Γιάννης Τσαφογιάννης - Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού by John Tsafogiannis

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Πώς φτάσαμε ως εδώ – ο καπιταλισμός «ανακαλύπτει» την Ασία Η άνοδος του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου Το ξέσπασμα της κρίσης Λειτουργία του τραπεζικού συστήματος και γιατί το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα είναι χρεοκοπημένο Τα «πακέτα σωτηρίας» Η «πλουτονομία» «Ναι, αλλά πολλές τράπεζες κλείνουν, έτσι δε λέγαμε πριν;» Αν οι τράπεζες πάρουν κι άλλα, τι θα μείνει για εμάς; Ποιος θα αγοράσει όλα αυτά που θα παράγουν οι εργάτες; Η «δημοσιονομική κρίση» Εκτύπωση χρήματος από το πουθενά Το δολάριο ως παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα Ο χρυσός Η Κίνα Η Ευρώπη – εισαγωγικά Ευρωπαϊκή Ένωση – Ευρωζώνη Γερμανία και προτεκτοράτα Γερμανία: Με το ΝΑΤΟ ή με Ρωσία – Κίνα; Η Ελλάδα: Ο «αδύναμος κρίκος» της Ευρωζώνης

11 18 26 42 58 67 73 88 103 110 120 137 151 160 170 194 202 242 251 257

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το βιβλίο αυτό γράφεται σε μια κρίσιμη εποχή, όπου ανατρέπονται πολλές από τις «βεβαιότητες» του παρελθόντος. Ειδικά μετά την πτώση του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού», υπήρχε η γενικευμένη αίσθηση, σε παγκόσμια κλίμακα, πως πλέον «ξημερώνουν καλύτερες μέρες», με ευημερία και ειρήνη για τους λαούς.

*Γελοιογραφία για το «τέλος της Ιστορίας», με την «οριστική» επικράτηση του καπιταλισμού, που όμως, για μια ακόμα φορά, αμφισβητείται, με τις αναλύσεις του Μαρξ να επιστρέφουν στην επικαιρότητα

Οι διάφοροι «διανοούμενοι» της άρχουσας τάξης είχαν φτάσει στο σημείο να μιλήσουν για το «Τέλος της Iστορίας», όπως το ονόμασε στο κλασσικό πλέον ομώνυμο βιβλίο του ο Φ. Φουκουγιάμα . Οι τόσες αναλύσεις και οι προτάσεις του Μαρξ, του Λένιν και τόσων άλλων, και οι τόσοι εργατικοί αγώνες που δόθηκαν τα τελευταία χρόνια οδήγησαν σε Φράνσις Φουκουγιάμα, «Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος»

Γιάννης Τσαφογιάννης

ένα καθεστώς που κατέρρευσε, και άρα δε μπορούμε να τις λάβουμε σοβαρά υπόψη μας, έτσι δεν είναι; Καμία μάχη δε φαινόταν να χρειάζεται να δοθεί από τους λαούς – «ο εχθρός είχε πλέον ηττηθεί». Μετά όμως από ένα σχετικά «μεταβατικό» στάδιο, που σημαδεύτηκε από την επικράτηση της «Δύσης» και την παγκόσμια κυριαρχία (αν όχι μονοκρατορία) των ΗΠΑ, αρχίζει πλέον να γίνεται αντιληπτό πως τα γρανάζια της ιστορίας δε σταμάτησαν ποτέ να κυλούν, και ούτε βέβαια σταμάτησε να εξελίσσεται η πάλη ανάμεσα στις τάξεις, ανάμεσα στους εκάστοτε εκμεταλλευτές και τους εκάστοτε εκμεταλλευόμενους. Τα γεγονότα που πλέον εκτυλίσσονται μπροστά στα – έκπληκτα έστω – μάτια των λαών, που ουδέποτε φαντάστηκαν, ειδικά στη «Δύση», ότι θα [ξανά]ζήσουν εποχές πείνας, φτώχειας ή πολέμων, μας οδηγούν στο να επιστρέψουμε στην ταξική ανάλυση των πραγμάτων, στην πάλη ανάμεσα στην άρχουσα τάξη και τους εργάτες, που σήμερα λαμβάνει μάλιστα ιστορικό χαρακτήρα «ζωής και θανάτου». Βλέπετε, παρά τα μεγάλα λόγια που εκτοξεύουν με απίστευτους ρυθμούς οι κυβερνώντες και τα φερέφωνά τους για το πόσο ωραία περνάμε, οι ανισότητες έχουν σπάσει κάθε ιστορικό ρεκόρ. Η «ελεύθερη αγορά» (αυτή που υποτίθεται ότι θα αυτορυθμιζόταν) δεν είναι παρά ένας ευφημισμός για μια αγορά που ελέγχεται ολιγοπωλιακά από μια χούφτα ανθρώπους ανά κλάδο, με τους λαούς να βλέπουν τους μισθούς να πέφτουν, τα ωράρια να «ελαστικοποιούνται» (άλλος ένας ωραίος ευφημισμός), την εργασία («απασχόληση») να εντατικοποιείται, την ανεργία να θεριεύει, κτλ., την ίδια ώρα που τραπεζίτες και άλλοι κεφαλαιοκράτες αρπάζουν ολοένα και περισσότερα πλούτη για λογαριασμό τους.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Οι κρίσεις του καπιταλισμού επιταχύνουν τον ιστορικό χρόνο, οι εξελίξεις τρέχουν με πιο γρήγορους ρυθμούς, και ήδη, από το 2008 ως σήμερα, έχουμε δει να έρχονται στην επιφάνεια πράγματα ξεχασμένα ή «αδιανόητα», όπως η χρεοκοπία ενός κράτους, ο [υπερ]πληθωρισμός, ο αποπληθωρισμός, η διάλυση του ευρώ και ένα σωρό άλλα. Το γερμανικό περιοδικό “Internationale Politik” φιλοξένησε πρόσφατα μια συνέντευξη πρώην μέλους του κυβερνώντος Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος (CDU), η οποία έκανε αρκετή αίσθηση και αναδημοσιεύτηκε σε αρκετά έντυπα, ειδικά στη Γερμανία . Η βασική του πρόβλεψη αφορούσε μια «νέα εποχή ιμπεριαλισμού», και την επιστροφή στον εθνικισμό του 19ου αιώνα, την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό, με τις ΗΠΑ και την Κίνα να συγκροτούν τους δύο βασικούς πόλους. Αυτό μάλιστα δε δείχνει να τον προβληματίζει ιδιαίτερα, αντίθετα το μόνο που όντως φαίνεται να τον ανησυχεί είναι πως, κατά την άποψή του, η Γερμανία «έχει μείνει πίσω», και άρα πρέπει να εντείνει τις προσπάθειές της, ώστε να πάρει και αυτή όσο μεγαλύτερο μέρος της «λείας» μπορεί. Στο οικονομικό επίπεδο, που κατά κύριο λόγο θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο, οι εξελίξεις είναι καταιγιστικές, με τραπεζικούς κολοσσούς, όπως η Lehman Brothers, να καταρρέουν, ή άλλους να διασώζονται με «πακέτα σωτηρίας», με χρήματα δηλαδή που χαρίζονται σε αυτούς από τις κυβερνήσεις, με τους λαούς να κοιτούν μάλλον αποσβολωμένοι το όλο θέαμα. Και σαν να μην έφτανε αυτή η τεράστιας έκτασης ληστεία, οι λαοί έχουν να αντιμετωπίσουν την A New Era of Imperialism, 30/04/2010, http://www.germanforeign-policy.com/en/fulltext/56338

Γιάννης Τσαφογιάννης

αβεβαιότητα ακόμα και του αν θα έχουν δουλειά την επόμενη μέρα, με καταιγισμό λουκέτων (καθώς η χρηματοδότηση των «πακέτων σωτηρίας» απαιτεί πόρους, και οι πόροι αυτοί «στραγγίζονται» από όλη την υπόλοιπη κοινωνία), ή και φόβους για σενάρια κατάρρευσης, με πολλούς αναλυτές να κάνουν λόγο για υπερπληθωρισμό του δολαρίου, διάλυση του ευρώ, χρεοκοπία κρατών, κτλ. Πρόκειται για μια νέα εποχή, για ένα νέο κόσμο, που όμως ελάχιστη σχέση φαίνεται να έχει με διάφορα σενάρια περί «διαρκούς ανάπτυξης και προόδου» ενώ, αντίθετα, μοιάζει να έχει βγει από κάποια δυστοπική και «σκοτεινή» ταινία, όπου οι λαοί υποφέρουν υπό τον ασφυκτικό έλεγχο μιας χούφτας ολιγαρχών. Οι τράπεζες αποδεικνύονται ότι είναι κυρίαρχες, ενώ όλες οι αναλύσεις, ακόμα και των ίδιων των κυβερνώντων, διαπιστώνουν ότι οι κοινωνικές ανισότητες έχουν σπάσει κάθε ιστορικό ρεκόρ. Την ίδια ώρα, έχουμε εδώ και χρόνια μαζική μεταφορά κεφαλαίων προς την Ασία από αυτούς που ολιγοπωλιακά τα ελέγχουν, οδηγώντας στην διάλυση του παραγωγικού ιστού των δυτικών κοινωνιών, και στην ανάπτυξη ενός νέου «παίχτη» στη διεθνή σκηνή, της Κίνας, που βασίζει την ισχύ της στο …μεσαιωνικού τύπου ξεζούμισμα των εργατών εντός της. Την ίδια ώρα, η Ελλάδα έχει γίνει σε μεγάλο βαθμό «το κέντρο της προσοχής», καθώς για πρώτη φορά στη μεταποεμική ιστορία ένα ευρωπαϊκό-δυτικό κράτος βρίσκεται στα πρόθυρα χρεοκοπίας. Ο πρόεδρος του γερμανικού οικονομικού ινστιτούτου Ifo, Hans-Werner Sinn χαρακτηρίζει το πρόγραμμα που εφαρμόζει το ΔΝΤ στη χώρα ως «συνταγή για εμφύλιο πόλεμο» . Οι βρετανικοί Times έχουν φτάσει Ifo: Σε εμφύλιο οδηγούν τους Έλληνες τα μέτρα του ΔΝΤ, 04/06/2010, http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=12336&subid=2

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

στο σημείο να προτείνουν σε άρθρο τους να χάσει η Ελλάδα εδάφη της, τα οποία θα πρέπει να παραχωρηθούν «προσωρινά» σε κάποιον άλλο, και αν και όταν η Ελλάδα ξεπληρώσει τα χρέη της (δηλαδή ποτέ), τότε θα τις επιστραφούν τα εδάφη που είχε χάσει , ενώ το γερμανικό Spiegel χαρακτηρίζει ορθά – κοφτά την Ελλάδα ως προτεκτοράτο (“The small country has become little more than an EU protectorate”) . Αυτά είναι λίγα μόνο ενδεικτικά παραδείγματα για το «που το πάνε» οι κυβερνώντες, εδώ και διεθνώς. Αυτού του είδους οι επιθέσεις, όμως, εναντίον των λαών είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι δε μπορούν να μείνουν αναπάντητες. Οι αποφάσεις, λοιπόν, που θα λάβουν και οι κινήσεις που θα κάνουν τα επόμενα χρόνια οι αντιμαχόμενες πλευρές, οι εκμεταλλευτές και οι εκμεταλλευόμενοι, θα καθορίσουν σε τεράστιο βαθμό το πώς θα είναι ο κόσμος στη νέα εποχή που έρχεται για να αντικαταστήσει την παλιά. Στέλεχος της Citigroup είχε δηλώσει στην αρχή αυτής της κρίσης ότι ο κόσμος δε θα επιστρέψει ξανά εκεί που ήταν (“The world is not going back to normal after the magnitude of what they have done”) , και αυτή η εκτίμηση είναι σωστή, ανεξάρτητα από το αν οι λαοί, και, δυστυχώς, μεγάλο κομμάτι της Αριστεράς, που υποτίθεται ότι βρίσκεται στην &pubid=33773153 Yelling fire in the financial hotel, 22/05/2010, http://business. timesonline.co.uk/tol/business/columnists/article7133463.ece An EU Protectorate: How Brussels Is Trying to Prevent a Collapse of the Euro, 09/02/2010, http://www.spiegel.de/international/business /0,1518,676507,00.html -Tom Fitzpatrick, US bank Citigroup chief technical strategist, 26/11/2008, http://www.telegraph.co.uk/finance/comment/ ambroseevans_pritchard/3526645/Citigroup-says-gold-could-riseabove-2000-next-year-as-world-unravels.html

Γιάννης Τσαφογιάννης

πρώτη γραμμή, δεν το έχουν συνειδητοποιήσει ακόμα, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν με μια νέα μεγάλη κοινωνικο– πολιτική ήττα. Ειδικά για την Αριστερά, υπάρχουν σοβαρά κενά, λάθη και παραλείψεις στην ανάλυση της για τις εξελίξεις. Χωρίς, όμως, να έχει μια ορθή αντίληψη για το τι γίνεται, είναι αδύνατον να μπορέσει να βρει και έναν σωστό τρόπο απάντησης, ένα όραμα και ένα σχέδιο ώστε να εκπληρώσει τον ιστορικό της ρόλο, ως πολέμιος της εκμετάλλευσης των λαών. Κυρίαρχος, λοιπόν, στόχος αυτού του βιβλίου είναι ακριβώς αυτός, να παρουσιάσει δηλαδή μια εικόνα της σημερινής οικονομικής κατάστασης του κόσμου, μια ανάλυση για το τι γίνεται, του που βρισκόμαστε και πώς φτάσαμε μέχρι εδώ. Το «σοκ» από την πτώση του Τείχους είναι σχετικά κατανοητό: Είναι προφανές πως τα τούβλα του γκρεμισμένου τείχους του Βερολίνου έπεσαν στο κεφάλι πολλών αριστερών, που τόσα όνειρα και ελπίδες είχαν στηρίξει στο μοντέλο του «υπαρκτού σοσιαλισμού», και είναι δύσκολο να συνέλθει κανείς από ένα τέτοιο χτύπημα. Από την άλλη, όμως, όσο «ζαλισμένη» και να είναι πια η σημερινή Αριστερά σε όλες τις εκδοχές της, δεν μπορεί να μένει άλλο άπραγη ή περιθωριοποιημένη. Ειδάλλως κινδυνεύει να γίνει πολιτικό και κοινωνικό «απολίθωμα» το οποίο θα εκτίθεται, το πολύ – πολύ, σε μια γυάλινη θήκη κάποιου «μουσείου φυσικής ιστορίας». Όταν ακόμα και οι ίδιοι οι εκπρόσωποι του συστήματος μιλούν ανοιχτά για εργασιακό μεσαίωνα και για ολιγαρχικές καταστάσεις, δε μπορεί κανείς να μην αναρωτηθεί πού είναι οι σύγχρονοι Ιακωβίνοι που έκοψαν τα κεφάλια των φεου-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

δαρχών της αριστοκρατίας με τις γκιλοτίνες, ή οι Μπολσεβίκοι που ανέτρεψαν τον τσάρο στη Ρωσία, και προσπάθησαν, αποτυχημένα έστω, να ανατρέψουν το καπιταλιστικό σύστημα, ή παρόμοια κινήματα που ιστορικά συσπείρωναν τις εκμεταλλευόμενες τάξεις ενάντια στους εκμεταλλευτές τους.

ΠΩΣ ΦΤΑΣΑΜΕ ΩΣ ΕΔΩ - Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ «ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΗΝ ΑΣΙΑ» Με αφορμή το τέλος της δεκαετίας, πολλά άρθρα και δημοσκοπήσεις κυκλοφόρησαν στις αρχές του 2010 για το ποιο ήταν το πιο σημαντικό γεγονός αυτής της δεκαετίας και, γενικά, η κυριαρχούσα άποψη ήταν η επίθεση στους Δίδυμους Πύργους. Όντως ήταν σημαντικό το γεγονός, και η συμβολική του σημασία ήταν μεγάλη, ωστόσο το γεγονός της εικοσαετίας, και όχι απλά της δεκαετίας, ήταν άλλο. Είναι μάλλον πιο εύκολο να βλέπεις τα αποτελέσματα από τα αίτια που τα προκαλούν: ένα φλεγόμενο αεροπλάνο στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου είναι πιο εντυπωσιακή εικόνα από την εικόνα ενός ηγέτη που υπογράφει μια συμφωνία. Και όμως, από το 1989 (πτώση της ΕΣΣΔ) και μετά, η σημαντικότερη εξέλιξη του καπιταλισμού για τα τελευταία είκοσι χρόνια είναι το «άνοιγμα των αγορών» της Κίνας, της Ινδίας, κτλ. Το 1994, λίγο μετά την πτώση της ΕΣΣΔ (της οποίας η ύπαρξη μπλόκαρε την ενσωμάτωση του «ανατολικού μπλοκ» και της Κίνας στην παγκόσμια αγορά του καπιταλισμού), υπογράφτηκε η GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) , μια συμφωνία που έδινε τη δυνατότητα στο κεφάλαιο να μεταναστεύει μαζικά και χωρίς δασμούς (κατάργηση «προστατευτισμού») οπουδήποτε στον κόσμο. Αυτό που -κυρίως- ενδιέφερε τα συμβαλλόμενα μέρη ήταν η δυνατότητα μετανάστευσης προς Ασία, ειδικά Κίνα και Ινδία, αλλά και διάφορα άλλα μικρότερα κράτη. Βέβαια, η μετανάστευση κεφαλαίων δεν είναι καινούργιο φαινόμενο· υπήρχε και πριν την τελευταία εικοσαετία, ωστόσο η περί GATT, http://en.wikipedia.org/wiki/General_Agreement_on_ Tariffs_and_Trade

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

πτωση της Ασίας είναι κομβικής σημασίας, καθώς ολοκληρώνει τον [εκ νέου] εποικισμό όλου του κόσμου από το κεφάλαιο . Λόγω των τεράστιων δυνατοτήτων εκμετάλλευσης των εργατών που υπάρχουν εκεί, γιγάντωσε και επιτάχυνε τη μετανάστευση του κεφαλαίου μακριά από τη «Δύση». Η νέα αυτή κατάσταση ονομάστηκε «παγκοσμιοποίηση», και παρουσιάστηκε από τους κυβερνώντες ως μια κίνηση για την παγκόσμια ευημερία. Η πραγματικότητα, βέβαια, άλλα έδειξε, καθώς όσοι κεφαλαιοκράτες είχαν τη δυνατότητα να μεταφέρουν τα κεφάλαιά τους στην Ασία είχαν πλέον τεράστια αύξηση του ποσοστού κέρδους τους, λόγω των φτηνών εργατικών χεριών. Αντίθετα, όσοι έμεναν στη Δύση δυσκολεύονταν – και εξακολουθούν βέβαια να δυσκολεύονται – να ανταγωνιστούν τους κεφαλαιοκράτες στην Ασία, που μπορούν να πουλούν τα προϊόντα τους σε πολύ φτηνότερες τιμές, βγάζοντας «νοκ άουτ» τους υπόλοιπους ανταγωνιστές τους στην παγκόσμια αγορά. Έτσι, στη Δύση (με την εξαίρεση, ως ένα βαθμό, της Γερμανίας – αυτό είναι κάτι που θα το δούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια) είχαμε αμέτρητα λουκέτα επιχειρήσεων, ή μετανάστευσή τους προς την Ασία ή άλλους προορισμούς όπου υπάρχουν φτηνά εργατικά χέρια (π.χ. χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ). Στο παρακάτω διάγραμμα βλέπουμε τις παραγωγικές θέσεις εργασίας να μειώνονται στις ΗΠΑ, παρά την αύξηση του πληθυσμού: Σήμερα οι παραγωγικές θέσεις εργασίας είναι λιγότερες απ’ ότι ήταν το 1941(!), λόγω ακριβώς της μετανάστευσης της παραγωγής σε χώρες Σ.τ.Ε: Μην ξεχνάμε ότι η Κίνα πριν την Μαοϊκή Επανάσταση ήταν παράδεισος για τα αποικιοκρατικά κεφάλαια και η Ινδία, το «πετράδι στο στέμμα» της βρετανικής αποικιακής αυτοκρατορίας. (Σ.τ.Ε = σημείωση του επιμελητή)

Γιάννης Τσαφογιάννης

όπου οι μισθοί ήταν φτηνότεροι (κυρίως Κίνα, Ινδία, κτλ.).

Αρχικά, η μετανάστευση αφορούσε κυρίως κλάδους όπου απαιτείται χειρωνακτική εργασία (π.χ. παραγωγή παπουτσιών, ρούχων, κτλ.), μιας και στην Ασία η εργατική δύναμη δεν είχε εκπαίδευση για κάτι άλλο. Προφανώς όμως, με την ανάπτυξη του καπιταλισμού εκεί, που συντελέστηκε σε μεγάλη κλίμακα και με μεγάλη ταχύτητα (η ικανότητα του καπιταλισμού να «ενσωματώνει» εντός του νέες περιοχές και «αγορές», όπως ήταν η Ασία, είναι αδιαμφισβήτητα τεράστια), πλέον υπάρχουν σχολεία και πανεπιστήμια, που δημιουργούν πλάι στους χειρωνάκτες εργάτες και προγραμματιστές Η/Υ ή πολιτικούς μηχανικούς, κτλ10, δημιουργώντας Πηγή: Υπηρεσία στατιστικών της Εργασίας [Bureau of Labor Statistics (BLS)], υπουργείο Εργασίας των ΗΠΑ, 23/12/2009, http:// mjperry.blogspot.com/2009/12/manufacturing-employment-fallsto.html 10 Σ.τ.Ε: Η ειρωνεία είναι ότι ένας από τους βασικούς στόχους της Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα, ήταν η άρση του διαχωρισμού διανοητικής – χειρωνακτικής και διευθυντικής – εκτελεστικής εργασίας

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

έτσι τις προϋποθέσεις για μετανάστευση επιχειρήσεων από ακόμα περισσότερους κλάδους προς τα εκεί. Παράλληλα, η πρόοδος της τεχνολογίας επιτρέπει τη φτηνή και γρήγορη μεταφορά των προϊόντων από το ένα μέρος του κόσμου σε οποιοδήποτε άλλο, εξαλείφοντας σχεδόν τον παράγοντα «κόστος μεταφοράς», ο οποίος σε άλλες εποχές θα αποτελούσε τροχοπέδη για την ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου. Για να γίνει πιο κατανοητό το φαινόμενο της μετανάστευσης κεφαλαίων, αναφέρουμε το παρακάτω παράδειγμα: Ας πούμε ότι κάποιος θέλει να αγοράσει ένα ζευγάρι παπούτσια, και κάνει μια βόλτα στα μαγαζιά, να δει μοντέλα, τιμές, κτλ. Πηγαίνει αρχικά στο μαγαζί Α, και βρίσκει ένα ζευγάρι που του αρέσει, στην τιμή π.χ. των 80 ευρώ. Στη συνέχεια, πηγαίνει και στο μαγαζί Β, όπου βρίσκει το ίδιο ζευγάρι στην τιμή των 70 ευρώ. Μετά, πηγαίνει λίγο πιο πέρα, στο μαγαζί Γ, το οποίο επίσης έχει αυτό το ζευγάρι, στην τιμή των 30 ευρώ. Πηγαίνει επίσης στο μαγαζί Δ, και εκεί διαπιστώνει ότι έχουν τα παπούτσια αυτά στην τιμή των 10 ευρώ. Από πού θα ψώνιζε άραγε; Η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου είναι φανερό ότι θα ψώνιζε από το μαγαζί Δ. Ας δούμε, λοιπόν, τώρα τη δική μας περίπτωση. Έστω, λοιπόν, ένας εργοδότης, ο οποίος ψάχνει να αγοράσει την εργατική δύναμη μερικών εργατών, για να παράγουν σε ένα εργοστάσιο το οποίο διευθύνει. Στον καπιταλισμό, ο εργάτης είναι και αυτός ένας ιδιότυπος... έμπορος, που έχει

Γιάννης Τσαφογιάννης

ως μοναδικό του εμπόρευμα την εργατική του δύναμη, την οποία είναι υποχρεωμένος να πουλήσει στον εργοδότη, αλλιώς δε θα έχει τα απαραίτητα για να ζήσει. Ακολουθώντας το πιο πάνω παράδειγμα, ο εργοδότης πηγαίνει μια «βόλτα στα μαγαζιά», και διαπιστώνει ότι στο μαγαζί Α (ας το ονομάσουμε Αγγλία) έχουν εργατική δύναμη στην «τιμή» των π.χ. • • • • •

1000 ευρώ/μήνα ασφάλιση σύνταξη στα 67 κάποια συνδικαλιστικά δικαιώματα σχετική ελευθερία [αντι]λόγου, κτλ.

Τόσα ζητούν οι εργάτες για να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη εκεί. Αν πάμε μετά στο μαγαζί Β (ας το πούμε Ισπανία), οι εργάτες εκεί κοστίζουν • • • • •

900 ευρώ/μήνα ασφάλιση σύνταξη στα 67 κάποια συνδικαλιστικά δικαιώματα σχετικά περισσότερη ελευθερία [αντί]λόγου, κτλ.

Έπειτα, στο μαγαζί Γ (ας το πούμε Βουλγαρία), οι εργάτες θα ζητήσουν χονδρικά • • • •

500 ευρώ/μήνα ασφάλιση σύνταξη στα 67 ελάχιστα συνδικαλιστικά δικαιώματα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

•

μικρή ελευθερία [αντί]λόγου, κτλ.

Στο μαγαζί Δ τώρα (ας το πούμε Κίνα), μπορείτε να αγοράσετε εργατική δύναμη για • 200 ευρώ/μήνα • ανύπαρκτη ασφάλιση • σύνταξη ποιος ξέρει πότε • σχεδόν ανύπαρκτα συνδικαλιστικά δικαιώματα • σχεδόν ανύπαρκτη ελευθερία [αντί]λόγου, εγγύηση από το κράτος ότι αν κινητοποιηθούν οι εργάτες θα τους καταστείλει, κτλ. Από πού θα «ψωνίζατε» εργατική δύναμη αν ήσασταν στη θέση του εργοδότη; Ίσως να δυσανασχετείτε που οι εργάτες παρουσιάζονται ως έμποροι – της εργατικής τους δύναμης. Και όμως, το μόνο πράγμα που έχει ο εργάτης σε ένα κόσμο «όπου όλα πουλιούνται και όλα αγοράζονται» είναι η εργατική του δύναμη. Και όσο η παραγωγή ελέγχεται από λίγους ανθρώπους (τους κεφαλαιοκράτες) αυτό θα συμβαίνει, δηλαδή οι εργάτες θα τους πουλούν την εργατική τους δύναμη, και αν ζητήσουν «πολλά λεφτά», οι αγοραστές θα φεύγουν αν δεν εμποδιστούν, και θα πηγαίνουν αλλού, όπου τους κάνουν καλύτερη τιμή. Παρατηρήστε λόγου χάρη στην Ελλάδα την κουβέντα για τη «γενιά των 700 ευρώ»...Είναι απογοητευτικό να βλέπει κανείς ότι όσο δίκιο και αν έχουν όσοι μιλούν για οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα της γενιάς αυτής και το πόσο λίγα είναι τα χρήματα που της αναλογούν, δυστυχώς βλέπουν το δέντρο και όχι το δάσος. Και ποιο είναι το δάσος; Το δάσος

Γιάννης Τσαφογιάννης

είναι ότι σε σχέση με τις τιμές του μαγαζιού Δ (Κίνα, Ινδία, κτλ.), η τιμή των 700 ευρώ/μήνα είναι πολύ ακριβή... Θυμηθείτε αυτά που είπαμε παραπάνω – ότι δηλαδή στα μάτια ενός αγοραστή που μπορεί να πάει στο μαγαζί Δ, οι τιμές των μαγαζιών Α, Β, Γ είναι πολύ ακριβές. Ακόμα και τα 700 ευρώ/μήνα είναι «πολλά», όταν μπορείς να βρεις εργάτες για 1 με 2 δολάρια την ημέρα. Στα μάτια ενός τέτοιου αγοραστή (εργοδότη), ο εργάτης των 700 ευρώ είναι «προνομιούχος». Ο εργάτης που διαμαρτύρεται για το χαμηλό μισθό του είναι «αυθάδης» ειδικά από τη στιγμή που στην Κίνα καταστέλλεται βιαίως από το κράτος αν τυχόν κινητοποιηθεί, ή λογοκρίνεται αν θέλει να πει κάτι «ύποπτο» για τους εκμεταλλευτές του. Ο εργάτης που θέλει κοινωνική ασφάλιση – ένσημα για να έχει περίθαλψη είναι «καλομαθημένος». Ένας κεφαλαιούχος θα διαπίστωνε εύκολα ότι πολλοί Κινέζοι εργάτες ζουν σε τρώγλες. Και θα συνέχιζε λέγοντας: «και εσείς διαμαρτύρεστε για το ότι πολλαπλασιάζονται τα ράντζα στα νοσοκομεία; Δε φτάνει που έχετε νοσοκομεία, θέλετε και κρεβάτια – σαν δεν ντρέπεστε ρε αχάριστοι…». Το πρόβλημα της μαζικής μετανάστευσης κεφαλαίων προς τις αναπτυσσόμενες χώρες της Ανατολής και οι οικονομικές επιπτώσεις της στα μεγάλα δυτικά καπιταλιστικά κέντρα, δεν είναι πρόβλημα «κακοδιαχείρισης», όπως διάφορα «έγκριτα» φερέφωνα προσπαθούν να μας πείσουν. Αν ήταν απλά «κακοδιαχείριση» τότε θα μιλάγαμε για τη μεγαλύτερη σύμπτωση όλων των εποχών, καθώς θα έπρεπε να δεχτούμε ότι όλες οι δυτικές κυβερνήσεις λίγο – πολύ είχαν – ταυτόχρονα μάλιστα – «κακή διαχείριση».

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Η «διαφθορά» βέβαια πράγματι αυξάνεται, καθώς το κυνήγι για τα κέρδη της άρχουσας τάξης γίνεται ολοένα και πιο αδυσώπητο, και όσοι έχουν τη δυνατότητα χρησιμοποιούν όποιο οικονομικό ή πολιτικό μέσο (νόμιμο ή παράνομο) έχουν στη διάθεσή τους για να κερδίσουν. Ωστόσο, η «διαφθορά» είναι σύμπτωμα και όχι ασθένεια. Στην Κίνα άλλωστε υπάρχουν αμέτρητα περιστατικά «διαφθοράς» αλλά παρόλα αυτά η οικονομική της δύναμη μεγαλώνει ενώ της Δύσης πέφτει. Η «διαφθορά», λοιπόν, είναι σύμπτωμα γιατί το κεφάλαιο προτιμά τις συνθήκες εκεί: Όπως, δηλαδή, τα σιτηρά φυτρώνουν στο εύφορο χωράφι και όχι στα κατσάβραχα, έτσι και το κεφάλαιο «φυτρώνει» εκεί που η εκμετάλλευση είναι μεγαλύτερη. Με άλλα λόγια, η ανάπτυξη του καπιταλισμού εξαρτάται από τη δυνατότητά του να εκμεταλλεύεται τους εργάτες. Και αφού αυτό το πετυχαίνει πολύ περισσότερο στην Ασία απ’ όπου οπουδήποτε αλλού στον κόσμο, παρατηρείται μαζική φυγή κεφαλαίων προς τα εκεί (με ή χωρίς «διαφθορά»). Έτσι, την ίδια ώρα που η Δύση δείχνει να βρίσκεται σε μια έντονη φάση παρακμής πλέον, η Κίνα, έχοντας συμμαχήσει και με τη Ρωσία, έχει φτάσει σε σημείο να είναι πλέον «από το πουθενά» υπερδύναμη. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο είχαμε τεράστια καπιταλιστική ανάπτυξη, που την έχει φέρει σε ρόλο αμφισβήτησης της κυριαρχίας των ΗΠΑ στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Αυτό είναι ένα τεράστιο ζήτημα, που θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο του βιβλίου.

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Μια ακόμα συνέπεια της μετανάστευσης κεφαλαίων από τη Δύση προς την Ασία, πέρα από τα τεράστια κέρδη που αποκομίζουν οι κεφαλαιοκράτες που έκαναν την κίνηση αυτή, τη συντριπτική ήττα των κεφαλαιοκρατών που δεν μπόρεσαν να κάνουν την κίνηση αυτή (καθώς έβαλαν λουκέτο, αδυνατώντας να ανταγωνιστούν τα φτηνά εισαγόμενα “made in China” προϊόντα) και την άνοδο του κινεζικού ιμπεριαλισμού, ήταν και η άνοδος του λεγόμενου χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, και η ανάδειξή του ως κυρίαρχου έναντι όλων των άλλων. Βλέπετε, πέρα από την παραγωγή, υπάρχει και η κατανάλωση. Και από τη στιγμή που οι εργάτες στην Ασία δεν μπορούν να αγοράσουν όλα αυτά που παράγουν, λόγω των τρομερά χαμηλών μισθών τους, κάποιος άλλος θα πρέπει να τα αγοράσει. Αλλιώς τα προϊόντα αυτά θα μείνουν απούλητα και θα έχουμε άλλη κρίση (κρίση υπερπαραγωγής), καθώς αν τα προϊόντα δεν πουλιούνται τότε τα μαγαζιά που τα πουλάνε και οι επιχειρήσεις που τα παράγουν κλείνουν ή κάνουν περικοπές. Ποιοι ήταν, λοιπόν, αυτοί που, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, έκαναν όλη αυτή την κατανάλωση; Την απάντηση μάλλον θα την έχετε ήδη μαντέψει∙ ήταν οι λαοί της «Δύσης». Δεν είναι τυχαίο που οι καπιταλιστές αποκαλούν ολοένα και πιο συχνά τους εργάτες στη Δύση «καταναλωτές» ή «καταναλωτικό κοινό» (σε αντίθεση πχ με τους εργάτες στην Κίνα, που τους αποκαλούν -ορθά- εργάτες). Η παραγωγή μεταναστεύει προς την Ασία και οι εργάτες στη Δύση προορίζονται ολοένα και περισσότερο στο να καταναλώνουν

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

(μέσω των «υψηλών» σε σχέση με την Ασία μισθών τους και των δανείων που «πρέπει» να πάρουν) και ολοένα και λιγότερο στο να παράγουν. Ούτε είναι τυχαία η άνοδος της «υπερκατανάλωσης» ως κυρίαρχου “lifestyle” της εργατικής τάξης στη Δύση. Πρόκειται για σημαντική ιδεολογική, οικονομική, κοινωνική και πολιτική νίκη της άρχουσας τάξης επί των εργατών, παρουσιάζοντάς τους περισσότερο ως καταναλωτές του πλούτου αντί για παραγωγούς του πλούτου.

