïé ÔóÝôåò. Áíåðßóçìá ôéò óõììïñßåò áõôÝò ôéò åíèÜññõíå ç ôïõñêéêÞ êõâÝñíçóç ìå ôçí õðïóôÞñéîç ôùí Éôáëþí êáé äéïéêïýíôáí áðü áîéùìáôéêïýò ôïõ ôïõñêéêïý óôñáôïý, Ý÷ïíôáò óôç äéÜèåóÞ ôïõò üóá ðõñïìá÷éêÜ ÷ñåéÜæïíôáí. Äåí ìðïñþ íá îå÷Üóù ôçí áãáíÜêôçóç ðïõ åðéêñÜôçóå óôï óðßôé êáé ôçí êáôáêñáõãÞ ôïõ êüóìïõ üôáí Ýãéíå ç öñéêôÞ óöáãÞ óôï Áúäßíé. Ìå ôñüìï ï êüóìïò óõãêåíôñùìÝíïò óôá êáöåíåßá êáé óôçí ðñïêõìáßá áíáöåñüôáí óôéò áãñéüôçôåò ôùí ëçóôïóõììïñéôþí, ðïõ Þôáí êõñßùò ÔóÝôåò, áãñïßêïé êáé öáíáôéêïß ìïõóïõëìÜíïé. ÐÜíù áðü ÷ßëéïé ¸ëëçíåò, êÜôïéêïé ôïõ Áúäéíßïõ åß÷áí óöá÷ôåß. Âéáóìïß, áðáãùãÝò êáé ëåçëáóßåò ìåôÝôñåøáí ôçí ðüëç óå íåêñüðïëç, ñçìáãìÝíç, êïõñóåìÝíç ìå âåâçëùìÝíåò åêêëçóßåò êáé óêåëåôïýò êôéñßùí íá ÷Üóêïõí, áðïìåéíÜñéá ôçò öùôéÜò ðïõ êáôÜðéíå ôá ðÜíôá óôï äéÜâá ôçò. Óå ëßãåò ìÝñåò ôï Áúäßíé îáíáêáôáëÞöèçêå áðü ôïí åëëçíéêü óôñáôü, ï åëëçíéêüò Åñõèñüò Óôáõñüò Ýóðåõóå ãéá éáôñéêÞ âïÞèåéá êáé äéáíïìÞ ôñïößìùí, ôßðïôá, üìùò, äåí ìðïñïýóå íá åðïõëþóåé ôéò ðëçãÝò. ÐëçãÝò âáèéÝò, ìá÷áéñéÝò óôçí êáñäéÜ ôçò ßäéáò ôçò ÅëëÜäáò, ãéá ìéá áêüìá öïñÜ. 36
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
Ôá ðåñß÷ùñá ôçò Óìýñíçò êé ïëüêëçñç ç äõôéêÞ ÌéêñÜ Áóßá Ýâñáæáí. Ôï õðÝäáöïò áíáêáôáôÜóóïíôáí. Ôá ðåôñþìáôá Üëëáæáí èÝóç. ÌåãÜëïò óåéóìüò ðñïìçíýïíôáí. Óåéóìüò ðïõ Ýìåëëå ôßðïôá íá ìçí áöÞóåé üñèéï êáé æùíôáíü. Ï ÌïõóôáöÜ ÊåìÜë, íÝïò êáé éêáíüôáôïò óôñáôçãüò, êÜíåé ôçí åìöÜíéóÞ ôïõ óôï ôïõñêéêü ðñïóêÞíéï êáé çãåßôáé ôïõ åèíéêéóôéêïý êéíÞìáôïò. Ï ôñõãìüò Ý÷åé Þäç áñ÷ßóåé. Êé åíù ï ÊåìÜë äéáêüðôåé ó÷Ýóåéò ìå ôçí êõâÝñíçóç ôçò Êùíóôáíôéíïýðïëçò, êÜíïíôáò Ýäñá ôïõ Åêôåëåóôéêïý Óõìâïõëßïõ ôçí ¢ãêõñá, ï åëëçíéêüò óôñáôüò äåí Ý÷åé äéêáßùìá êÜí íá äéåíåñãåß áíôåðéèÝóåéò. Óôéò 9 Éïõíßïõ 1920 áñ÷ßæåé ç ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá, Ýíá ÷ñüíï ó÷åäüí ìåôÜ ôçí êáôï÷Þ ôçò Óìýñíçò. Ï Áñ÷éóôñÜôçãïò Ðáñáóêåõüðïõëïò äéáêçñýóóåé ìåôáîý Üëëùí: «ÐñïóÝîáôå, üìùò, êáôÜ ôï äéÜóôçìá ôùí åðé÷åéñÞóåùí, ìç ëçóìïíÞóçôå ôçí Éóôïñßáí ìáò êáé ôçí áéùíßáí åõãÝíåéáí êáé ôïí éððïôéóìü ôçò ÅëëçíéêÞò øõ÷Þò. Åéò ôáò ÷þñáò, ôáò ïðïßáò èá êáôáëÜâçôå áýñéïí, äåí åéóÝñ÷åóèå ùò âÜñâáñïé êáôáêôçôáß. ÅéóÝñ÷åóèå ùò åëåõèåñùôáß, ùò áðüóôïëïé ôïõ ðïëéôéóìïý êáé ôçò äéêáéïóýíçò... Ç æùÞ, ç ôéìÞ êáé ç ðåñéïõóßá ðÜíôùí, ïìïöýëùí êáé áëëïöýëùí, åßíáé éåñÜ. Ï Åëëçíéêüò óôñáôüò åêëÞèç ðáñÜ ôïõ ÁíùôÜôïõ Óõìâïõëßïõ ôçò ÓõíäéáóêÝøåùò íá ðñïåëÜóç åéò ôï åóùôåñéêüí ôçò ÷þñáò ôáýôçò, ßíá äéáëýóç ôáò ÅèíéêÜò ïñãáíþóåéò ôïõ ÌïõóôáöÜ ÊåìÜë êáé åðéâÜëç ôçí ôÜîéí êáé ôçí áóöÜëåéáí, ÷Üñéí üëùí ôùí êáôïßêùí, áíåîáñôÞôùò öõëÞò êáé èñçóêåýìáôïò. Ç ðñïÝëáóéò áýôç ôïõ Åëëçíéêïý óôñáôïý äåí Ý÷åé óêïðüí êáôáêôçôéêüí. Ç ôý÷ç êáé ç ðïëéôéêÞ êáôÜóôáóéò ôùí ìåñþí ôïýôùí èá êáíïíéóèÞ äéá ôçò ÓõíèÞêçò ôçò 37
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
åéñÞíçò, Þôéò èá õðïãñáöÞ ìåôáîý ôùí ÓõììÜ÷ùí Êñáôþí êáé ôçò ÏèùìáíéêÞò ÊõâåñíÞóåùò...». ÁêÜèåêôïò, óá ÷åßìáññïò, ðñï÷ùñïýóå ï åëëçíéêüò óôñáôüò, êåñäßæïíôáò ìÜ÷åò ôç ìßá ìåôÜ ôçí Üëëç –áëßìïíï, üìùò, ü÷é êáé ôïí ðüëåìï!– Ï óôñáôüò ôïõ ÌïõóôáöÜ ÊåìÜë äéáóêïñðßóôçêå. Ï åíèïõóéáóìüò ôùí öáíôÜñùí ìáò, áëëÜ êáé ïëüêëçñïõ ôïõ åëëçíéêïý óôïé÷åßïõ Þôáí áðåñßãñáðôïò. Óôï ìåôáîý õðïãñÜöåôáé ç ëáìðñüôåñç ßóùò óõíèÞêç óôçí éóôïñßá ôçò íåþôåñçò ÅëëÜäáò, ôåñÜóôéï äéðëùìáôéêü åðßôåõãìá åíüò ìåãÜëïõ Üíôñá. Ï ÅëåõèÝñéïò ÂåíéæÝëïò õðïãñÜöåé ëßãï Ýîù áðü ôï Ðáñßóé ôç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí. Ôï üíåéñï ôçò ÌåãÜëçò ÅëëÜäáò ðÞñå óÜñêá êáé ïóôÜ. ¸ôóé ôïõëÜ÷éóôïí ðéóôÝøáìå üëïé ìáò. ÄÜêñõá ÷áñÜò ðëçììýñéóáí ôá ìÜôéá ìáò üôáí óôéò 30 Éïõëßïõ Ýãéíå ç åðßóçìç ðáñÜäïóç ôçò Óìýñíçò óôïõò ¸ëëçíåò. Ãéá ìéá áêüìá öïñÜ îå÷õèÞêáìå óôïõò äñüìïõò ìå ìéá êáñäéÜ, ìå ìéá øõ÷Þ, åíùìÝíïé, áãêáëéáóìÝíïé, ôñáãïõäþíôáò êáé ÷ïñåýïíôáò, ðáñáëçñþíôáò áðü åõôõ÷ßá, ìåèõóìÝíïé áðü ôç ÷áñÜ ôçò Ðýññéïõ íßêçò. Ôá íÝá êõêëïöïñïýóáí ìå áðßóôåõôá ãñÞãïñïõò ñõèìïýò, óôï ëéìÜíé, óôçí áãïñÜ, óôá êáöåíåßá. Ï ðáôÝñáò ìïõ, óõíáíáóôñåöüìåíïò ìå ðïëý êüóìï óôï ìáãáæß ôïõ, ìáò Ýöåñíå ôéò åõ÷Üñéóôåò åéäÞóåéò. ÁìÝóùò ìåôÜ ôçí ðáñÜäïóç, ïé ôïõñêéêÝò äéïéêçôéêÝò áñ÷Ýò êáôáëýèçêáí. Ôüôå Þôáí ðïõ, áðü ôïí åíèïõóéáóìü ôïõ, êáôåôÜãç ï áäåñöüò ìïõ ï Ãéþñãïò óôç íåïóýóôáôç ÅëëçíéêÞ ×ùñïöõëáêÞ. Ç ãéáãéÜ ìïõ, Üîéá êáé áãíÞ ãõíáßêá, ðïõ êáôüñèùóå íá êñáôÞóåé ôçí ïéêïãÝíåéá åíùìÝíç êé áãáðçìÝíç ìåôÜ ôï ÷áìü ôçò ìÜíáò ìïõ, åß÷å ôÝôïéïí åí38
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
èïõóéáóìü ðïõ, áí ìðïñïýóå íá êñáôÞóåé üðëï êé Þôáí ëßãï íåþôåñç, èá ðÞãáéíå óßãïõñá ìå ôïõò öáíôÜñïõò óôïí ðüëåìï. Åêåßíç åðÝìåéíå íá íïéêéÜóïõìå äùìÜôéá ôïõ óðéôéïý óå Ýëëçíåò áîéùìáôéêïýò, ðïõ ìáò ôá æçôïýóáí óõíÝ÷åéá, áöïõ ôï óðßôé Þôáí óå êåíôñéêüôáôï óçìåßï. Ï ðáôÝñáò ìïõ äåí óõìöùíïýóå êáé ðïëý áëëÜ ôåëéêÜ õðåñßó÷õóå ç ãíþìç ôçò ãéáãéÜò êé Ýôóé íïéêéÜóáìå ôá ôñßá äùìÜôéá óå ôñåßò áîéùìáôéêïýò. Ôá äýï ôá äßíáìå óå äéÜöïñïõò áîéùìáôéêïýò ðïõ êÜèïíôáí äÝêá-äåêáðÝíôå ìÝñåò óôç Óìýñíç êé Ýðåéôá öåýãáíå ìå áðïóðÜóìáôá ãéá ôï ìÝôùðï. Ï Ýíáò, üìùò, Þôáí ìüíéìïò. ÔóáãêáñÜêçò ëåãüôáí êé Þôáí ìïßñáñ÷ïò. Áí, üìùò, óôç Óìýñíç ï êüóìïò Þôáí åíùìÝíïò êé áãêáëéáóìÝíïò êáé ðáíçãýñéæå ìå ôéò íßêåò ôïõ åëëçíéêïý óôñáôïý, óôçí ÁèÞíá êÜðïéïé Ýóðåñíáí áíÝìïõò ãéá íá èåñßóïõí áñãüôåñá èýåëëåò. Ôï êáêü, üìùò, Þôáí üôé ôéò èýåëëåò ôéò èåñßóáìå åìåßò êõñßùò, ìç üíôáò ìÝôï÷ïé ôùí åñßäùí êáé ôçò äé÷üíïéáò. Óôï ôÝëïò ôïõ Éïõëßïõ ôïõ 1920, óôï óôáèìü ôçò Ëõþí, óôï Ðáñßóé, ãõñßæïíôáò