Στο παραπάνω γράφημα από τη Wall Street Journal βλέπουμε, για την περίπτωση των ΗΠΑ, το πώς ο παραγωγικός τομέας της οικονομίας πέφτει διαρκώς ως ποσοστό του ΑΕΠ, ενώ αντίθετα ανεβαίνει διαρκώς εδώ και δεκαετίες το αντίστοιχο ποσοστό του τομέα των «υπηρεσιών». Ο Victor Fuchs, καθηγητής του Στάνφορντ, έγραψε σε βιβλίο του ότι

Γιάννης Τσαφογιάννης

«οι ΗΠΑ έγιναν η πρώτη «οικονομία υπηρεσιών» του κόσμου, δηλαδή η πρώτη οικονομία όπου πάνω από το 50% του πληθυσμού δεν ασχολείται με την παραγωγή αγαθών»11. Έτσι, την ίδια ώρα που η παραγωγή μεταναστεύει μαζικά προς Ασία, μιας και εκεί συμφέρει τους ολιγάρχες κεφαλαιοκράτες που την ελέγχουν ολοένα και περισσότερο, η κατανάλωση γίνεται στη Δύση. Όμως, «αφού η παραγωγή γίνεται αλλού, που βρίσκουν λεφτά στη Δύση για να αγοράζουν όλα αυτά τα προϊόντα;», θα αναρωτηθεί κανείς.

Και εδώ έρχεται ο ρόλος των τραπεζών και των άλλων πιστωτικών ιδρυμάτων, προκειμένου να «υποκαταστήσουν» την έλλειψη ρευστού. «Αν ο κόσμος δεν έχει λεφτά, θα του δανείσουμε εμείς». Και πράγματι, σήμερα η εικόνα στη Δύση είναι μια εικόνα όπου τα κράτη αλλά και οι λαοί είναι 11 Nation’s Goods-Producing Sector Continues to Shrink, 28/04/2009, http://blogs.wsj.com/economics/2009/04/28/nationsgoods-producing-sector-continues-to-shrink/

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

υπερχρεωμένοι, με μεγάλα εθνικά ελλείμματα, αλλά και αμέτρητες πιστωτικές κάρτες, στεγαστικά δάνεια, καταναλωτικά δάνεια, ακάλυπτες επιταγές, κτλ. Το διάγραμμα της προηγούμενης σελίδας δείχνει, για τις ΗΠΑ, την άνοδο του δανεισμού (δείτε το έντονο μαύρο) τις τελευταίες δεκαετίες. (Πηγή διαγράμματος: www.itulip. com) Βέβαια, μια πολύ συνηθισμένη απάντηση σε αυτό το φαινόμενο της υπερχρέωσης, είναι το γνωστό «ας μην δανείζονταν». Αυτή όμως είναι μια πολύ επιφανειακή άποψη. Είναι, φυσικά, σωστό ότι ο κόσμος πρέπει να έχει αντιστάσεις απέναντι στην υπερκατανάλωση και τις «σειρήνες του δανεισμού». Και είναι αρκετά συχνή μια άποψη μεταξύ αυτών που δεν πήραν δάνειο ότι «εγώ προσωπικά ουδέποτε πήρα δάνειο. Άρα, αφού μπορώ εγώ, γιατί να μην μπορούν και οι υπόλοιποι;». Κοιτάζοντας όμως με μια πιο κριτική ματιά τα πράγματα θα διαπιστώναμε πως αν όλοι απέφευγαν την «υπερκατανάλωση», και δεν έπαιρναν στεγαστικά, καταναλωτικά και διάφορα άλλα είδη δανείων, τότε και πάλι θα είχαμε κρίση. Ας πούμε, υποθετικά μιλώντας, πως μπορούσαμε να γυρίσουμε πίσω στο χρόνο και να αλλάξουμε την ιστορία έτσι ώστε να μη δοθούν όλα αυτά τα δάνεια. Τότε, όμως, δεν θα χτίζονταν και τα σπίτια που χτίστηκαν με στεγαστικό δάνειο και, άρα, θα έμεναν άνεργοι όλοι όσοι εργάζονται στην οικοδομή, στις υδραυλικές εγκαταστάσεις, στο εμπόριο τσιμέντου, τούβλων και άλλων οικοδομικών υλικών, αλλά και συμβολαιογράφοι, πολιτικοί μηχανικοί, κτλ. Ομοίως, αν δεν δίνονταν καταναλωτικά δάνεια για χρήσιμες ή και άχρηστες αγορές (από τηλεοράσεις και στερε-

Γιάννης Τσαφογιάννης

οφωνικά μέχρι αυτοκίνητα, σκάφη, εκδρομές και γάμους), τότε οι έμποροι που τα πωλούν και τα εργοστάσια που τα παράγουν θα είχαν μεγάλη πτώση του τζίρου τους και, άρα, θα έκλειναν, προκαλώντας ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της ανεργίας. Και όλο αυτό το πράγμα θα επεκτεινόταν και σε όλους τους υπόλοιπους κλάδους διότι οι άνεργοι περιορίζουν πολύ τις αγορές τους, ακόμα και σε βασικά είδη. Έτσι προκύπτει ότι, στην πραγματικότητα, η ανάπτυξη του καπιταλισμού περνάει αναγκαστικά μέσα από τη διαρκή διαιώνιση – γιγάντωση του χρέους. Εξ’ ου και η γιγάντωση του χρηματοπιστωτικού τομέα – των τραπεζών: Αν οι τράπεζες δεν δανείσουν τότε δεν θα χτιστούν νέα σπίτια, δεν θα ανοίξουν νέες επιχειρήσεις ούτε θα μπορέσει μια ήδη υπάρχουσα επιχείρηση να κάνει επέκταση ή να συντηρηθεί, στην περίπτωση που έχει κάποιες μικρές ή μεγάλες δυσκολίες. Όπως παρατηρούσε ο Κ. Μαρξ στο Κεφάλαιο, «Το πιστωτικό σύστημα, με κέντρο τις δήθεν «εθνικές» τράπεζες και με γύρω του τους μεγάλους δανειστές χρήματος και τοκογλύφους αποτελεί μια τεράστια συγκεντροποίηση και δίνει σε αυτή την τάξη παρασίτων μια μυθική δύναμη, τη δύναμη όχι μόνο να αποδεκατίζει κατά περιόδους τους βιομήχανους κεφαλαιοκράτες, αλλά και να επεμβαίνει με τον πιο επικίνδυνο τρόπο στην πραγματική παραγωγή – και η συμμορία αυτή δεν έχει ιδέα από την παραγωγή και δεν έχει καμία δουλειά μαζί της»12. Παλιότερα, οι τράπεζες είχαν ένα ρόλο «μεσάζοντα» στην οικονομία, με τους κεφαλαιοκράτες που ασχολούνται με την παραγωγή, όπως οι βιομήχανοι, να κυριαρχούν. Πλέον όμως, ακόμα και μεγάλες βιομηχανίες βρίσκονται υπό τον έλεγχο των τραπεζών, καθώς αυτές αποφασίζουν σε ολοένα και με12 Καρλ Μαρξ, Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, τρίτος τόμος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1978, σ. 684.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

γαλύτερο βαθμό «ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει». Στην αρχαία Ρώμη, στις μονομαχίες στο Κολοσσαίο, ο βασιλιάς είχε το τρομερό προνόμιο-εξουσία να αποφασίζει αν ένας μονομάχος στην αρένα θα ζούσε ή θα πέθαινε: Αν ο βασιλιάς έδειχνε προς τα κάτω με τον αντίχειρα του, ο μονομάχος μαχαιρωνόταν από τον αντίπαλο του, και πέθαινε. Αν ο βασιλιάς έδειχνε με τον αντίχειρα του προς τα πάνω, ο μονομάχος ζούσε. Έτσι και εδώ, στο σημερινό στάδιο του καπιταλισμού, οι τράπεζες έχουν το τρομερό προνόμιο να διαλέγουν ποιος θα πάρει ποια κεφάλαια, καθορίζοντας το ποιοι θα προχωρήσουν και ποιοι όχι στην σύγχρονη «αρένα»: Ποιος επιχειρηματίας θα πάρει δάνειο για την επιχείρησή του, ποιος εργάτης θα πάρει δάνειο για να χτίσει το σπίτι του, ποιο κράτος θα πάρει δάνειο – και, βέβαια, όλα αυτά με τόκο, που διασφαλίζει τεράστια και άκοπα κέρδη για τους τραπεζίτες (τραπεζικός παρασιτισμός). Ενδεικτική και της μεγαλομανίας που γεννά στις τράπεζες ο νέος αυτός ρόλος τους, είναι και η δήλωση του προέδρου του τραπεζικού κολοσσού Goldman Sachs ότι «Οι τράπεζες κάνουν τη δουλειά του Θεού»(!) αφού «βοηθάνε τις εταιρείες να αναπτύσσονται με το να τις βοηθάνε να διαθέτουν κεφάλαιο»13. Ένας άλλος τραπεζίτης, ο Ζερόμ Κερβιέλ, πιάστηκε πρόσφατα για απάτη και πλέον, μην έχοντας να χάσει και τίποτα, έγραψε ένα βιβλίο όπου χαρακτηρίζει τον εαυτό του «κρατούμενο ενός οικονομικού συστήματος που οδηγήθηκε στην τρέλα» και τους χρηματιστές «εκδιδόμενες γυναίκες σε ένα μεγάλο τραπεζικό όργιο». Στόχος του... οργίου, για τον 13 «Οι τράπεζες κάνουν τη δουλειά του Θεού», 09/11/2009, http:// www.tanea.gr/default.asp?pid=2&artid=4545053&ct=3

Γιάννης Τσαφογιάννης

Κερβιέλ, είναι η απόκτηση χρημάτων. «Ο νόμος του τραπεζικού συστήματος είναι απλός: αυτός που κερδίζει έχει πάντα δίκιο»14, λέει. Πριν συνεχίσουμε όμως την ανάλυση για το τραπεζικό σύστημα, αξίζει να κάνουμε μια μικρή παύση για να δούμε ένα άλλο φαινόμενο, τεράστιας σημασίας, που παρατηρείται στη Δύση: το φαινόμενο των ολοένα και χαμηλότερων μισθών σε σχέση με την αύξηση της παραγωγικότητας, και η συνεπακόλουθη εκτόξευση των ανισοτήτων σε ιστορικά επίπεδα – ρεκόρ.

Το παραπάνω γράφημα αφορά τις ΗΠΑ16 και απεικονί14 Ζερόμ Κερβιέλ: «Το μεγάλο τραπεζικό όργιο», 06/05/2010, http://www.tanea.gr/default.asp?pid=2&ct=2&artid=4573361 15 Πηγή: John Robb’s Webblog, 07/09/2009, http://globalguerrillas. typepad.com/johnrobb/2009/09/no-rising-tide.html 16 Σ.τ.Σ.: Γενικά προτιμήθηκαν στο βιβλίο γραφήματα σχετικά με την κατάσταση στις ΗΠΑ, διότι προφανώς ήταν αδύνατο να αναφερθούν στοιχεία από όλες τις χώρες, και έτσι επιλέχθηκαν οι ΗΠΑ, η ηγετική δύναμη στη Δύση, ως η πιο χαρακτηριστική

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

ζει την άνοδο της παραγωγικότητας (λόγω βέβαια και της τεχνολογικής προόδου), σε συνδυασμό με τη στασιμότητα των μισθών τις τελευταίες δεκαετίες, αποτέλεσμα βέβαια και της μεγάλης πτώσης του εργατικού κινήματος, των συνδικάτων και των εργατικών κομμάτων17. Παρατηρούμε από το γράφημα ότι μέχρι και τη δεκαετία του 1970, τα δύο αυτά μεγέθη συμβαδίζουν σχετικά. Όταν όμως οι εργατικοί αγώνες υποχωρούν, και ειδικά από τότε που έχουμε τη μαζική μετανάστευση κεφαλαίων προς Ασία, δημιουργείται τεράστιο χάσμα μεταξύ τους. Σε άρθρο του στους Financial Times, o Martin Wolf, αναφερόμενος σε ένα βιβλίο του Satyajit Das, παρατηρεί ότι «για κάθε δολάριο αύξησης του πραγματικού εισοδήματος που δημιουργήθηκε μεταξύ των ετών 1976 και 2007, τα 58 σεντς κατέληξαν στο ανώτερο 1% του πληθυσμού»18. Αυτή η αλήθεια έκανε «αναπόφευκτη» την αύξηση του δανεισμού για τον σημερινό καπιταλισμό, καθώς ήταν αδύνατον να αγοραστούν όλα αυτά τα προϊόντα, από τη στιγμή που παράγονται ολοένα και πιο πολλά, ενώ οι μισθοί δεν αυξάνονται αντίστοιχα. Οι μισθοί, λοιπόν, στη Δύση δεν αυξάνονται. Στην Ασία, είναι σε επίπεδα μεσαιωνικής εκμετάλλευσης. Χαράς ευαγπερίπτωση. 17 Σ.τ.Σ.: Αξίζει π.χ. να αναφέρουμε τη μεγάλη πτώση των κομμουνιστικών κομμάτων, σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά και την πτώση των εργατικών συνδικάτων – για παράδειγμα πρόσφατη έρευνα στις ΗΠΑ έδειξε ότι το ποσοστό των εργατών που είναι γραμμένοι σε σωματείο είναι στο χαμηλότερο σημείο εδώ και 100 χρόνια. Βλ. “US trade union membership at lowest level in more than a century”, 03/02/2010, http://www.wsws.org/articles/2010/feb2010/ unio-f03.shtml 18 Three years and new fault lines threaten, 13/07/2010, http:// www.ft.com/cms/s/0/39c67712-8eb1-11df-8a67-00144feab49a.html

Γιάννης Τσαφογιάννης

γέλια για την άρχουσα τάξη, που βλέπει τον παραγόμενο πλούτο από τους εργάτες να αυξάνεται και το δικό της μερίδιο διαρκώς να μεγαλώνει (μιας και οι εργάτες παίρνουν ολοένα και λιγότερα, άλλο αν ο δανεισμός το απέκρυβε κάπως αυτό ως τώρα, μεταθέτοντας το πρόβλημα για αργότερα, και ταυτόχρονα διογκώνοντάς το).

Έτσι, η μία ερεύνα μετά την άλλη καταλήγουν στο ότι οι κοινωνικές ανισότητες είναι στα επίπεδα του 1929, όταν είχαμε το «Μεγάλο Κραχ» - παρατηρήστε ειδικά το δεύτερο κατά σειρά γράφημα, όπου φαίνεται μια σχετική μείωση της ψαλίδας τη δεκαετία του 1960, και η σημερινή κατάσταση:

Το γράφημα προέρχεται από το περιοδικό “The Nation”, το οποίο κάνει λόγο για «αναγέννηση της πλουτοκρατίας», με το χάσμα πλούσιων φτωχών να βρίσκεται σε επίπεδα ρεκόρ, που μόνο κατά την περίοδο του «μεγάλου Κραχ» του 1929 μπορούμε να ξαναβρούμε 19 Πηγή: Plutocracy Reborn, 11/06/2008, http://www.thenation. com/article/plutocracy-reborn

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Το διάγραμμα δείχνει με σκούρο χρώμα το ποσοστό του πλούτου που καταλήγει στο κατώτερο 90% του πληθυσμού, ενώ με ανοιχτό χρώμα φαίνεται το ποσοστό του πλούτου που καταλήγει στο ανώτερο 1% του πληθυσμού. Παρατηρήστε το πώς οι ανισότητες έχουν αμβλυνθεί τη δεκαετία του 1960, μετά από μεγάλους λαϊκούς αγώνες, και πως έχουν εκτοξευθεί, τόσο την περίοδο του «μεγάλου Κραχ», όσο και σήμερα

20 Πηγή: Top 1 Percent of Americans Reaped Two-Thirds of Income Gains in Last Economic Expansion, 09/09/2009, http://www.cbpp.org/ cms/index.cfm?fa=view&id=2908

Γιάννης Τσαφογιάννης

Το διάγραμμα δείχνει, στo δεύτερο ζεύγος στηλών, με σκούρο χρώμα το μέσο εισόδημα του πλούτου που καταλήγει στο κατώτερο 90% του πληθυσμού την περίοδο 19461976, ενώ με ανοιχτό χρώμα φαίνεται το μέσο εισόδημα τους την περίοδο 1976 ως σήμερα. Η μείωση είναι εμφανής, όπως είναι επίσης εμφανής και η ιλιγγιώδης αύξηση του μέσου εισοδήματος του ανώτερου 1% του πληθυσμού για τις ίδιες χρονικές περιόδους στην τρίτη στήλη του γραφήματος. 21 Πηγή: Top 1 Percent of Americans Reaped Two-Thirds of Income Gains in Last Economic Expansion, Όπως πριν (ό.π.)

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Τα στοιχεία αυτά αφορούν τις ΗΠΑ, ωστόσο η κατάσταση είναι λίγο-πολύ η ίδια και στα υπόλοιπα κράτη: Μελέτη του ΟΗΕ το 2006 κατέδειξε ότι «το 2% των ανθρώπων κατέχει το 50% του παγκόσμιου πλούτου»22, ενώ και παλιότερες μελέτες του ίδιου οργανισμού δείχνουν παρόμοια αποτελέσματα:

Το διάγραμμα δείχνει πως, ήδη από το 1992, οι ανισότητες ήταν τρομερές, με το πλουσιότερο 20% του παγκόσμιου πληθυσμού να λαμβάνει το 82.7% του παγκόσμιου εισοδήματος, ενώ το κατώτατο 20% του παγκόσμιου πληθυσμού λάμβανε μόλις το 1.4% του παγκόσμιου εισοδήματος

22 Το 2% των ανθρώπων κατέχει το 50% του παγκόσμιου πλούτου, 06/12/2006, http://news.in.gr/economy/article/?aid=760664 23 Πηγή: New Horizons for learning, http://www.newhorizons.org/ future/elgin2020c.html

Γιάννης Τσαφογιάννης

Οι ανισότητες αυτές όμως δημιουργούν ένα δομικό πρόβλημα – ας δούμε πώς το περιγράφει ο Κώστας Σαρρής σε σχετικό άρθρο του στην «Ημερησία»: «Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι αυτά τα ποσοστά των κερδών το ’80, το ’90, το 2000, ποτέ δεν έφτασαν τα επίπεδα της “χρυσής εποχής” του καπιταλισμού της δεκαετίας του 1950 και του 1960. Ο οικονομολόγος Ρόμπερτ Μπέρνερ σε μελέτη παρατηρεί πως αυτά τα ποσοστά κέρδους το 2000-6 ήταν σχεδόν κατά 1/3 χαμηλότερα σε σχέση με το ’50 και το ’60 και κατά 18% χαμηλότερα σε σχέση με τις αρχές του ’70.…Στη θεωρία η οικονομία μπορεί να λειτουργήσει φυσιολογικά εάν οτιδήποτε παράγεται μπορεί να πουληθεί. Αλλά όταν οι επιχειρήσεις μειώνουν τις πραγματικές επενδύσεις και οι καταναλωτές δεν μπορούν να απορροφήσουν ό,τι παράγεται καθώς περιορίζονται τα εισοδήματα, τότε η κρίση είναι γεγονός. Δημιουργείται, δηλαδή, ένα δομικό χάσμα: Η υπερβάλλουσα ποσότητα δεν μπορεί να καλυφθεί όσο αυξάνεται το ποσοστό του συνολικού παραγόμενου εισοδήματος που κατευθύνεται στο κεφάλαιο σε σχέση με την εργασία. Αυτό το δομικό κενό γεφυρώνεται, για κάποιο διάστημα, από τη χρηματιστηριακή κερδοσκοπία (τελευταία με τη φούσκα των πιστώσεων που έδωσε δάνεια για να κινηθεί η κατανάλωση), η οποία απορροφά μέρος της υπερβάλλουσας ρευστότητας (ιδιαίτερα των επιχειρήσεων που προτιμούν να «παίξουν» το

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

ρευστό τους σε τίτλους για γρήγορα κέρδη). Αλλά όταν η κερδοσκοπία ξεφουσκώνει, αποκαλύπτει απλώς ότι έκρυβε κάτω από το χαλί την τάση προς την ύφεση. Το ίδιο είχε γίνει στη μεγάλη κρίση του 1930 και στο ιαπωνικό τσουνάμι του ’90. Το ίδιο συνέβη μετά το κραχ των dotcom το 2000. Το ίδιο γίνεται τώρα, στη σκιά του τέλους της φούσκας στα ακίνητα και στις πιστώσεις.»24 Ο Κ. Χέρμαν, παρατηρεί σε άρθρο του που δημοσιεύεται στην «Ημερησία» ότι: «Η αναλογία των κερδών του χρηματοπιστωτικού τομέα, ως προς το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν, αυξήθηκε πάνω από έξι φορές από το 1982 ως τις αρχές του 2007 στις ΗΠΑ και το μερίδιό τους στα συνολικά κέρδη αυξήθηκε από το 15% που ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1950 στο 50%, σχεδόν, το 2001. Τη δεκαετία του 1990 η General Motors και η Ford στράφηκαν στα χρηματοπιστωτικά παιχνίδια για να αυξήσουν τα χαμηλά κέρδη που έβγαζαν παράγοντας πραγματικά αντικείμενα. Από το 1992 μέχρι το 1999 οι “οικονομικές υπηρεσίες” συνεισέφεραν πάνω από το 50% των κερδών της General Motors. 24 Τι προκαλεί το ισχυρό “τσουνάμι”, 24/10/2008, http://www. imerisia.gr/article.asp?catid=12336&subid=2&tag=9751&pubid=36 71136#

Γιάννης Τσαφογιάννης

Η άλλη λειτουργία, όμως, του χρέους δηλαδή, η εξασφάλιση μιας αγοράς για πράγματα που ο κόσμος, οι επιχειρήσεις και οι κυβερνήσεις δεν θα μπορούσαν να προμηθευτούν μόνο με τα εισοδήματά τους- έγινε ακόμα πιο σημαντική. Για να το πούμε απλοϊκά, χωρίς την αύξηση του χρέους πολλά από τα προϊόντα που παράγει ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσαν να πουληθούν και θα είχαμε μια σχεδόν μόνιμη ύφεση. … Στην πραγματικότητα από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000 χάθηκαν στη Βρετανία 1,5 εκατομμύριο δουλειές στη βιομηχανία, ενώ δημιουργήθηκαν περίπου 1,5 εκατομμύρια δουλειές στον “πιστωτικό τομέα και τις επιχειρηματικές υπηρεσίες”. ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΕΟΥΣ Ο χρηματοπιστωτικός τομέας δεν δημιουργεί τίποτα. Ασχολείται με την μετακίνηση χρημάτων και τίτλων ιδιοκτησίας των περιουσιών. Κάποιες από αυτές τις μετακινήσεις μπορούν να θεωρηθούν απαραίτητες -όταν αφορά στα ζητήματα πληρωμής για μισθούς και αγαθά. Αλλά ο μεγάλος όγκος αφορά μόνο στη διανομή των κερδών ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα της αστικής τάξης, όπως γίνεται με το παιχνίδι της ανταλλαγής των πακέτων χρηματοδότησης των στεγαστικών δανείων ή του τζόγου με τις μετοχές στα χρηματιστήρια.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Αυτή ήταν η μεγάλη αντίφαση της οικονομίας του χρέους. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας πλήρωνε κέρδη στους κατόχους του, μπόνους στους κερδοσκόπους του, μισθούς στους εργαζόμενούς του και δάνεια στους δανειολήπτες του. Αλλά ο ίδιος δεν παρήγαγε ούτε προσέφερε κανένα από τα αγαθά τα οποία επρόκειτο να αγοραστούν με αυτά τα εισοδήματα.»25

25 Το χάος της οικονομίας του χρέους, 14/05/2009, http://www. imerisia.gr/article.asp?catid=12336&subid=2&tag=12747&pubid=9 271102

ΤΟ ΞΕΣΠΑΣΜΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η κρίση ξέσπασε το 2008, με «επίκεντρο» τις ΗΠΑ, δηλαδή την πρώτη ιμπεριαλιστική δύναμη του πλανήτη. Στο κέντρο της βρισκόταν το χρηματοπιστωτικό σύστημα – δεν είναι τυχαίο που οι διάφοροι κρατικοί αξιωματούχοι, στην προσπάθεια τους να αποκρύψουν από τους λαούς το τι πραγματικά γίνεται, μιλούσαν για «χρηματοπιστωτική κρίση», μετά για «οικονομική κρίση», και ποτέ ως τώρα για καπιταλιστική κρίση, παρότι γίνεται ολοένα και πιο φανερό ότι η κρίση αυτή είναι βαθιά, και επεκτείνεται σε όλα τα επίπεδα του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, ιδεολογικό). Και βέβαια δεν είναι τυχαίο το ότι έχει σταματήσει σχετικά και η ψεύτικη προπαγάνδα περί «ανάκαμψης», η οποία αρχικά ήταν να έρθει στα τέλη του 2008 (έτσι μας έλεγαν τουλάχιστον), μετά θα ερχόταν το 2009, μετά το 2010, και τώρα…«έχει ο Θεός». Η ρίζα της κρίσης έγκειται στον εντελώς ανορθολογικό τρόπο που λειτουργεί το καπιταλιστικό σύστημα, γεννώντας διαρκώς τέτοιες κρίσεις: Οι περισσότεροι έχουν ακούσει τον περίφημο νόμο «της προσφοράς και της ζήτησης» - μόνο που ο κάθε κεφαλαιοκράτης δεν έχει σκοπό να τηρήσει αυτό το νόμο. Αντίθετα, ο κάθε κεφαλαιοκράτης έχει ως σκοπό του το μεγαλύτερο δυνατό ατομικό κέρδος, κάτι που σημαίνει ότι πρέπει να ΜΗΝ προσαρμόζει την παραγωγή στις ανάγκες του λαού, αλλά αντίθετα να προσπαθεί να παράγει τόσα ώστε να βγάλει ο ίδιος όσα περισσότερα μπορεί. Αυτό δημιουργεί ανισορροπίες ανάμεσα στις ανάγκες του κόσμου («ζήτηση»), και στο τι παράγεται («προσφορά»).

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Οι ανισορροπίες αυτές έφτασαν το 2008 σε ένα οριακό σημείο, και ξέσπασε η κρίση, η οποία όπως αναφέραμε είχε ως κέντρο της το χρηματοπιστωτικό τομέα, και τα περίφημα πλέον «τοξικά» δάνεια, ειδικά τα στεγαστικά, και διάφορα άλλα «περίεργα» χρηματοπιστωτικά προϊόντα, όπως τα «παράγωγα» (derivatives), κτλ.26. Για να καταλάβουμε καλύτερα το τι ακριβώς είναι η φούσκα με τα στεγαστικά δάνεια, αλλά και τα διάφορα άλλα «τοξικά χρηματοπιστωτικά προϊόντα», θα δώσουμε δύο παραδείγματα: Το πρώτο, αφορά ακριβώς τον τομέα της οικοδομής, και προέρχεται από το γνωστό έργο του Μαρξ «Το Κεφάλαιο». Ας διαβάσουμε λοιπόν μια αναφορά ενός οικοδόμου από την εποχή του Μαρξ, που ο τελευταίος είχε συμπεριλάβει στο έργο του: «…Την ανατροπή που έφερε η καπιταλιστική παραγωγή στην κατασκευή των κατοικιών στο Λονδίνο τη μαθαίνουμε από τη μαρτυρία ενός οικοδόμου ενώπιον της επιτροπής τραπεζικών του 1857. Όταν ήταν νέος, είπε, τα σπίτια γενικά κατασκευάζονταν κατόπιν παραγγελίας, και οι πληρωμές γίνονται σε δόσεις προς τον εργολάβο, κάθε φορά που ολοκληρώνονταν ορισμένες φάσεις της οικοδομής. Πολύ λίγα έχτιζαν για λόγους κερδοσκοπίας. Οι εργολάβοι έχτιζαν κυρίως μόνο και μόνο για να κρατήσουν τους εργάτες τους σε συνεχή απασχόληση και έτσι να τους κρατούν. Κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια όλα αυτά έχουν αλλάξει. Πολύ λίγα είναι 26 Σ.τ.Σ.: Στην Ελλάδα πολύ γνωστή είναι και η περίπτωση των «δομημένων ομολόγων»

Γιάννης Τσαφογιάννης

πλέον τα σπίτια που χτίζονται επί παραγγελία. Όποιος θέλει ένα νέο σπίτι επιλέγει έναν μεταξύ αυτών που χτίστηκαν ή χτίζονται για λόγους κερδοσκοπίας. Ο εργολάβος δεν εργάζεται πλέον για τους πελάτες αλλά και για την αγορά. Όπως κάθε άλλος βιομήχανος είναι και αυτός αναγκασμένος να έχουν έτοιμα τα είδη στην αγορά. Ενώ παλιότερα ένας εργολάβος είχε ίσως ταυτόχρονα τρία ή τέσσερα κτίρια υπό κατασκευή για λόγους κερδοσκοπίας, τώρα είναι υποχρεωμένος να αγοράσει ένα εκτεταμένο οικόπεδο (δηλαδή για να εκφραστούμε όπως εκφράζονται στην ηπειρωτική Ευρώπη να το νοικιάσει κατά κανόνα για 99 χρόνια), να χτίσει 100 - 200 σπίτια σε αυτό, και ως εκ τούτου ξεκινήσει μια επιχείρηση η οποία υπερβαίνει τους πόρους του 20-50 φορές. Τα κεφάλαια τα προμηθεύεται ο εργολάβος μέσω υποθήκευσης και τα χρήματα τίθενται στη διάθεση του στο μέτρο που προχωρά η οικοδόμηση των διάφορων σπιτιών. Αν στο μεταξύ ξεσπάσει μια κρίση και διακοπεί η καταβολή των δόσεων της προκαταβολής, το σύνολο της επιχείρησης καταρρέει γενικά. Στην καλύτερη περίπτωση, τα σπίτια παραμένουν ημιτελή μέχρι να έρθουν καλύτερες μέρες. Στη χειρότερη περίπτωση πωλούνται σε δημοπρασία μισοτιμής. Χωρίς να χτίζει για λόγους κερδοσκοπίας, και σε μεγάλη κλίμακα μάλιστα, κανείς εργολάβος δε μπορεί να προκόψει σήμερα. Το κέρδος από

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

το ίδιο το χτίσιμο είναι εξαιρετικά μικρό. Το κύριο κέρδος του προέρχεται από την ύψωση της γαιοπροσόδου, την επιτήδεια επιλογή και χρησιμοποίηση του οικοπέδου. Είναι με αυτή τη μέθοδο της κερδοσκοπίας πάνω στην πρόβλεψη της ζήτησης για τα σπίτια που έχουν χτιστεί σχεδόν το σύνολο των επαρχιών Belgravia και Tyburnia, καθώς και οι αμέτρητες χιλιάδες βίλες γύρου του Λονδίνου. (Η παρέμβαση συντομεύτηκε από την Report of the Select Committee on Bank Acts, Part I, 1857, Evidence, Questions 5413-18; 5435-36.)» Τα χρόνια βέβαια έχουν περάσει, ωστόσο η βασική αρχή ισχύει και σήμερα: Τα σπίτια χτίζονται με βάση την πρόβλεψη της ζήτησης. Έτσι καθορίζεται η αξία τους, με βάση το πόσο προβλέπεται να ζητηθούν, όχι με βάση το πόσο όντως ζητούνται. Αν λοιπόν ο κόσμος αδυνατεί πλέον να αγοράσει σπίτι, λόγω έλλειψης χρημάτων, και δε μπορεί πλέον να δανειστεί άλλο, για να υποκαταστήσει αυτή την έλλειψη ρευστού, τότε η ζήτηση καταρρέει, τα σπίτια δεν πουλιούνται, και η τιμή τους πέφτει. Έτσι, «σκάει η φούσκα» του στεγαστικού. Πριν δούμε τις συνέπειες από το σκάσιμο της φούσκας για τις τράπεζες αλλά και για τους εργάτες, ας δούμε πρώτα και ένα δεύτερο παράδειγμα, που δείχνει ότι με παρόμοιο τρόπο της πρόβλεψης της ζήτησης λειτουργούν όλες οι αγορές που φροντίζει να δημιουργεί ο καπιταλισμός. Έτσι, θα δούμε συγκεκριμένα ένα παράδειγμα από μια φαινομενικά «άσχετη» αγορά, αυτή των αγροτικών προϊόντων, και πως έχουμε ακόμα και εκεί ένα σωρό «τοξικά» προϊόντα:

Γιάννης Τσαφογιάννης

Όπως λοιπόν αναφέρει άρθρο της “Huffington Post” σχετικά με το θέμα: «Στο τέλος του 2006, οι τιμές των τροφίμων σε ολόκληρο τον κόσμο άρχισαν να αυξάνονται, ξαφνικά και απότομα. Μέσα σε ένα χρόνο, η τιμή του σίτου είχε αυξηθεί κατά 80 τοις εκατό, το καλαμπόκι κατά 90 τοις εκατό, και το ρύζι 320 τοις εκατό. Σε μια παγκόσμια καταστροφή από την πείνα, 200 εκατομμύρια άνθρωποι - κυρίως παιδιά - δεν μπορούσε να πάρει τα τρόφιμα πια, και βυθίστηκε σε υποσιτισμό ή ασιτία. Υπήρχαν ταραχές σε περισσότερες από 30 χώρες και τουλάχιστον μία κυβέρνηση ανατράπηκε βίαια. Στη συνέχεια, την άνοιξη του 2008, οι τιμές μυστηριωδώς επανήλθαν στο προηγούμενο επίπεδό τους. Ο Ζαν Ζιγκλέρ, ο ειδικός εισηγητής του ΟΗΕ για το δικαίωμα στην τροφή, την αποκάλεσε «μια σιωπηλή μαζική δολοφονία», και οφείλεται εξ ολοκλήρου σε «ανθρώπινες ενέργειες».»27 Στη συνέχεια, το άρθρο εξηγεί πως για την άνοδο αυτή των τιμών δε φταίει ούτε η [ανύπαρκτη] αύξηση της ζήτησης, ούτε κάτι άλλο. Αντίθετα, αυτό που όντως έφερε τα πράγματα εκεί που τα έφερε ήταν το εξής: «Για πάνω από έναν αιώνα, οι αγρότες στις 27 How Goldman Sachs Gambled On Starving the Poor - And Won, 02/07/2010, http://www.huffingtonpost.com/johann-hari/howgoldman-sachs-gambled_b_633436.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

πλούσιες χώρες έχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν σε μια διαδικασία που τους διασφαλίζει από τον κίνδυνο28[…] […]Ο αγρότης μπορούσε να συμφωνήσει τον Ιανουάριο για να πουλήσει την καλλιέργεια του σε έναν επιχειρηματία, τον Αύγουστο, σε καθορισμένη τιμή. Αν έχει ένα «καλό» καλοκαίρι (σαιζόν) και η παγκόσμια τιμή του είναι υψηλή, αυτός θα χάσει κάποια μετρητά, αλλά αν υπάρχει ένα «άθλιο» καλοκαίρι (σαιζόν) ή η τιμή καταρρέει, αυτός θα τα πάει καλά με τη συμφωνία. Όταν αυτή η διαδικασία ήταν καλά οργανωμένη και μόνο οι επιχειρήσεις που έχουν άμεσο ενδιαφέρον για τον τομέα μπορούσαν να συμμετέχουν, λειτούργησε καλά»29[ …] […]Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, η Goldman Sachs και άλλοι πίεσαν σκληρά και κατάργησαν τους κανονισμούς. Ξαφνικά, οι συμβάσεις μετατράπηκαν σε «παράγωγα» (σ.σ. derivatives - χρηματοπιστωτικά «προϊόντα» σπέκουλας-κερδοσκοπίας), που θα μπορούσαν να αγοραστούν ή να πωληθούν στους εμπόρους οι οποίοι δεν είχαν καμία σχέση με τη γεωργία (σ.σ. στο χρηματοπιστωτικό τομέα εννοεί, στο «χρηματιστήριο αγροτικών 28 Σ.τ.Σ.: Βέβαια η αλήθεια είναι πως ο αγρότης, και ειδικά ο μικρός αγρότης, ουδέποτε ήταν πραγματικά διασφαλισμένος από τον κίνδυνο όπως ισχυρίζεται ο συντάκτης του άρθρου. 29 Σ.τ.Σ.: Έτσι τουλάχιστον ισχυρίζεται ο συντάκτης του άρθρου της Huffington Post. Τέλος πάντων, θα δεχτούμε ότι πράγματι η κατάσταση ήταν καλύτερη σε σχέση με την κατάσταση που επικρατεί σήμερα.