ï ÂåíéæÝëïò óôçí ÅëëÜäá, Ýãéíå èýìá áðüðåéñáò äïëïöïíßáò ðïõ, åõôõ÷þò, åß÷å óáí áðïôÝëåóìá ìüíï ôïí ôñáõìáôéóìü ôïõ. Ìáæß ôïõ åß÷å ôï êåßìåíï ôçò ÓõíèÞêçò ôùí Óåâñþí. Áõôü Þôáí ôï åõ÷áñéóôþ óôïí ðñùèõðïõñãü ôçò ÌåãÜëçò ÅëëÜäáò. ¼ðùò Þôáí öõóéêü, ôï ãåãïíüò áõôü Ýäùóå ëáâÝò óôïõò ÓõììÜ÷ïõò í’ áñ÷ßóïõí íá áíáèåùñïýí ôç óôÜóç ôïõò, åíù ï ÊåìÜë Ýôñéâå ôá ÷Ýñéá ôïõ áðü ÷áñÜ, åêìåôáëëåõüìåíïò ôçí áðüðåéñá êáé ëÝãïíôáò üôé ðßóù ôçò êñýâïíôáí ôá áíôéðïëåìéêÜ áéóèÞìáôá ôïõ ëáïý. Óôçí ÁèÞíá îÝóðáóáí ôáñá÷Ýò êáé äéáäçëþóåéò ìå 39
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
áðïôÝëåóìá ôç äïëïöïíßá ôïõ ºùíá Äñáãïýìç. Áêïëïõèåß ï ðåñßåñãïò èÜíáôïò ôïõ âáóéëéÜ ÁëÝîáíäñïõ –ðïõ åßíáé ðéèáíü íá åß÷å áëëÜîå ôï ñïõ ôçò éóôïñßáò, áí æïýóå, êáèüôé åß÷å Üñéóôåò ó÷Ýóåéò ìå ôïõò óõììÜ÷ïõò– êáé ïé åêëïãÝò ðïõ ãßíïíôáé îáíáöÝñíïõí óôï èñüíï ôï âáóéëéÜ Êùíóôáíôßíï, êáôáøçößæïíôáò åêåßíïí, ÷Üñç óôéò äéðëùìáôéêÝò éêáíüôçôåò ôïõ ïðïßïõ ç ÁíáôïëéêÞ êáé ÄõôéêÞ ÈñÜêç åß÷áí ãßíåé åëëçíéêÝò êáé ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá ðñïÝëáõíáí óôç ÌéêñÜ Áóßá. Ç åðÜíïäïò ôïõ Êùíóôáíôßíïõ äåí Üñåóå êáèüëïõ óôïõò óõììÜ÷ïõò, ëüãù ôçò ðñïçãïýìåíçò ïõäÝôåñçò ðïëéôéêÞò ôïõ, êé Ýêïøáí áìÝóùò ôï ìåãÜëï ðïëåìéêü äÜíåéï. Ç Ãáëëßá Þôáí åõíïúêÜ äéáôåèåéìÝíç áðÝíáíôé óôïí ÊåìÜë, áðïóêïðþíôáò óå áíôáëëÜãìáôá óôç ÌéêñÜ Áóßá. ¸óôåëíå ìÜëéóôá óôïí ÊåìÜë Üöèïíá ðïëåìïöüäéá. Ç Éôáëßá áêïëïýèçóå ôç Ãáëëßá õðÝñ ôïõ ÊåìÜë êé ü÷é ìüíïí áõôü, áëëÜ êáôÜöåñå íá ðñïóáñôçèåß ç Âüñåéïò ¹ðåéñïò óôçí Áëâáíßá. ÓéãÜ-óéãÜ ïé óýììá÷ïé áíáèåùñïýóáí áõôÜ ðïõ ïé ßäéïé åß÷áí õðïãñÜøåé óôç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí, áöÞíïíôáò ôçí ÅëëÜäá ãéá ìéá áêüìá öïñÜ áêÜëõðôç êáé ìåôÝùñç. Óôï ôÝëïò ÌáÀïõ ôïõ 1921 ï Êùíóôáíôßíïò Þñèå óôç Óìýñíç êé Ýìåéíå ãéá ëßãï óôá áíÜêôïñá ôïõ Êïñäåëéïý, üðïõ ðñïÞäñåõå ôùí ðïëåìéêþí óõìâïõëßùí. Ïé Óìõñíéïß ôïõ Ýêáíáí åîáéñåôéêÜ èåñìÞ õðïäï÷Þ. Ïé óõóêÝøåéò åêåßíåò åß÷áí óêïðü íá áðïöáóéóôåß áí èá ãßíåé ç åêóôñáôåßá ôçò ¢ãêõñáò Þ ï÷é. Ï Êùíóôáíôßíïò üðùò êáé ïé ðåñéóóüôåñïé áîéùìáôéêïß êáôÜëáâáí üôé ç åêóôñáôåßá åêåßíç èá áðÝâáéíå ìïéñáßá ãéá ôçí ÅëëÜäá. Äõóôõ÷þò, üìùò, ðáñáäüîùò, åðéêñÜôçóå ç ãíþìç ôïõ Ãïýíáñç, ðïõ åðÝìåíå íá ðñáãìáôïðïéçèåß ç åêóôñáôåßá ôï óõ40
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
íôïìüôåñï. ¹ôáí ï Üíèñùðïò åêåßíïò ðïõ ìå ôç ìùñïöéëïäïîßá ôïõ ìáò Ýóôåéëå óôï èÜíáôï êáé ôç óöáãÞ. ÐñÜãìáôé, ôï Êïñäåëéü, üðïõ Ýìåéíå ï Êùíóôáíôßíïò, Þôáí ôï ùñáéüôåñï ðñïÜóôéï ôçò Óìýñíçò. Ïëïæþíôáíï åßíáé ÷áñáãìÝíï óôç ìíÞìç ìïõ ôï ðáíÝìïñöï êé áñ÷ïíôéêü åêåßíï ìÝñïò, ðïõ ðÞñå ôï üíïìÜ ôïõ áðü ôçí ðïëý ðáëéÜ ÌïíÞ ÊïñäïëÝïíôïò. Áñéóôïêñáôéêü êé áîéüëïãï áðü êÜèå ðëåõñÜ äÝóðïæå óôï Óìõñíáéúêü êüëðï áêñéâþò áðÝíáíôé áðü ôç Óìýñíç, äÝêá ëåðôÜ ìå ôï âáðïñÜêé Þ ìå ôï ôïðéêü ôñÝíï ðïõ Ýöåõãå êÜèå ðÝíôå ëåðôÜ. Ãýñù óôéò äåêáðÝíôå ÷éëéÜäåò Þôáí ôüôå ïé êÜôïéêïé, ïé ðåñéóóüôåñïé áðü ôïõò ïðïßïõò Þôáí ¸ëëçíåò. Äýï ãñáììÝò ôïõ ôñáì åîõðçñåôïýóáí ôïõò êáôïßêïõò: ç ìßá êáôá ìÞêïò ôçò ðáñáëßáò êé ç Üëëç ðïõ ðÞãáéíå óôçí ôïýñêéêç óõíïéêßá, ôï Óïïýê Êïãéïý. Ùñáéüôáôåò åðáýëåéò, äéáêïóìçìÝíåò ìå ìåôüðåò êé áãÜëìáôá, äåíôñïóôïé÷ßåò, öáíïóôÜôåò êé ïëÜíèéóôïé êÞðïé åíôõðùóßáæáí êáé ôïí ðéï áðáéôçôéêü åðéóêÝðôç. Ôï êáëïêáßñé ðáñáèÝñéæáí åêåß ïé êáëýôåñåò ïéêïãÝíåéåò êáé ôüôå ç ùñáéüôáôç ðñïêõìáßá Ýóöõæå áðü æùÞ ôçí þñá ôïõ áðïãåõìáôéíïý ðåñéðÜôïõ. ÁëëÜ êáé ôï âñÜäõ ôá ãñáöéêÜ ðáñáëéáêÜ êÝíôñá ãÝìéæáí êüóìï ðïõ Þîåñå íá ãëåíôÞóåé ôç æùÞ ôïõ. Ï ðáôÝñáò ìïõ óõ÷íÜ ìáò ðÞãáéíå âüëôá óôï Êïñäåëéü, ðïõ ëåãüôáí êáé Ðåñáßá, ü÷é ìüíï ôá êáëïêáßñéá áëëÜ êáé ôéò ãéïñôÝò, üðïõ áðïëáìâÜíáìå ãåõóôéêüôáôá ãëõêßóìáôá óôá êáëýôåñá æá÷áñïðëáóôåßá. Ôá ðáéäéÜ ôñåëáéíüìáóôáí ãéá ãëáóÜäá, üðùò ëÝãáìå ôüôå ôï ðáãùôü, êáÀìÜêé. Ìå ðïëý óéñüðé âýóóéíï. Ç ãéáãéÜ Ýôñùãå ñõæüãáëï ìå êáíÝëá. Ï ìðáìðÜò åß÷å ößëïõò åêåß, êõñßùò 41
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
åìðüñïõò ðïõ óõíåñãáæüôáí êáé êÜðïéåò öïñÝò ôïõò åðéóêåðôüìáóôáí óðßôé ôïõò. ¢ëëåò öïñÝò ðÜëé, åìåßò ôá ðáéäéÜ, êÜíáìå ìðÜíéï óôçí ðåíôáêÜèáñç áììïõäåñÞ ðáñáëßá, áðïëáìâÜíïíôáò ôïí Þëéï êáé ôç ìïíáäéêÞ áßóèçóç åëåõèåñßáò ðïõ ÷áñßæåé ç èÜëáóóá. ÁñãÜ ôï áðüãåõìá ìðáßíáìå ðÜëé óôï ôñÝíï Þ ôï êáñáâÜêé ôçò åðéóôñïöÞò. ÅìÝíá ôï ôåëåõôáßï ìïõ Üñåóå ðïëý, ìéá êáé ëáôñåýù ôï íåñü. Êáèüìïõí óôï êáôÜóôñùìá êé áôÝíéæá ôïí êüëðï ôçò Óìýñíçò, ðïõ Ýìïéáæå ìå ðåëþñéá áãêáëéÜ, êëåßíïíôÜò ìáò üëïõò ìÝóá ôçò, óáí óôïñãéêÞ ìÜíá. ¼óï ðëçóéÜæáìå óôç Óìýñíç, Ýíá-Ýíá Üñ÷éæáí íá ôñåìïðáßæïõí ôá öáíÜñéá ôïõ ãêáæéïý óôéò ãùíéÝò ôùí äñüìùí. Ï õðÜëëçëïò ôçò äçìáñ÷ßáò åß÷å áñ÷ßóåé äïõëåéÜ ìå ôï ìáêñý ôïõ êïíôÜñé ðïõ åß÷å óôçí êïñõöÞ ìéá öëüãá öõëáêéóìÝíç óå êëïõâÜêé. Ìå ôç óåéñÜ îåðåôÜãïíôáí ïé êáéíïýñéåò öëïãßôóåò ðïõ Üíáâáí êé Ýìïéáæáí ìå ÷áâáíôßóéá, åéäÞóåéò, ðïõ ìåôáäßäïíôáí áðü óôüìá óå óôüìá ó’ ïëÜêåñç ôçí ðüëç: «Ç Óìýñíç Ýâáëå ôá âñáäéíÜ ôçò. Ç Óìýñíç åßíáé üìïñöç. Ç Óìýñíç Ýâáëå ôá âñáäéíÜ ôçò. Ç Óìýñíç åßíáé üìïñöç». ÈõìÜìáé ôç äñïóåñÞ èáëáóóéíÞ áýñá ðïõ ÷ôõðïýóå ôï îáíáììÝíï ìïõ ðñüóùðï, ôï ðõñùìÝíï áðü ôïí Þëéï ìéáò ïëüêëçñçò ìÝñáò, óêïñðþíôáò ìõñùäéÜ éùäßïõ êé áñìýñáò, ðïõ äå ÷üñôáéíá í' áíáðíÝù. Ôïí ëÜôñåõá áõôüí ôïí áÝñá, áõôÞ ôç èÜëáóóá, áõôÞ ôç ãç ðïõ ðáôïýóá, áõôÞ ôçí ðüëç ðïõ ìåãÜëùóá. ÐïõèåíÜ ï áÝñáò äå ìõñßæåé Ýôóé üìïñöá. ÐïõèåíÜ ç èÜëáóóá äåí åßíáé ôüóï ãáëÜæéá êáé ó’ üðïéá ãç êáé íá âñåèþ ðÜëé ôç ìÜíá ìïõ ôç Óìýñíç èá íïóôáëãÞóù êáé èá ôçí êëÜøù óáí ðïëõáãáðçìÝíç íåêñÞ.