Γιάννης Τσαφογιάννης

προϊόντων» συγκεκριμένα). Μια αγορά σε «σπέκουλα τροφίμων» γεννήθηκε. Έτσι ο αγρότης ακόμη συμφωνεί να πωλήσει την καλλιέργεια του εκ των προτέρων σε έμπορο για 10.000 λίρες. Αλλά τώρα, η σύμβαση μπορεί να πωληθεί σε επενδυτές, οι οποίοι αντιμετωπίζουν την ίδια τη σύμβαση ως αντικείμενο δυνητικού πλούτου. Π.χ. η Goldman Sachs το αγοράζει και το πουλά στην τιμή των 20.000 λιρών στη Deutschebank, που το πουλά στην τιμή των 30.000 λιρών στη Merryl Lynch - και επάνω, και επάνω, εφόσον θεωρούν ότι η τιμή μπορεί να ανέβει κι άλλο, μέχρι σχεδόν να μη φέρει καμία σχέση με την παραγωγή του αγρότη»30. Το άρθρο συνεχίζει και εξηγεί το πως από το κέρδος επί της παραγωγής, περάσαμε στο επόμενο στάδιο, στο κέρδος επί της σπέκουλας πάνω στην παραγωγή, στην επένδυση δηλαδή ότι η παραγωγή φέτος θα πάει καλά, ή κακά, ή μέτρια, κτλ.: «Έως την απορρύθμιση αυτή, η τιμή για τα τρόφιμα καθοριζόταν από τις δυνάμεις της προσφοράς και της ζήτησης για τρόφιμα. (Αυτή η ίδια ήταν βαθιά ατελής: άφηνε ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους να πεινούν.)» [σ.σ. έτσι τουλάχιστον λέει ο συντάκτης του άρθρου, στην πραγματικότητα ουδέποτε η παραγωγή καθορίστηκε από τη ζήτηση, με την έννοια της κάλυψης των 30 How Goldman Sachs Gambled On Starving the Poor - And Won, ό.π.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

αναγκών του λαού - εξ ου και το ότι δις άνθρωποι πεινούν. Η παραγωγή και πριν καθοριζόταν με βάση το κέρδος των λίγων]. «Αλλά μετά από την απορρύθμιση», συνεχίζει ο συντάκτης, «δεν ήταν πλέον απλώς μια αγορά τροφίμων. Έγινε, την ίδια στιγμή, μια αγορά που έκανε σπέκουλα σχετικά με τη τιμή των τροφίμων που θα αναπτυχθεί στο μέλλον - και οι επενδυτές οδήγησαν την τιμή στα ύψη. Να τι συνέβη. Το 2006, οι κερδοσκόποι, όπως η Goldman άρχισαν να αποχωρούν από την αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ που κατάρρεε, και έψαχναν κάπου αλλού για να επενδύσουν το κεφάλαιο τους. Άρχισαν να αγοράζουν μαζικές ποσότητες των παραγώγων που βασίζονται στο φαγητό: υπολόγιζαν ότι οι τιμές των τροφίμων θα παραμείνουν σταθερές ή θα αυξηθούν, ενώ η υπόλοιπη οικονομία θα κατέρρεε. Ξαφνικά, οι τρομαγμένοι επενδυτές του κόσμου το είδαν αυτό και αποφάσισαν να αγοράζουν, να αγοράζουν, να αγοράζουν [σ.σ. χρηματιστικά παράγωγα τροφών]. Έτσι, ενώ η προσφορά και η ζήτηση των τροφίμων παρέμεινε λίγο πολύ η ίδια, η προσφορά και η ζήτηση για τις συμβάσεις που βασίζονται σε τρόφιμα αυξήθηκε μαζικά - πράγμα που σήμαινε η τιμή για τα τρόφιμα στα πιάτα των ανθρώπων αυξήθηκε μαζικά. Η λιμοκτονία ξεκίνησε.

Γιάννης Τσαφογιάννης

Η τιμή των τροφίμων ρυθμιζόταν τώρα με την κερδοσκοπία και όχι με βάση τα πραγματικά τρόφιμα. Ο μάνατζερ ενός hedge fund Michael Masters εκτιμά ότι ακόμη και στα ρυθμιζόμενα χρηματιστήρια στις ΗΠΑ - που καταλαμβάνουν ένα μικρό μέρος των συναλλαγών - το 64 τοις εκατό του συνόλου των συμβάσεων σίτου πραγματοποιήθηκαν από τους κερδοσκόπους που προφανώς δεν ενδιαφέρονται καθόλου για το πραγματικό σιτάρι. Ενδιαφέρονται αποκλειστικά και μόνο στο να φουσκώνουν τις τιμές και μετά να πουλάνε με κέρδος. Ακόμη και ο George Soros είπε ότι αυτό ήταν «ακριβώς το ίδιο όπως όταν επιχειρηματίες και μαυραγορίτες φυλάνε κρυφά τα τρόφιμα κατά τη διάρκεια μιας κρίσης πείνας, προκειμένου να αποκομίσουν κέρδη από την αύξηση των τιμών». Η φούσκα θα σκάσει το Μάρτιο του 2008, όταν η κατάσταση ήταν τόσο άσχημη στις ΗΠΑ, ώστε οι κερδοσκόποι έπρεπε να μειώσουν δραστικά τις δαπάνες τους για την κάλυψη των ζημιών τους πίσω στην έδρα τους. Όταν τους ζητήθηκε να σχολιάσουν σχετικά με την πείνα που προκαλούν στις μάζες, ο εκπρόσωπος της Merrill Lynch δήλωσε: “Εεε. Δεν ήξερα γι ‘αυτό.” Αργότερα μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου είπε: “Ουδέν σχόλιο.” Η Deutsche Bank αρνήθηκε να σχολιάσει. Η Goldman Sachs ήταν λίγο πιο λεπτομερής στην απάντησή της: είπαν

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

«σοβαρές αναλύσεις ... έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα funds δεν προκάλεσαν φούσκα στις προθεσμιακές τιμές των εμπορευμάτων”, προσφέροντας ως αποδεικτικό στοιχείο μια μεμονωμένη δήλωση από τον ΟΟΣΑ»31. Σχετικό ρεπορτάζ είχε κάνει και η τηλεοπτική εκπομπή «Εξάντας» - στο site της οποίας διαβάζουμε τα εξής για το θέμα: «Την άνοιξη του 2008, σχεδόν ταυτόχρονα, σε 33 χώρες σε όλο τον κόσμο, ξέσπασαν πρωτόγνωρες διαδηλώσεις, με ένα κοινό αίτημα. Άνθρωποι στα όρια της απόγνωσης κατέλαβαν τους δρόμους, σε κάποιες περιπτώσεις και τα όπλα, προκειμένου να διεκδικήσουν το όπως φαίνεται όχι αυτονόητο δικαίωμά τους, να έχουν πρόσβαση στο φαγητό. Μια χούφτα πολυεθνικές εταιρείες έχουν καταφέρει να ελέγξουν την «καρδιά» του φαγητού που βάζουμε στο καθημερινό μας τραπέζι: Τον ίδιο τον σπόρο και ως εκ τούτου την παγκόσμια γεωργική παραγωγή. Οι χρηματιστές στον ανεπτυγμένο κόσμο τζογάρουν με τα τρόφιμα, ανεβοκατεβάζοντας τις τιμές, παίζοντας με το θεμελιώδες δικαίωμα των ανθρώπων να έχουν πρόσβαση στο φαγητό. Την ίδια στιγμή σχεδόν ένα δισεκατομμύριο 31 How Goldman Sachs Gambled On Starving the Poor - And Won, ό.π.

Γιάννης Τσαφογιάννης

άνθρωποι σε όλο τον κόσμο υποσιτίζονται και 25.000 πεθαίνουν κάθε μέρα από πείνα. Μήπως η Γη αδυνατεί πλέον να θρέψει τους κατοίκους της; Τα στοιχεία δείχνουν το αντίθετο! Η κρίση των τροφίμων, όπως θα περάσει στην ιστορία, συμβαίνει την στιγμή που ο πλανήτης παράγει περισσότερο φαγητό από ποτέ.... «Κάποιοι άνθρωποι και κάποια ταλαιπωρημένα από τη φτώχεια έθνη βρέθηκαν σε μια πολύ άβολη κατάσταση; Ναι, όντως βρέθηκαν! Αυτή είναι η σκληρή πραγματικότητα της αγοράς», παραδέχεται ο Ντένις Γκάρτμαν, ένας διεθνούς φήμης γκουρού της χρηματοπιστωτικής οικονομίας, που με τις προβλέψεις του συχνά κατευθύνει τις τάσεις της αγοράς. Το μεγαλύτερο χρηματιστήριο τροφίμων στον κόσμο βρίσκεται στο Σικάγο. Εκεί καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό η τιμή του φαγητού που βάζουμε κάθε μέρα στο τραπέζι μας. Το χρηματιστήριο του Σικάγο γνώρισε πρόσφατα πρωτόγνωρη εισροή κεφαλαίων, καθώς μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα στράφηκαν σε αυτό προκειμένου να αντισταθμίσουν τις απώλειές τους μετά την «κρίση των στεγαστικών δανείων» και να αυξήσουν και πάλι τα κέρδη τους. Αυτή τη φορά κερδοσκόπησαν πάνω στη δυνατότητα των ανθρώπων να εξασφαλίσουν με αξιοπρέπεια την καθημερινή τους τροφή. Ως αποτέλεσμα της ραγδαίας αύξησης της τιμής των τροφίμων που ακολούθησε, 75 εκατομ-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

μύρια άνθρωποι προστέθηκαν μέσα στο 2007 σε όσους βρίσκονταν ήδη αντιμέτωποι με το φάσμα της πείνας παγκοσμίως. Έτσι, ο μαστιζόμενος από την πείνα πληθυσμός της γης προσέγγισε πια σε σύνολο το ένα δισεκατομμύριο. Αναλογιστείτε, ένα παιδί πεθαίνει σήμερα από την πείνα κάθε 30 δευτερόλεπτα. Η Ινδία, με περίπου 700 εκατ. ανθρώπους να ασχολούνται με τη γεωργία, είναι η πατρίδα του μεγαλύτερου σώματος μικροκαλλιεργητών στον κόσμο. Δεύτερη μετά την Κίνα σε παραγωγή ρυζιού και σιταριού, αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους παραγωγούς τροφής. Κι όμως, είναι ταυτόχρονα η πατρίδα και των περισσότερων υποσιτισμένων ανθρώπων, ξεπερνώντας πια στην κατάταξη τις χώρες της Αφρικής. Παράλογο; Πάντως επιβεβαιώνει το ποσοστό που θέλει το 80% των μαστιζόμενων από την πείνα ανθρώπων παγκοσμίως να είναι αγρότες ή εργάτες της γεωργίας. Στο μικρό χωριό Παρόντα της Ινδίας, η γιαγιά Σαρασβάτι έχει να θρέψει τα 4 εγγόνια της. Δεν γνωρίζει από χρηματιστήρια και κανόνες της αγοράς, ξέρει μόνο πως τα τρόφιμα στο μαγαζάκι του χωριού έχουν ακριβύνει τα τελευταία χρόνια πάρα πολύ. «Οι φτωχοί έχουν μεγάλο πρόβλημα, έχουμε πολύ άγχος. Η κατάσταση είναι δραματική. Ο φτωχός τι μπορεί να κάνει, να κοιτάξει το στομάχι του, να ξοδέψει τα λεφτά για τις αρρώστιες ή να ταΐσει τα παιδιά του; Εί-

Γιάννης Τσαφογιάννης

ναι μέρες που δεν μπορούμε να χορτάσουμε, πάμε στο κρεβάτι νηστικοί», μας λέει. Πίσω στο Σικάγο, ο χρηματιστής Βίκτορ Λισπανέσε μας εξηγεί τους κανόνες του παιχνιδιού: «Αυτό δεν είναι κάτι που μπαίνει στο σκεπτικό μου. Αν είναι λογικό ή όχι, δεν είναι το ζήτημα. Εγώ κοιτάω πώς αυτό το γεγονός επηρεάζει την αγορά»»32. Κάπως έτσι λοιπόν οι κεφαλαιοκράτες σπεκουλάρουν σε κάθε κλάδο, δημιουργώντας και τα ανάλογα «χρηματοπιστωτικά προϊόντα». Το μέγεθος αυτού του σπεκουλαρίσματος είναι πράγματι εκπληκτικό: Σε σχετικό άρθρο του33, το συντηρητικό “Marketwatch” (ιδιοκτησίας του μεγιστάνα των μίντια Ρ.Μέρντοχ) υπολόγισε ότι έχουν δημιουργηθεί παράγωγα συνολικούς μεγέθους 700 τρις δολαρίων! Όχι, δεν πρόκειται περί τυπογραφικού λάθους, συνολικά τα παράγωγα που κυκλοφορούν, «τοξικά» ή μη, είναι ύψους 700 τρις δολαρίων, ενώ υπάρχουν και αναφορές και για παραπάνω (έως και για 1600 τρις). Χαρακτηριστικό είναι και το παρακάτω γράφημα, όπου στο κάτω μέρος της αντεστραμμένης πυραμίδας βλέπουμε το συνολικό χρυσό και ασήμι που κυκλοφορεί, και όσο ανεβαίνουμε βλέπουμε τα διάφορα «χάρτινα» χρήματα: Πάνω από το χρυσό έχουμε τα νομίσματα, μετά τα κρατικά ομόλογα, έως τα παράγωγα (όσο ανεβαίνουμε στην πυραμίδα τόσο πιο «αεριτζίδικα» γίνονται τα πράγματα). 32 Πεθαίνοντας στην Αφθονία, 15/08/2010, http://exandas.ert.gr/ old/pethainontas-stin-afthonia/eisagogi/index.php 33 The $700 trillion elephant, 06/03/2009, http://www.marketwatch. com/story/the-700-trillion-elephant-room-theres?tool=1&dist=bigch arts

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Το πόσα από αυτά τα παράγωγα είναι «τοξικά» και πόσα όχι, είναι προφανώς αδύνατο να υπολογιστεί με σιγουριά. Αυτό που είναι όντως σίγουρο όμως είναι πως πάρα πολλά εξ αυτών είναι «τοξικά», και γι’ αυτό οι τράπεζες έχουν πρόβλημα, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Πριν προχωρήσουμε όμως σε αυτό το ζήτημα, ένα τελευταίο διάγραμμα, για να αποκτήσει ο αναγνώστης μια καλύτερη εικόνα των οικονομικών μεγεθών και του σπεκουλαρίσματος για τα οποία συζητάμε. 34 Πηγή: Federal Reserve Will Fail With Quantitative Easing, 18/03/2009, http://www.runtogold.com/2009/03/federal-reserve-willfail-with-quantitative-easing/

Γιάννης Τσαφογιάννης

Έτσι, στο διάγραμμα που ακολουθεί, βλέπουμε ότι μία μόνο τράπεζα από τις μεγάλες (η JP Morgan) κατέχει παράγωγα συνολικού ύψους 6 φορές μεγαλύτερου από το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν των ΗΠΑ, και μεγαλύτερου από το συνολικό ΑΕΠ ολόκληρου του κόσμου (φανταστείτε τι γίνεται αν προσθέσουμε και τα όσα παράγωγα κατέχουν και οι υπόλοιπες τράπεζες).

Βέβαια, πολλοί θα αναρωτιούνται πως στο καλό έφτασαν οι τράπεζες σε αυτά τα δυσθεώρητα ύψη – «τι στο καλό, τα γεννάνε τα λεφτά;». Κατά μία έννοια, ναι. Μεγάλο μέρος του πλούτου των τραπεζών είναι «εικονικός», και βασίζεται στο σπεκουλάρισμα. 35 Πηγή: An Independent Look into JP Morgan, 18/09/2009, http:// boombustblog.com/premium-content/2009/09/18/an-independentlook-into-jp-morgan/

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Και δε μιλάμε μόνο για τη σπέκουλα των «παραγώγων», όπου, όπως αποδείχτηκε και με τη «φούσκα των ακινήτων», τα νούμερα μπορούν να φουσκωθούν σε απίστευτά μεγάλο βαθμό. Μιλάμε και για τα λεφτά που δανείζουν οι τράπεζες σε σχέση με αυτά που όντως κατέχουν.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΙΝΑΙ ΧΡΕΟΚΟΠΗΜΕΝΟ «Είναι σίγουρο ότι οι πολίτες της χώρας δεν καταλαβαίνουν το τραπεζικό σύστημα. Γιατί αν το καταλάβαιναν πιστεύω ότι θα γινόταν επανάσταση πριν από το επόμενο πρωί.» – Χένρυ Φορντ Μια αρκετά διαδεδομένη άποψη για τα δάνεια που δίνουν οι τράπεζες, είναι πως η τράπεζα έχει στην κατοχή της όλα αυτά τα λεφτά που δανείζει (με τόκο - άκοπο κέρδος). Αυτή η άποψη όμως είναι λανθασμένη: Στην πραγματικότητα, οι τράπεζες ΔΕΝ κατέχουν όλα αυτά τα λεφτά που δανείζουν, αλλά μονάχα ένα μικρό μέρος τους. Ανάλογα με τη χώρα, το ποσοστό αυτό αλλάζει, ωστόσο η βασική αρχή είναι παντού η εξής: Έστω π.χ. ότι το ποσοστό των υποχρεωτικών διαθεσίμων για κάθε καταθετική συναλλαγή είναι 10%. Έστω ότι μια τράπεζα έχει συνολικό κεφάλαιο 100 ευρώ (το νούμερο είναι προφανώς ενδεικτικό), από καταθέσεις, κτλ.. Τα 10 ευρώ (το 10% δηλαδή) μένει στο θησαυροφυλάκιο της τράπεζας ως αποθεματικό. Τα υπόλοιπα 90 μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βάση για νέα δάνεια. Έστω τώρα ότι κάποιος πάει στην τράπεζα και παίρνει ένα δάνειο 90 ευρώ. Το ποσό αυτό εγγράφεται ως απόθεμα της τράπεζας και η τράπεζα κρατά το 10% από αυτά τα 90 ευρώ στο θησαυροφυλάκιο, και το υπόλοιπο 90% (81 ευρώ) μπορεί να το δώσει σε νέα δάνεια. Άρα έχοντας αρχικό απόθεμα 100 ευρώ, η τράπεζα έδωσε δάνεια 90 ευρώ, συν άλλα 81 ευρώ. Και η διαδικασία αυτή συνεχίζεται αέναα, με την τράπεζα να δημιουργεί, μέσω του χρέους, διαρκώς καινούρ-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

γιο χρήμα, το οποίο πολλαπλασιάζεται διαρκώς. Μάλιστα, όπως είδαμε και πιο πάνω, ο ολοένα και μεγαλύτερος έλεγχος της οικονομίας από τις τράπεζες, και η ολοένα και μεγαλύτερη εξάρτηση από τα δάνεια, οδήγησε σε πιέσεις (που έφεραν καρπούς) για μείωση του ποσοστού που οι τράπεζες είναι υποχρεωμένες να κρατούν, και σε μερικές περιπτώσεις κράταγαν ανενεργό το 3% του κεφαλαίου – το υπόλοιπο 97% το δάνειζαν, δημιουργώντας χρήμα με ακόμα ταχύτερους ρυθμούς36.

36 Σ.τ.Σ.: Αξίζει να δει κανείς και σχετικά αναφορά του think tank “LEAP”, όπου περιγράφει το πώς λειτουργεί το τραπεζικό σύστημα και το πώς το ποσοστό πέφτει διαρκώς το τελευταία χρόνια: «Κάθε φορά που ο δανειολήπτης ξοδεύει τα χρήματα του δανείου του, τα λεφτά καταλήγουν σε μια τράπεζα, που τα εκμεταλλεύεται ώστε να ξαναδανείσει το μεγαλύτερο μέρος τους. Έτσι, το ίδιο χρηματικό δάνειο δανείζεται ξανά και ξανά. Σε ένα σύστημα 1:9 τα ίδια χρήματα μπορεί να δανειστούν 9 φορές. Με ένα απόθεμα μετρητών 3%, μπορούν να δανειστούν 32 φορές. Και κάθε φορά που δανείζονται, η τράπεζα εισπράττει τόκους...» LEAP, “Towards a sound economy”, 06/06/2009, http://www.europe2020.org/spip. php?article606&lang=en

Γιάννης Τσαφογιάννης

Ο πίνακας της προηγούμενης σελίδας απεικονίζει, μέχρι το 2008, το πόσες φορές έχουν δανείσει τα κεφάλαια τους μερικές από τις μεγαλύτερες τράπεζες: Βλέπουμε π.χ. τη Deutche Bank να έχει δώσει δάνεια 52.5 φορές παραπάνω από τα κεφάλαια που έχει ως απόθεμα, παρότι θεωρείται και σχετικά «υγιής»37.

Η ανάγκη αυτή υπήρχε όπως είδαμε λόγω της μείωσης των εισοδημάτων των εργατών, σε σχέση με την παραγωγικότητα. Όσο φτώχαιναν οι εργάτες, τόσο περισσότερο χρήμα χρειαζόταν να δανειστούν, και άρα τόσο λιγότερο κεφάλαιο έπρεπε να κρατούν «αδρανές» στα θησαυροφυλάκια τους οι τράπεζες. Το κεφάλαιο δινόταν λοιπόν για στεγαστικά, επιχειρηματικά, καταναλωτικά δάνεια, ώστε να «κινηθεί η αγορά», αλλιώς θα «πάγωνε». Αν λοιπόν οι τράπεζες δημιουργούν ουσιαστικά χρήμα μέσω του χρέους, τότε γιατί έχουν πρόβλημα και χρειάζονται «πακέτα σωτηρίας»; Υπάρχουν αρκετοί που θεωρούν ότι οι τράπεζες κλέβουν τους λαούς με τη βοήθεια των κυβερνήσεων, μέσω των «πακέτων σωτηρίας» που λαμβάνουν. Αυτή η άποψη είναι μεν σωστή, ωστόσο είναι επιφανειακή, διότι αφήνει χώρο για να δημιουργηθεί μια μεγάλη παρεξήγηση: Συγκεκριμένα, πολλοί θεωρούν ότι τα «πακέτα σωτηρίας» αυτά δεν έπρεπε να δοθούν (μιας και αποτελούν κλοπή εναντίον των λαών), δίχως όμως να αντιλαμβάνονται ότι οι τράπεζες δεν αρπάζουν αυτά τα λεφτά μόνο και 37 Πηγή: Ο πίνακας προέρχεται από το το άρθρο «Ελληνικές Τράπεζες - Η πραγματικότητα», 15/11/2008, (http://epicurus2day. blogspot.com/2008/09/blog-post.html), που παρουσιάζει και αντίστοιχα στοιχεία και νούμερα για το ελληνικό τραπεζικό σύστημα, το οποίο παρουσιάζει αντίστοιχα φαινόμενα τεράστιας «μόχλευσης κεφαλαίων», όπως είναι ο τεχνικός όρος για το φαινόμενο αυτό.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

μόνο επειδή θέλουν απλά «να γίνουν πλουσιότερες». Τα αρπάζουν διότι είναι, στη σημερινή συγκυρία, ζήτημα «ζωής και θανάτου» για αυτές. Αν δηλαδή δεν το κάνουν αυτό, θα «πεθάνουν» (θα χρεοκοπήσουν - άλλωστε πολλές τράπεζες έχουν ήδη βάλει λουκέτο, και πολλές άλλες έχουν συγχωνευτεί ή απορροφηθεί από άλλες). Το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα είναι χρεοκοπημένο, και άρα το να κλέψει αμύθητα ποσά από τους λαούς δεν είναι απλά «κλεψιά», αλλά είναι κάτι παραπάνω: Είναι μια ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ κλεψιά για τις τράπεζες, προκειμένου να διασφαλίσουν την ίδια τους την ύπαρξη, και γι’ αυτό δίνουν, και θα συνεχίσουν να δίνουν, τρομερή μάχη προκειμένου να αποσπάσουν όσα περισσότερα μπορούν από εμάς: Γνωρίζουν, σε αντίθεση με την πλειοψηφία των λαών, ότι η συνέχιση της ίδια τους της ύπαρξης εξαρτάται από την ικανότητα τους να μας φέρουν σε επίπεδα μεσαιωνικής εκμετάλλευσης, και γι’ αυτό και δεν πρόκειται να σταματήσουν να επιτίθενται μανιασμένα, παρά τα μεγάλα λόγια περί «ανάκαμψης» η οποία «έρχεται». Γι’ αυτό άλλωστε και βρισκόμαστε σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι, μιας και υπάρχει τουλάχιστον μία πλευρά (η άρχουσα τάξη), που θα δώσει «μάχη μέχρις εσχάτων», αναγκάζοντας και την άλλη (την εργατική τάξη) να δώσει και αυτή «μάχη μέχρις εσχάτων», ή να επιστρέψει στην κατάσταση των δουλοπάροικων του Μεσαίωνα. Η συνέχιση του καπιταλιστικού συστήματος περνά μέσα από την τρομερή αύξηση της εκμετάλλευσης των λαών, που καλούνται, ολοένα και πιο επιτακτικά, να επιλέξουν αν τη δέχονται αυτή την εκμετάλλευση ή όχι. Γιατί όμως οι τράπεζες είναι χρεοκοπημένες;

Γιάννης Τσαφογιάννης

Έχουμε βέβαια ακούσει στα κυρίαρχα ΜΜΕ για τα «τοξικά» προϊόντα αυτών των τραπεζών, ειδικά στον τομέα των στεγαστικών δανείων («φούσκα ακινήτων»). Στη συνέχεια, θα δούμε πως αυτά τα «τοξικά» προϊόντα οδήγησαν τις τράπεζες σε χρεοκοπία, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα τα στεγαστικά δάνεια, μιας και αυτά ήταν που βρέθηκαν στο επίκεντρο της κρίσης.

Το διάγραμμα απεικονίζει τη ραγδαία άνοδο του κόστους ιδιοκτησίας ενός σπιτιού στις ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες.

Είδαμε πριν το πώς τα εισοδήματα των εργατών έχουν πέσει, και το πώς η μείωση αυτή ενός «αγοραστικής ενός δύναμης» υποκαταστάθηκε μέσω των δανείων. 38 Πηγή: The Cost of Home Ownership, 18/08/2010, http://www. visualeconomics.com/the-cost-of-home-ownership/

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Με την πάροδο των ετών, η ονομαστική αξία των σπιτιών ενός ΗΠΑ μεγάλωνε διαρκώς, με αποτέλεσμα όταν τελικά ξέσπασε η κρίση, τα σπίτια αυτά να κοστίζουν έως και 473% παραπάνω από το μέσο ετήσιο εισόδημα εντός εργάτης ενός ΗΠΑ (ενώ π.χ. το 1975 η τιμή ενός μέσου σπιτιού ήταν «μόλις» 297% παραπάνω από το τότε μέσο ετήσιο εισόδημα του εργάτη, όπως φαίνεται στο διάγραμμα της προηγούμενης σελίδας). Με απλά λόγια, οι τιμές των σπιτιών γίνονταν ολοένα και πιο «απλησίαστες» για τους εργάτες. Άρα, ολοένα και περισσότερο κατέφευγαν στο δανεισμό από τις τράπεζες. Για κάποια χρόνια, αυτό «φούσκωνε», τα σπίτια δηλαδή πουλιούνταν, οι τιμές συνέχισαν να αυξάνουν, και «όλα φαίνονταν να πηγαίνουν καλά». Με το ξέσπασμα της κρίσης, αυτό που συνέβη ήταν ότι οι εργάτες αδυνατούσαν πλέον να πληρώσουν τις δόσεις του δανείου που είχαν πάρει, ή να πάρουν ένα νέο δάνειο. Αυτό σήμαινε βέβαια ότι οι τράπεζες θα έπρεπε να κατασχέσουν τα σπίτια αυτά – και όντως αυτό έγινε και συνεχίζει να γίνεται. Ο ακριβής αριθμός των σπιτιών που έχουν κατασχεθεί στις ΗΠΑ δεν είναι εύκολο να υπολογιστεί, διότι, με βάση π.χ. τα επίσημα στοιχεία του Μάρτη του 201039, η Bank Of America, δήλωσε ότι θα αυξηθεί η δραστηριότητα κατασχέσεων της από 7500 μηνιαίως σε 45.000 κατασχέσεις/μήνα. Παρόμοια είναι η κατάσταση και με άλλες τράπεζες (αν και η Bank Of America είναι αυτή με τις περισσότερες κατασχέσεις). Επτά εκατομμύρια αμερικανικών νοικοκυριών είναι πίσω 39 Foreclosures will be the wrecking ball for the American economy, 15/04/2010, http://theautomaticearth.blogspot. com/2010/04/april-15-2010-foreclosures-wil-be.html

Γιάννης Τσαφογιάννης

στις πληρωμές υποθηκών τους. Οι κατασχέσεις έφτασαν τις 367.056 για το Μάρτη. Ένα εκατομμύριο κατασχέσεις προβλέπονται για το 2010. Ένα σε κάθε 138 νοικοκυριά των ΗΠΑ έλαβε μικρές επιδοτήσεις μόνο κατά το πρώτο τρίμηνο και μόνο. Από τα 230.000 περίπου «τυχερούς», τους λίγους που διασφάλισαν μια τροποποίηση στην υποθήκη τους (1,2 εκατομμύρια μπήκαν στο πρόγραμμα κατά το προηγούμενο έτος), το 75% χρωστάει περισσότερα από την νέα (χαμηλότερη, τώρα που έσκασε η φούσκα) τιμή αξίας του σπιτιού τους. Για πρώτη φορά στην ιστορία μάλιστα, οι τράπεζες κατέχουν περισσότερα σπίτια απ’ ότι όλοι οι υπόλοιποι Αμερικάνοι μαζί40. Και οι κατασχέσεις συνεχίζονται ακάθεκτες όπως είπαμε, έχουμε δηλαδή δρόμο μπροστά μας: Έως και το ίδιο το Κογκρέσο των ΗΠΑ παραδέχεται σε επίσημη έκθεση του ότι «συνολικά δάνεια αξίας 1,4 τρισ. δολαρίων στην αμερικανική αγορά ακινήτων για επαγγελματική χρήση θα χρειαστούν αναχρηματοδότηση την προσεχή τετραετία, ενώ στο ήμισυ των περιπτώσεων το οφειλόμενο ποσό ξεπερνά αυτή τη στιγμή την αξία του ακινήτου... Οι προβλεπόμενες ζημίες, όταν τα συγκεκριμένα δάνεια μετατραπούν σε επισφαλή, πιθανότατα να αγγίξουν τα 200 έως 300 δισ. δολάρια, απειλώντας περίπου 3.000 μικρές και μεσαίου μεγέθους τράπεζες, οι οποίες θα βρεθούν με δυσανάλογα μεγάλο μερίδιο ενεργητικού από το επαγγελματικό real estate στα λογιστικά βιβλία τους»41. Όλα αυτά βέβαια τα στοιχεία με τις κατασχέσεις σπιτιών 40 Living The Dream: What Do You Own – Really?, 26/05/2010, http://endoftheamericandream.com/archives/living-the-dream-whatdo-you-own-really 41 Επισφαλή δάνεια απειλούν το τραπεζικό σύστημα, 12/02/2010, http://www.naftemporiki.gr/news/cstory.asp?id=1777252

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

δείχνουν μια μεγάλη συγκέντρωση πλούτου στις τράπεζες - στο κάτω-κάτω της γραφής, πώς είναι δυνατόν να είναι χρεοκοπημένες όταν πλέον έχουν στην κατοχή τους τόσα σπίτια; Αυτή η άποψη, αν εξεταστεί μακροπρόθεσμα, είναι σωστή: Όντως, όσες τράπεζες επιβιώσουν θα βγουν πανίσχυρες και θα ελέγχουν τεράστια κεφάλαια και ακίνητο πλούτο. Πριν από αυτό όμως, έχουν να αντιμετωπίσουν το «σκάσιμο της φούσκας»: Καθώς τα σπίτια μένουν απούλητα, ή/και κατάσχονται από τις τράπεζες, η τιμή τους πέφτει. Αν κάποιος έμπορος δε μπορεί εξάλλου να πουλήσει πλέον το εμπόρευμα του, πρέπει να ρίξει την τιμή, ώστε να το ξεφορτωθεί, αλλιώς θα μείνει με «άχρηστο» (απούλητο) εμπόρευμα. Το πρόβλημα για τις τράπεζες είναι πως όταν ξεκίνησαν να χορηγούν τα στεγαστικά δάνεια πριν μερικά χρόνια, η τιμή των σπιτιών ήταν κατά πολύ υψηλότερη από τη σημερινή. Έτσι, αν π.χ. μια τράπεζα είχε δώσει δάνειο 100.000 δολαρίων για ένα σπίτι, και σήμερα ο δανειολήπτης δεν μπορεί να το αποπληρώσει, έχουμε το εξής φαινόμενο: Η τράπεζα κατάσχει το σπίτι, που όμως πλέον αξίζει π.χ. 70.000 δολάρια. Λόγω δηλαδή του «σκασίματος της φούσκας», η τράπεζα έχει τώρα στην κατοχή της ένα σπίτι αξίας 70.000 δολαρίων, όμως είχε δώσει δάνειο 100.000 δολαρίων. Άρα, στον ισολογισμό της, θα πρέπει να καταγράψει απώλειες ύψους 30.000 δολαρίων από αυτή την υπόθεση. Πολλαπλασιάστε αυτή την απώλεια για όλα τα σπίτια που κατάσχουν οι τράπεζες (μιλάμε για αμέτρητα σπίτια), και καταλαβαίνετε ότι οι τράπεζες είναι αναγκασμένες να εγγράψουν στα λογιστικά τους βιβλία τεράστιες απώλειες, που ουσιαστικά τις καθιστούν de facto χρεοκοπημένες.

Γιάννης Τσαφογιάννης

Μιλώντας για τις ΗΠΑ, έχουν ήδη χρεοκοπήσει πάμπολλες, κυρίως μικρές και μεσαίες, τράπεζες: Το 2008 χρεοκόπησαν 25 τράπεζες, το 2009 140, ενώ το 2010 έχουν χρεοκοπήσει έως τα μέσα Οκτώβρη 132 τράπεζες (και έπεται συνέχεια).

Διάγραμμα με τον αριθμό των τραπεζών που έχουν βάλει λουκέτο στις ΗΠΑ ανά έτος, από το 2008 ως σήμερα.