42
3
Ë
ßãåò ìÝñåò áñãüôåñá Þñèå êé ç åðßóçìç ðéá, ðñïäïóßá ôùí ÓõììÜ÷ùí. ÐñïóöÝñèçêáí íá ìåóïëáâÞóïõí ãéá ôçí åéñÞíåõóç óôçí Åããýò ÁíáôïëÞ êáé ôçí áíáóôïëÞ ôùí å÷èñïðñáîéþí. Ç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí åß÷å ãßíåé ðéá ðáñåëèüí êáé ïé «ößëåò ìáò» ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò áóýóôïëïé åðßïñêïé. Êáé ç ÅëëÜäá áëëÜ êáé ç ¢ãêõñá áñíÞèçêáí ôç “öéëéêÞ” ìåóïëÜâçóç. ¼ëïé ðåñéìÝíáìå, ìå êïììÝíç ôçí áíÜóá, ôçí êáéíïýñéá óýãêñïõóç. Ï ×ñõóüóôïìïò åõëïãåß ôá óôñáôåýìáôá, ðïéïò èá æÞóåé; ðïéïò èá ðåèÜíåé; êáíåßò áðü ôïõò óôñáôéþôåò åêåßíïõò, ðïõ äåí Ýâëåðáí ôçí þñá íá öôÜóïõí ìÝ÷ñé ôçí ¢ãêõñá, äåí ôï Þîåñå. Äåí Þîåñáí åðßóçò óå ðüóï ìåéïíåêôéêÞ èÝóç âñßóêïíôáí áðÝíáíôé óôïõò Üñéóôá åîïðëéóìÝíïõò áðü ôïõò ÃÜëëïõò Ôïýñêïõò. Ìüíï óôï öñüíéìá êáé ôïí åíèïõóéáóìü õðåñåß÷áí ôá ðáëéêÜñéá áõôÜ, ðïõ êáôÜöåñáí, ìïëáôáýôá, íá êåñäßæïõí óõíÝ÷åéá íßêåò Ýíáíôé ôïõ å÷èñïý, ìå áðïôÝëåóìá íá ôïí êÜíïõí í’ áðïóõñèåß áíáôïëéêÜ ôïõ ÓáããÜñéïõ. Åêåß äéáäñáìáôßóôçêå ìéá áðü ôéò óõãêëïíéóôéêüôå43
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ñåò íßêåò ôïõ åëëçíéêïý óôñáôïý êÜôù áðü ôñïìåñÜ áíôßîïåò óõíèÞêåò. Óôç Óìýñíç ðáíçãõñßæáìå. «Óôçí ¢ãêõñá, óôçí ¢ãêõñá», öþíáæå ï êüóìïò áëáëÜæïíôáò óôïõò äñüìïõò, ôçí þñá ðïõ ïé óôñáôéþôåò ìáò õðÝöåñáí áðü ôç äßøá êáé ôéò êáêïõ÷ßåò ðÜíù óôá Ýñçìá êáé äýóâáôá õøßðåäá. Äåí ôï Ýâáæáí üìùò êÜôù. Ç êáñäéÜ ôïõò ÷ôõðïýóå äõíáôÜ. Ç øõ÷Þ ôïõò ðåôïýóå ìáêñéÜ, óå ðáëéïýò êáéñïýò, óå ìåëëïíôéêÝò åðï÷Ýò ìéáò ÅëëÜäáò ÌåãÜëçò êáé ëõôñùìÝíçò. «Óôçí ¢ãêõñá, óôçí ¢ãêõñá», öþíáæáí êé áõôïß, êé áò ðåéíïýóáí, êé áò äéøïýóáí, êé áò êïõñÜóôçêáí íá ðïëåìïýí ôñßá ÷ñüíéá, êé áò íïóôáëãïýóáí ô’ áãáðçìÝíá ôïõò ðñüóùðá. «Óôçí ¢ãêõñá, óôçí ¢ãêõñá», áêïõãüôáí ï áíôßëáëïò áð’ üëç ôçí ÅëëÜäá êé Ýöôáíå óô’ áõôéÜ ôïõò êáé ôïõò åìøý÷ùíå, åêåß óôï ÓáããÜñéï, ìáêñéÜ áðü áãáðçìÝíïõò êé áãáðçìÝíåò, êïíôÜ óôï ìåãÜëï üíåéñï. Ïé Óýììá÷ïé ðéÝæïõí ãé' áíáêù÷Þ. Ç ÅëëÜäá óõìöùíåß, ü÷é üìùò êáé ìå ôçí Ôïõñêßá ðïõ Ý÷åé ôçí áðáßôçóç íá åêêåíùèåß áðü ôïõò ¸ëëçíåò, ìÝóá óå äåêáðÝíôå ìÝñåò, ç ãñáììÞ Åóêß Óå÷ßñ - Áöéüí Êáñá÷éóÜñ. Ï êüóìïò åßíáé áíÜóôáôïò. ÐÜåé ÷áìÝíïò ôüóïò áãþíáò; Ôüóï áßìá Üäéêá ÷õìÝíï; ¼÷é, äåí èá êÜíïõìå ðßóù! Óôçí ÁèÞíá åîáêïëïõèïýí íá âñÜæïõí ôá ðÜèç, ïé Ýñéäåò, ïé äïëïöïíßåò êáé ôá óõëëáëçôÞñéá. Ç êõâÝñíçóç ÐñùôïðáðáäÜêç –ðïõ Þôáí áõôÞ ðïõ Ýìåëëå íá åðùìéóôåß áñãüôåñá üëåò ôéò åõèýíåò ãéá ôçí êáôáóôñïöÞ– ðáßæåé ôá äýï ôåëåõôáßá ôçò ÷áñôéÜ, óáí ýóôáôç ðñïóðÜèåéá íá ðåñéóþóåé êÜôé áðü ôá êåêôçìÝíá, íá ãëéôþóåé ü,ôé ìðïñåß áðü ôïí üëåèñï. Êáô’ áñ÷Þí, êçñýóóåé áõôüíïìç ôç ÌéêñÜí Áóßá óôéò 17 Éïõëßïõ ôïõ 1922. Ëåò êáé èá Þôáí Ýãêõñç ç áõôïíïìßá áõôÞ ãéá êáíÝíáí Üëëïí åêôüò áðü ìáò ôïõò ßäéïõò. 44
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
Ôçí åðüìåíç ìÝñá ï ìðáìðÜò ìïõ, ðïõ óáí ìïõ÷ôÜñçò ðïõ Þôáí åðçñÝáæå êáé êáèïäçãïýóå ðïëý êüóìï, êáé ôá äõï ìïõ ìåãÜëá áäÝñöéá ðÞñáí åëëçíéêÝò óçìáßåò êáé îåêßíçóáí. ÌðñïóôÜ óôçí Áãßá ÖùôåéíÞ, ôçí îáêïõóôÞ åêêëçóßá ôçò Óìýñíçò, åíþèçêáí ìå ðëÞèïò ëáïý êé áðü êåé ðïñåýôçêáí ãéá ôï áããëéêü ðñïîåíåßï. Ôï ðéï ïãêþäåò óõëëáëçôÞñéï ðïõ ãíþñéóå ðïôÝ ç Óìýñíç, ðáñÝäùóå óôïí ¢ããëï ðñüîåíï øÞöéóìá üðïõ åõ÷áñéóôïýóå ôïí ¢ããëï ðñùèõðïõñãü. ÐñÜãìáôé, áìÝóùò ìåôÜ ôç äéáêÞñõîç ôçò áõôïíïìßáò ôçò ÌéêñÜò Áóßáò, ï Ëüõíô Ôæþñôæ åß÷å ðñïâåß óå ôÝôïéåò äçëþóåéò õðÝñ ôùí ÅëëÞíùí, óôç ÂïõëÞ ôùí ÊïéíïôÞôùí, ðïõ ïëüêëçñïò ï åëëçíéóìüò êáé êõñßùò âÝâáéá ï ìéêñáóéáôéêüò îåóçêþèçêå, ìÜëëïí åðé ìáôáßù. ¹ôáí ïé ôåëåõôáßåò áíáëáìðÝò ðñéí ôï èÜíáôï åíüò ðïëéôéóìïý, ìéÜò ðáôñßäáò, ìéÜò æùÞò, åíüò ìåãÜëïõ ïíåßñïõ ðïõ –üðùò óõíÞèùò óõìâáßíåé ìå ôá üíåéñá– Ýãéíå óõíôñßììéá. Êáíåßò äåí êáôÜëáâå ãéáôß ç Áããëßá ìáò ìïßñáóå ôüóåò öñïýäåò åëðßäåò. Ãéáôß, ðñïò óôéãìÞ, ðéóôÝøáìå üôé ç êáôÜóôáóç Þôáí áíáóôñÝøéìç. ÖáíôáóôÞêáìå üôé ïé Óýììá÷ïé îáöíéêÜ êáôÜëáâáí ôï ëÜèïò ôïõò, üôé ðüíåóáí ëßãï êáé ãéá ìáò, ãéá ôçí ðáôñßäá ìáò. Ìá ç Ãáëëßá åß÷å Þäç ðñï÷ùñÞóåé ðïëý óôéò ó÷Ýóåéò ôçò ìå ôïí ÊåìÜë êáé äåí óêüðåõå í’ áöÞóåé ôï èÝìá “Åããýò ÁíáôïëÞ” ìÝóá áð’ ôá ÷Ýñéá ôçò. Ôï äåýôåñï ÷áñôß ôçò åëëçíéêÞò êõâÝñíçóçò Þôáí ôï ó÷Ýäéï êáôÜëçøçò ôçò Êùíóôáíôéíïýðïëçò. ¹ôáí, üìùò, ôüóï Üìåóç êáé áêáñéáßá ç áíôßäñáóç ôùí ÓõììÜ÷ùí þóôå êé áõôü íáõÜãçóå. Óôï ìåôáîý ôïí Áýãïõóôï Üñ÷éóå ç ôïõñêéêÞ áíôåðßèåóç. Ïé äõíÜìåéò ôïõ ÊåìÜë ðñï÷ùñïýóáí, ïé ¸ëëçíåò õðï÷ùñïýóáí, ðáëåýïíôáò ìå íý÷éá êáé ìå äüíôéá ùò ôï 45
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ôÝëïò. Ï êüóìïò ðáíéêüâëçôïò Ýöåõãå áðü ôá ðåñß÷ùñá, ìå ü,ôé ðïëõôéìüôåñï ìðïñïýóå íá êïõâáëÞóåé ìáæß ôïõ, êé åñ÷üôáí ðñïò ôç Óìýñíç. Ïé Ôïýñêïé äéÝêïøáí ôéò óéäçñïäñïìéêÝò óõãêïéíùíßåò êé ï êüóìïò üëïò Ýðåóå óôá âáðüñéá, üðïõ óôïéâáæüôáí ï Ýíáò ðÜíù óôïí Üëëïí, ìáæß ìå ôïõò ôñáõìáôßåò ðïõ ìåôáöÝñïíôáí áðü ôá íïóïêïìåßá óôçí ðáñáëßá, ðñïêåéìÝíïõ íá ãëéôþóïõí áðü ôéò áãñéüôçôåò ôùí Ôïýñêùí – ïé ÷åéñüôåñïé áðü ôïõò ïðïßïõò Þôáí ïé ÔóÝôåò. ¼ðïõ äåí õðÞñ÷å èÜëáóóá, ïé ìåôáêéíÞóåéò ãßíïíôáí ìå áìÜîéá Þ êáé ìå ôá ðüäéá. Ï îåñéæùìüò åß÷å áñ÷ßóåé. Ïé ðüëåéò êáé ôá ÷ùñéÜ åñÞìùíáí ôï Ýíá ìåôÜ ôï Üëëï. Ï óôñáôüò ìáò åß÷å áðïêÜíåé, ôï ìÝôùðï åß÷å ðéá áðïóõíôåèåß, ïé áðþëåéåò ðïëëÝò: íåêñïß êáé ôñáõìáôßåò ÷éëéÜäåò. Ïé Üíèñùðïé åãêáôÝëåéðáí ôéò åóôßåò ôïõò êé Üöçíáí ðßóù ôïõò ü,ôé åß÷áí öôéÜîåé ìå êüðï ïé ðáôåñÜäåò ôïõò, ïé ðáððïýäåò ôïõò, áëëÜ êé ïé ßäéïé. Ïëüêëçñï ôï âéüò ôïõò Ýìåíå ðßóù, âïñÜ óôá ÷Ýñéá ôùí Ôïýñêùí, ãéá íá îåèõìÜíïõí ôçí ïñãÞ ôïõò. ¼ìùò Ýíá ðñÜìá ìåôñïýóå ôüôå: íá öýãïõí, íá óùèïýí. Íá óþóïõí ôç æùÞ ôùí ðáéäéþí ôïõò, ôçí ôéìÞ ôïõò, ôçí åëåõèåñßá ôïõò. Ç Óìýñíç ãÝìéóå êüóìï. Êüóìï áðåëðéóìÝíï ðïõ íüìéæå ðùò åðéôÝëïõò âñÞêå êáôáöýãéï. Äåí Þîåñå. Äåí öáíôáæüôáí ôé ôïí ðåñßìåíå. ¼óïé åß÷áí ëåöôÜ Ýìåéíáí óå îåíïäï÷åßá. ¢ëëïé ðÜëé Ýìåíáí óå óõããåíéêÜ ôïõò ðñüóùðá. ¸íáò áîéùìáôéêüò ðïõ ôïõ íïéêéÜæáìå ôüôå äùìÜôéï, åß÷å ìåßíåé óôï óðßôé êÜðïéáò êõñßáò üôáí Þôáí áðïóðáóìÝíïò óôç Ìáãíçóßá. ¼ôáí åêêåíþèçêå ç Ìáãíçóßá êé ç «êõñßá ÅëÝíç» Þñèå óôç Óìýñíç, ôç öéëïîåíÞóáìå óðßôé ìáò, ÷ùñßò âÝâáéá íá ôçí îÝñïõìå ôç ãõíáßêá, ðïõ ôüôå Þôáí ãýñù óôá ðåíÞíôá ðÝíôå. Ç õðï÷þñçóç Þôáí ñáãäáßá, ç óýã÷õóç ìåãÜëç, ï êü46
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