Όσο για τις υπόλοιπες τράπεζες, όσες απομείνουν δηλαδή, είναι φανερό πως θα δημιουργήσουν μια ολιγοπωλιακή κατάσταση. Όχι πως έως τώρα τα πράγματα δεν ήταν ολιγοπωλιακά, ωστόσο η τάση αυτή πλέον διογκώνεται, και βέβαια δεν αφορά μόνο τις τράπεζες, καθώς αφού βάζουν λουκέτο οι δανειστές, τελειώνουν και τα δάνεια, και κλείνουν και επιχειρήσεις σε όλους τους κλάδους, δημιουργώντας ολιγοπωλιακές τάσεις παντού. Για να επιβιώσουν όμως, μιας και στην πραγματικότητα όλες είναι χρεοκοπημένες, από κάπου έπρεπε να βρουν λεφτά, για να «ισοφαρίσουν» τις απώλειες που έχουν. Και εδώ έρχονται τα «πακέτα σωτηρίας», με τις κυβερνήσεις να μεταφέρουν λεφτά από τα κρατικά ταμεία προς τις τράπεζες. 42 Πηγή: The Chart Store, 17/10/2010, http://www.thechartstore. com/

ΤΑ «ΠΑΚΕΤΑ ΣΩΤΗΡΙΑΣ» Όπως έχουμε ήδη πει, αλλά δεν θα κουραστούμε να το επαναλαμβάνουμε, τα «πακέτα σωτηρίας» των τραπεζών, που πρωτο-εμφανίστηκαν στις ΗΠΑ και πλέον τα βλέπουμε και στην ΕΕ, είναι απαραίτητα για να συνεχίσει να λειτουργεί, για όσο ακόμα λειτουργεί, το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα. Αξίζει να σημειωθεί πως, παρότι προς το παρόν επικεντρωνόμαστε στις ΗΠΑ, αφήνοντας την Ευρώπη για το τέλος του βιβλίου, η κατάσταση είναι και εδώ παρόμοια: Το τραπεζικό σύστημα είναι και στην Ευρώπη χρεοκοπημένο, με κρατικά ομόλογα από κράτη που δεν μπορούν να τα ξεπληρώσουν43 (όπως π.χ. η Ελλάδα), αλλά και διάφορα «τοξικά» προϊόντα. Χαρακτηριστικό είναι πως όταν η BaFin, εποπτική αρχή της Γερμανίας, ανακοίνωσε το 2009 ότι οι γερμανικές τράπεζες έχουν «τοξικά» προϊόντα ύψους 816 δις Ευρώ44, ο υπουργός οικονομικών της Γερμανίας χαρακτήρισε τη «διαρροή» αυτή «ατυχή», διότι γενικά υπάρχει προσπάθεια από μέρους τους να αποκρυφτεί η πραγματική (χρεοκοπημένη) 43 Σ.τ.Σ.: Χαρακτηριστική είναι μια αναφορά του ΔΝΤ, στην οποία αναφέρει πως, μόνο για το 2010, οι γαλλικές και οι γερμανικές (κατά κύριο λόγο) τράπεζες πρέπει να αναχρηματοδοτήσουν χρέος των PIIGS ύψους 1,54 τρις δολλαρίων, και αν δε το κάνουν, θα χρεωκοπήσουν: «Γαλλία, Γερμανία και Βρετανία έχουν 1,5 τρισεκατομμύρια λόγους να διασωθεί η Ελλάδα!», 06/04/2010, http://www.reporter.gr/Ειδήσεις/Οικονομία/item/147600-Γαλλία,Γερμανία-και-Βρετανία-έχουν-1,5-τρισεκατομμύρια-λόγους-ναδιασωθεί-η-Ελλάδα 44 «Τοξικά» 816 δισ. στις γερμανικές τράπεζες, 28/04/2009, http:// news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyagor_2_28/04/2009_ 312417

Γιάννης Τσαφογιάννης

κατάσταση του τραπεζικού συστήματος της Ευρώπης45. Και χωρίς τραπεζικό σύστημα για να δανείζει, ο σημερινός καπιταλισμός δεν μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει. Στην πραγματικότητα δηλαδή, το ωμό και τεράστιο κλέψιμο των λαών είναι απαραίτητο για να συνεχίσει να λειτουργεί το καπιταλιστικό σύστημα, κάτι που βέβαια δείχνει και το πόσο παρασιτικό έχει γίνει εις βάρος μας. Ξεκινώντας την ανάλυση των «πακέτων σωτηρίας» προς τις τράπεζες, αξίζει να αναφέρουμε καταρχήν την τεράστια υποκρισία που κυκλοφορεί γύρω από το θέμα: Υποκρισία 1η: Υπάρχουν αρκετοί που δηλώνουν αντίθετοι στα «πακέτα σωτηρίας», διότι αποτελούν κλεψιά των λαών (κάτι που είναι αλήθεια), και προτείνουν να αφήσουμε τις τράπεζες να χρεοκοπήσουν, υπονοώντας ότι ο καπιταλισμός θα συνεχίσει να λειτουργεί σχετικά «ομαλά», όπως τα ξέραμε δηλαδή. Αυτό όμως δεν ισχύει. Αν αφεθούν οι τράπεζες να χρεοκοπήσουν, τότε η Δύση ειδικά θα καταρρεύσει, διότι 45 Σ.τ.Σ.: Τελευταίο παράδειγμα αυτής της προσπάθειας ήταν τα “stress tests” των ευρωπαϊκών τραπεζών, που έγιναν το καλοκαίρι του 2010, και ελάχιστες απέτυχαν, και μάλιστα οριακά, κάτι που προφανώς είναι μια εντελώς ωραιοποιημένη εικόνα της κατάστασης: Στην πραγματικότητα, πολλές τράπεζες θα έχουν πρόβλημα τα επόμενα χρόνια, απλά το καλύπτουν όσο μπορούν για να μην έχουμε πανικό. Σαφώς και αναμένονται όμως νέα «πακέτα σωτηρίας» αν δεν υπάρξει απάντηση από τους λαούς – ενώ χαρακτηριστικό είναι ότι πολλά άρθρα και δηλώσεις επισημαίνουν την υποκρισία: Π.χ. το [γερμανικών συμφερόντων] Spiegel σε άρθρο του με τίτλο “Stress Tests in the EU-The Triumph of the Financial World’s Lobbyists” (26/07/2010, http://www.spiegel.de/international/ europe/0,1518,708494,00.html) επισημαίνει ότι τα τεστ δεν ήταν όσο αυστηρά θα έπρεπε, καθώς τα λόμπι του χρηματοπιστωτικού συστήματος τα έκαναν επίτηδες υπερβολικά «χαλαρά» προκειμένου να μην «κοπούν» πολλές τράπεζες.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

χωρίς επιχειρηματικά δάνεια δεν θα δημιουργούνται νέες επιχειρήσεις, χωρίς καταναλωτικά δάνεια δεν θα έχουμε κατανάλωση, και άρα τα καταστήματα και οι επιχειρήσεις θα βάζουν λουκέτα. Ως εκ τούτου, ναι μεν πρέπει να αντιταχθούμε στα «πακέτα σωτηρίας», καθώς όντως αποτελούν ωμή κλοπή των κατώτερων τάξεων από τις ανώτερες (ιδίως από τις τράπεζες), ωστόσο θα πρέπει ταυτόχρονα να δούμε πως αν ο κόσμος αρνηθεί να γυρίσει σε μεσαιωνικά επίπεδα φτώχειας, μη δεχόμενος τα «πακέτα σωτηρίας», θα πρέπει να αναζητήσει μια λύση εκτός του καπιταλιστικού συστήματος, αναλαμβάνοντας ο ίδιος την παραγωγή, και εξοντώνοντας τα παρασιτικά στοιχεία του βιομηχανικού και τραπεζικού κεφαλαίου. Και αυτό διότι αν παραμείνουν οι τραπεζίτες και η υπόλοιπη «παρέα» στις θέσεις τους, τότε οι «όροι» τους είναι ξεκάθαροι: Ζητούν τρισεκατομμύρια δολάρια από τους λαούς, και αυτό δεν είναι διαπραγματεύσιμο. Αν δεν τα πάρουν, πεθαίνουν, και παίρνουν και ένα σωρό εργάτες μαζί τους. Η μόνη εναλλακτική λύση απέναντι σε μια τέτοια κατάσταση, είναι η εγκατάλειψη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που είναι πλέον εξαρτημένος από τις τράπεζες σε τρομερό βαθμό, και η παραγωγή θα πρέπει να ορίζεται από τους εργάτες, με βάση τις ανάγκες τους, χωρίς να χρειάζεται να δίνουν τρισεκατομμύρια επί τρισεκατομμυρίων σε κάθε λογής παράσιτα (τραπεζίτες, εφοπλιστές, βιομήχανοι, κτλ.). Αλλά για να γίνει αυτό, πρέπει πρώτα να χτυπηθούν τα παράσιτα. Εντυπωσιακό είναι και το ότι αυτή η κρίσιμη στιγμή έρχεται την ώρα που ακόμα και η Αριστερά φάνηκε να εγκαταλείπει, σε μεγάλο βαθμό, το όραμα για μια διαφορετική οργάνωση της κοινωνίας, και αρκούνταν στο να

Γιάννης Τσαφογιάννης

ζητά μερικές μικρές ή μεγάλες βελτιώσεις στο ήδη υπάρχον πλαίσιο. Έτσι είναι όμως αυτά τα πράγματα – άσχετα με το αν η Αριστερά είναι έτοιμη ή όχι. Η κρίσιμη στιγμή ήρθε, καθώς το υπάρχον πλαίσιο, σε οποιαδήποτε παραλλαγή του, οδηγεί σε μεσαιωνικές καταστάσεις αντίστοιχες με αυτές της φεουδαρχίας, αναγκάζοντας τους λαούς να σκεφτούν λύσεις εκτός του πλαισίου αυτού. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο που οι πιο «σοβαροί» αναλυτές, ιστορικοί, κτλ., προειδοποιούν την άρχουσα τάξη για εξεγέρσεις, κινητοποιήσεις, επαναστάσεις. Για παράδειγμα, οι Financial Times δημοσίευσαν πρόσφατα ένα άρθρο του ιστορικού Simon Schama, ο οποίος σχολίασε ότι με τις κινήσεις της, η άρχουσα τάξη ουσιαστικά οδηγεί τους λαούς στο να αρχίζουν σιγά σιγά να «ακονίζουν τις γκιλοτίνες», όπως χαρακτηριστικά το θέτει, και καλεί τους κυβερνώντες να κάνουν και μερικά βήματα πίσω46. Όμως, αυτοί δεν ακούν, είναι άλλωστε «ζήτημα ζωής και θανάτου» πλέον, όπως ήδη είδαμε. Υποκρισία 2η: Η υποκρισία των κυβερνήσεων των απανταχού κρατών σχετικά με τα πακέτα σωτηρίας είναι τεράστια. Καταρχήν, τα παρουσίασαν ως λύση «για την οικονομία», ως «σωτηρία για όλους», ενώ οι μόνοι που σώζονται είναι οι τραπεζίτες. Αν όντως ήθελαν να βοηθήσουν τους δανειολήπτες που δε μπορούν να αποπληρώσουν τις δόσεις τους, όπως συχνά τους ακούμε να λένε, θα μπορούσαν να δώσουν αυτά τα ποσά στους δανειολήπτες, αυτοί να τα έδι46 The world teeters on the brink of a new age of rage, 22/05/2010, http://www.ft.com/cms/s/0/4526d52c-6506-11df-b648-00144feab49a. html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

ναν στις τράπεζες ξεπληρώνοντας τα χρέη τους, και οι τράπεζες τελικά θα έπαιρναν τα λεφτά τους, έτσι δεν είναι;47 Προτίμησαν όμως να τα δώσουν κατευθείαν στις τράπεζες και, μάλιστα, μετά, ως κερασάκι στην τούρτα, οι κυβερνήσεις κατηγορούν τις τράπεζες ότι τους έδωσαν λεφτά για να ανοίξει «η κάνουλα του δανεισμού» (και να «κινηθεί η αγορά», πάντα υπό τον έλεγχο των τραπεζών), και αυτές δεν δανείζουν. Οι τράπεζες, βέβαια, πράγματι δεν δανείζουν όσο δάνειζαν. Πήραν όντως τα λεφτά, κάλυψαν και καλύπτουν τις τρύπες των προϋπολογισμών τους, και δεν τα δίνουν σε δάνεια. Αυτό όμως το ήξεραν οι κυβερνώντες – ήξεραν δηλαδή πως οι τράπεζες είναι χρεοκοπημένες, και άρα δεν υπήρχε περίπτωση να πάρουν λεφτά και να τα δανείσουν. Είναι σα να έχεις έναν διψασμένο άνθρωπο, χωρίς νερό επί 3 – 4 μέρες, να του δίνεις νερό και να του ζητάς να το δανείσει σε κάποιον άλλο. Προφανώς και δεν θα το δανείσει, θα το κρατήσει ο ίδιος και θα το πιει, αλλιώς θα πεθάνει αυτός από την δίψα. Άλλωστε, οι τράπεζες ουδέποτε φημίζονταν για τον «αλτρουισμό» τους, πόσο μάλλον τώρα που είναι στα πρόθυρα χρεοκοπίας. Η λειτουργία τους, η ίδια τους η φύση είναι τοκογλυφική – όπως το έθεσε και στέλεχος της Goldman Sachs στα πλαίσια μιας δίκης στη Γερμανία: «Οι τράπεζες δεν έχουν καμία υποχρέωση να προωθούν το δημόσιο καλό!».48 47 Σ.τ.Σ.: Προφανώς δεν είναι και τόσο απλά τα πράγματα όσο τα παρουσιάζουμε εδώ, ούτε αυτή η επιλογή είναι η καλύτερη δυνατή, αλλά σίγουρα μας δίνει μια ιδέα για το ποιος τελικά ωφελείται από τα «πακέτα σωτηρίας» που δόθηκαν κατευθείαν στις τράπεζες. 48 ΗΠΑ: Κέρδη 335% λόγω…κρίσης!, 22/04/2010, http://www. ethnos.gr/article.asp?catid=11826&subid=2&pubid=11321006

Γιάννης Τσαφογιάννης

Έχουμε φτάσει σε ένα σημείο όπου οι ίδιοι οι τραπεζίτες είναι συχνά πιο ειλικρινείς από τις κυβερνήσεις, που τους κατηγορούν ότι «δεν δανείζουν αρκετά», λες και αν ήθελαν δεν θα μπορούσαν μόνοι τους να δανείσουν, ή και να δώσουν απευθείας χρήματα στον κόσμο. Αυτό που ήθελαν ήταν να γλιτώσουν τις τράπεζες από τη χρεοκοπία, και αυτό κάνουν, εις βάρος μας. Για να καταλάβουμε καλύτερα το πώς βλέπουν τα πράγματα οι τραπεζίτες, και πως οδηγηθήκαμε στα «πακέτα σωτηρίας», θα δούμε στο παρακάτω κεφάλαιο μια ανάλυση της Citigroup από το 2005, που, με αφοπλιστική ειλικρίνεια, εξηγεί το ποια είναι η πραγματική κατάσταση του κόσμου.

Η «ΠΛΟΥΤΟΝΟΜΙΑ» Καταρχήν, λοιπόν, η Citigroup ορίζει το σημερινό πολίτευμα ως «πλουτονομία» (“plutonomy”), δηλαδή: «μια οικονομία που κουμαντάρεται από τους πλούσιους» (“economies powered by the wealthy”)49. Στη συνέχεια, η Citigroup ξεκαθαρίζει πως θεωρεί όλες τις αναλύσεις που μιλούν για το «μέσο καταναλωτή» ως εγγενώς λανθασμένες, διότι...σε μια πλουτονομία δεν υπάρχει «μέσος καταναλωτής»: «The usual analysis of the “average” U.S. consumer is flawed from the start”...In a plutonomy there is no such animal as “the U.S. consumer” or “the UK consumer”, or indeed the “Russian consumer”» Αντίθετα, αυτό που υπάρχει είναι ένα μικρό κομμάτι του πληθυσμού που κατέχει εκπληκτικά πολύ πλούτο (και άρα κάνει – αναλογικά – μεγάλη κατανάλωση), και 49 Το έγγραφο της Citigroup μπορεί να βρεθεί, χωρισμένο σε δύο μέρη, εδώ: Α’ μέρος: http://www.scribd.com/doc/6674234/Citigroup-Oct-162005-Plutonomy-Report-Part-1 Β’ μέρος: http://www.scribd.com/doc/27182747/Leaked-CitigroupMar-5-2006-Plutonomy-Report-Part-2 Μια πιο «μαζεμένη» παρουσίαση του εγγράφου μπορεί να βρεθεί εδώ: Η Citigroup τα λέει “έξω από τα δόντια”, http://tsak-giorgis.blogspot. com/2010/03/citigroup.html

Γιάννης Τσαφογιάννης

ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού που είναι… εκπληκτικά φτωχό: «There are rich consumers, few in number, but disproportionate in the gigantic slice of income and consumption they take.There are the rest, the “non-rich”, the multitudinous many, but only accounting for surprisingly small bites of the national pie.”... “the top 1% of households in the U.S., (about 1 million households) accounted for about 20% of overall U.S. income in 2000, slightly smaller than the share of income of the bottom 60% of households put together.”...“ To continue with the U.S., the top 1% of households also account for 33% of net worth, greater than the bottom 90% of households put together. It gets better (or worse, depending on your political stripe) – the top 1% of households account for 40% of financial net worth, more than the bottom 95% of households put together.» Την ίδια ώρα, λοιπόν, που αμέτρητοι δημοσιογράφοι, αναλυτές, οικονομολόγοι, πολιτικοί εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης και ένα σωρό άλλοι «ειδικοί» και μη προσπαθούν να μας πείσουν για την κοινωνική ισότητα στα πλαίσια μιας αστικοδημοκρατικής κοινωνίας, οι ίδιες οι τράπεζες παραδέχονται με μεγάλη ειλικρίνεια ότι η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Η Citigroup, όμως, συνεχίζει, και εδώ είναι ίσως και το πιο ενδιαφέρον σημείο, καθώς όταν γραφόταν η ανάλυση αυτή (το 2005) είχαν ήδη αρχίσει να φαίνονται στον ορίζοντα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

τα σημάδια της επερχόμενης (τότε) κρίσης. Η Citigroup, λοιπόν, παραδέχεται ότι ναι μεν υπάρχει αυτό το ενδεχόμενο (της κρίσης), αλλά συμβουλεύει τους «καλούς» πελάτες της να μην ανησυχούν και πολύ... «the so called “global imbalances that worry so many of our equity clients... is not as dangerous and hostile as one might think» ...διότι, είτε μας αρέσει είτε όχι, αυτοί (οι πλουτοκράτες) είναι που κάνουν κουμάντο, και άρα θα μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις όποιες «δυσκολίες» (αρπάζοντας π.χ. αμύθητα ποσά μέσω «πακέτων σωτηρίας»): «Most “Global Imbalances” (high current account deficits and low savings rates, high consumer debt levels in the Anglo-Saxon world, etc) that continue to (unprofitably) preoccupy the world’s intelligentsia look a lot less threatening when examined through the prism of plutonomy. The risk premium on equities that might derive from the dyspeptic “global imbalance” school is unwarranted - the earth is not going to be shaken off its axis, and sucked into the cosmos by these “imbalances”. The earth is being held up by the muscular arms of its entrepreneur-plutocrats, like it, or not» Και το ξέσπασμα ειλικρίνειας της Citigroup συνεχίζεται, καθώς λέει αυτά που φοβάται (ή δε θέλει) να πει η συντρι-

Γιάννης Τσαφογιάννης

πτική πλειοψηφία των πολιτικών κομμάτων σε παγκόσμια κλίμακα. Έτσι, στη συνέχεια του εγγράφου της, η Citigroup προβλέπει ότι τα επόμενα χρόνια η ψαλίδα ανάμεσα στην άρχουσα τάξη και τους «πληβείους» θα συνεχίσει να αυξάνει και διαπιστώνει πως τα μέλη της «πλουτονομίας» θα έχουν στην κατοχή τους τη συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ, τις τράπεζες, τα ανώτερα στελέχη εταιριών, που με τη σειρά τους φροντίζουν να αυξάνουν το ποσοστό κέρδους των επιχειρήσεων εις βάρος των εργατών, κτλ.: «We think the rich are likely to get even wealthier in the coming years... These “content” providers, the tech whizzes who own the pipes and distribution (“pipes” = τηλεοπτικά κανάλια, ΜΜΕ), the lawyers and bankers who intermediate globalization and productivity, the CEOs who lead the charge in converting globalization and technology to increase the profit share of the economy at the expense of labor, all contribute to plutonomy. Indeed, David Gordon and Ian Dew-Becker of the NBER demonstrate that the top 10%, particularly the top 1% of the US – the plutonomists in our parlance – have benefited disproportionately from the recent productivity surge in the US. (See “Where did the Productivity Growth Go? Inflation Dynamics and the Distribution of Income”, NBER Working Paper 11842, December 2005)»

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Αυτό πάντως το τελευταίο (η τεράστιας έντασης εκμετάλλευση των εργατών) είναι και το μοναδικό που ανησυχεί πραγματικά τη Citigroup, καθώς διακρίνει τον κίνδυνο οι εργάτες να αντιληφθούν το πόσο άσχημη είναι η θέση τους και να αγωνιστούν για κάτι καλύτερο εναντίον των εκμεταλλευτών τους: «centration of wealth and spending in the hands of a few, probably has its limits. What might cause the elastic to snap back? We can see a number of potential challenges to plutonomy. The first, and probably most potent, is through a labor backlash.» Ειδικά, μάλιστα, αν συμβεί μια κρίση (που πλέον συμβαίνει), και δεν υπάρχει καπιταλιστική ανάπτυξη, ώστε να ξεγελιέται ο εργάτης ότι μπορεί και αυτός να γίνει μέλος της «πλουτονομίας», τότε υπάρχει σοβαρό πρόβλημα, διότι θα πάψει να υποστηρίζει ή να δέχεται την «πλουτονομία» και θα διεκδικήσει μια πιο ισομερή μοιρασιά της πίτας: «Perhaps one reason that societies allow plutonomy, is because enough of the electorate believe they have a chance of becoming a Pluto-participant. Why kill it off, if you can join it? In a sense this is the embodiment of the “American dream”. But if voters feel they cannot participate, they are more likely to divide up the wealth pie, rather than aspire to being truly rich.

Γιάννης Τσαφογιάννης

Could the plutonomies die because the dream is dead, because enough of society does not believe they can participate? The answer is of course yes. But we suspect this is a threat more clearly felt during recessions, and periods of falling wealth, than when average citizens feel that they are better off. There are signs around the world that society is unhappy with plutonomy - judging by how tight electoral races are. But as yet, there seems little political fight being born out on this battleground. Our overall conclusion is that a backlash against plutonomy is probable at some point. However, that point is not now. So long as economies continue to grow, and enough of the electorates feel that they are benefiting and getting rich in absolute terms, even if they are less well off in relative terms, there is little threat to Plutonomy in the U.S., UK, etc.» Τώρα, λοιπόν, που έχουμε πάρει μια καλύτερη ιδέα για την πραγματική υφή του σημερινού κόσμου, εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε το γιατί και το πώς οι τράπεζες κατάφεραν, και συνεχίζουν να καταφέρνουν, την αρπαγή τεράστιων ποσών άμεσα ή έμμεσα από τα κρατικά ταμεία, με τη συμμετοχή των κυβερνώντων. Άλλωστε, έχοντας συγκεντρώσει όλο αυτό το κεφάλαιο και τη δύναμη να ελέγχουν τα ΜΜΕ και άλλους κρατικούς μηχανισμούς, επόμενο είναι να στραφούν μετά και στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας. Έτσι, έχουμε πάμπολλα παραδείγματα με δωροδοκίες ή άλλες προσπάθειες επηρεασμού και ελέγχου πολιτικών στε-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

λεχών (σ.σ. μάλιστα, ένα μεγάλο μέρος αυτών των δωροδοκιών θεωρείται νόμιμο(!), μέσω των λόμπυ). Καθώς μεγαλώνει η δύναμη της άρχουσας τάξης, τόσο μεγαλώνουν και οι προσπάθειές της να ελέγξει την εξουσία, και να βρεθεί έτσι σε καλύτερη θέση έναντι των εργατών, ή η μία επιχείρηση ή τράπεζα να κυριαρχήσει απέναντι στον ανταγωνισμό της (στις υπόλοιπες επιχειρήσεις/τράπεζες). Ο επηρεασμός των πολιτικών αποφάσεων είναι πλέον αντιληπτός και από χρηματιστές ή άλλους επενδυτές που απλά αδυνατούν να ανταγωνιστούν τις μεγάλες τράπεζες. Για παράδειγμα, ο Harold Bradley, υπεύθυνος για τη διαχείριση κεφαλαίων ύψους 2 δις σε μια χρηματιστηριακή φίρμα, δήλωσε ότι: «θεωρώ ότι βρισκόμαστε σε μια κλίκα...Υπάρχουν 5-6 τράπεζες που κυριαρχούν στην αγορά και απ’ ότι φαίνεται ελέγχουν τους νομοθέτες, και όλοι φοβούνται να τις ελέγξουν.»50 Τη δήλωση αυτή την έκανε το 2009, κατά τη διάρκεια μίας κίνησης του Κογκρέσου να βάλει μερικούς περιορισμούς στα παράγωγα. Τότε, όπως ανάφερε το Newsweek, μερικές τράπεζες όπως η Citigroup, η JPMorgan, η Goldman Sachs και μερικές ακόμα, οργάνωσαν ένα λόμπυ που ονομαζόταν Coalition for Business Finance Reform, και κατάφεραν να μπλοκάρουν ό,τι δεν τους συνέφερε51. Αυτό συνεχίζεται έως και σήμερα, καθώς έχουν τη δύναμη και το χρήμα να αλλά50 Wall Street cabal seen derailing serious swap reform, 30/03/2010, http://www.reuters.com/article/ idUSTRE62T5RD20100331 51 Wall Street Digs In, 10/04/2010, http://www.newsweek. com/2009/04/09/wall-street-digs-in.html

Γιάννης Τσαφογιάννης

ζουν ή να διαγράφουν οτιδήποτε δεν τους συμφέρει κάθε φορά που έρχεται στο Κογκρέσο κάποια ρύθμιση εναντίον τους. Ο Collin C. Peterson, μέλος της «Βουλής των Αντιπροσώπων» από τη Minnesota, δήλωσε ότι: «οι τράπεζες κάνουν κουμάντο εδώ» (“The banks run the place”), διότι «δίνουν τα περισσότερα λεφτά από οποιοδήποτε άλλο λομπίστα»52 (και έτσι πάντα κερδίζουν περισσότερα βέβαια, δείτε π.χ. πόσα τρις έχουν αρπάξει μέχρι τώρα με τα πακέτα σωτηρίας και με ένα σωρό άλλα ευνοϊκά νομοθετήματα).» Παρόμοια συμπεράσματα και από το Simon Johnson, πρώην στέλεχος του ΔΝΤ και νυν καθηγητή στο ΜΙΤ, σε άρθρο του με τίτλο «Το αθόρυβο πραξικόπημα»53. Από το παρελθόν του, φαίνεται πως ο Simon Johnson δεν διακρίνεται από ιδιαίτερα αριστερές ιδέες – και όμως, αυτός ο υποστηρικτής του καπιταλισμού, έχοντας και γνώση «εκ των έσω» για το πώς λειτουργεί ο κόσμος, αποκαλύπτει μερικές σημαντικότατες αλήθειες: «…Οι κυβερνήσεις των αναδυόμενων χωρών και οι σύμμαχοί τους στον ιδιωτικό τομέα αποτελούν συνήθως μια σφιχτά δεμένη και «χαμηλού προφίλ» ολιγαρχία, που ελέγχει τη χώρα σαν μια κερδοσκοπική εταιρεία με αυτούς ως μετόχους…

52 QOTD: “The banks run the place”, 10/10/2009, http://www. ritholtz.com/blog/2009/10/qotd-the-banks-run-the-place/ 53 The Quiet Coup, 30/05/2009, http://www.theatlantic.com/ magazine/archive/2009/05/the-quiet-coup/7364/

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Υπολογίζουν – και δεν έχουν άδικο – ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι πολιτικές τους διασυνδέσεις θα τους επιτρέψουν να φορτώσουν στο κράτος τα όποια προβλήματα τους προκύπτουν. Στη Ρωσία, για παράδειγμα, ο ιδιωτικός τομέας είναι πλέον σε εξαιρετικά δύσκολη θέση, διότι, κατά τα τελευταία πέντε χρόνια περίπου, δανείστηκε τουλάχιστον 490 δις δολάρια από διεθνείς τράπεζες και επενδυτές, επενδύοντας στο ότι ο ενεργειακός τομέας της χώρας θα μπορούσε να υποστηρίξει μια μόνιμη αύξηση της κατανάλωσης σε ολόκληρη την οικονομία. Οι ολιγάρχες της Ρωσίας επένδυσαν αυτό το κεφάλαιο, εξαγοράζοντας άλλες εταιρείες, και σε άλλα φιλόδοξα επενδυτικά σχέδια που δημιούργησαν θέσεις εργασίας, και η σημασία τους για την πολιτική ελίτ αυξήθηκε. Αυξανόμενη πολιτική στήριξη σημαίνει καλύτερη πρόσβαση σε προσοδοφόρες συμβάσεις, φοροαπαλλαγές, και επιδοτήσεις. Και οι ξένοι επενδυτές δεν θα μπορούσαν να ήταν πιο ευχαριστημένοι. Άλλωστε, προτιμούν να δανείζουν χρήματα σε ανθρώπους που έχουν τη σιωπηρή υποστήριξη των εθνικών τους κυβερνήσεων, έστω και αν η υποστήριξη αυτή αναδίδει το αχνό «άρωμα» της «διαφθοράς». Όμως, αναπόφευκτα, οι ολιγάρχες «το παράκαναν». Οι προβλέψεις τους για μόνιμη αύξηση της ζήτησης ξεπερνούν την πραγματική ζήτηση, όμως αυτοί έχουν ήδη δημιουργήσει ένα σωρό χρέη. Οι τοπικές τράπεζες μερικές φορές πιέζονται από την κυβέρνηση, να επεκτείνουν την πίστωση προς την

Γιάννης Τσαφογιάννης

ελίτ και σε εκείνους που εξαρτώνται από αυτούς. Ο υπερδανεισμός τελειώνει πάντα άσχημα, είτε για ένα άτομο, ή μια εταιρεία, ή μια χώρα. Αργά ή γρήγορα, οι όροι δανεισμού θα γίνουν αυστηρότεροι και κανείς δεν θα σας δανείσει χρήματα με προσιτούς όρους. Η καθοδική πορεία που ακολουθεί είναι εξαιρετικά απότομη. Τεράστιες εταιρείες βρίσκονται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, καθώς και οι τοπικές τράπεζες που τους έχουν δανείσει. Οι χθεσινές «συνεργασίες δημόσιου και ιδιωτικού τομέα» τώρα γίνονται «διαφθαρμένος καπιταλισμός». Χωρίς πίστωση, η οικονομική παράλυση ακολουθεί, και τα πράγματα πάνε από το κακό στο χειρότερο... Η κυβέρνηση, σε αγώνα δρόμου για να σταματήσει την αιμορραγία, συνήθως θα χρειαστεί να εξαλείψει ορισμένους από τους ολιγάρχες – καθώς αιμορραγούν από μετρητά και χρειάζεται να αναδιαρθρώσει ένα τραπεζικό σύστημα που πάει άσχημα. Με άλλα λόγια, πρέπει να χτυπήσει τουλάχιστον ένα μέρος των ολιγαρχών. Η συρρίκνωση της ολιγαρχίας, εν τούτοις, είναι σπάνια από τις κυβερνήσεις. Μάλλον το αντίθετο συμβαίνει: κατά την έναρξη της κρίσης, οι ολιγάρχες είναι συνήθως μεταξύ των πρώτων που παίρνουν επιπλέον βοήθεια από την κυβέρνηση… Κάτω από πίεση, η γενναιοδωρία προς τους παλιούς φίλους παίρνει πολλές καινοτόμες μορφές. Εν τω μεταξύ, οι κυβερνήσεις εξακολουθούν να χρειάζονται χρήματα – και ο πρώτος από τον οποίο τα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

παίρνουν είναι ο «μέσος πολίτης», τουλάχιστον μέχρι να έχουμε μεγάλες εξεγέρσεις. Τελικά, όπως οι ολιγάρχες στη Ρωσία του Πούτιν τώρα συνειδητοποιούν, ορισμένοι εντός της ελίτ πρέπει να χάσουν πριν να μπορεί να ξεκινήσει η ανάκαμψη. Η χρηματοπιστωτική – οικονομική κρίση στις ΗΠΑ θυμίζει στιγμές που βλέπαμε μέχρι πρόσφατα σε αναδυόμενες αγορές (και μόνο σε αναδυόμενες αγορές): Νότια Κορέα (1997), Μαλαισία (1998), Ρωσία και Αργεντινή (ξανά και ξανά). Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, οι διεθνείς επενδυτές, φοβούνται ότι η χώρα ή ο χρηματοπιστωτικός της τομέας δεν θα είναι σε θέση να εξοφλήσει το χρέος, και σταματούν ξαφνικά το δανεισμό. Ο φόβος αυτός γίνεται ξαφνικά πραγματικότητα, δηλαδή οι τράπεζες που δεν θα μπορούσαν να αποπληρώσουν το χρέος τους γίνονται όντως ανίκανες να πληρώσουν. Αυτό είναι ακριβώς αυτό που οδήγησε την Lehman Brothers σε πτώχευση στις 15 Σεπτεμβρίου, προκαλώντας το σταμάτημα των πηγών χρηματοδότησης για το αμερικανικό οικονομικό τομέα εν μία νυκτί. Ακριβώς όπως και στις κρίσεις των αναδυόμενων αγορών, η αδυναμία του τραπεζικού συστήματος έχει γρήγορες επιπτώσεις στην υπόλοιπη οικονομία, προκαλώντας σοβαρή οικονομική συρρίκνωση και ταλαιπωρία για εκατομμύρια ανθρώπους. Αλλά υπάρχει μια βαθύτερη και πιο ανησυχητική ομοιότητα: Τα επιχειρηματικά συμφέροντα της ελίτ, των τραπεζιτών στην πε-

Γιάννης Τσαφογιάννης

ρίπτωση των ΗΠΑ, διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στη δημιουργία της κρίσης, κάνοντας όλο και πιο παρακινδυνευμένες επενδύσεις, με την έμμεση υποστήριξη της κυβέρνησης, μέχρι την αναπόφευκτη κατάρρευση. Πιο ανησυχητικό είναι το ότι χρησιμοποιούν πλέον την επιρροή τους για να εμποδίσουν τις μεταρρυθμίσεις που είναι απαραίτητες για να ανακάμψει η οικονομία. Η κυβέρνηση φαίνεται ανήμπορη ή και απρόθυμη, να ενεργήσει εναντίον τους.»54 Ο Simon Johnson, βέβαια, αγνοεί στο κείμενό του ότι η γιγάντωση του χρηματοπιστωτικού τομέα που περιγράφει ήταν αναπόφευκτη. Κατά τα άλλα όμως, έχει πολύ σωστές επισημάνσεις, και θα σταθούμε στην τελευταία από αυτές που παραθέσαμε, δηλαδή στο ότι «Η κυβέρνηση φαίνεται ανήμπορη ή και απρόθυμη, να ενεργήσει εναντίον τους [των τραπεζιτών]». Πώς να γίνει αυτό άλλωστε, όταν ο χρηματοπιστωτικός τομέας όχι μόνο διογκώνει τα λόμπυ (χαρακτηριστικό είναι πως σε πρόσφατη έρευνα η χρηματοδότηση και τα κέρδη των λόμπυ είχαν αυξηθεί55), αλλά έχει καταλάβει αναρίθμητες θέσεις – κλειδιά στις κυβερνήσεις. Ας δούμε για παράδειγμα τα κατορθώματα μίας μόνο από τις μεγάλες τράπεζες, της Goldman Sachs. Όπως λοιπόν αναφέρει δημοσίευμα της βρετανικής Independent, η τράπεζα αυτή έχει πρώην στελέχη της στις εξής κυβερνητικές 54 “The Quiet Coup”, ό.π. 55 Πλουσιότεροι οι λομπίστες της Ουάσιγκτον, 10/07/2010, http:// news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyagor_2_10/07/2010_ 407461

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

θέσεις56 (σ.σ. αναφέρουμε, χάριν συντομίας, μερικά ενδεικτικά παραδείγματα): - Ο Hank Paulson ήταν μέχρι πρόσφατα υπουργός Οικονομικών στις ΗΠΑ – αντικαταστάθηκε από τον Timothy Geithner, πρώην στέλεχος της Citigroup, του ΔΝΤ, κτλ. - Ο Duncan Niederauer διορίστηκε από τον Paulson ως πρόεδρος του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης (NYSE). - Ο Jon Corzine είναι κυβερνήτης του New Jersey από το 2006, ενώ από το 2000 έως τη στιγμή που πήρε τη θέση του κυβερνήτη, ήταν γερουσιαστής, με την εκλογική του καμπάνια του 2000 να είναι η ακριβότερη στην ιστορία των ΗΠΑ. - Ο Gavyn Davies ήταν πρόεδρος του BBC, διορισμένος από τον Γκόρντον Μπράουν. - Ο Mario Draghi έχει πάρει το πόστο του προέδρου της Κεντρικής Τράπεζας της Ιταλίας, είναι σημαντικό στέλεχος της ΕΚΤ (Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας), και θεωρείται ως ο μοναδικός που μπορεί να κλέψει από το Γερμανό τραπεζίτη τη θέση του διαδόχου του Ζαν Κλοντ Τρισέ όταν αυτός εγκαταλείψει τη θέση του. - Επίσης, για να έρθουμε και λίγο στην Ελλάδα, ο διευθυντής του ΟΔΔΗΧ (Οργανισμός Διαχείρισης ΔΗμόσιου Χρέους) είναι εδώ και λίγους μήνες ο Πέτρος Χριστοδούλου, ο οποίος είναι επίσης πρώην στέλεχος της Goldman57. 56 How Goldman Sachs took over the world, 22/07/2008, http:// www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/howgoldman-sachs-took-over-the-world-873869.html 57 Head Of Greek Debt Office Replaced By Former Goldman Investment Banker, 19/02/2010, http://www.zerohedge.com/article/

Γιάννης Τσαφογιάννης

- Πρώην στέλεχος της Goldman Sachs είναι επίσης ο πρεσβευτής των ΗΠΑ στη Γερμανία58, κτλ., κτλ., κτλ. (η λίστα είναι πρακτικά ατελείωτη). Και όλα αυτά τα ονόματα μόνο για μια τράπεζα – στην πραγματικότητα ο χρηματοπιστωτικός τομέας έχει συνολικά καταλάβει πάμπολλες τέτοιες θέσεις, τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στην Ευρώπη. Αξίζει να αναφερθεί, ως τελευταίο παράδειγμα, η περίπτωση του πρώην Προέδρου της Δημοκρατίας της Γερμανίας Horst Kφhler, ο οποίος αποτέλεσε στέλεχος του ΔΝΤ, απ’ όπου παραιτήθηκε το 2004 για να αναλάβει το σημερινό του πόστο, καθώς και πρώην πρόεδρος της Ένωσης Καταθετικών Τραπεζών (savings banks) στη Γερμανία, αλλά και πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, κ.ά. Πριν λίγους μήνες «τον παραίτησαν», διότι, όταν ρωτήθηκε για εκστρατείες όπως αυτή του Αφγανιστάν, στην οποία συμμετέχει και η Γερμανία, δήλωσε ότι είναι υπέρ, διότι αυτές οι εκστρατείες καθαρίζουν τους εμπορικούς δρόμους, και βοηθούν, έτσι, τις εξαγωγές της Γερμανίας59. Με απλά λόγια, τον παραίτησαν επειδή είπε την αλήθεια και όχι τη συνηθισμένη ψεύτικη προπαγάνδα της άρχουσας τάξης. Ας μην μένουμε, όμως, στα πρόσωπα – το γενικό συμπέρασμα που πρέπει να βγάλουμε είναι η ολοένα και μεγαλύhead-greek-debt-office-replaced-former-goldman-investment-banker 58 Meet America’s Ambassador To Germany -- Guess Which Fraud-Accused Bank He Used To Work For, 17/04/2010, http://www. businessinsider.com/philip-d-murphy-goldman-sachs-2010-4 59 German president defends military action, 28/05/2010, http:// www.reuters.com/article/idUSTRE64R3OO20100528

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

τερη ισχύς του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου60, και το πώς αυτή του δίνει ολοένα και μεγαλύτερο έλεγχο της πολιτικής ζωής σε παγκόσμια κλίμακα.

60 Σ.τ.Σ.: Εννοείται βέβαια πως και στο βιομηχανικό κεφάλαιο παρατηρείται αντίστοιχη συγκεντροποίηση τεράστιας δύναμης και πλούτου σε λίγα χέρια, που επίσης επηρεάζουν/ελέγχουν και τις κυβερνητικές πολιτικές (τρανταχτό παράδειγμα η «υπόθεση Siemens» στην Ελλάδα, με εμπλοκή στελεχών της Siemens, κυβερνητικών στελεχών, άλλων επιχειρηματιών όπως ο Σ. Κόκκαλης, κτλ.).

«ΝΑΙ, ΑΛΛΑ ΠΟΛΛΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΚΛΕΙΝΟΥΝ, ΕΤΣΙ ΔΕΝ ΛΕΓΑΜΕ ΠΡΙΝ;» Πράγματι, πολλές τράπεζες κλείνουν, για το λόγο που ήδη έχουμε αναφέρει. Οι τράπεζες ναι μεν παρασιτούν εις βάρος των πραγματικών παραγωγών του πλούτου (δηλαδή των εργατών), ωστόσο αυτό δεν τις κάνει απαραίτητα και «συμμάχους». Ίσα ίσα που βρίσκονται σε διαρκή ανταγωνισμό μεταξύ τους, για το ποια θα πάρει τι. Και σε μια κρίσιμη συγκυρία, ο ανταγωνισμός αυτός εντείνεται, και όσες τράπεζες δεν καταφέρουν να αρπάξουν κάποιο «πακέτο σωτηρίας», ή αρπάξουν λιγότερα απ’ όσα χρειάζονται, κλείνουν. Έτσι, οι μικρές και μεσαίες ειδικά τράπεζες, που προφανώς δεν έχουν την ίδια δύναμη και διασυνδέσεις όπως π.χ. η Goldman Sachs, βάζουν λουκέτο, μην αντέχοντας τον ανταγωνισμό με τα «θηρία», που εξοντώνουν τους υπόλοιπους, ή συγχωνεύονται μαζί τους, δημιουργώντας μια εντελώς ολιγοπωλιακή κατάσταση.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Το Associated Press αναφέρει σε άρθρο του ότι τα «πακέτα σωτηρίας» κατευθύνθηκαν κυρίως προς τις μεγάλες τράπεζες ενώ οι μικρές κλείνουν διότι «έμειναν στην απέξω»61. Εκατοντάδες ακόμα αναμένεται να κλείσουν, καθώς αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στις ζημιές που καταγράφουν, και αυτό θα έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις και στο δανεισμό επιχειρήσεων και εργατών («καταναλωτών»), που κυρίως συναλλάσσονται με μικρές τράπεζες. Αξίζει να γίνει, βέβαια, και μια αναφορά στην περίπτωση της Lehman Brothers, μιας πολύ μεγάλης τράπεζας, που όμως χρεοκόπησε το 2008. Όπως ανάφερε τότε σε άρθρο της η «Καθημερινή»: «Από τις πλέον δραματικές ημέρες στην ιστορία της ζει η Wall Street, με εταιρείες κολοσσούς να χάνονται εν μια νυκτί από τον χρηματοοικονομικό χάρτη, εξαιτίας της πιστωτικής κρίσης που ξέσπασε στην αγορά στεγαστικών δανείων των ΗΠΑ εδώ και ενάμιση χρόνο. Η Lehman Brothers, μία από τις μεγαλύτερες χρηματιστηριακές επιχειρήσεις στις ΗΠΑ, χρεοκόπησε και ζήτησε δικαστική προστασία από τους πιστωτές της, ενώ για την Merrill Lynch συμφωνήθηκε η πώλησή της στην Bank of America έναντι 50 δισ. δολαρίων. … Την προηγούμενη Παρασκευή ξεκίνησε σερί συναντήσεων μεταξύ αξιωματούχων της Fed, του υπουργού Οικονομικών των ΗΠΑ Χένρι Πόλσον και κορυφαίων τραπεζιτών. Η Κεντρική Τράπεζα 61 Watchdog: Small banks struggling despite bailouts, 14/07/2010, http://www.msnbc.msn.com/id/38240491

Γιάννης Τσαφογιάννης

(Fed) και το υπουργείο Οικονομικών είχαν παρέμβει δυναμικότατα στο παρελθόν για να διασώσουν το χρηματοοικονομικό σύστημα υποχρεώνοντας σε επιχειρηματικό «γάμο» την Bear Sterns με την JP MorganChase και έχοντας δεσμευτεί για τη διάσωση των Fannie Mae και Freddie Mac, των δύο μεγαλύτερων εταιρειών αγοράς και τιτλοποίησης στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ. Στους τραπεζίτες που ήταν παρόντες στις συναντήσεις με τον Αμερικανό υπουργό και τους αξιωματούχους της Fed κατέστη σαφές ότι η κυβέρνηση δεν πρόκειται να σώσει τη Lehman και ότι επαφίεται στη Wall Street να λύσει το πρόβλημα. Χωρίς κυβερνητική υποστήριξη, η διοίκηση της Lehman ξεκίνησε να αναζητεί αγοραστή και επικεντρώθηκε στη βρετανική τράπεζα Barclays και την Bank of America. Δεν τα κατάφερε και τελικά υπέβαλε αίτηση για δικαστική προστασία από τους πιστωτές της βάσει του άρθρου 11 της αμερικανικής νομοθεσίας περί πτωχεύσεων. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη κατάρρευση επενδυτικής τράπεζας εδώ και 18 χρόνια. Είναι απίθανο να μοιάζει με άλλες πτωχεύσεις εταιρειών. Η νομοθεσία των ΗΠΑ που διέπει τις χρηματοοικονομικές επιχειρήσεις είναι εξαιρετικά αυστηρή. H Lehman δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα αναδιοργανωθεί και θα επιβιώσει. Τα μάτια όλων τώρα είναι στραμμένα στην America International Group, η οποία σύμφωνα με δημοσίευμα των New York Times ζήτησε δάνειο 40 δισ. δολαρίων από τη Fed. Χωρίς αυτά τα χρήματα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

η εταιρεία έχει μόλις μερικές ημέρες ζωής πριν καταρρεύσει και αυτή.»62 Η Lehman λοιπόν δεν πήρε κρατική βοήθεια – γιατί όχι όμως; Η απάντηση είναι πως η Lehman ήταν σημαντική ανταγωνίστρια της Goldman Sachs, της JP Morgan, κτλ., και όταν ο Πόλσον, πρώην στέλεχος της Goldman και υπουργός οικονομικών είδε την ευκαιρία να την εξοντώσει, την άρπαξε, αφήνοντάς την χωρίς «πακέτο σωτηρίας», παρότι κάλλιστα θα μπορούσε να τη σώσει και αυτή, όπως αναφέρει η ίδια η Lehman63. «Ένας ανταγωνιστής λιγότερος – μεγαλύτερο κομμάτι πίτας για εμάς», αυτή ήταν με απλά λόγια η λογική που εφαρμόστηκε! Αντίθετα, η Goldman Sachs, η AIG, που συνεργάζεται μαζί της, και άλλες τράπεζες μπόρεσαν να αρπάξουν χρήματα, και, προς το παρόν τουλάχιστον, συνεχίζουν να ζουν. Το Σεπτέμβρη του 2008, η «Καθημερινή» αναφέρει σε άρθρο της: «Εντρομος ο υπουργός Οικονομικών (πρώην μεγαλοτραπεζίτης της Wall Street) Χένρι Πόλσον προσέτρεξε στη διάσωση της American International Group για να αποτρέψει την χρεοκοπία της. Ωστόσο, ο (πρώην) μεγαλύτερος ασφαλιστικός όμιλος στον κόσμο που ακροβατεί από τις ζημιές στο χείλος του γκρεμού, εξακολουθεί να παραπαίει παρά τη βοήθεια δανείου ύψους 85 δις δολαρίων που 62 Γίγαντες καταρρέουν, εν μια νυκτί, στις ΗΠΑ, 16/09/2008, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyagor_2_ 16/09/2008_284901 63 Lehman Brothers’ boss says firm could have been helped, 01/09/2010, http://www.bbc.co.uk/news/business-11156722

Γιάννης Τσαφογιάννης

ενορχήστρωσαν ο Πόλσον μαζί με τον Μπεν Μπερνάνκι της Fed χτες τα ξημερώματα. Οι μετοχές της AIG ξεπουλήθηκαν ξανά. Η διαχειριστική αυτή προσπάθεια της σοβαρής κρίσης δεν έτυχε της εμπιστοσύνης της Wall Street. Με συνέπεια, το πλάνο της κυβέρνησης Μπους – ουδείς γνωρίζει τις λεπτομέρειες και το κόστος – για να ενισχύσει τη ρευστότητα της ρημαγμένης κεφαλαιακής επάρκειας της AIG, δεν μπόρεσε να αποτρέψει την απογοήτευση των επενδυτών. Ωστόσο, χτες ξεπουλήθηκαν αγρίως στη Wall Street οι μετοχές των δύο – από τις πέντε που έχουν απομείνει – κορυφαίων αμερικανικών επενδυτικών τραπεζών. Οι ψίθυροι ότι η Morgan Stanley και η Goldman Sachs είναι και αυτές εγκλωβισμένες με τεράστιες ζημίες καθώς έχουν και αυτές εκδώσει βραχυπρόθεσμο χρέος δεκάδων δις δολαρίων, προκάλεσαν το ξεπούλημα των μετοχών τους. Με συνέπεια, η μετοχή της Morgan Stanley να χάσει το 40% της αξίας της και η μετοχή της Goldman Sachs να καταγράψει πτώση 30%. Λέτε... να ήρθε η σειρά τους μετά τη Lehman Brothers, τη Merrill Lynch και την Bear Stearns; Θα ήταν ενδιαφέρον...»64 Ενδιαφέρον μπορεί να ήταν, ωστόσο δε συνέβη – αυτές οι τράπεζες άρπαξαν και συνεχίζουν να αρπάζουν αμύθητα ποσά, προκειμένου να συνεχίσουν να υπάρχουν και να εκτε64 Οι ψίθυροι «κλονίζουν» τις Morgan Stanley και Goldman Sachs!, 18/09/2008, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/ news/economyinteragor_2SubCategorie&xml/&aspKath/ economy&fdate=18/09/2008

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

λούν «το θέλημα του Θεού», όπως μας έλεγε και ο πρόεδρος της Goldman Sachs. Η «Ελευθεροτυπία», για το ίδια θέμα, αναφέρει ότι: «Ο Λευκός Οίκος, υπεραμυνόμενος της επιχείρησης σωτηρίας της AIG, εξέφρασε ανησυχία για το μέλλον και άλλων επιχειρήσεων. Η εκπρόσωπος του Λευκού Οίκου, Ντάνα Περίνο, δήλωσε ότι το υπουργείο Οικονομικών, η Federal Reserve και άλλοι σύμβουλοι της κυβέρνησης κατέληξαν στο συμπέρασμα «ότι μερικές από αυτές τις επιχειρήσεις είναι πολύ μεγάλες και αν τις άφηναν να καταρρεύσουν θα προκαλούσαν μεγαλύτερη ζημιά και καταστροφή στην οικονομία.» Παραμένουμε ανήσυχοι και για άλλες επιχειρήσεις και γι’ αυτό ο υπουργός Οικονομικών συνεχίζει να δουλεύει για να δει αν μπορούμε να αποτρέψουμε τις όποιες άλλες απώλειες. Εκτός από τις τράπεζες που προσβλέπουν πλέον σε σωτηρία από το αμερικανικό Δημόσιο και οι τρεις του Ντιτρόιτ, οι αμερικανικές αυτοκινητοβιομηχανίες, πιέζουν για πακέτο οικονομικής ενίσχυσης. Η αμερικανική κυβέρνηση και η Fed έχουν ήδη μέχρι στιγμής ενισχύσει με 900 δις δολάρια επιχειρήσεις και κλάδους που καταρρέουν, αποδεικνύοντας ότι όχι μόνο το κράτος «είναι εδώ», αλλά κυρίως εκεί όπου το συμφέρει. «Στην πραγματικότητα συνεχίζουμε ένα σύστημα όπου τα κέρδη ιδιωτικοποιούνται και οι ζημιές κοινω-νικοποιούνται», είπε για την επιχείρηση σωτηρίας της AIG ο Νουριέλ Ρουμπί-

Γιάννης Τσαφογιάννης

νι, καθηγητής στο Stern School of Business του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, προσθέτοντας ότι αυτοκινητο-βιομηχανίες, αεροπορικές εταιρείες και άλλες προβληματικές επιχειρήσεις θα στηθούν στην ουρά για να σωθούν από το κράτος. Για τους παροικούντες τη Γουόλ Στριτ η παρέμβαση της Fed ήταν θεόσταλτη για να γλιτώσουν από τα... χειρότερα. «Ευχαριστούμε τον Θεό», φώναξε ο Ντάνιελ Φους, διαχειριστής ομολόγων αξίας άνω των 100 δις δολαρίων στη Loomis, Sayles & Co στη Βοστόνη. «Η AIG είναι αναμεμιγμένη με τόσο κόσμο και αγγίζει τόσες πολλές εταιρείες στον κόσμο. Πρόκειται για μεγάλη ανακούφιση σε πολλές πλευρές των χρηματοπιστωτικών αγορών», πρόσθεσε.»65 Αυτός είναι ο σύγχρονος καπιταλισμός, όπου άνδρες, γυναίκες και παιδιά θυσιάζονται για να διασωθούν παρασιτικοί οργανισμοί όπως μια χούφτα τράπεζες. Αυτά τα παράσιτα μάλιστα έχουν γίνει τόσο μεγάλα66, που ελέγχουν σε τεράστιο βαθμό της οικονομία και, αν καταρρεύσουν, ο καπιταλισμός σε παγκόσμια κλίμακα δεν μπορεί να λειτουργήσει. 65 Κέρδη ιδιωτικά - ζημιές δημόσιες, 18/09/2008, http://archive. enet.gr/online/online_text/c=114,id=44460216 66 Δεν είναι τυχαίο που ακόμα και γνωστοί αστοί οικονομολόγοι και αναλυτές (π.χ. Ρουμπίνι, κτλ. – για παράδειγμα: “Gordon Gekko Reborn”, 13/08/2010, http://www.project-syndicate.org/ commentary/roubini28/English ) ζητούν οι τράπεζες να «σπάσουν» σε μικρότερα κομμάτια, προκειμένου να περιοριστεί κάπως η δύναμη τους. Ανάλογη κίνηση είχε γίνει και στην κρίση του 1929, αλλά τα τελευταία χρόνια οι τράπεζες «θέριεψαν» και πάλι.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Τυχόν συνέχιση του καπιταλισμού προϋποθέτει δηλαδή φτώχεια για τους λαούς, και μεγάλη συγκεντροποίηση στα χέρια των τραπεζών της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Η «Ελευθεροτυπία» σχολίαζε στις αρχές του 2009: «Εθνικοποιήσεις ή Lehman Brothers, είναι το νέο δίλημμα που αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις σε ΗΠΑ και Ευρώπη, καθώς βρίσκεται σε εξέλιξη ο δεύτερος γύρος της κρίσης. Οι μετοχές των τραπεζών καταρρέουν, με τη Citigroup να ανακοινώνει για το τελευταίο τρίμηνο του προηγούμενου έτους ζημιές 8 δις δολαρίων (18,7 δις δολάρια για ολόκληρο το 2008) και την Royal Bank of Scotland ζημιές 28 δις λιρών για την περσινή χρονιά. Τα έως τώρα πακέτα σωτηρίας αποδείχθηκαν σταγόνα στον ωκεανό, με αποτέλεσμα να επιστρέψουμε σε ένα σκηνικό που θυμίζει αυτό του περασμένου Σεπτεμβρίου, που οδήγησε στην κατάρρευση της Lehman Brothers. Όταν οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη και την Αμερική ανακοίνωναν πακέτα στήριξης των τραπεζών τον περασμένο Οκτώβριο, στόχος ήταν από τη μία η ανάκτηση της εμπιστοσύνης στις τράπεζες, τόσο από τη χρηματιστηριακή αγορά όσο και από τον απλό κόσμο. Βασική επιδίωξη ήταν να ξεμπλοκάρει το δανεισμό προς τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις προκειμένου η οικονομία να πάρει ξανά μπρος. Το πρόβλημα στην παρούσα φάση έχει δύο όψεις: Από τη μια οι τράπεζες εξακολουθούν να μην

Γιάννης Τσαφογιάννης

δανείζουν και από την άλλη συνεχίζεται η ανακοίνωση παραγραφής επισφαλών χρεών από ενυπόθηκα δάνεια (subprimes) και άλλα «τοξικά» προϊόντα. Άγνωστο παραμένει το μέγεθος της ζημιάς που κρύβεται στα χαρτοφυλάκια των τραπεζών. Μέχρι στιγμής οι απώλειες από την παραγραφή επισφαλειών ξεπερνούν διεθνώς το 1 τρις δολάρια. Οι ζημιές πολλών δισεκατομμυρίων που ανακοίνωσαν πρόσφατα μεγάλες αμερικανικές και ευρωπαϊκές τράπεζες ενισχύουν την εκτίμηση ότι η διάβρωση των ισολογισμών των τραπεζών από τα «τοξικά» δάνεια δεν έχει ακόμη τελειώσει. Η ύφεση της οικονομίας συσσωρεύει ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα. Αυξάνει τις τραπεζικές επισφάλειες, καθώς όλο και περισσότερες επιχειρήσεις και νοικοκυριά δεν μπορούν να ξεπληρώσουν τα δάνειά τους. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος από τον οποίο πασχίζουν οι κυβερνήσεις να βγάλουν τις τράπεζες. Καθώς οι ζημιές αυξάνονται, οι τράπεζες αναγκάζονται να κρατούν μεγαλύτερη ποσότητα κεφαλαίων, χωρίς να ξέρουν στην πραγματικότητα πόσο ρευστό χρειάζονται για τη στήριξη των παλαιών δανείων. Όσο για νέα δάνεια; Ούτε λόγος να γίνεται...»67

67 Επιστρέφει το φάντασμα της Lehman Brothers, 25/01/2009, http://archive.enet.gr/online/online_text/c=114,id=90510892

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Μετά όμως από την έγκριση των «πακέτων σωτηρίας», τα πράγματα αλλάζουν. Χαρακτηριστικό είναι ένα απόσπασμα από άρθρο της «Καθημερινής» λίγους μήνες μετά: «H μετοχή της Goldman Sachs τον περασμένο Νοέμβριο έκλεινε στα 52 δολάρια, σχεδόν 80% χαμηλότερα από το ζενίθ των 250 δολαρίων. Μέχρι τότε, αρκετοί από τους κύριους ανταγωνιστές της – Bear Stearns, Lehman Brothers, Merrill Lynch και UBS – βρίσκονταν υπό κατάρρευση. Ακόμα και η Morgan Stanley, η επί πολλά χρόνια βασικός αντίπαλός της, είχε σχεδόν παρατήσει τα όπλα. Αλλά με κάποιο περίεργο τρόπο, 5 μήνες αργότερα, και μετά την ανακοίνωση των εκπληκτικών αποτελεσμάτων κερδοφορίας του πρώτου οικονομικού τριμήνου, η Goldman Sachs πλέει με σιγουριά, με τη μετοχή στα 115 δολάρια. Πολλοί αναρωτιούνται πώς τα κατάφεραν για άλλη μία φορά, με τους περισσότερους να το πιστώνουν στους ακριβείς χειρισμούς των μοχλών της εξουσίας στην Ουάσιγκτον. Από τη στιγμή, που ο πρώην πρόεδρος του ομίλου, Ρόμπερτ Ρούμπιν, έγινε μέλος της κυβέρνησης Κλίντον το 1993, αρχικά ως διευθυντής του Εθνικού Οικονομικού Συμβουλίου και αργότερα ως υπουργός Οικονομικών, δεν ήταν λίγοι, που μετά και από πρωτοσέλιδο εφημερίδας τον περασμένο Οκτώβριο, αποκαλούσαν την εταιρεία όχι Goldman, αλλά «Government (κυβέρνηση) Sachs». Ποιος μπορεί να αγνοήσει, τον σημαντικό ρόλο

Γιάννης Τσαφογιάννης

που διαδραμάτισε ο Χένρι Πόλσον, ο διάδοχος του Ρούμπιν ως επικεφαλής στην Goldman αλλά και στο υπουργείο, στις αποφάσεις που πήρε για το λουκέτο της Bear Stearns, την αίτηση χρεοκοπίας της Lehman και την πρόταση αγοράς της Merrill Lynch από την Bank of America σε διογκωμένη τιμή; Η κριτική δεν σταματάει εκεί. Λίγες μέρες μετά την άρνηση του Πόλσον να σώσει τον Σεπτέμβριο τη Lehman Brothers, με κόστος 45 δις δολάρια, αποφάσισε να προχωρήσει στην επιχείρηση διάσωσης της American International Group (AIG) που θα στοίχιζε περισσότερα από 170 δισ. δολάρια. Μάλιστα, προέβη και στην εγκατάσταση του Εντουαρντ Λίντι – πρώην μέλους του συμβουλίου της Goldman – στη θέση του διευθύνοντος συμβούλου της AIG. Από εκείνη τη στιγμή, η Goldman έχει λάβει 13 δις δολάρια σε μετρητά, εγγυήσεις και άλλες πληρωμές από την AIG – δηλαδή, από τους φορολογούμενους. … Αποτελέσματα τα οποία ξεπέρασαν τις εκτιμήσεις των αναλυτών ανακοίνωσε η JPMorgan Chase, η δεύτερη μεγαλύτερη τράπεζα στις HΠA, βάσει των περιουσιακών της στοιχείων. Συγκεκριμένα τα κέρδη του πρώτου τριμήνου μειώθηκαν κατά 10% στα 2,14 δις δολάρια δηλαδή 40 σεντς ανά μετοχή αντί κερδών 2,37 δις δολαρίων την ίδια περίοδο πέρυσι. Οι αναλυτές είχαν εκτιμήσει ότι τα ανά μετοχή κέρδη θα σταματούσαν στα 32 σεντς. Τα έσοδά της από την επενδυτική τραπεζική ανήλθαν στο ποσό ρεκόρ

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

των 8,3 δις δολαρίων.»68 Όσο για τη Citigroup, οι αναλύσεις της περί «πλουτονομίας» αποδείχθηκαν σωστές, μιας και άρπαξε τεράστια ποσά σε «πακέτα σωτηρίας» «εθνικοποιώντας» ουσιαστικά τα χρέη της. Ένα άρθρο του euro2day αναφέρει: «Πιέσεις προκειμένου να υπάρξει νέα “ένεση” ρευστότητας από το αμερικανικό δημόσιο ασκεί η Citigroup, γεγονός το οποίο μπορεί να “καταλήξει” στην απόκτηση του 40% του ομίλου από την κρατική μηχανή των ΗΠΑ. Όπως αναφέρουν οι “Financial Times”, οι πιέσεις της Citi καταφθάνουν μετά την “ελεύθερη πτώση” της μετοχής της στη συνεδρίαση της Παρασκευής στη Wall Street, με καλά πληροφορημένες πηγές να σημειώνουν ότι η απόφαση των αμερικανικών αρχών θα ανακοινωθεί εντός των επόμενων εβδομάδων. … Ο τίτλος της Citi έχει χάσει το 93% της αξίας του σε διάστημα ενός έτους (Φεβρουάριος 2008 – Φεβρουάριος 2009), καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολο το μέλλον του άλλοτε συμβόλου του χρηματοπιστωτικού συστήματος των ΗΠΑ.»69

68 Η «ανάσταση» της Goldman Sachs, 18/04/2009, http://news. kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyagor_2_18/04/2009_ 311576 69 Κρατικοποιείται μέσω FED η Citi;, 23/02/09, http://www. euro2day.gr/news/world/125/articles/463365/ArticleNewsWorld.aspx

Γιάννης Τσαφογιάννης

100

Όμως, η κυβέρνηση έβαλε βαθιά το χέρι στην τσέπη, έδωσε πακέτο σωτηρίας, με αποτέλεσμα η Citigroup να συνεχίσει να υπάρχει έως σήμερα. Ενδεικτικά πάντως της σουρεαλιστικής κατάστασης είναι και τα ακόλουθα δύο περιστατικά, με τα ανώτερα στελέχη της τράπεζας να γνωρίζουν τι θα γίνει σχετικά με τα πακέτα σωτηρίας και να αγοράζουν μετοχές φτηνά, αλλά και να χρησιμοποιούν τα λεφτά…για ιδιωτικά τζετ. Από την «Καθημερινή»: «Υποψίες για εσωτερική πληροφόρηση προκάλεσε η αγορά μετοχών της Citi από υψηλόβαθμα στελέχη της, λίγες ημέρες πριν κυκλοφορήσει εσωτερικό σημείωμα από τον διευθύνοντα σύμβουλο της τράπεζας, Bίκραμ Πάντιτ, όπου τονιζόταν η επιστροφή του ομίλου στην κερδοφορία. Τα στοιχεία για τις εν λόγω συναλλαγές κατέθεσε η ίδια η Citigroup στις αρμόδιες αρχές. Τα κέρδη που αποκόμισαν τα στελέχη ήταν 2,2 εκατ. δολάρια σε εννέα ημέρες. Εκπρόσωπος της τράπεζας αρνήθηκε να σχολιάσει το γεγονός, ενώ μέχρι χθες το βράδυ δεν υπήρξε επίσημη ανακοίνωση από την αμερικανική Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς.»70 Ενώ το tvxs έγραψε ότι: «Citigroup: μετά το πακέτο στήριξης, αγοράζει... ιδιωτικό τζετ! 70 Υποψία σκανδάλου σε αγοραπωλησίες μετοχών της Citi, 13/03/2009, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ economyagor_2_13/03/2009_307316

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

101

Η είδηση διαδόθηκε γρήγορα σε όλα τα αμερικάνικα ΜΜΕ, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις. Οι ειρωνικοί τίτλοι έκαναν το γύρο του κόσμου: «Ευτυχώς που τα λεφτά των φορολογουμένων πήγαν για καλό σκοπό», «Τα λεφτά μας αξιοποιήθηκαν: προσφέρουν... άνεση στα στελέχη της Citigroup», «Αγόρασαν αεροπλάνο... με τα λεφτά μας», ήταν ορισμένοι από αυτούς.»71 Εννοείται, βέβαια, πως από το χορό των «πακέτων σωτηρίας» δεν εξαιρούνται οι τράπεζες της Ελλάδας, που έχουν και αυτές πολύ σοβαρά προβλήματα ρευστότητας. Έτσι, αρχικά πήραν 28 δις, ενώ πρόσφατα πήραν άλλα 25 δις. Δείτε, για παράδειγμα, άρθρο της «Ελευθεροτυπίας»: «49,5 ΔΙΣ. ΕΧΟΥΝ ΑΝΤΛΗΣΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΤ, ΘΕΩΡΟΥΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ «ΠΛΕΟΝ ΕΞΑΡΤΩΜΕΝΕΣ» Δίνουν άλλα 25 δισ. στις τράπεζες Πρόσθετο πακέτο βοήθειας ύψους 25 δις ευρώ προς τις ελληνικές τράπεζες ενέκρινε η κυβέρνηση. Παρά την έντονη αντίθεση που είχε εκφράσει το κυβερνών κόμμα στο πρώτο πρόγραμμα των 28 δις ευρώ που είχε προωθήσει η προηγούμενη κυβέρνηση της ΝΔ, όπως φαίνεται αναγκάστηκε να αναδιπλωθεί … Ήδη στον νόμο με τον οποίο κυρώθηκε το μνημόνιο συνεργασίας με το ΔΝΤ προβλέπεται η παροχή 71 Citigroup: μετά το πακέτο στήριξης, αγοράζει... ιδιωτικό τζετ!, 28/01/2009, http://tvxs.gr/node/3870

102

Γιάννης Τσαφογιάννης

εγγυήσεων 15 δις ευρώ, ενώ χθες ο υπουργός Οικονομικών Γ. Παπακωνσταντίνου με τον διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος, Γ. Προβόπουλο, αποφάσισαν να προχωρήσει ταχύτατα η δημιουργία του Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας. Το ταμείο θα «προικοδοτηθεί» με 10 δις Ευρώ. … Η δημιουργία του αποφασίστηκε καθώς στις επαφές που είχε το ΔΝΤ με την Τράπεζα της Ελλάδος, πριν από την οριστικοποίηση του μνημονίου, κατέστη σαφές ότι το 2011 οι ελληνικές τράπεζες θα αντιμετωπίσουν αυξημένες ανάγκες για κεφάλαια, τα οποία θα λειτουργήσουν ως «αντίβαρο» στην επερχόμενη λαίλαπα των μη εξυπηρετούμενων δανείων. Ήδη από τους πρώτους κιόλας μήνες του 2010 διαφαίνεται μια δραματική αύξηση των λεγόμενων κόκκινων δανείων (ξεπερνούν το 10% πλέον) καθώς ολοένα και περισσότεροι δανειολήπτες βρίσκονται σε εμφανή δυσκολία να εξυπηρετήσουν τις οφειλές τους. Τόσο η ΤτΕ όσο και το ΔΝΤ αναμένουν ότι η κατάσταση αυτή θα ενταθεί το 2011, καθώς θα βαθαίνει η ύφεση.»72

72 Δίνουν άλλα 25 δισ. στις τράπεζες, 15/05/2010, http://www.enet. gr/?i=news.el.oikonomia&id=162491