óìïò áíÜóôáôïò. ¼ôáí ðéá äéáäüèçêå ç åßäçóç üôé ï óôñáôüò ìáò êáôåõèõíüôáí, õðï÷ùñþíôáò, ðñïò ôïí ÔóåóìÝ, ìåñéêÜ ÷éëéüìåôñá íïôéïäõôéêÜ ôçò Óìýñíçò, áð’ üðïõ èá ðåñíïýóå, üðùò öáßíåôáé, áðÝíáíôé óôçí ÅëëÜäá, ç êáôÜóôáóç ðïõ åðéêñÜôçóå Þôáí áðåñßãñáðôç. ÊáôáëÜâáìå üëïé üôé Þôáí æÞôçìá ÷ñüíïõ íá ìðïõí ïé Ôïýñêïé óôç Óìýñíç. Ç æùÞ ìáò êéíäýíåõå. Íá öýãïõìå! Íá ðÜìå ðïý; Áðü ðáíôïý Þìáóôáí êõêëùìÝíïé. Ïé áîéùìáôéêïß, ðïõ Ýöåõãáí êé áõôïß, ðÞãáéíáí óôá ÂïõñëÜ êé áðü êåß ðåñíïýóáí áðÝíáíôé óôç ×ßï ìå êáñÜâéá. Ï áäåëöüò ìïõ ï Ãéþñãïò ìå ìéóÞ êáñäéÜ îåêßíçóå íá öýãåé ìå ôïõò óõíáäÝëöïõò ôïõ, ðïõ ôïí ðáñüôñõíáí äéáñêþò. Ç Üëëç ìéóÞ ôïõ êáñäéÜ Ýìåíå ðßóù óå ìéá ãåéôïíïðïýëá ìáò, ðïõ Þôáí ôñåëÜ åñùôåõìÝíïò ìáæß ôçò. Ïé óõíÜäåëöïß ôïõ äåí èá ôïí Üöçíáí óå çóõ÷ßá áí äåí ðÞãáéíå ìáæß ôïõò. Êáé ðÞãå. ¼÷é, üìùò, ðïëý ìáêñéÜ. Äåí ìðÞêå ðïôÝ óôï êáñÜâé. Ìüëéò Ýöôáóáí óôá ÂïõñëÜ îÝêïøå áðü ôïõò Üëëïõò êáé ôüóêáóå. Ç êáñäéÜ ôïõ äåí Üíôå÷å íá öýãåé ìáêñéÜ ôçò. Ôá ðüäéá ôïõ ôïí ãýñéæáí ðßóù. Ôïí ïäçãïýóáí óôçí ðéï åðéêßíäõíç ßóùò ðïñåßá ðïõ Ýêáíå ðïôÝ ôïõ, ìÝóá áðü ðáãßäåò êé åíÝäñåò. Ôï ðñþôï ðñÜãìá ðïõ Ýêáíå Þôáí í’ áëëÜîåé ñïý÷á. ÐÝôáîå áìÝóùò ôç óôïëÞ ôïõ áîéùìáôéêïý ðïõ Þôáí êüêêéíï ðáíß ãéá ôïõò Ôïýñêïõò êáé öüñåóå Ýíá ìðëÝ êïóôïýìé ðïõ ôïõ åß÷å âÜëåé ìáæß ç ãéáãéÜ ìïõ ó’ åíá ìðïãáëÜêé ìå êáíáäõü Üëëá ðñÜìáôá. Ï äñüìïò Þôáí äýóâáôïò êé åß÷å íá êÜíåé ðåñßðïõ óáñÜíôá ÷éëéüìåôñá ìÝ÷ñé ôç Óìýñíç, ìåñüíõ÷ôá ìå ôá ðüäéá öõóéêÜ, äåäïìÝíïõ üôé ðñïôéìïýóå íá ðåñðáôÜåé ôç íý÷ôá, ðáñÜ ôç ìÝñá, ãéá íá ìç äßíåé óôü÷ï. Ãéá êáêÞ ôïõ ôý÷ç, üìùò, Ýðåóå óôá ÷Ýñéá åíüò ôïõñêéêïý áðïóðÜóìá47
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ôïò, ìáæß ìå ðïëëïýò Üëëïõò ¸ëëçíåò. Ôïõò ðÞãáéíáí üëïõò ãéá åêôÝëåóç. ¹ôáí ìåóçìÝñé, êáõôü. ÊáôáìåóÞìåñï. Ç ëÜâá ôïõ Þëéïõ ÷õíüôáí ðÜíù áðü ôç ÌéêñÜí Áóßá – åßíáé æåóôÜ åêåß ôá êáëïêáßñéá. Ï éäñþôáò Ýôñå÷å óôï ìÝôùðï. ×ïíôñÝò óôáãüíåò Ýìðáéíáí óôá ìÜôéá ðïõ Ýôóïõæáí áð’ ôçí áñìýñá êáé èüëùíáí êáé íüìéæåò ðùò åß÷åò ôõöëùèåß. ÌáêÜñé íá åß÷åò ãéáôß äå èÜâëåðåò. Ï éäñþôáò Ýññåå óôï óþìá, êïëëïýóå ðÜíù óôá âñüìéêá ñïý÷á. ÃñéÝò ïýñëéáæáí, ïé Üíôñåò óôÝêïíôáí áóÜëåõôïé. Ìüíï ôá ìÜôéá ôïõò áíïéãüêëåéíáí óáí óôüìáôá ðïõ ìéëïýóáí. Êáé ðñÜãìáôé, ìéëïýóáí åêåßíá ôá ìÜôéá. Êé Ýëåãáí ðïëëÜ. Ïé Ôïýñêïé ùñýïíôáí, ÷ôõðïýóáí ìå ôïõò õðïêüðáíïõò ôùí üðëùí ôïõò óôï êåöÜëé ôüóï äõíáôÜ, ðïõ ðïëëïß Ýìåíáí óôïí ôüðï, êëùôóïýóáí, Ýâñéæáí ôá éåñÜ êáé ôá üóéá êáé, ôï ÷åéñüôåñï, ôïõò êáôáôñõðïýóáí ìå ôéò îéöïëüã÷åò ôïõò ëåò êáé êÜðïéïò áðü ôï ðëÞèïò åêåßíùí ôùí áíõðåñÜóðéóôùí áíèñþðùí ðïõ óôÝêïíôáí áäýíáìïé ìðñïóôÜ ôïõò, ìðïñïýóå íá ôïõò âëÜøåé. ¹ôáí, üìùò, ôÝôïéá ç ëýóóá ôïõò ãéá áßìá ðïõ ôïõò ôýöëùíå. Ðþò ôïí öþôéóå ç Ðáíáãßá åêåßíç ôçí þñá ôï Ãéþñãï êáé äå ìßëçóå êáèüëïõ åëëçíéêÜ! – Je ne suis pas Grec. Je suis Francais. Laissez moi partir! ÐÜíôá øý÷ñáéìïò êáé ìå êïöôåñü ìõáëü, ï Ãéþñãïò, êáôÜöåñå ìå ôçí Üðôáéóôç ðñïöïñÜ ôïõ íá ôïõò ðåßóåé üôé Þôáí ÃÜëëïò êáé ôïí Üöçóáí íá öýãåé, üðùò ìáò äéçãÞèçêå áñãüôåñá. Îåìáêñáßíïíôáò ãéá íá óõíå÷ßóåé ôçí ðïñåßá ôïõ, Üêïõóå ôï ìáêÜâñéï Þ÷ï ôùí ðïëõâüëùí. Ãéá ðïëëÞ þñá. Ãéá Ýíáí ïëüêëçñï áéþíá, üðùò ôïõ öÜ48