ΑΝ ΟΙ ΤΡΑΠΕΖΕΣ ΠΑΡΟΥΝ ΚΙ ΑΛΛΑ, ΤΙ ΘΑ ΜΕΙΝΕΙ ΓΙΑ ΕΜΑΣ; Τα ποσά που έχουν δοθεί σε «πακέτα σωτηρίας», τόσο – κυρίως – στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη είναι τεράστια, και δύσκολο να υπολογιστούν επακριβώς, καθώς υπάρχουν πολλά χρήματα που δίνονται με έμμεσο τρόπο. Αυτό πάντως που είναι ξεκάθαρο είναι πως τα «πακέτα σωτηρίας» διαρκώς πολλαπλασιάζονται: στις ΗΠΑ το αρχικό «πακέτο» ήταν ύψους 700 δις73, ενώ μετά ανέβηκε στα 2 τρις, με την «Ελευθεροτυπία» να σημειώνει σε σχετικό άρθρο της τα εξής: «Σύμφωνα μάλιστα με εκτίμηση του πρακτορείου Ρόιτερ, το συνολικό κόστος των μέχρι στιγμής κρατικών παρεμβάσεων για τη σωτηρία του αμερικανικού χρηματοπιστωτικού συστήματος, με τις κρατικοποιήσεις, τις ενέσεις ρευστότητας κλπ, συμπερι-λαμβανομένου του σχεδίου Πόλσον, ανέρχεται στα 2 τρις δολάρια! Το σχέδιο Πόλσον, που ανακοινώθηκε προχθές, προβλέπει τη χορήγηση «έκτακτων εξουσιών» στον Αμερικανό τσάρο της οικονομίας, για να αντιμετωπίσει τη μεγαλύτερη χρηματοπιστωτική κρίση από την εποχή της μεγάλης ύφεσης του ’30. Η αμερικανική κυβέρνηση θα αγοράσει έως και 700 δις δολάρια σε χρέη που έχουν συσσωρεύσει 73 Το λόμπι των αρπακτικών μοιράζεται τα 700 δισ. δολ., 25/09/2008, http://archive.enet.gr/online/online_text/ c=114,id=38419368

104

Γιάννης Τσαφογιάννης

οι αμερικανικές τράπεζες από ενυπόθηκα δάνεια και τίτλους μέσα στην επόμενη διετία. Οι έκτακτες εξουσίες του σχεδίου Πόλσον προβλέπουν ότι οι αποφάσεις του αμερικανικού υπουργείου Οικονομικών δεν θα μπορούν να αναιρεθούν από οποιαδήποτε κυβέρνηση ή δικαστήριο. Ο Πόλσον θα ενημερώσει το Κογκρέσο μέσα στους πρώτους 3 μήνες και έκτοτε θα ξαναδίνει αναφορά 2 φορές τον χρόνο... Ο Πόλσον «μετατρέπεται στην πράξη σε δικτάτορα του αμερικανικού χρηματοπιστωτικού συστήματος για λίγους μήνες, χωρίς την επιτήρηση του Κογκρέσου» σχολίασε ο ιστορικός της Γουόλ Στριτ, Τζον Στιλ Γκόρντον».74 Και αυτά δεν ήταν παρά μόνο η αρχή όπως αποδείχτηκε, καθώς σήμερα, δύο χρόνια περίπου μετά το ξέσπασμα της κρίσης, τα επίσημα στοιχεία που μετέδωσε το Reuters κάνουν λόγο για 3,7 τρις δολάρια μόνο για τη «φούσκα» του στεγαστικού75, ενώ αναλυτές εκτιμούν (και δεν έχουν και άδικο) ότι θα χρειαστούν πολλά περισσότερα, αφού ούτε το στεγαστικό ούτε τα υπόλοιπα έχουν «κάνει τον κύκλο τους». Το Bloomberg μετέδωσε την άποψη του Neil Barofsky, στελέχους του TARP, δηλαδή του κυβερνητικού προγράμματος που μεταφέρει κεφάλαια στις τράπεζες, ότι το συνολι74 Τρισέλιδη «δικτατορία Πόλσον» και το συνολικό μάρμαρο 2 τρισ. δολ., 22/09/2008, http://archive.enet.gr/online/online_text/ c=114,id=48584840 75 US financial system support up $700 bln in past yearwatchdog*Total US govt financial system support seen at $3.7 trln, 21/07/2010, http://www.reuters.com/article/ idUSN2010140720100721

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

105

κό ύψους των «πακέτων διάσωσης» θα μπορούσε να φτάσει τα 23,7 τρις δολάρια76. Αυτά, βέβαια, τα νούμερα είναι εικασίες αφού ο καθένας μπορεί να τα υπολογίσει διαφορετικά. Ωστόσο, αυτό που φαίνεται με σαφήνεια είναι πως (α) έχουν ήδη δοθεί αμύθητα ποσά στις τράπεζες και (β) οι τράπεζες χρειάζονται ακόμα περισσότερα κεφάλαια από αυτά που έχουν ήδη πάρει. Και αν οι τράπεζες πάρουν κι άλλα, τι θα μείνει για εμάς; Προφανώς πολύ λιγότερα απ’ όσα έμεναν μέχρι τώρα. Έχουμε ήδη αναφέρει πως με τις τράπεζες σε κατάσταση χρεοκοπίας δεν υπάρχει δανεισμός όπως πριν και, άρα, δεν υπάρχει καπιταλιστική ανάπτυξη όπως πριν. Τα καταναλωτικά δάνεια παγώνουν, άρα μειώνεται η κατανάλωση, τα στεγαστικά δάνεια παγώνουν άρα μειώνεται η οικοδομική δραστηριότητα, τα επιχειρηματικά δάνεια παγώνουν, άρα δεν δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας, κτλ. Η πτώση της κατανάλωσης, ή της οικοδομής κτλ., προκαλεί λουκέτα ή περικοπές σε επιχειρήσεις, καθώς είτε χρεοκοπούν, είτε πέφτει το ποσοστό κέρδους τους και μειώνεται ο κύκλος εργασιών τους, άρα ο κάθε εργοδότης θα «πρέπει» να απολύσει εργάτες (όλους ή μερικούς), ή να περικόψει μισθούς, κόκ. Η αύξηση της ανεργίας, ή / και η πτώση των μισθών, δημιουργεί ακόμα πιο έντονη πτώση της κατανάλωσης και, κατά συνέπεια, έχουμε και νέα λουκέτα σε ακόμα περισσότερες επιχειρήσεις. Ακόμα μάλιστα και αν κάποιος έχει χρήματα, δεν ξοδεύει πολύ παρά μόνο «τα απαραίτη76 U.S. Rescue May Reach $23.7 Trillion, Barofsky Says, 20/07/2009, http://noir.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive& sid=aY0tX8UysIaM

106

Γιάννης Τσαφογιάννης

τα», καθώς φοβάται για το μέλλον του (ειδικά αν βλέπει ότι η επιχείρηση στην οποία εργάζεται δεν τα πηγαίνει και πολύ καλά). Έτσι, δημιουργείται ένας φαύλος αυτοτροφοδοτούμενος κύκλος, όπου το κλείσιμο μερικών επιχειρήσεων οδηγεί σε κλείσιμο ακόμα περισσότερων επιχειρήσεων, ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της ανεργίας, κτλ. Αυτός ακριβώς ο φαύλος κύκλος φαίνεται στις παρακάτω εικόνες:

«Σπιράλ αποπληθωρισμού»: Πτώση της ζήτησης -> πτώση των τιμών -> χρέη και χρεοκοπίες -> λουκέτα -> απολύσεις και μειώσεις μισθών -> πτώση της ζήτησης, κτλ (φαύλος κύκλος).

(Πηγή: www.itulip.com)

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

107

Το παραπάνω φαινόμενο γίνεται ακόμη πιο έντονο και λόγω της προσπάθειας των κυβερνήσεων να μαζέψουν χρήμα για τα «πακέτα σωτηρίας». Προκειμένου να διασώσουν τις τράπεζες, επιβάλλουν νέους, ακόμα βαρύτερους, φόρους, μειώνοντας ακόμα περισσότερο την αγοραστική δύναμη των εργατικών μαζών, ή/και περικόπτουν κάποιες «παροχές» προς τους λαούς, όπως το λεγόμενο «κοινωνικό κράτος» (ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, δημόσια εκπαίδευση και υγεία, κλπ.). Στο κάτω κάτω της γραφής, οι εργάτες είναι αναλώσιμοι.

108

Γιάννης Τσαφογιάννης

Και να υποφέρουν και λίγο χωρίς γιατρούς ή και να πεθάνουν και εντελώς, «δεν τρέχει και τίποτα το σοβαρό», καθώς μπορούν να αντικατασταθούν εύκολα. Τόσοι υπάρχουν εξάλλου (ειδικά από τη στιγμή που ενσωματώθηκαν στην παγκόσμια αγορά οι αμέτρητοι κινέζοι εργάτες)… Από την άλλη, η ύπαρξη δισεκατομμυρίων εργατών, σε συνδυασμό με τις τεράστιες τεχνολογικές προόδους που έχουν επιτευχθεί, δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια κοινωνία όπου με ελάχιστη εργασία θα μπορούσε να επιτευχθεί μεγάλη ευημερία για όλους. Όπως το έθετε και ο Αριστοτέλης, ήδη από την ελληνική αρχαιότητα: «αν κάθε (άψυχο) εργαλείο μπορούσε να εκτελέσει το έργο του μετά από διαταγή ή εκ προμελέτης, όπως οι αυτόματες κατασκευές, τις οποίες αποδίδουν στον Δαίδαλο, αν οι σαΐτες μπορούσαν να υφάνουν από μόνες τους και οι χορδές τις κιθάρας να παίζουν, οι αρχιτέκτονες δε θα χρειάζονταν εργάτες και ο κύριος δε θα χρειαζόταν δούλους.»77 Όμως, η παραγωγή δεν ορίζεται σήμερα με βάση το όνειρα ή τα συμφέροντα των εργατών, που όντως θα μπορούσαν78 και έχουν κάθε συμφέρον να δημιουργήσουν μια τέτοιου είδους κοινωνία, καθώς τότε θα ζούσαν απαλλαγμένοι από τα παράσιτα που τους εκμεταλλεύονται. Επίσης, παρατηρείται πρόβλημα από την πλευρά του κε77 Αριστοτέλης, «Πολιτικά», Ι 4 1253 B 30-35, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος 78 Σ.τ.Σ.:Η εξέλιξη της τεχνολογίας είναι τέτοια που έχει μετατρέψει το όραμα του Αριστοτέλη σε πραγματικότητα, οι μηχανές που «κινούνται μόνες τους» είναι, σε τεράστιο βαθμό, υπαρκτές πλέον.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

109

φαλαιοκράτη, που θέλει να επενδύσει το κεφάλαιό του, καθώς φοβάται να επενδύσει όταν βλέπει ότι η «αγοραστική δύναμη» των εργατών διαρκώς μειώνεται (μιας και είναι γενικά είτε άνεργοι είτε χαμηλά αμειβόμενοι). Ποιος θα αγοράσει λοιπόν όλα αυτά που θα παράγουν οι εργάτες;

ΠΟΙΟΣ ΘΑ ΑΓΟΡΑΣΕΙ ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΘΑ ΠΑΡΑΓΟΥΝ ΟΙ ΕΡΓΑΤΕΣ; Αυτή είναι μία από τις μεγαλύτερες αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος. Από τη μία, ο εργοδότης προσπαθεί να αυξήσει τον πλουτισμό του μειώνοντας τους μισθούς και τα δικαιώματα του εργάτη, αλλά από την άλλη, αν το καταφέρει αυτό, ο εργάτης δεν θα έχει χρήματα για να καταναλώσει όλα αυτά που παρήγαγε και άρα πολλά προϊόντα θα μείνουν απούλητα, την ίδια ώρα που οι εργάτες πεινάνε. Ως τώρα, ο δανεισμός «κάλυπτε» τη διαρκώς μειούμενη «αγοραστική δύναμη» των εργατών. Τώρα όμως που ο δανεισμός σταμάτησε, δεν μπορούν πλέον να καταναλώσουν όλα όσα παράγουν, ούτε στη Δύση, ούτε (προφανώς) στην Ασία. Αυτό, βέβαια, το καταλαβαίνουν – πλέον – και ορισμένοι αστοί οικονομολόγοι, οι οποίοι ζητούν αυξήσεις στους μισθούς των εργατών, ειδικά σε κράτη όπως η Γερμανία ή η Κίνα, τα οποία είναι μεγάλες εξαγωγικές δυνάμεις. Αν αυξάνονταν οι μισθοί εκεί, μας λένε οι οικονομολόγοι αυτοί, θα είχαμε αύξηση της εσωτερικής κατανάλωσης (μιας και οι ντόπιοι εργάτες θα είχαν πλέον περισσότερα χρήματα στην τσέπη τους), και μείωση των εξαγωγών αυτών των κρατών. Αυτό θα έδινε μια «ανάσα» στα υπόλοιπα κράτη, που σήμερα αδυνατούν να ανταγωνιστούν τα φτηνά προϊόντα της Κίνας και τα ποιοτικά προϊόντα της Γερμανίας. Όμως, όπως περιγράφεται και σε άρθρο του Spiegel, αυτό θα μπορούσε να γίνει σε έναν «ουτοπικό» κόσμο. Όμως στο σημερινό κόσμο δεν υπάρχει καμία περίπτωση η Γερμανία να σταματήσει, διότι «αν η Γερμανία κάνει πίσω, θα πάρουν τη θέση της η Κορέα, η Ινδία και – κυρίως – η Κίνα» όπως το θέτει ο Anton Bφrner, επικεφαλής της ομοσπονδίας γερ-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

111

μανικού Χονδρικού και Εξωτερικού Εμπορίου (BGA)79. Στο άρθρο του, το Spiegel παραδέχεται, άθελά του έστω, τις ανισορροπίες που δημιουργεί ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, με την παραγωγή υποταγμένη στα συμφέροντα μιας χούφτας ολιγαρχών. Αντί να έχουμε παραγωγή σύμφωνα με τις ανάγκες των εργατών, η παραγωγή γίνεται όπου και όπως συμφέρει μια ολιγαρχία, οπότε και έχουμε ανισορροπίες. Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, αυτή τη στιγμή το κεφάλαιο μεταναστεύει μαζικά προς Ασία, αφήνοντας τους εργάτες στη Δύση να ψάχνουν μάταια για δουλειά. Παρότι αυτή η κατάσταση δημιουργεί ανισορροπίες, ο κάθε κεφαλαιοκράτης την ενισχύει, πηγαίνοντας στην Κίνα ή την Ινδία, κτλ., αλλιώς θα χάσει το κεφάλαιό του, μην αντέχοντας τον ανταγωνισμό από τα εισαγόμενα προϊόντα αυτών των χωρών. Η Γερμανία αποτελεί εξαίρεση στη Δύση, με μεγάλες εξαγωγές, που στηρίζονται στο ότι ναι μεν τα προϊόντα της είναι ακριβότερα, ωστόσο προσφέρουν καλύτερη ποιότητα, και άρα προτιμούνται, τουλάχιστον από όσους έχουν το «κάτι παραπάνω» να πληρώσουν. Έτσι, η Γερμανία έχει καταφέρει να αντέξει στο διεθνή ανταγωνισμό, με μεγάλη επιτυχία. Εξάλλου, το ευρώ είναι «γερμανοκίνητο» δημιούργημα80, και η Γερμανία ελέγχει σε μεγάλο βαθμό την ισοτιμία του, ώστε αυτή να ανεβαίνει ή να πέφτει ανάλογα με τις δικές της ανάγκες. Όσο για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, πολλές από αυ79 Prospering at the Expense of Others? 30/06/2010, Germany’s Export Boom Has Trade Partners Stewing, http://www.spiegel.de/ international/business/0,1518,703617-2,00.html 80 Σ.τ.Σ.: Περισσότερα για την κατάσταση στην ΕΕ και ειδικά στην ευρωζώνη στο αντίστοιχο κεφάλαιο του βιβλίου.

112

Γιάννης Τσαφογιάννης

τές έχουν πολύ μεγάλο πρόβλημα με το ευρώ, διότι καμία δεν μπορεί να έχει την ποιότητα προϊόντων της Γερμανίας. Επιπλέον, έχουν την ίδια νομισματική ισοτιμία και, έτσι, τα προϊόντα τους δεν μπορούν να είναι ανταγωνιστικά (τα κινέζικα είναι φτηνότερα, ενώ τα γερμανικά καλύτερα). Έτσι, η παραγωγή τους βάζει λουκέτο, αδυνατώντας να αντέξει στο διεθνή ανταγωνισμό, που βέβαια είναι «ανοιχτός», δεν υπάρχει δηλαδή σήμερα και η επιλογή δασμών στις εισαγωγές («προστατευτισμός»), ώστε το κάθε κράτος να προστατεύει τη δική του παραγωγή έναντι του παγκόσμιου ανταγωνισμού. Απέναντι σε αυτή την κατάσταση, πολλοί προτείνουν να αυξήσει η Γερμανία τους μισθούς των εργαζόμενων, ώστε να ακριβύνουν λίγο τα προϊόντα της, ή/και να μειωθούν οι εξαγωγές της, καθώς οι [καλύτερα αμειβόμενοι] Γερμανοί εργάτες θα καταναλώνουν οι ίδιοι μεγαλύτερο μέρος αυτών που παράγουν. Το ίδιο θα επιτευχθεί και με την πρόταση για επιστροφή της Γερμανίας στο μάρκο, που θα ανατιμηθεί άμεσα, και έτσι και πάλι οι μισθοί των εργατών θα αυξηθούν. Εννοείται, βέβαια, πως τέτοιου είδους προτάσεις θα μείωναν τις ανισορροπίες, και ακόμα περισσότερο θα τις μείωναν αν γίνονταν και στην περίπτωση της Κίνας (δεν είναι τυχαία η πίεση των ΗΠΑ, αλλά και της Ευρώπης, προς την Κίνα να ανατιμήσει το νόμισμα της, που ως τώρα το κρατά τεχνητά χαμηλά, κάτι που θα αυξήσει, εμμέσως, τους μισθούς των εργατών εκεί). Όμως, αυτά είναι μάλλον ουτοπικά. Ο καπιταλισμός είναι βάρβαρο σύστημα, «ο θάνατος σου η ζωή μου». Το κάθε κράτος κοιτά τις δικές του εξαγωγές, χτυπώντας όσο μπορεί τους εργάτες του, ώστε να γίνει το εργατικό κόστος όσο πιο φτηνό γίνεται, ώστε να

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

113

προτιμηθεί έναντι των άλλων για επενδύσεις από τους ολιγάρχες κεφαλαιοκράτες. Αυτό, βέβαια, έχει οδηγήσει σε μια κατάσταση όπου πουθενά στον κόσμο δεν υπάρχουν εργάτες με αρκετή «αγοραστική δύναμη» (μισθό) ώστε να αγοράσουν όλα αυτά που παράγουν, και έτσι πολλά προϊόντα θα μένουν απούλητα, αυτό θα φέρνει ακόμα περισσότερα λουκέτα, ανεργία, φτώχεια, ακόμα μεγαλύτερες μειώσεις στην κατανάλωση, ακόμα περισσότερα λουκέτα, κτλ. (φαύλος κύκλος). Αυτά, όμως, δεν μπορεί να τα σκέφτεται ο κάθε κεφαλαιοκράτης που στο μυαλό του έχει μόνο το μέγιστο δυνατό ατομικό του κέρδος, ακόμα και αν αυτό μακροπρόθεσμα οδηγεί σε καταστροφή και πολλούς κεφαλαιοκράτες. Ιδού πως εξηγεί το Spiegel την κατάσταση στο δεύτερο μέρος του άρθρου του: «Αν το ευρώ δεν υπήρχε, το γερμανικό μάρκο θα μπορούσε πιθανώς να γίνει πιο ακριβό τα τελευταία χρόνια, και αυτό θα είχε χαλιναγωγήσει τη γερμανικό ανταγωνιστικότητα. Πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι εάν η Γερμανία αποχωρούσε από την ευρωζώνη σήμερα, το νόμισμά της θα κέρδιζε αμέσως κατά τουλάχιστον 30 τοις εκατό. ... Η Γερμανία θα πρέπει η ίδια να ευθυγραμμιστεί με τις υπόλοιπες χώρες του ευρώ όταν πρόκειται για τα επίπεδα των μισθών και των ομολόγων, λέει ο Heiner Flassbeck, επικεφαλής οικονομολόγος της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (UNCTAD). Οι επικριτές της γερμανικής θέσης προειδοποιούν ότι αν δεν συμβεί

114

Γιάννης Τσαφογιάννης

αυτό και αν, αντ’ αυτού, οι «μικρές» χώρες μιμηθούν την ισχυρή Γερμανία με μειώσεις μισθών σε σχέση με την παραγωγικότητα, αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια καθοδική σπείρα [σ.σ. αποπληθωστικός φαύλος κύκλος]. ... «Δεν μπορούμε να επιβραδύνουμε τον ρυθμό, ώστε οι άλλες χώρες να βοηθηθούν», λέει ο Anton Bφrner, επικεφαλής της ομοσπονδίας γερμανικού Χονδρικού και Εξωτερικού Εμπορίου (BGA). Αν οι Γερμανοί χάσουν τη θέση τους στις παγκόσμιες αγορές, ο Bφrner ισχυρίζεται, οι άλλοι – οι Κορεάτες, οι Ινδοί και, πάνω απ’ όλα, οι Κινέζοι – απλά θα πάρουν τη θέση τους. Η ταχέως αναπτυσσόμενη ασιατική οικονομία επεκτείνει συχνά τη βιομηχανία της υπό την εποπτεία της κυβέρνησης. Χτίζουν τεχνολογικά άρτια εργοστάσια και κάνουν ό, τι μπορούν για να αποκτήσουν την απαραίτητη τεχνογνωσία, για τις τελευταίες εξελίξεις στην κατασκευή αυτοκινήτων και μηχανημάτων. Το «ανταγωνιστικό πλεονέκτημα» της γερμανικής βιομηχανίας συρρικνώνεται με κάθε καινούργιο κινέζο απόφοιτο του πανεπιστημίου. Περίπου 25.000 Κινέζοι είναι σήμερα εγγεγραμμένοι σε πολυτεχνεία και πανεπιστήμια στη Γερμανία. «Θρέφουμε τον εχθρό κάθε μέρα», λέει ο Carl Martin Welcker, πρόεδρος του Συλλόγου της γερμανικής Machine Tool για οικοδομές.»81 81 Prospering at the Expense of Others? Germany’s Export Boom

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

115

Εδώ, λοιπόν, οδηγεί ο ανταγωνισμός. Ο κάθε εργοδότης «πρέπει» να χτυπήσει ολοένα και πιο πολύ τον εργάτη, διότι «αν δεν το κάνω εγώ, θα το κάνει ο δίπλα, και θα γίνει πιο φτηνός/ανταγωνιστικός από εμένα, άρα θα με βγάλει εκτός δουλειάς». Σε ένα έργο του Μαρξ γίνεται εξάλλου αναφορά σε έναν «ανθρωπιστή» κεφαλαιοκράτη της εποχής του, που δεν ήθελε να κακομεταχειρίζεται τους εργάτες που είχε προσλάβει. Τους έδινε, λοιπόν, σχετικά καλούς μισθούς, ωράρια, κτλ. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Η επιχείρησή του έβαλε λουκέτο, διότι οι υπόλοιποι καπιταλιστές πουλούσαν το ίδιο προϊόν σε χαμηλότερη τιμή, επειδή εκμεταλλεύονταν πολύ περισσότερο τους εργάτες τους. Αυτό λέει ουσιαστικά και το Spiegel στο παραπάνω άρθρο του, ότι αν ακριβύνουν οι μισθοί, ο γερμανικός καπιταλισμός δεν θα μπορέσει να ανταγωνίζεται τον ασιατικό σε συνθήκες «ελεύθερης αγοράς». Άρα «πρέπει» να χτυπηθούν οι εργάτες.82 Σε ένα άλλο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, οι εργάτες απλά θα μπορούσαν να μειώσουν τα ωράρια ώστε να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας για όλους, και να παράγουν όλα όσα χρειάζονται για να ζήσουν. Στο καπιταλιστικό σύστημα όμως, όπου ο κάθε καπιταλιστής εκμεταλλεύεται από τη μία τους εργάτες, και από την άλλη ανταγωνίζεται τους υπόλοιπους καπιταλιστές, αν ο ένας κεφαλαιοκράτης «χαλαρώσει» λίγο την εκμετάλλευση των εργατών έναντι του ανταγωνισμού, είναι πολύ πιθανό να βγει «νοκ άουτ». Όχι απλά, δηλαδή, δεν υπάρχει κίνητρο Has Trade Partners Stewing, ό.π. 82 Στο αντίστοιχο κεφάλαιο θα δούμε και την απάντηση της Κίνας σε αυτή την κατάσταση.

116

Γιάννης Τσαφογιάννης

για ελάττωση της εκμετάλλευσης, αλλά αντίθετα υπάρχει κίνητρο για περαιτέρω έντασή της. Έτσι, άλλωστε, εξηγείται και το γιατί όλες οι αστικές τάξεις ανά τον κόσμο πιέζουν για ολοένα και σκληρότερα μέτρα σε βάρος των εργατών, οδηγώντας ουσιαστικά σε μια (μικρή ή και ολοκληρωτική) κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου. Αν όλοι οι εργάτες του κόσμου φτωχύνουν, τότε πολλά εμπορεύματα θα μείνουν απούλητα, και πολλές επιχειρήσεις θα βάλουν λουκέτο. Παρ’ όλα αυτά όμως, η επίθεση εναντίον των εργατών συνεχίζεται, διότι το κάθε κράτος θέλει να προσελκύσει κεφάλαια για επενδύσεις, και για να γίνει αυτό, μειώνει το λεγόμενο «εργατικό κόστος», δηλαδή τους μισθούς και τα δικαιώματα των «δικών του» εργατών, ώστε να αυξηθεί το ποσοστό κέρδους του κεφαλαιοκράτη που θα επενδύσει. Αν ένα κράτος στη Δύση δεν καταφέρει να κάνει την εργατική του τάξη «ανταγωνιστική» έναντι των υπόλοιπων83, τότε το κεφάλαιο απλά θα προτιμήσει να μετακινηθεί αλλού, όπου έχει μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους (π.χ. Κίνα, Ινδία, κτλ.). Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, αυτή τη στιγμή έχουμε μεγάλη αύξηση της ανεργίας, λόγω των λουκέτων, αλλά και της απροθυμίας των κεφαλαιοκρατών να επενδύσουν έως ότου έρθουν «καλύτερες μέρες» (δηλαδή έως ότου οι μισθοί 83 Σ.τ.Σ.: Ο πιο συνηθισμένος τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι να πέσουν οι μισθοί, να χειροτερεύσουν τα ωράρια για τον εργάτη, να μειωθούν δικαιώματα σε ασφάλιση, περίθαλψη, κτλ. . Υπάρχουν βέβαια και άλλοι παράγοντες που πρέπει να συνυπολογιστούν, για παράδειγμα η Γερμανία όπως αναφέραμε δε βασίζεται τόσο στο χαμηλό εργατικό κόστος όσο στο ότι τα προϊόντα που παράγει η εργατική τάξη εκεί είναι, σε γενικές γραμμές, πιο ποιοτικά από τον υπόλοιπο ανταγωνισμό.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

117

και τα δικαιώματα των εργατών πέσουν). Είναι, κατά μία έννοια, σαν τις πολιορκίες των κάστρων από ένα στρατό. Αν οι πολιορκημένοι μέσα στο κάστρο αποκλειστούν, και δεν μπορούν να ανεφοδιαστούν με τρόφιμα και νερό, τότε αργά ή γρήγορα θα αναγκαστούν να παραδοθούν, διότι αλλιώς θα πεθάνουν. Έτσι και εδώ, οι εργάτες που έχουν το «κάστρο» του οκτάωρου ή της ασφάλισης, κτλ., θα αναγκαστούν αργά ή γρήγορα να «παραδοθούν», δηλαδή να δεχτούν πολύ μεγαλύτερη εκμετάλλευση, αλλιώς το κεφάλαιο δεν θα επενδύεται, ή θα επενδύεται στην Ασία. Στο παρακάτω γράφημα βλέπουμε, με έντονο μαύρο χρώμα, το πόσο εντονότερη είναι η αύξηση της ανεργίας με το ξέσπασμα αυτής της κρίσης, έναντι όλων των προηγούμενων κρίσεων που είχαν σημειωθεί στη μεταπολεμική περίοδο:

84 Πηγή: The Scariest Jobs Chart Ever Takes A Turn For The

118

Γιάννης Τσαφογιάννης

Συνολικά, πάνω από 40 εκατομμύρια Αμερικάνων (ένας στους οκτώ) ζουν με τα κουπόνια αυτά, άλλο αν τα κυρίαρχα ΜΜΕ δεν τα πολυαναφέρουν αυτά τα γεγονότα (γιατί άραγε;), ενώ υπάρχουν υπολογισμοί ότι περίπου το 50% των παιδιών στις ΗΠΑ θα ζουν με κουπόνια σίτισης σε κάποιο σημείο της ζωής τους μέχρι να φτάσουν τα 18. Όπως αναφέρει το BusinessInsider85, το 21% των παιδιών στις ΗΠΑ ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ το 1 στα 4 (25%) ζει με κουπόνια σίτισης και περίπου 500.000 παιδιά είναι άστεγα. Κάτι τέτοιο φαίνεται στο παρακάτω γράφημα:

Γράφημα για την τεράστια αύξηση στους δικαιούχους των κουπονιών σίτισης

Worse, 06/08/2010, http://www.businessinsider.com/chart-of-the-daypercent-job-lossess-in-post-wwii-recessions-2010-8 85 More Than 1 In 5 American Children Are Now Living Below The Poverty Line, 10/06/2010, http://www.businessinsider.com/1-in5-american-children-are-now-living-below-the-poverty-line-2010-6 86 Πηγή: Forget Unemployment, Check Out The Depressing Surge

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

119

«Τι να κάνουμε όμως», από τη στιγμή που ο κεφαλαιοκράτης δεν μπορεί να βγάλει κέρδος, ας πεθάνουν και μερικοί εργάτες, ας υποφέρουν μερικοί άλλοι, ας μείνουν άνεργοι και άστεγοι κάμποσοι ακόμα, κτλ. Ας ζήσουν με κουπόνια σίτισης ή ας μη ζήσουν και καθόλου. Αυτό που μετρά είναι πως ο κεφαλαιοκράτης δεν επενδύει καθόλου (διότι δεν πιστεύει ότι θα καταφέρει να πουλήσει μετά το εμπόρευμά του με κέρδος) ή, αν επενδύει σε κάποια παραγωγική δραστηριότητα, προτιμά ολοένα και περισσότερο να επενδύσει στην Ασία, όπου το χαμηλό εργατικό κόστος του δίνει μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους.87 Αν επενδύσει στη Δύση, απλά θα πρέπει μετά να αντιμετωπίσει τον ανταγωνισμό από τα εισαγόμενα ασιατικά εμπορεύματα, και άντε μετά να αντέξει. Ας γίνουν, λοιπόν, και οι εργάτες στη Δύση πιο φτηνοί, και μετά τα ξαναλέμε. Έως τότε, η «πολιορκία» συνεχίζεται, και θα συνεχίζεται για πολύ καιρό ακόμα, εκτός βέβαια και αν οι εργάτες οργανωθούν και πολεμήσουν τον αντίπαλό τους.

In Food Stamps, 08/07/2010, http://www.businessinsider.com/foodstamps-2010-6 87 Σ.τ.Σ.: Αξίζει να αναφερθεί πως στο άρθρο του BusinessInsider που είδαμε πιο πριν, αναφέρεται πως την ίδια ώρα που η εργατική τάξη, αλλά και η «μεσαία» τάξη (μικροαστοί) υποφέρουν, ο αριθμός των εκατομμυριούχων στις ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 16% το 2009 και πλέον έχουμε 7.8 εκατομμυριούχους, ενώ τα μπόνους της Wall Street αυξήθηκαν κατά 17%.

Η «ΔΗΜΟΣΙΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ» Πέρα από τα παραπάνω, υπάρχει άλλη μία πολύ σοβαρή παράμετρος που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη: Τα «πακέτα σωτηρίας» που δόθηκαν στις τράπεζες, σε συνδυασμό με τον αποπληθωριστικό φαύλο κύκλο λουκέτων, απολύσεων, ανεργίας, έλλειψης επενδύσεων που περιγράψαμε, δημιουργούν ένα νέο ζήτημα, τη λεγόμενη «δημοσιονομική κρίση», δηλαδή κρίση στα οικονομικά των κρατών. Από τη μία, τα κράτη ανέλαβαν ουσιαστικά να πληρώσουν για τα «σπασμένα» του χρηματοπιστωτικού συστήματος, δωρίζοντας του τεράστια ποσά για να το «ξελασπώσουν». Έτσι, τα κρατικά ταμεία έχασαν τρισεκατομμύρια δολάρια. Επιπλέον, εδώ και χρόνια τα δυτικά κράτη εισάγουν εμπορεύματα (κυρίως από την Ασία), και οι εισαγωγές τους αυτές είναι πολύ μεγαλύτερες των εξαγωγών τους88. Έχουν δηλαδή ελλείμματα στους προϋπολογισμούς τους, που τα καλύπτουν μέσω δανεισμού. Όμως, πλέον τα δεδομένα αλλάζουν, καθώς για τα επόμενα χρόνια δεν προβλέπεται να υπάρξει καπιταλιστική ανάπτυξη στα κράτη της Δύσης (δεν πρόκειται να γίνουν αρκετές επενδύσεις εκεί). Έτσι, οι δανειστές αρχίζουν να αμφιβάλλουν για την ικανότητα των κρατών να αποπληρώσουν τα χρέη συν τους τόκους που οφείλουν. Και από τη στιγμή που δεν υπάρχει πλέον εμπιστοσύνη στην μελλοντική ικανότητα των κρατών να πληρώνουν τις δόσεις τους, οι 88 Σ.τ.Σ.: Προφανώς αυτό που περιγράφουμε είναι μια υπεραπλούστευση: Τα δυτικά κράτη δεν κάνουν εισαγωγές ή εξαγωγές μόνο με την Ασία, και επίσης άλλη είναι η κατάσταση π.χ. της Νορβηγίας, άλλη των ΗΠΑ, άλλη της Ιρλανδίας, κτλ.. Χονδρικά όμως, ισχύει πως οι εισαγωγές ξεπερνούν τις εξαγωγές, με κύριο εξαγωγέα εμπορευμάτων την Κίνα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

121

δανειστές δεν δανείζουν, ή δανείζουν με ολοένα και πιο επαχθείς όρους για το δανειζόμενο89. Αν δούμε για παράδειγμα το χρέος των ΗΠΑ ως ποσοστό του ΑΕΠ, παρατηρούμε μια τεράστια εκτόξευση του τα τελευταία χρόνια, σε ποσοστό που πλέον φτάνει στο 130% του ΑΕΠ. Αντίστοιχη κατάσταση επικρατεί και στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, με διάφορες παραλλαγές, τόσο στα οικονομικά μεγέθη, όσο και στα πολιτικά (π.χ. αν χρεοκοπήσουν οι ΗΠΑ, λόγω του κολοσσιαίο πολιτικού τους μεγέθους, θα έχουμε τρομερές επιπλοκές στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα, και γι’ αυτό οι ΗΠΑ έχουν πολύ μεγαλύτερη στήριξη από ότι π.χ. έχει η Ελλάδα, που ως πολιτικό μέγεθος είναι πολύ μικρότερη. Περισσότερα για αυτό το ζήτημα σε επόμενο κεφάλαιο). Χρέη έχουν σχεδόν όλα τα κράτη του «δυτικού κόσμου», με πρώτες και καλύτερες τις ΗΠΑ, που εδώ και χρόνια παράγουν ολοένα και λιγότερα, και «απλά» καταναλώνουν αυτά που παράγει η Κίνα (αλλά και άλλες χώρες) όπως έχουμε δει. Για να πληρώσουν αυτές τις εισαγωγές, οι ΗΠΑ πληρώνουν την Κίνα, αλλά και όλους τους άλλους (την Ιαπωνία, τα πετρελαιοπαραγωγά κράτη, κτλ.) σε ομόλογα, με δολάρια δηλαδή που όμως δεν έχουν, αλλά παρόλα αυτά «θα τα βρουν» (πώς;). Για να πληρώσουν το ένα ομόλογο, που π.χ. λήγει σε ένα χρόνο, τυπώνουν ένα καινούργιο, που λήγει αργότερα, και έτσι αποπληρώνουν το χρέος τους…μέσω της δημιουργίας νέου, ακόμα μεγαλύτερου χρέους. Τα ίδια ισχύουν βέβαια όχι μόνο για τις ΗΠΑ, αλλά και για πάμπολλα ακόμα κράτη 89 Π.χ. υψηλά επιτόκια δανεισμού, υποθήκευση διάφορων «περιουσιακών στοιχείων» όπως ακίνητα, γη, κτλ.

122

Γιάννης Τσαφογιάννης

(ανάμεσα τους και η Ελλάδα). Όπως η Αγγλία, που μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η ηγετική ιμπεριαλιστική δύναμη του κόσμου, αλλά χρειάστηκε να δανειστεί πολύ χρήμα από τις ΗΠΑ για να χρηματοδοτήσει τις στρατιωτικές της επιχειρήσεις, και στο τέλος υποτάχθηκε σε αυτές, έτσι και σήμερα είμαστε σε μία κατάσταση όπου οι ΗΠΑ κατά μία έννοια…δανείζονται χρήμα από την Κίνα για να χρηματοδοτήσουν τις εισαγωγές κινεζικών προϊόντων, και η τελευταία απειλεί πλέον με τη σειρά της την αμερικανική ηγεμονία. Εδώ και χρόνια οι ΗΠΑ εισάγει εμπορεύματα από την Κίνα (κυρίως), δίνοντας ως αντάλλαγμα ομόλογα, δηλαδή δολάρια, τα οποία τα συσσωρεύει η Κίνα (και οι υπόλοιποι, πχ Ιαπωνία, Σαουδική Αραβία, κτλ.). Οι προϋπολογισμοί των ΗΠΑ είναι εδώ και χρόνια ελλειμματικοί, ενώ για το 2010 και το 2011 η Washington Post υπολογίζει πως το έλλειμμα του προϋπολογισμού θα είναι πάνω από 1.4 τρις δολάρια ανά έτος90. Μάλιστα, το έλλειμμα των ΗΠΑ έχει φτάσει σε τέτοια ύψη που πλέον έχουν ξεπεράσει το νομικό όριο που υπάρχει: Στις ΗΠΑ υπάρχει ένα [αυθαίρετο βέβαια] νούμερο, το οποίο αν ξεπεραστεί, οι ΗΠΑ θα πρέπει να κηρύξουν πτώχευση βάση του νόμου. Γι’ αυτό και κάθε λίγο και λιγάκι η κυβέρνηση...αλλάζει αυτό το νούμερο, ανεβάζοντας το πιο πάνω, ώστε να μην είναι τεχνικά υποχρεωμένη να κηρύξει πτώχευση91. 90 Federal budget deficit to exceed $1.4 trillion in 2010 and 2011, 24/07/2010, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/ article/2010/07/23/AR2010072304101.html?hpid=topnews 91 Σ.τ.Σ.: Για παράδειγμα, ήδη από τον Αύγουστο του 2009 (από τότε έχουμε κι άλλα τέτοια παραδείγματα), ο Γκάιτνερ, υπουργός οικονομικών των ΗΠΑ, ζήτησε από το Κογκρέσο να αλλάξει αυτό το νούμερο. Βλ.: “Geithner asks Congress for higher

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

123

Διάγραμμα του χρέους των ΗΠΑ ως ποσοστού του ΑΕΠ

Τι γίνεται άραγε όταν σε αυτή την κατάσταση πρέπει πλέον να συνυπολογίσουμε και το τεράστιο κόστος των «πακέτων σωτηρίας»; Από τη στιγμή που πλέον ολοένα και περισσότερα κεφάλαια διοχετεύονται στο τραπεζικό σύστημα, ολοένα και περισσότερα κράτη έχουν πρόβλημα σε βαθμό που στην πραγματικότητα είναι χρεοκοπημένα. Στις ΗΠΑ, πολλές πολιτείες αδυνατούν ακόμα και να καταρτίσουν προϋπολογισμό, με πρώτη και καλύτερη την Καλιφόρνια. Όπως αναφέρει η «Καθημερινή»: U.S. debt limit”, 07/08/2009, http://www.reuters.com/article/ idUSTRE57706N20090808 92 Πηγή: US Total Government Debt Reaches 130% of GDP, 04/06/2010, http://jessescrossroadscafe.blogspot.com/2010/06/ustotal-government-debt-reaches-130-of.html

124

Γιάννης Τσαφογιάννης

«Σε κατάσταση «έκτακτης χρηματοοικονομικής ανάγκης» κήρυξε την Καλιφόρνια ο κυβερνήτης της πολιτείας Άρνολντ Σβαρτζενέγκερ, ασκώντας έτσι πίεση στους βουλευτές να εγκρίνουν τον πολιτειακό προϋπολογισμό, που ήδη έχει καθυστερήσει έναν μήνα. Η οικονομία της Καλιφόρνιας, η 8η μεγαλύτερη του κόσμου, αντιμετωπίζει υπέρογκο έλλειμμα προϋπολογισμού, το οποίο ανέρχεται στα 19 δισ. δολάρια. Κατά τον Σβαρτζενέγκερ, χωρίς προϋπολογισμό, η πολιτειακή κυβέρνηση δεν θα έχει πόρους στα ταμεία της παρά μόνο έως τον Οκτώβριο. Ταυτόχρονα, διέταξε τους περισσότερους από τους δημόσιους υπαλλήλους να πάρουν άδεια 3 ημερών τον μήνα, άνευ αποδοχών. Νωρίτερα τον τρέχοντα μήνα, ο κυβερνήτης είχε δώσει εντολή για πληρωμή 200.000 δημοσίων υπαλλήλων με τον κατώτατο μισθό, λόγω έλλειψης προϋπολογισμού.»93 Αλλά και συνολικότερα, η εικόνα είναι παρόμοια σε όλες λίγο πολύ τις Πολιτείες. Έτσι, παρατηρούνται χιλιάδες απολύσεις κρατικών υπαλλήλων, μειώσεις στους μισθούς και τις συντάξεις, επέκταση του part time ωραρίου, κτλ. Η αύξηση της ανεργίας, σε συνδυασμό με τη μείωση των μισθών (και άρα και της «αγοραστικής δύναμης» των εργατών) μειώνει την κατανάλωση, αλλά και τους φόρους που καταβάλλονται στην κυβέρνηση. Και χωρίς φόρους, η κυβέρνηση έχει ακό93 Καλιφόρνια: Σε κατάσταση έκτακτης χρηματοοικονομικής ανάγκης, 29/07/2010, http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ kathremote_1_29/07/2010_348840

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

125

μα λιγότερους πόρους (φαύλος κύκλος). Έτσι, πρόσφατο άρθρο του Bloomberg εκτιμούσε ότι μέχρι του τέλος του έτους θα απολυθούν άλλοι 500.000 κρατικοί υπάλληλοι94, ενώ παράλληλα κόβονται ή ιδιωτικοποιούνται και υπηρεσίες όπως η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, η εκπαίδευση95, ακόμα και η πυροσβεστική96. Επιπλέον, όπως γνωρίζουμε και από την περίπτωση της Ελλάδας, έχουμε «πώληση των ασημικών», με πώληση σε ιδιώτες ακινήτων (π.χ. μεγάλη αίσθηση έκανε η πώληση ακόμα και του κτιρίου όπου στεγάζονται τα δικαστήρια του Σαν Φρανσίσκο σε ιδιώτη97) και υπηρεσιών (π.χ. ύδρευση, κτλ.). Μερικοί Δήμοι έχουν μάλιστα κηρύξει στάση πληρωμών, με 94 U.S. Cities, Counties Poised to Cut 500,000 Jobs, Report Finds, 27/07/2010, http://www.bloomberg.com/news/2010-07-27/job-cutsof-500-000-next-year-predicted-for-cities-counties-over-budget.html 95 Σ.τ.Σ.: Σε πρόσφατο άρθρο του στους New York Times, ο κεντροαριστερός Paul Krugman αναρωτιέται πως η Αμερική, που κάποτε όλος ο κόσμος τη θαύμαζε για τα εμπνευσμένα κατορθώματα της στις μεταφορές και στην εκπαίδευση, έχει φτάσει στο σημείο να απολύει χιλιάδες εκπαιδευτικούς, να «κόβει» ολόκληρα σχολεία (π.χ. στη Χαβάη), ή να ξηλώνει την άσφαλτο από μερικούς δρόμους(!), διότι οι τοπικές αρχές αδυνατούν να διαθέσουν τα απαραίτητα χρήματα για να τους συντηρήσουν και απλά τους μετατρέπουν σε χαλικόδρομους: “America Goes Dark”, 09/08/2010, http://www.nytimes.com/2010/08/09/opinion/09krugman.html?_ r=1&ref=columnists 96 Σ.τ.Σ.: Αξίζει να δει κανείς και ένα διαφωτιστικό άρθρο του ABC με τίτλο “ Fire Departments Charge for Service, Asking Accident Victims to Pay Up”, όπου περιγράφεται το πώς, σε ορισμένα μέρη των ΗΠΑ, η πυροσβεστική ζητά πλέον πληρωμή, και αν δεν έχεις να πληρώσεις, απλά δεν έρχεται για να σβήσει τη φωτιά: 04/02/2010, http://abcnews.go.com/Business/fire-department-billsbasic-services-horrify-residents-insurance/story?id=9736696 97 Want to buy a Supreme Court?, 26/02/2010, http://www.sfgate. com/cgi-bin/blogs/cityinsider/detail?entry_id=58070

126

Γιάννης Τσαφογιάννης

τελευταίο παράδειγμα το Ανατολικό St. Louis, που δήλωσε αδυναμία να καταβάλλει μια δόση 500.000 δολαρίων προς τους δανειστές του (αντίστοιχο παράδειγμα είχαμε ήδη και στην Ελλάδα με το δήμο Πειραιά να κηρύσσει επίσης στάση πληρωμών εναντίον ορισμένων εργατών του98). Περιττό να πούμε βέβαια πως μέσω αυτής της διαδικασίας, καταστρέφονται πολλοί εργαζόμενοι, αλλά και πολλοί μικροαστοί, ή και κάποιοι μικροί και μεσαίοι κεφαλαιοκράτες – με την παράλληλη ενίσχυση της θέσης των εναπομείναντων κεφαλαιοκρατών, που είτε βλέπουν τους ανταγωνιστές τους να βάζουν λουκέτο, είτε τους εξαγοράζουν, είτε αρπάζουν ακίνητα και υπηρεσίες και τα θέτουν υπό τον έλεγχο τους, αποκομίζοντας φυσικά και τα ανάλογα κέρδη. Η όλη διαδικασία αντιστοιχεί, για να την περιγράψουμε με απλά λόγια, με την χρεοκοπία μερικών παιχτών στην «Μονόπολυ» και την ιδιοκτησία ολοένα και περισσότερων τετραγώνων να περνά στα χέρια ολοένα και λιγότερων παιχτών, με τους υπόλοιπους να είναι ουσιαστικά καταδικασμένοι να πληρώνουν νοίκι σε αυτούς σε κάθε γύρισμα του ζαριού, χωρίς να έχουν οι ίδιοι τρόπο να κερδίσουν χρήματα, καθώς τους ανήκουν ολοένα και λιγότερα τετράγωνα, και τα βάζουν σε υποθήκη ένα προς ένα… Δημοσίευμα της Guardian αναφέρει ότι και στην Ευρώπη η κατάσταση είναι παρόμοια, καθώς από τη στιγμή που οι όποιοι πόροι κατευθύνονται ολοένα και περισσότερο προς τις τράπεζες, δηλαδή σε μη παραγωγικές δραστηριότητες, οι Δήμοι έχουν μικρότερη χρηματοδότηση, και βέβαια μηδε98 US And Greek Cities Refuse To Service Debt As Next Stage Of Solvency Crisis Shifts From Sovereign To Local Governments, 02/08/2010, http://www.zerohedge.com/article/us-and-greekcities-both-refuse-service-debt-next-stage-insolvency-crisis-shiftssovereign-l

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

127

νική (ή και αρνητική) ανάπτυξη, άρα τα χρέη τους θα δημιουργήσουν ένα «τσουνάμι» χρεοκοπιών σε επίπεδο δήμων, με τα συνολικά χρέη σε επίπεδο «τοπικής αυτοδιοίκησης» να φτάνουν στο ύψος ρεκόρ των 1,3 τρις ευρώ99. Ακόμα χειρότερη γίνεται η κατάσταση και από την προσπάθεια πολλών δήμων να «καλύψουν» το χρέος τους, αναδιαρθρώνοντας το, κάνοντας συμφωνία με τους δανειστές τους (τις τράπεζες) να επενδύσουν σε διάφορα «πιστωτικά παράγωγα». Ας δούμε πως περιγράφει την κατάσταση η «Καθημερινή» σε σχετικό άρθρο της: «Η χειρότερη κρίση των τελευταίων 70 ετών έφθασε αυτό τον μήνα στην πόλη Σεντ Ετιέν της 99 After the flood: European cities on the edge of a debt crisis, 23/05/2010, http://www.guardian.co.uk/business/2010/may/23/ financial-crisis-european-cities-in-debt

128

Γιάννης Τσαφογιάννης

νοτιοανατολικής Γαλλίας, που χρεοκόπησε όταν εκτροχιάσθηκε το χρέος της. Η ηλικίας 800 ετών πόλη βρέθηκε να χρωστάει στην Deutsche Bank 1,18 εκατ. ευρώ εξαιτίας συμφωνίας που είχε συνάψει με τη γερμανική τράπεζα και αρχικά φαινόταν ευνοϊκή. Αναγκάσθηκε, έτσι, να μην αποπληρώσει το χρέος της, αφήνοντας σε εκκρεμότητα 10 πιστωτικά παράγωγα τόσο επισφαλή ώστε καμία τράπεζα δεν θα τα αγόραζε πλέον. Είναι μία από τις χιλιάδες περιπτώσεις δημοσίων φορέων σε όλη την Ευρώπη που προσπάθησαν να περιορίσουν το κόστος του δανεισμού τους, μετατρέποντάς το σε πιστωτικά παράγωγα, των οποίων τη διακινδύνευση δεν ήταν σε θέση να αποτιμήσουν».100 Από τη στιγμή που πλέον κανένας δεν πιστεύει ότι η Σεντ Ετιέν, και η κάθε Σεντ Ετιέν, είναι σε θέση να αποπληρώσει όλα αυτά που χρωστά, τότε κανένας δε θα τη δανείσει, και έτσι η χρεοκοπία είναι πλέον γεγονός. Η «Καθημερινή» συνεχίζει, περιγράφοντας πολλά ακόμα παραδείγματα από την Ευρώπη: «Σε παρόμοια θέση βρίσκεται η γερμανική πόλη Πφορτζχάιμ στα πεδινά του Μέλανος Δρυμού στη Γερμανία καθώς και η ιταλική πόλη Απουλία στην Αδριατική… 100 Χρεοκόπησε η γαλλική πόλη Σεντ Ετιέν, 17/04/2010, http:// news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyagor_2_17/04/2010_ 397847

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Ειδικότερα στην Ευρώπη, οι κοινοτικές αρχές πολλών πόλεων έχουν προχωρήσει σε swap επιτοκίων, βάσει των οποίων η τράπεζα συναινούσε να καλύψει τις πληρωμές σταθερού επιτοκίου, αλλά οι κοινοτικές αρχές αναλάμβαναν να αποπληρώσουν με κυμαινόμενο επιτόκιο. Ηταν σαν να στοιχημάτιζαν στη μείωση του κόστους του δανεισμού τους, διακινδυνεύοντας, όμως, εκτίναξή του στα ύψη. Οι συμφωνίες βασίζονταν στις διαφορές ανάμεσα στα βραχυπρόθεσμα και τα μακροπρόθεσμα επιτόκια ή στις αλλαγές των συναλλαγματικών ισοτιμιών. «Πρόκειται για μια μορφή κερδοσκοπίας» επισημαίνει ο Πίτερ Σαπίρο, γενικός διευθυντής της Swap Financial Group του Νιου Τζέρσεϊ, που αναλαμβάνει ρόλο συμβούλου επιχειρήσεων και κυβερνήσεων. Στην πραγματικότητα, για πόλεις όπως η Σεντ Ετιέν ο κίνδυνος από την αγορά αυτών των swaps ήταν δυσανάλογος ως προς την πιθανότητα κάποιας εξοικονόμησης στο κόστος του δανεισμού της. Η πόλη δανείστηκε 22 εκατ. ευρώ το 2001 από την Dexia με επιτόκιο 4,9%. Το επιτόκιο θα αυξανόταν αν το Libor υπερέβαινε το 7%. Από το 2005 ώς το 2008 υπέγραψε έξι συμβόλαια swap, εκ των οποίων τα τελευταία τρία με την Deutsche Bank. Επέτυχε, έτσι, να μειώσει το κόστος του δανεισμού της στο 4,35% για το 2006, στο 4,07% το 2007 και στο 4,3% το 2008 και το 2009. Το 2009 κατόρθωσε να εξοικονομήσει 126.377 ευρώ. Η αντιστροφή έγινε την 1η Απριλίου, όταν το συμβόλαιο καλούσε τη Σεντ Ετιέν να καταβάλει τριμηνιαία

129

130

Γιάννης Τσαφογιάννης

πληρωμή αντίστοιχη με ένα ετήσιο 24% του χρέους της. Σύμφωνα με τον Πατρίς Σατάρ, γενικό διευθυντή της Finance Active, που συμβουλεύει περί τις 1.000 περιφερειακές αρχές της Δυτικής Ευρώπης να διαχειριστούν το χρέος τους, στην Ευρώπη η χρήση των swap γενικεύθηκε τη δεκαετία του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ως ο ευκολότερος τρόπος με τον οποίο μπορούσε να μειωθεί το κόστος των δανείων σταθερού επιτοκίου. Εκτός από την Deutsche Bank, πούλησαν πιστωτικά παράγωγα σε τοπικές αρχές οι Royal Bank of Scotland, Dexia, Natixis και Commerzbank. Τώρα οι δημοτικές και νομαρχιακές αρχές πρέπει να αναδιαρθρώσουν τους προϋπολογισμούς τους. Η Σεντ Ετιέν προχώρησε δύο φορές σε αύξηση των φόρων, περιόρισε κατά 75% το σχέδιο ανακαίνισης τοπικού μουσείου, που μνημόνευε την εκλιπούσα βιομηχανία εξόρυξης χάλυβα στην πόλη, και ακύρωσε την κυκλοφορία ενός τραμ. Η Πφορτζχάιμ ακυρώνει σχέδια αποκατάστασης οδικών δικτύων, σχολείων και ανακαινίσεις κτιρίων, καθώς οι τοπικές αρχές της Βάδης Βυρτεμβέργης στην Καρλσρούη της έδωσαν εντολή να περιορίσει τον προϋπολογισμό της κατά 240 εκατ. ευρώ, δηλαδή κατά 12% ετησίως για τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Ο λόγος δεν ήταν παρά η ζημία ύψους 55 εκατ. ευρώ που χρεώθηκε από πιστωτικά παράγωγα και το έλλειμμα ύψους 50 εκατ. στα δημόσια οικονομικά της εξαιτίας μείωσης των φορολογικών εσόδων και αύξησης των κοινωνικών δαπανών. Οπως επι-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

131

σημαίνει η διευθύντρια προϋπολογισμού της Πφορτζχάιμ, Σουζάν Βάισααρ, η γνωστή ως Χρυσή Πόλη λόγω της παράδοσής της στη βιομηχανία κοσμημάτων και ρολογιών, είχε απλούστατα εμπιστευτεί την Deutsche Bank που το 2004 και το 2005 την συμβούλεψε να στοιχηματίσει στα επιτόκια. Σύμφωνα με στοιχεία της Finance Active που έχει έδρα στο Παρίσι, στα τέλη του 2009 περισσότερες από 1.000 δημοτικές αρχές γαλλικών πόλεων είχαν παρόμοια επισφαλή συμβόλαια. Η Τράπεζα της Ιταλίας, άλλωστε, υπολογίζει ότι στα τέλη Σεπτεμβρίου 467 φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης ιταλικών πόλεων είχαν χάσει περί τα 2,5 δισ. ευρώ από πιστωτικά παράγωγα. Σε ό,τι αφορά τη Γερμανία, η Deutsche Bank έχει πουλήσει συμβόλαια που βασίζονται στη διαφορά ανάμεσα στα μακροπρόθεσμα και τα βραχυπρόθεσμα επιτόκια σε περίπου 50 φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης και εταιρείες κοινής ωφελείας.»101 Όπως παρατηρούμε βέβαια, είτε μιλάμε για το κρατικό χρέος, είτε για χρέη της «τοπικής αυτοδιοίκησης», οι δανειστές είναι πάντα οι ίδιοι, οι τράπεζες. Και την ίδια ώρα που διάφοροι εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης προσπαθούν να μας πείσουν για το πώς τα «πακέτα σωτηρίας» σώζουν «την Ελλάδα» ή «τις ΗΠΑ» ή οποιοδήποτε άλλο κράτος, πολλοί τραπεζίτες ή και κάποιοι πιο σοβαροί αναλυτές παραδέχονται το αυτονόητο, ότι δηλαδή τα «πακέτα σωτηρίας» έχουν ως στόχο να σώσουν τις τράπεζες από την αδυναμία των κρατών να αποπληρώσουν τα δάνεια συν 101 Χρεοκόπησε η γαλλική πόλη Σεντ Ετιέν, ό.π.

132

Γιάννης Τσαφογιάννης

τους τόκους που τους οφείλουν. Για παράδειγμα, ο Καρλ Ότο Πελ, πρώην πρόεδρος της Bundesbank, δήλωσε στο Spiegel ότι «Η πραγματική σκοπιμότητα του «πακέτου» διάσωσης, όπως τονίζει, «ήταν να προστατευθούν οι γερμανικές και, πολύ περισσότερο, οι γαλλικές τράπεζες από τις διαγραφές χρεών. Την ημέρα που ανακοινώθηκε το σχέδιο, οι μετοχές των γαλλικών τραπεζών κέρδισαν 24%. Βλέποντας όλα αυτά, καταλαβαίνουμε γιατί επινοήθηκε το σχέδιο διάσωσης: για να διασωθούν οι τράπεζες και ορισμένοι πλούσιοι Έλληνες»! Ο Πελ λέει ευθέως, ότι έπρεπε να είχε διαγραφεί έξι μήνες νωρίτερα το ένα τρίτο του ελληνικού χρέους –περισσότερα από 100 δις. ευρώ!- και στην επισήμανση του δημοσιογράφου, ότι σε αυτή την περίπτωση μπορεί να αποκλειόταν η Ελλάδα από την αγορά, απαντά: «Πιστεύω ακριβώς το αντίθετο. Οι επενδυτές γρήγορα θα καταλάβαιναν ότι πλέον η Ελλάδα έχει ένα χρέος που μπορεί να το διαχειριστεί. Η εμπιστοσύνη θα είχε αποκατασταθεί πολύ γρήγορα. Τώρα αυτή η ευκαιρία χάθηκε και είμαστε αντιμέτωποι με αυτό το τρομερό μπλέξιμο».»102 Ο Michael Pettis, πανεπιστημιακός καθηγητής στο Columbia αλλά και στο Πεκίνο, και τακτικός αρθρογράφος στους Financial Times, παρατηρεί σε άρθρο του103 ότι: 102 Mr Bundesbank: Η Ελλάδα θα φύγει από το ευρώ!, 18/05/2010, http://www.sofokleous10.gr/portal2/toprotothema/toprotothema/mrbundesbank--------2010051823427/ 103 What might history tell us about the Greek crisis?, 24/06/2010, http://mpettis.com/2010/06/what-might-history-tell-us-about-thegreek-crisis/

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

«Η οικονομική ανάκαμψη στις χώρες που επλήγησαν από την κρίση δεν θα ξεκινήσει μέχρι να αναγνωριστούν ως χρεωκοπημένα και λάβουν άφεση του χρέους από τους πιστωτές τους. Πριν από κάθε κήρυξη πτώχευσης υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι η πιστώτρια χώρα αντιμετωπίζει απλώς ένα βραχυπρόθεσμο πρόβλημα χρηματοδότησης, καθώς και ότι με πολλή πειθαρχία και λίγη καλή θέληση θα είναι σε θέση να συνεχίσει την πορεία της από την κρίση. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου πολλές «λύσεις» αναδιάρθρωσης του χρέους προτείνονται - οι οποίες συνεπάγονται την αύξηση του χρέους, και συχνά με τον πιο οικονομικά αποσταθεροποιητικό τρόπο - που καθιστούν αναπόφευκτα την τελική επίλυση της κρίσης πολύ πιο δύσκολη και οι οποίες αυξάνουν σημαντικά τα ασφάλιστρα για την περίπτωση χρεοκοπίας. Το πιο διαβόητο πρόσφατο παράδειγμα των τρομερών αυτών «λύσεων» ήταν το χρέος της Αργεντινής το 2001, με την οποία αναδιάρθρωση του οποίου αυξήθηκε δραματικά το σύνολο των υποχρεώσεων της χώρας ενώ απεγνωσμένα προσπαθούσε να διατηρήσει την ψευδαίσθηση ότι κάπως θα μπορούσε να έχει ανάπτυξη και έτσι να αποπληρώσει το χρέος της. Η Ελλάδα, και ίσως δύο ή τρεις άλλες χώρες, απλά δεν μπορούν να επιστρέψουν ποσά που χρωστάνε. Τελικά πρόκειται να χρεοκοπήσουν, και στη συνέχεια, στη διαδικασία αναδιάρ-

133

134

Γιάννης Τσαφογιάννης

θρωσης, θα λάβουν επαρκή μείωση του χρέους που θα τους επιτρέπει να επιστρέψουν σε μια υγιή βάση και με μια εύλογο προοπτική αποπληρωμής. Αλλά για όσο διάστημα διατηρούν το πρόσχημα ότι μπορούν και θα επιστρέψουν το πλήρες οφειλόμενο ποσό, οι προκύπτουσες στρεβλώσεις στην οικονομία θα σημαίνουν ότι οι επιχειρήσεις θα από-επενδύουν και η χώρα δεν θα έχει ανάπτυξη. Το ιστορικό προηγούμενο καθιστά σαφές ότι, όσο το κράτος-δανειολήπτης είναι αναγκασμένο να αποπληρώνει ένα μη-αποπληρώσιμο χρέος, δεν θα έχει ανάπτυξη. Τελικά, όπως έχει συμβεί σχεδόν σε κάθε προηγούμενη παρόμοια περίπτωση, οι πιστωτές και οι οφειλέτες θα αναγνωρίσουν την πραγματικότητα και θα βρουν ένα ένα σχέδιο για haircut του χρέους που θα επιτρέψει στην οικονομία να επιστρέψει στην ανάπτυξη. Μέχρι τότε, αναμένουμε χαμηλή ανάπτυξη, υψηλή ανεργία, και συνεχείς μάχες για το χρέος. Πόσο καιρό θα χρειαστεί για τον κόσμο να το πάρει απόφαση ότι είναι αναπόφευκτο; Αυτό μας οδηγεί στο πέμπτο πράγμα που μπορούμε να μάθουμε από τα ιστορικά προηγούμενα. 5. Η χρεοκοπία της Ελλάδας δεν θα αναγνωριστεί επίσημα για πολλά χρόνια. Όταν οι περισσότερες από τις υποχρεώσεις του χρεοκοπημένου κράτους ήταν κατανεμημένες σε μια ευρεία ποικιλία ομολογιούχων, οι δυνάμεις της αγοράς ενεργούσαν αρκετά γρήγορα για να αναγκάσουν άφεση (haircut) χρέους. Ανεξόφλητα ομόλογα λαμβάνουν μεγάλες

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

εκπτώσεις, και είναι πολύ πιο εύκολο για κάποιον που αγόρασε το χρέος στο 1/3 της ονομαστική αξία του να συμφωνήσει με 50% άφεση του χρέους από ό, τι για κάποιον που έκανε το αρχικό δάνειο. Αλλά τα πράγματα είναι διαφορετικά με την τρέχουσα κατανομή των χρεών των χρεοκοπημένων ευρωπαϊκών κρατών, όπως ήταν και με τα κρατικά δάνεια της δεκαετίας του 1970. Είναι συγκεντρωμένα στο εσωτερικό του τραπεζικού συστήματος, και οι τράπεζες δεν μπορούν να αντέξουν τις απώλειες χωρίς οι ίδιες να καταρρεύσουν σε χρεοκοπία. Αυτό δεν μπορεί να επιτραπεί να συμβεί. Η κρίση του χρέους των ΛΑΧ της δεκαετίας του 1980 μαινόταν για σχεδόν μια ολόκληρη δεκαετία - μια δεκαετία παύσης πληρωμών, φυγής κεφαλαίων, και έντονα χαμηλής ανάπτυξης - πριν οι πιστωτές επισήμως αναγνώρισαν ότι οι περισσότεροι αγωνιζόμενοι δανειολήπτες δεν θα μπορούσαν να εξοφλήσουν το χρέος τους και χρειάζονταν μερική άφεση χρέους. Η πρώτη επίσημη αναγνώριση της διαγραφής χρεών συνέβη με το σχέδιο αναδιάρθρωσης του Μεξικού Brady το 1990. Η ανάπτυξη επέστρεψε στις περισσότερες χώρες μόνο αφότου κατέστη σαφές ότι θα λάβουν άφεση χρέους. Γιατί πήρε τόσο καιρό; Ήταν οι τράπεζες ηλίθιες; Όχι, οι τράπεζες γνώριζαν πολύ καλά ότι δεν επρόκειτο να πάρουν πίσω τα χρήματά τους ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, αλλά για να το αναγνωρίσουν επίσημα αυτό θα έπρεπε να χάσουν περισσότερα κεφάλαια για την απορρόφηση των ζημιών από όσα είχαν.