ÌÅÔÁ ÔÇÍ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ
íçêå, ôá ðïëõâüëá èÝñéæáí áóôáìÜôçôá. Êáé ìåôÜ óéùðÞ. ÍåêñéêÞ. ÌïíÜ÷á ôá ôæéôæßêéá áêïýãïíôáí: ôæôæôæôæ êáé ôá âÞìáôÜ ôïõ ðÜíù óôá îåñÜ ÷üñôá. ¹ôáí ìåóçìÝñé, êáõôü, êáôáìåóÞìåñï. Ï Þëéïò Ý÷õíå ôç ëÜâá ôïõ ðÜíù óôç ÌéêñÜí Áóßá. Äåí ãýñéóå ôï êåöÜëé. ÓõíÝ÷éóå íá ðåñðáôÜ. Óá íá ìçí Üêïõóå ôßðïôá. Óá íá ìçí Ýãéíå ôßðïôá. ÌåôÜ ìåìïíùìÝíïé ðõñïâïëéóìïß. Ç ÷áñéóôéêÞ âïëÞ. Äåí åß÷å ìåßíåé ðéÜ êáíåßò. ÓõíÝ÷éóå íá ðåñðáôÜ. Óá íá ìçí Üêïõóå ôßðïôá. Óá íá ìçí Ýãéíå ôßðïôá. Ï Þëéïò Ý÷õíå ôç ëÜâá ôïõ ðÜíù óôç ÌéêñÜí Áóßá. Äåí ãýñéóå ôï êåöÜëé. Ìå ôá ðïëëÜ, åîïõèåíùìÝíïò, ôáëáéðùñçìÝíïò êáé äéøáóìÝíïò, Ýöôáóå óðßôé. Ç ãéáãéÜ ìïõ äåí ÷üñôáéíå íá ôïí áãêáëéÜæåé êé åêåßíïò äå ÷üñôáéíå í' áãêáëéÜæåé åìÝíá. Ï ðáôÝñáò åß÷å èõìþóåé. Äåí Þîåñå ðéá ðïéïí íá ðñùôïðñïóôáôåýóåé. Ôé íá êÜíåé êáé ôé íá ìçí êÜíåé. ÐÜíù ðïõ íüìéæå üôé ï Ãéþñãïò åß÷å ãëéôþóåé êáé Þôáí ðéá áóöáëÞò, íÜôïò ðÜëé åäþ ìðñïóôÜ ôïõ. — Ãéáôß ãýñéóåò ðáéäß ìïõ; Èá ìáò êÜøåéò üëïõò. Ïé Ôïýñêïé îÝñïõí üôé åßóáé ÷ùñïöýëáêáò. ¸÷áóåò ôçí åõêáéñßá íá ãëéôþóåéò, íá óùèåßò. Êáé óÝíá èá óêïôþóïõí êáé ìáò üëïõò ìáæß óïõ. ÖôÜíåé ðïõ åìÝíá ì' Ý÷ïõí ðñï ðïëëïý óôá ìáýñá ôá êáôÜóôé÷á. Åêåßíïò äåí áðáíôïýóå. ÌïíÜ÷á ÷Üéäåõå åìÝíá ðïõ êáèüìïõí êïõñíéáóìÝíç óôçí áãêáëéÜ ôïõ. Ðüóç áäõíáìßá ôïõ åß÷á! ÈõìÜìáé ôï áîýñéóôï ðñüóùðü ôïõ êáé ôï êáôáúäñùìÝíï óþìá ôïõ êáèþò ìå êñáôïýóå áãêáëéÜ. Ðþò ìå ãñáíôæïõíïýóáí ôá ãÝíéá ôïõ! Äåí Þèåëá íá öýãåé îáíÜ. ¸âáëá ôá êëÜìáôá. Ï ÈåìéóôïêëÞò ìáò êïéôïýóå üëïõò áðïñçìÝíïò. Äåí 49
XÑÉÓÔÉÁÍÍÁ ËÏÕÐÁ
ðïëõêáôáëÜâáéíå ôé ãéíüôáí. ¹ôáí ìüíï ïêôþ ÷ñüíùí. ¸îé ÷ñüíéá ìéêñüôåñüò ìïõ. Ç ãéáãéÜ Ýóôåêå âïõñêùìÝíç. Êáíåßò äå ìéëïýóå. ¼ëïé êáôáëáâáßíáìå ôé åðñüêåéôï í’ áêïýóïõìå. Êáé ô’ áêïýóáìå. — Ðáéäß ìïõ, ðñÝðåé íá öýãåéò. Èá ìáò óöÜîïõí üëïõò áí óå âñïýí åäþ. Åßíáé êáé ôá ðáéäéÜ... ÎåêïõñÜóïõ, öÜå, ðÜñå íåñü ìáæß óïõ êáé öýãå. ÐÞãáéíå üðïõ óå öùôßóåé ï Èåüò, ãéÝ ìïõ. ¸ôóé êé Ýãéíå. Ôüôå äåí õðÞñ÷å êáéñüò ãéá ÷Üóéìï. ÐïëëÜ ëüãéá äå ÷ùñïýóáí. ÊÜèå ëåðôü ìðïñåß íá êüóôéæå ôç æùÞ ìáò. Ôï ßäéï âñÜäõ áãêáëéáóôÞêáìå êé áðï÷áéñåôçèÞêáìå ãéá äåýôåñç öïñÜ ìÝóá óå ëßãåò ìÝñåò. Ðïéïò Þîåñå Üí è' áíôáìþíáìå ðïôÝ îáíÜ... Ï Ãéþñãïò –áðïãïçôåõìÝíïò ãéáôß êé ç êïðÝëá ðïõ áãáðïýóå åß÷å öýãåé ìå ôçí ïéêïãåíåéÜ ôçò, ðïéïò îÝñåé ãéá ðïý, Ýôóé íüìéæå ôïõëÜ÷éóôïí– îåêßíçóå ãéá ôï óðßôé ôïõ Îåíüðïõëïõ, ðïëý ãíùóôïý Ýìðïñïõ, ößëïõ êáé óõíåñãÜôç ôïõ ðáôÝñá ìïõ. Ï Îåíüðïõëïò Ýëåéðå ôïí êáéñü åêåßíï óôï åîùôåñéêü êáé óôï óðßôé Ýìåíáí ìüíï ïé êáìáñéÝñåò êáé ôï õðüëïéðï ðñïóùðéêü. Ðïëýò êüóìïò åß÷å êáôáöýãåé åêåß, ìÞðùò êáé äåí ôïõò ðåéñÜîïõí. Èåßïé ìïõ, èåßåò ìïõ êé Üëëïé óõããåíåßò åß÷áí åãêáôáóôáèåß óôï óðßôé. ¼ôáí ï Ãéþñãïò Ýöôáóå åêåß ôïõò Ýðéáóå ðáíéêüò. Åß÷å Ýñèåé ôï êüêêéíï ðáíß. Ôá ßäéá ëüãéá ðïõ åß÷áí âãåß áðü ôï óôüìá ôïõ ðáôÝñá ìïõ, åéðþèçêáí êáé ðÜëé áðü ôï èåßï ìïõ: — ÐñÝðåé íá öýãåéò ðáéäß ìïõ, èá ìáò óöÜîïõí üëïõò áí óå âñïýí åäþ. Êé Ýöõãå. Óôï ìåôáîý ôá ðñÜìáôá ìÝóá óôç Óìýñíç ïëïÝíá êáé ÷åéñïôÝñåõáí. ÓõìðëïêÝò, öáóáñßåò, ðáíéêüò. Óôéò 26 Áõãïýóôïõ ïé áíþôåñïé õðÜëëçëïé ôçò åëëçíéêÞò äéïßêçóçò 50