135

136

Γιάννης Τσαφογιάννης

Η αναγνώριση του προφανούς έπρεπε λοιπόν να καθυστερήσει σχεδόν μία ολόκληρη δεκαετία, ώστε οι τράπεζες να οικοδομήσουν ένα επαρκές κεφάλαιο ως «μαξιλάρι» για την απορρόφηση των ζημιών.»104

104 Σ.τ.Σ: Αξίζει να αναφέρουμε και τη δήλωση του Τρισέ, προέδρου της ΕΚΤ, ότι «Όλες [οι τράπεζες] θα είχαν εξαφανιστεί εάν δεν τις είχαμε σώσει, αυτό είναι το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε», χωρίς βέβαια να βγάζει τσιμουδιά ποιος πληρώνει το μάρμαρο για αυτή τη σωτηρία των τραπεζών, που αποδεικνύει ότι το “αόρατο χέρι της αγοράς” δεν υπάρχει, υπάρχουν όμως οι -εντελώς ορατές- χερούκλες των τραπεζιτών που επιδίδονται σε πλιάτσικο εναντίον μας. Βλ.: http://www.enet.gr/?i=news.el.oikonomia&id=175099. (20/06/2010) Την ίδια ώρα, η Τράπεζα της Αγγλίας παραδέχεται ότι θα έχει σοβαρό πρόβλημα, μιας και όλες οι τράπεζες του κόσμου είναι συνδεδεμένες μεταξύ τους: “The Bank of England said the sovereign debt crisis in Europe had increased the risk of instability in the U.K. financial system, and banks need to raise more capital to guard against shocks.. U.K. banks are “particularly exposed” to the French and German banking systems, which account for about a quarter of their claims on banks globally, the central bank said”. Βλ. http://noir.bloomberg. com/apps/news?pid=20601087&sid=aLFJAJC9DcVI&pos=3 (25/06/2010)

ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΧΡΗΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΟΥΘΕΝΑ Έως τώρα αναφερθήκαμε στα πακέτα σωτηρίας των τραπεζών, και το πώς η άρχουσα τάξη λεηλατεί τους εργάτες και άλλα ενδιάμεσα στρώματα105, προκειμένου να χρηματοδοτήσει τη διάσωση αυτή του χρεοκοπημένου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Υπάρχει όμως μια σημαντική παράμετρος που ακόμα δεν έχουμε αναφέρει. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στην κίνηση όλων λίγο πολύ των κρατών της Δύσης να εκτυπώσουν [πληθωριστικό] χρήμα από το πουθενά (ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί βέβαια η ευρωζώνη, μιας και τα κράτη που την απαρτίζουν δεν έχουν πλέον εθνικό νόμισμα). Έτσι, ΗΠΑ, Αγγλία, Ιαπωνία (η οποία το κάνει εδώ και κάποια χρόνια μάλιστα), και πρόσφατα η ευρωζώνη άρχισαν να εκτυπώνουν χρήμα από το πουθενά. Ο ίδιος ο Μπέρνακι, ο πρόεδρος της FED (της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ), μιλώντας για τα χρήματα που δίνονται στις τράπεζες, παραδέχεται ότι πολλά εξ αυτών δεν υπάρχουν, και απλά τα δημιουργεί «εκ του μηδενός»: 105 Η αφοσίωση των οποίων στην άρχουσα τάξη προφανώς και θα «δοκιμαστεί» πολύ έντονα τα επόμενα χρόνια, αφού διαπιστώνουν ότι το χτύπημα των εργατών στο οποίο δεν έφεραν και ιδιαίτερες αντιρρήσεις ακολουθείται και από τη δική τους «εξαφάνιση». Εξ ου και η έντονη ανησυχία για το «τέλος της μεσαίας τάξης», ακόμα και από αναλυτές της άρχουσας τάξης, διότι ξέρουν πως έτσι σπάνε ουσιαστικά την άτυπη συμμαχία τους με τους μικροαστούς, και κινδυνεύουν να τους βρουν απέναντι τους στο μέλλον, καθώς αν η εργατική τάξη, ο άλλος βασικός «πόλος» δηλαδή, διεκδικήσει την εξουσία με ένα σοβαρό πρόγραμμα, θα μπορούσε πιο εύκολα να τους τραβήξει με το μέρος της

138

Γιάννης Τσαφογιάννης

«…[Τα χρήματα αυτά] Δεν είναι χρήματα των φορολογούμενων. Οι τράπεζες έχουν λογαριασμούς στην Fed, όπως εσείς έχετε έναν λογαριασμό σε μια εμπορική τράπεζα. Έτσι, για να δανείσουμε σε μια τράπεζα, εμείς απλά χρησιμοποιούμε τον υπολογιστή για να επεξεργαστούμε το λογαριασμό που έχουν με την Fed [δηλαδή, στην προκειμένη περίπτωση, να τους προσθέσουμε μερικά μηδενικά στο λογαριασμό τους]. Είναι πολύ περισσότερο εκτύπωση χρήματος απ’ ότι είναι δανεισμός του»106. Τη λογική αυτής της πολιτικής μας της αναλύει σε άρθρο του ο Χάρης Σαββίδης στην «Ημερησία»: «Και να που ο Μπεν Μπερνάνκι ανέβηκε στο... ελικόπτερο. Ήταν το 2002, όταν ακόμα στη Fed προήδρευε ο Άλαν Γκρίνσπαν, τότε που ο νυν επικεφαλής της Fed αναφέρθηκε, σε λόγο του, στο πρόβλημα του αποπληθωρισμού: Οι κυβερνήσεις διατηρούν το μονοπώλιο να τυπώνουν χρήμα, υποστήριξε, οπότε αν προκύψει κίνδυνος αποπληθωρισμού μπορούμε πάντα να ανεβούμε στο ελικόπτερο και να αρχίσουμε να πετάμε χρήματα στην οικονομία. Την Τετάρτη η Fed αιφνιδίασε τις αγορές, ανακοινώνοντας την πρόθεσή της να αγοράσει ομόλογα 106 -Ben Bernanke, 07/06/2009, http://moneywatch.bnet.com/ economic-news/video/ben-bernanke-what-caused-the-financialcrisis/309586/

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

139

του αμερικανικού δημοσίου συνολικής αξίας 300 δισ. δολ. Ουσιαστικά, δηλαδή, η κεντρική τράπεζα θα δανείσει με επιπλέον 300 δισ. δολ. την κυβέρνηση. Και καθώς η κεντρική τράπεζα βρίσκει τα χρήματα που διαθέτει στο τυπογραφείο της, η απόφαση ισοδυναμεί με αύξηση του χρήματος που τυπώνεται κατά 300 δισ. δολ. Το σημαντικό, στην προκειμένη περίπτωση, δεν είναι τόσο το ύψος του ποσού όσο η υιοθέτηση της πολιτικής αυτής από τη Fed. Κάτι αντίστοιχο έχουν ήδη πράξει η Τράπεζα της Ιαπωνίας και η Τράπεζα της Αγγλίας. Στην διοίκηση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, αντίθετα, έντονες είναι οι διαφωνίες για την υιοθέτηση μιας τέτοιας πολιτικής, προοίμιο της οποίας συνήθως είναι η μείωση του βασικού επιτοκίου σε μηδενικά επίπεδα.»107 Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στις 21/03/2009 – από τότε μέχρι σήμερα τυπώθηκαν ακόμα περισσότερα χρήματα από το πουθενά. Έτσι, η συνολική ποσότητα χρήματος έχει σημειώσει κατακόρυφη άνοδο, όπως βλέπουμε και στο γράφημα της επόμενης σελίδας:

107 «Οταν ο Μπεν μοιράζει... δολάρια από το ελικόπτερο», 21/03/2009, http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=12336&subid=2 &tag=12734&pubid=6491116

140

108

Γιάννης Τσαφογιάννης

Παρατηρήστε την τρομερή έξαρση στο διάστημα από το ξέσπασμα της κρίσης το 2008 και μετά

Η «επίσημη» εξήγηση για αυτή την πολιτική είναι πως έτσι θα «αναθερμανθεί η οικονομία», και μάλιστα συχνά η πολιτική αυτή παρουσιάζεται από μερίδα των εκπροσώπων της άρχουσας τάξης ως «κεϋνσιανή», μιας και ο γνωστός κεντροαριστερός οικονομολόγος Κέυνς ήταν υπέρ της αύξησης των ελλειμμάτων, και του ξοδέματος χρήματος, προκειμένου να γίνουν παραγωγικές επενδύσεις (π.χ. κατασκευή δρόμων, φραγμάτων και άλλων υποδομών) από το κράτος και να υπάρξει έτσι καπιταλιστική ανάπτυξη. Το θέμα είναι όμως πως αυτό δεν ισχύει: Τα χρήματα δίνονται στις τράπεζες για να «μπαλώσουν» τις τρύπες των 108 Πηγή: Ben’s Helicopters are Here!, 01/12/2008, http:// dollardaze.org/blog/?post_id=00523

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

141

ισολογισμών τους, και ούτε καν δανείζονται. Δεν «κυκλοφορεί το χρήμα» δηλαδή. Είναι προφανές πως υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα (α) στο να ξοδεύεις χρήμα (έστω και χρήμα που δημιουργείται από το πουθενά) για να κάνεις μια παραγωγική επένδυση, ιδρύοντας π.χ. μια επιχείρηση που θα παράγει το Χ ή το Ψ προϊόν και θα δημιουργήσει έτσι και νέες θέσεις εργασίας, ή φτιάχνοντας ένα δρόμο ή κάποια άλλη υποδομή που θα βοηθούσε στην καπιταλιστική ανάπτυξη, δημιουργώντας επίσης θέσεις εργασίας και (β) στο να ξοδεύεις χρήμα που δεν επενδύεται, αλλά απλά γλιτώνει μερικές τράπεζες από τη χρεοκοπία. Και παρότι ο κεϋνσιανισμός δεν μπορεί να θεωρηθεί ως λύση109, είναι προφανές πως είναι πολύ προτιμότερος από αυτό που γίνεται σήμερα, και μάλιστα μας το παρουσιάζουν και ως «νέο-κεϋνσιανισμό» που θα «τονώσει την οικονομία», ενώ το μόνο πράγμα που όντως τονώνεται είναι οι τράπεζες και κάποιοι μεγάλοι επιχειρηματικοί όμιλοι, ενώ οι υπόλοιποι μαραζώνουν. Όσο για το άλλο ζήτημα που αναφέρει το άρθρο της «Ημερησίας» πιο πάνω, δηλαδή τη «μείωση του βασικού επιτοκίου σε μηδενικά επίπεδα», αυτό σημαίνει το εξής: Γενικά, οι τράπεζες έχουν ένα επιτόκιο για τις καταθέσεις, και ένα επιτόκιο για το δανεισμό. Προκειμένου να προσελκύσουν πελάτες να καταθέσουν σε αυτές το κεφάλαιο τους, οι τράπεζες γενικά τους δίνουν ένα επιτόκιο. Αν δηλαδή κάποιος καταθέσει στην τράπεζα ένα Χ ποσό και μετά από ένα χρόνο πάει να το πάρει πίσω, η τράπεζα θα πρέπει να του επιστρέψει το αρχικό του ποσό συν κάτι ακόμα (τον τόκο). 109 Σ.τ.Σ.: Αλλωστε, δεν έλυσε το πρόβλημα ούτε στο κραχ του 1929 – ο καπιταλισμός οδηγήθηκε στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να ξεπεράσει την κρίση του.

142

Γιάννης Τσαφογιάννης

Η τράπεζα παίρνει με αυτό τον τρόπο το κεφάλαιο του, το οποίο αλλιώς θα ήταν ανενεργό (δε θα το επένδυε δηλαδή κάπου, θα το είχε ουσιαστικά κλειδωμένο σε κάποιο σεντούκι, σε μορφή «θησαυρού»), και το μετατρέπει σε ενεργό: Το χρησιμοποιεί είτε επενδύοντας το η ίδια κάπου, είτε δανείζοντας το (με τόκο εννοείται). Το κεφάλαιο γενικά δε θέλει να μένει στάσιμο άλλωστε - αντίθετα αυτό που λαχταρά είναι να αυγατίζει, και αυτό προϋποθέτει ότι δε θα κάθεται ανενεργό, αλλά ότι θα επενδύεται. Όταν λοιπόν οι ΗΠΑ, η Αγγλία, η Ιαπωνία, η ΕΚΤ, κτλ. «μειώνουν το βασικό επιτόκιο κοντά στο μηδέν» όπως μας λέει η «Ημερησία», αυτό που μηδενίζουν είναι το επιτόκιο δανεισμού: Αν δηλαδή κάποιος θέλει να δανειστεί χρήματα από την τράπεζα, η τράπεζα έχει φτάσει στο σημείο να του τα δανείζει με σχεδόν μηδενικό επιτόκιο, και άρα με σχεδόν μηδενικό κέρδος για αυτή (και σχεδόν μηδενικό κόστος για το δανειζόμενο). Αυτό γίνεται διότι οι κυβερνώντες προσπαθούν με κάθε τρόπο να ωθήσουν τον κόσμο να δανειστεί, μπας και «κινηθεί η αγορά». Όταν όμως ο κεφαλαιοκράτης δεν πιστεύει ότι επενδύοντας τα χρήματα του κάπου θα έχει κέρδος, τότε δεν επενδύει, όσο εύκολο ή δύσκολο και αν είναι το να βρει το απαραίτητο κεφάλαιο από την τράπεζα. Και όχι μόνο αυτό, αλλά πολλές από τις σημερινές επενδύσεις γίνονταν, και συνεχίζουν σε σημαντικό βαθμό να γίνονται σε διάφορα «χρηματοπιστωτικά προϊόντα» (π.χ. «δομημένα ομόλογα», «τοξικά» παράγωγα, κτλ.), δηλαδή σε μη παραγωγικές επενδύσεις110. 110 Σ.τ.Σ.: Σε άρθρο του στην «Καθημερινή», ο Π. Παπακωνσταντίνου παρατηρεί σχετικά: «Η παράδοξη αυτή εικόνα αντανακλά την ακήρυκτη «επενδυτική απεργία» των κεφαλαιούχων. Αποτελεί έκφραση ακραίου ανορθολογισμού το γεγονός ότι, πλάι

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

143

Όσο για αυτούς που απλά θέλουν να αποταμιεύσουν τα χρήματα τους στην τράπεζα, αυτοί ουσιαστικά πέφτουν θύματα κλοπής, καθώς η τράπεζα τους δίνει επίσης σχεδόν μηδενικά επιτόκια, και έτσι όχι μόνο δεν επιβραβεύει την αποταμίευση (δηλαδή τη συσσώρευση κεφαλαίου που «λημνάζει», δεν κινείται/επενδύεται), αλλά ουσιαστικά την… χτυπάει (διότι ένας τέτοιος καταθέτης/«αποταμιευτής» είναι ουσιαστικά αιμοδότης της τράπεζας με κεφάλαιο, χωρίς όμως να κερδίζει σχεδόν τίποτα σε τόκους για αυτό του το ρόλο). Ας επιστρέψουμε όμως στο μηχανισμό της εκτύπωσης χρήματος, μιας και αυτός είναι ο βασικότερος μοχλός των κυβερνήσεων όλης της Δύσης, καθώς όλες (με εξαίρεση τη Γερμανία) εξυπηρετούνται από αυτή την πολιτική διότι: Α) Με το φρέσκο αυτό [πληθωριστικό] χρήμα διασώζουν στον «στρατό» της πλεονάζουσας εργατικής δύναμης, βρίσκεται ένα βουνό πλεοναζόντων κεφαλαίων – σχεδόν το ένα τρίτο των συνολικών, κατά τον Νεοϋορκέζο πανεπιστημιακό Ντέιβιντ Χάρβεϊ. Κεφάλαια λιμνάζουν και εργατικοί πληθυσμοί φθείρονται από την ανεργία κι αυτά τα δύο πλεονάσματα δεν μπορούν να συναντηθούν – απλούστατα, διότι οι κάτοχοι κεφαλαίων προτιμούν να «παρκάρουν» τα πλεονάσματά τους στη χρηματιστική κερδοσκοπία από το να ρισκάρουν παραγωγικές επενδύσεις». Βλ.: «Eνας ασφαλής τρόπος να πεθάνουμε... υγιείς!», 10/07/2010, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_ w_articles_columns_3_10/07/2010_407434 Σε επόμενο κεφάλαιο θα δούμε πως η άποψη αυτή του Παπακωνσταντίνου ότι «οι κάτοχοι κεφαλαίων προτιμούν να «παρκάρουν» τα πλεονάσματά τους στη χρηματιστική κερδοσκοπία από το να ρισκάρουν παραγωγικές επενδύσεις» δεν είναι απόλυτα σωστή – πολλοί κάτοχοι κεφαλαίων «παρκάρουν» πλέον τα πλεονάσματα τους στο χρυσό ή και σε κάποιο νόμισμα, χωρίς να τα επενδύουν καθόλου, εξαιτίας του ότι δεν πιστεύουν ότι θα βγάλουν κέρδος αν τα επενδύσουν παραγωγικά.

144

Γιάννης Τσαφογιάννης

τις τράπεζες. Β) Με το φρέσκο αυτό [πληθωριστικό] χρήμα μπορούν να αποπληρώσουν τους δανειστές τους (για παράδειγμα όλοι λίγο-πολύ χρωστούν στην Κίνα) Γ) Η εκτύπωση χρήματος από το πουθενά προφανώς ωθεί την αξία του εκάστοτε νομίσματος προς τα κάτω. Αυτό, σε περιόδους κρίσης, που είναι αναγκαίο να υπάρξει τόνωση της παραγωγής και των εξαγωγών, είναι σημαντικό «όπλο» του κάθε κράτους στον ανταγωνισμό του με τα υπόλοιπα, καθώς αν πέσει η αξία του νομίσματος, τότε οι εξαγωγές του γίνονται φτηνότερες (διότι ο μισθός του εργάτη ναι μεν είναι ονομαστικά σταθερός, αλλά η αξία των χρημάτων που λαμβάνει είναι μειωμένη), και άρα πιο ανταγωνιστικές, με αποτέλεσμα να προτιμούνται και να έχουμε αύξηση τους. Εξ ου και ο «νομισματικός πόλεμος» που έχει ξεσπάσει ανοιχτά πλέον111 (ακόμα και κρατικοί αξιωματούχοι το παραδέχονται ανοιχτά, με τον έναν να κατηγορεί τον άλλο για «χειραγώγηση» του νομίσματος, και ενώ στην πραγματικότητα η «χειραγώγηση» αυτή είναι κάτι που…το κάνουν όλοι τους, εις βάρος των εργατών), με όλα τα κράτη (ΗΠΑ, Ιαπωνία, κτλ) να τυπώνουν χρήμα από το πουθενά. Παρατηρείστε για παράδειγμα τις δηλώσεις του Μίκιο Καταγιάμα, πρόεδρου της πολυεθνικής Sharp για τη νομισματική πολιτική της Ιαπωνίας: Περισσότερη δράση από την ιαπωνική κυβέρνηση για τη συγκράτηση της ανόδου του γιεν ζη111 Capital controls eyed as global currency wars escalate , 29/09/2010, http://www.telegraph.co.uk/finance/economics/8031203/ Capital-controls-eyed-as-global-currency-wars-escalate.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

τούν οι ιαπωνικές εταιρείες για την προστασία της εξαγωγικής οικονομίας της χώρας. Ήδη, αρκετοί κατασκευαστές μελετούν τη μετεγκατάσταση της παραγωγής τους σε άλλες χώρες. Ο Μίκιο Καταγιάμα, πρόεδρος της Sharp, ανέφερε ότι η διατήρηση του συνόλου της παραγωγής στην Ιαπωνία είναι παρακινδυνευμένο, και για τον λόγο αυτό η εταιρεία του θα μετακινήσει μέρος της παραγωγής επίπεδων οθονών τηλεοράσεων στην Κίνα. Εκτίμησε δε ότι η μονάδα που ετοιμάζει η Sharp στην κινεζική πόλη Ναντζίνγκ θα είναι έτοιμη να ξεκινήσει τη λειτουργία της την επόμενη χρονιά. Μιλώντας στον Τύπο στο Τόκιο, ο Καταγιάμα εξέφρασε μεγάλη απογοήτευση από την άνοδο της ισοτιμίας του ιαπωνικού νομίσματος, και μάλιστα σε μια περίοδο που η παραγωγή οθονών υγρών κρυστάλλων της Sharp βρίσκεται σε πορεία ανάκαμψης από τη βαθειά ύφεση. Το ακριβό γιεν καθιστά λιγότερο ανταγωνιστικά τα ιαπωνικά προϊόντα στις παγκόσμιες αγορές, ενώ παράλληλα μειώνει και τα κέρδη των Ιαπώνων εξαγωγέων. Η κεντρική τράπεζα της Ιαπωνίας παρενέβει στην αγορά συναλλάγματος – για πρώτη φορά σε 6 χρόνια - με πώληση μεγάλων ποσών γιεν και αγορά δολαρίων την τρέχουσα εβδομάδα σε μια προσπάθεια να συγκρατήσει την άνοδο του νομίσματος της χώρας, που άγγιξε υψηλά 15ετίας. Ωστόσο, η παρέμβαση είχε περιορισμένη επίδραση στην ισοτιμία του γιεν. Ο Καταγιάμα ανέφερε ότι «δεν έχουν γίνει αρκετά…πρέπει να

145

Γιάννης Τσαφογιάννης

146

συνεχιστούν οι προσπάθειες»112. Και όντως οι «προσπάθειες» συνεχίζονται, με την Ιαπωνία, και όχι μόνο αυτή βέβαια, να τυπώνει διαρκώς «φρέσκο» χρήμα από το πουθενά, μειώνοντας έτσι εμμέσως (μέσω της υποτίμησης του γιεν) το μισθό των εργατών. Όπως είπαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, η διαιώνιση του καπιταλιστικού συστήματος περνά μέσα από την κατακόρυφη αύξηση της εκμετάλλευσης των εργατών. Ειδικά από τη στιγμή που δεν υπάρχει προστατευτισμός, δηλαδή δασμοί στις εισαγωγές, ανάμεσα στα κράτη σήμερα (σ.σ. κάτι που ήδη έχει αρχίσει να εμφανίζεται ως σημαντικό ερώτημα πάντως στο διεθνές στερέωμα, ειδικά στις ΗΠΑ έναντι της Κίνας), η υποτίμηση του νομίσματος είναι το σημαντικότερο όπλο που έχει το ένα έναντι του άλλου. Έτσι, ήδη έχουμε μεγάλη πτώση των νομισμάτων όλων των κρατών έναντι του χρυσού (που γενικά έχει την ιδιότητα ότι παραμένει σταθερός113), καθώς έτσι έχουμε μια έμμεση ληστεία των εργατών, μέσω της πτώσης της αξίας του μισθού τους, και άρα έχουμε «αύξηση της ανταγωνιστικότητας». Παράλληλα, η ληστεία αυτή του εισοδήματος των εργατών είναι έμμεση, και όχι ιδιαίτερα αντιληπτή και έντονη. Γιατί ναι μεν μειώνεται η αξία του μισθού τους, και αυτό φαίνεται όταν οι εργάτες προσπαθήσουν να αγοράσουν κάτι εισαγόμενο, όπως π.χ. πετρέλαιο, αλλά ταυτόχρονα μειώνονται και οι τιμές των ντόπιων προϊόντων και των υπηρεσιών. Είναι λοιπόν προτιμότερη από πολλές απόψεις για τους κυβερνώντες, μιας και γλιτώνουν πολλές κινητοποιήσεις και δυσαρέ112 Χαμηλότερο γιεν ζητούν οι Ιαπωνικές εταιρείες,, http://portal. kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathbreak_1_17/09/2010_355695 113 Σ.τ.Σ.: Περισσότερα για το ρόλο του χρυσού σε επόμενο κεφάλαιο

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

147

σκεια που υπάρχει σε περίπτωση άμεσης μείωσης μισθών. Όμως, τα ποσά για τα οποία μιλάμε είναι τεράστια, και διαρκώς αυξάνονται. Αυτό αυξάνει διαρκώς την ανησυχία και την αβεβαιότητα σχετικά με τη μελλοντική πορεία του δολαρίου (αλλά και των άλλων νομισμάτων, όπως η λίρα Αγγλίας, το ιαπωνικό γιεν, κτλ.), καθώς αντί για κάποια «μικρή» και «ελεγχόμενη» υποτίμηση-πληθωρισμό του νομίσματος (Οι κυβερνώντες προφανώς γνωρίζουν ότι η πολιτική τους απόφαση να τυπώσουν αυτό το χρήμα φέρνει πληθωρισμό, και ρίχνει την αξία του νομίσματος, απλά ελπίζουν ότι θα έχουμε μια «ελεγχόμενη κατάρρευση», όπως πχ γίνεται στην οικοδομή με τις ελεγχόμενες ανατινάξεις κτιρίων), θα μπορούσαμε να έχουμε υπερπληθωρισμό, δηλαδή την πλήρη κατάρρευση του (στην Ελλάδα είχαμε κάτι τέτοιο επί Κατοχής, με τη δραχμή να μην αξίζει σχεδόν τίποτα, και να χρειάζεται κανείς εκατομμύρια δραχμές για μια φρατζόλα ψωμί). Ας δούμε σε αυτό το σημείο ένα ακόμα απόσπασμα από το άρθρο του Σαββίδη στην «Ημερησία» που χρησιμοποιήσαμε και πιο πριν: «…Η εξέλιξη αυτή, αργά ή γρήγορα, δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε αύξηση των επιτοκίων, τόσο στα ομόλογα του Δημοσίου όσο και γενικότερα στην οικονομία. Αυτό δεν έχει γίνει ακόμα ιδιαιτέρως αισθητό στις ΗΠΑ (σε αντίθεση με τις αναπτυσσόμενες οικονομίες, όπου οι κυβερνήσεις αναγκάζονται ήδη να δανείζονται ακριβότερα)...Στο βαθμό, όμως, που τίποτα δεν παραπέμπει σε άμεση αποκλιμάκωση του δημοσιονομικού ελλείμματος τα επόμενα χρόνια, αργά ή γρήγορα τα επιτόκια θα αυξηθούν

148

Γιάννης Τσαφογιάννης

και το Δημόσιο θα βρεθεί προ του φάσματος της χρεοκοπίας. Κάπως έτσι προκύπτει ως μόνη εφικτή λύση η εκτύπωση χρήματος. Μια λύση που, όπως σημείωνε στον λόγο του το 2002 και ο πρόεδρος Μπερνάνκε, προσφέρει στο Δημόσιο την πρόσθετη διευκόλυνση της «διαγραφής» μέρους του χρέους του μέσω του πληθωρισμού που προκύπτει. Γιατί προφανώς η αύξηση του χρήματος σε κυκλοφορία έχει αυτή την πολύ σημαντική συνέπεια: την δημιουργία έντονων πληθωριστικών πιέσεων καθώς το χρήμα χάνει την αξία του. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον οι δανειζόμενοι επωφελούνται στο βαθμό που τα χρέη τους δεν αναπροσαρμόζονται πλήρως -αν, δηλαδή, τα πραγματικά επιτόκια είναι αρνητικά. Στην παρούσα φάση της κρίσης η ελλιπής ζήτηση δημιουργεί έντονες πιέσεις μείωσης των τιμών, οπότε ο πληθωρισμός φαντάζει ακίνδυνος. Στο βαθμό, όμως, που οι κεντρικές τράπεζες συνεχίσουν να τυπώνουν χρήμα, αυτό αργά ή γρήγορα θα χάσει την αξία του. Αμέσως μόλις η διοίκηση της Fed ανακοίνωσε την απόφασή της την Τετάρτη, το δολάριο σημείωσε μεγάλη «βουτιά» έναντι των άλλων νομισμάτων. Η διολίσθηση του αμερικανικού νομίσματος προφανώς και «εισάγει» πληθωρισμό στις ΗΠΑ, προσφέροντας, όμως, παράλληλα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στα αμερικανικά

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

149

προϊόντα.»114 Το σημαντικό στοιχείο εδώ είναι αυτό που είναι υπογραμμισμένο: Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει πληθωρισμός, ούτε βέβαια υπερπληθωρισμός, διότι το χρήμα που δημιουργήθηκε από το πουθενά δεν «κυκλοφορεί», μένει αδρανές στα χρηματοκιβώτια των τραπεζών. Κανείς δε δανείζεται από αυτές (παρά τα εντελώς ευνοϊκά επιτόκια). Ωστόσο, αν και όταν η κρίση ξεπεραστεί, αυτό θα αλλάξει. Και το κυριότερο, όσο περισσότερο χρήμα από το πουθενά τυπώνουν οι κυβερνώντες δίνοντας το στις τράπεζες, τόσο αυξάνεται η προσδοκία του κόσμου για μελλοντικό πληθωρισμό (ή υπερπληθωρισμό). Έτσι, αργά αλλά σταθερά παρατηρείται στροφή των επενδύσεων από τα νομίσματα προς το χρυσό (που μένει σταθερός115), διότι ολοένα και περισσότεροι κεφαλαιοκράτες εκτιμούν ότι αν μείνουν στο δολάριο ή στη λίρα Αγγλίας, κτλ., θα χάσουν χρήματα λόγω της μελλοντικής υποτίμησης τους (που ήδη βέβαια έχει αρχίσει). Αυτό από ένα σημείο και μετά γίνεται αυτοεκπληρούμενη προφητεία, καθώς αν μαζευτούν πολλοί που ανταλλάσουν τα δολάρια με χρυσό ή γη ή κάτι άλλο τέλος πάντων, τότε η τιμή του δολαρίου 114 «Οταν ο Μπεν μοιράζει... δολάρια από το ελικόπτερο», ό.π. 115 Η πτώση αυτή των νομισμάτων δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή από τους περισσότερους, καθώς συγκρίνουν το νόμισμα που αυτοί χρησιμοποιούν με κάποιο άλλο νόμισμα (π.χ. συγκρίνουν το ευρώ που χρησιμοποιούμε εμείς εδώ στην Ελλάδα με το δολάριο). Επειδή όλα τα κράτη υποτιμούν το νόμισμα τους, αν συγκρίνουμε το ένα νόμισμα με το άλλο, τότε θα μας φανούν λίγο-πολύ σταθερά το ένα με το άλλο. Αν όμως αλλάξουμε σύστημα αναφοράς, και συγκρίνουμε το νόμισμα μας με το χρυσό, που είναι σταθερός, τότε η πτώση είναι άμεσα ορατή, όπως θα περιγράψουμε στο αντίστοιχο κεφάλαιο.

150

Γιάννης Τσαφογιάννης

(ή του εκάστοτε νομίσματος) θα πέσει ραγδαία, αφού κανένας δε θα το θέλει (διότι όλοι θα πιστεύουν ότι η αξία του θα πέσει). Προς το παρόν βέβαια, το δολάριο δεν κινδυνεύει άμεσα (και σίγουρα όχι τόσο πολύ όσο π.χ. η αγγλική λίρα), με την έννοια ότι είναι το παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα (στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε περισσότερα για το τι σημαίνει αυτό). Οι ΗΠΑ είναι ακόμα η κυρίαρχη ιμπεριαλιστική δύναμη του πλανήτη, και σε περίπτωση τυχόν κατάρρευσης της η «μπάλα» θα πάρει πολλούς ακόμα μαζί της. Έτσι, όλοι είναι αναγκασμένοι, προς το παρόν, να στηρίζουν το δολάριο.

ΤΟ ΔΟΛΑΡΙΟ ΩΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΑΠΟΘΕΜΑΤΙΚΟ ΝΟΜΙΣΜΑ Για να καταλάβουμε καλύτερα το ρόλο του δολαρίου, αλλά και ολόκληρο το παγκόσμιο νομισματικό σύστημα, αξίζει να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ως σήμερα. Στις 1 Ιουλίου 1944, διεξάγεται η Σύνοδος του Μπρέτον Γουντς, υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, για τη χάραξη της μεταπολεμικής παγκόσμιας οικονομικής τάξης. Συστήνονται δύο νέοι οργανισμοί: το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα. Αναγνωρίζεται η ηγεμονία των ΗΠΑ και σε νομισματικό επίπεδο, με την εξίσωση ουσιαστικά του δολαρίου με το χρυσό, και την καθιέρωση του ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος. Με τη νίκη των «Συμμάχων», και την σχετική πτώση της -κυρίαρχης ως τότε- Μεγάλης Βρετανίας, οι ΗΠΑ έγιναν η πρώτη ιμπεριαλιστική δύναμη στο δυτικό κόσμο (με την πρώην ΕΣΣΔ να αναλαμβάνει τα ηνία του «ανατολικού μπλοκ»). Η διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς αντικατόπτριζε αυτή την ηγεμονία τους: Η Αγγλία βγήκε από τον πόλεμο σοβαρά λαβωμένη, με τις υποδομές και τη βιομηχανία της καταστρεμμένες σε μεγάλο βαθμό, και χρειαζόταν επειγόντως δάνεια για ανοικοδόμηση. Οι ΗΠΑ, που δεν είχαν μεγάλες πολεμικές ζημιές, παράγουν εκείνη την εποχή το 50% των μεταποιημένων προϊόντων παγκοσμίως και κατέχουν το 50% των παγκόσμιων αποθεματικών, δίνουν το δάνειο στην Αγγλία, με τον όρο να δεχτούν τη συνθήκη του Μπρέτον Γουντς. Ένα ανώτατο τραπεζικό στέλεχος της Τράπεζας της Αγγλίας δήλωνε τότε στο Business Spectator ότι η συνθήκη αυτή ήταν «το μεγαλύτερο πλήγμα για την Αγγλία μετά το

152

Γιάννης Τσαφογιάννης

Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο», διότι μετέφερε ουσιαστικά την οικονομική εξουσία από αυτούς προς τις ΗΠΑ116. Ως τότε, ο κόσμος λειτουργούσε με βάση τον «κανόνα του χρυσού», και τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν μπορούσαν να ανταλλαχτούν με χρυσό, ενώ το κυρίαρχο νόμισμα ήταν η λίρα της Αγγλίας, που ήταν ως τότε η ηγεμονική δύναμη. Μετά το Μπρέτον Γούντς, το δολάριο ουσιαστικά έγινε όχι μόνο το παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα (καθώς μόνο η αμερικανική οικονομία μπορούσε να αντέξει αυτό το βάρος), αλλά πρακτικά έγινε ισοδύναμο του χρυσού. Η ισοτιμία του καθορίστηκε στα 35 δολλάρια/ουγκιά, και μπορούσε να ανταλλαχτεί με χρυσό. Το σημαντικό όμως, αυτό που το έκανε «ισοδύναμο του χρυσού», ήταν ότι όλα τα άλλα νομίσματα ορίζονταν σε σχέση με το δολάριο (το οποίο βέβαια ήταν μετατρέψιμο σε χρυσό), και όχι απευθείας σε σχέση με το χρυσό, όπως γινόταν πριν, όταν δηλαδή ίσχυε ο «κανόνας του χρυσού»117. Ο Κέυνς ήθελε να καθιερωθεί ένα παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα, και όχι το νόμισμα της Α ή της Β χώρας, όμως η κυριαρχία των ΗΠΑ τους επέτρεψε να πιέσουν, και τελικά να καταφέρουν, το δικό τους νόμισμα να γίνει ισοδύναμο του χρυσού, και μέτρο σύγκρισης για όλα τα υπόλοιπα. Καθώς περνούσαν τα χρόνια, και υπήρχε καπιταλιστική 116 Bretton Woods system, http://en.wikipedia.org/wiki/Bretton_ Woods_system 117 Σ.τ.Σ.: Ο Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εστέν είχε χαρακτηρίσει την κατάσταση αυτή ως «εξωφρενικό προνόμιο», ενώ ο στρατηγός ντε Γκωλ είχε δηλώσει ότι «Αυτή η μονομερής ευκολία αφήνει να εννοηθεί ότι το δολάριο είναι μια αντικειμενική και διεθνής μονάδα, ενώ στην πραγματικότητα ανήκει σε μια χώρα» (Βλ.: “«Νέο Μπρέτον Γουντς» χωρίς αλλαγή του κανόνα του δολαρίου;”, http://www. naftemporiki.gr/news/cstory.asp?id=1644929)

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

153

ανάπτυξη, το δολάριο δυσκολευόταν να κρατηθεί στην ισοτιμία των 35 δολαρίων ανά ουγκιά χρυσού, διότι το εμπόριο είχε άνθηση, «το χρήμα κυκλοφορούσε», ενώ ο χρυσός εξορυσσόταν από το έδαφος σε πολύ μικρότερες ποσότητες (πράγμα που θα έπρεπε να ανεβάσει την τιμή του) σε σχέση με την καπιταλιστική ανάπτυξη και την αύξηση του πλούτου. Παράλληλα, οι ΗΠΑ έπρεπε να αντιμετωπίσουν και ισχυρό ανταγωνισμό από κράτη όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία, με αποτέλεσμα η θέση τους να πέφτει σχετικά από την απόλυτη σχεδόν κυριαρχία που είχαν στο δυτικό κόσμο μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Για να διατηρήσουν τη θέση του, είτε θα έπρεπε να εισάγουν εκ νέου προστατευτισμό (εναντίον των ανταγωνιστών τους), είτε να αρχίσουν σιγά σιγά να καταργούν τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό. Άλλωστε, ήδη από το 1960 ο οικονομολόγος Ρόμπερτ Τρίφιν παρατήρησε (“Triffin dilemma”118) ότι το δολάριο ήταν πιο σημαντικό και από το χρυσό προκειμένου να υπάρχει καπιταλιστική ανάπτυξη, διότι το δολάριο πληθωρίζεται, και αν χρειάζεται, οι ΗΠΑ μπορούν να έχουν ελλειμματικούς προϋπολογισμούς, κυκλοφορόντας έτσι αρκετά δολάρια ώστε να υπάρχει άφθονη ρευστότητα στον κόσμο για να τροφοδοτούν έτσι την καπιταλιστική ανάπτυξη. Ο Τρίφιν παρατήρησε όμως πως αν οι ΗΠΑ φτάσουν κάποτε στο σημείο να μη μπορούν να έχουν άλλα ελλείμματα, τότε στον κόσμο θα υπάρξει σοβαρό πρόβλημα ρευστότητας. Και τα ελλείμματα άρχισαν να παίρνουν τον ανήφορο, με το δολάριο να παίζει το ρόλο του «κάρβουνου» που ρίχνεται στις ατμομηχανές του τραίνου της καπιταλιστικής ανάπτυ118 Triffin dilemma, http://en.wikipedia.org/wiki/Triffin_dilemma

154

Γιάννης Τσαφογιάννης

ξης, ώστε αυτό να συνεχίζει να κινείται. Όμως, αν ρίχνεις διαρκώς κάρβουνα (δολάρια), αυτά κάποτε εξαντλούνται (χάνεται η αξία του δολαρίου). Το 1973 ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νίξον, επηρεασμένος αναμφίβολα και από την οικονομική (και όχι μόνο) αιμορραγία των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, εγκατέλειψε εντελώς τη σχέση δολαρίου-χρυσού, και έτσι η σημερινή γενιά ανθρώπων είναι από τις λίγες γενιές στην ιστορία που από τη μία ζει σε ένα σύστημα που «χρηματοποιεί» τα πάντα (ή τουλάχιστον αυτό προσπαθεί)119, αλλά από την άλλη το χρήμα που χρησιμοποιείται δεν είναι συνδεδεμένο με το χρυσό. Αν ρίξει κανείς μια ματιά στο διάγραμμα που είδαμε μερικές σελίδες πιο πριν για την ποσότητα των δολαρίων που κυκλοφορούν, θα διαπιστώσει ότι από το σημείο που ο Νίξον πήρε αυτή την απόφαση, τα δολάρια που κυκλοφορούν πολλαπλασιάζονται σε φοβερό ρυθμό. Επίσης, το ΔΝΤ ανέλαβε πιο ενεργό ρόλο, υποκαθιστώντας κάπως τις ΗΠΑ στο ρόλο του παγκόσμιου τραπεζίτη – παρόλα αυτά όμως το δολάριο παρέμεινε μέχρι και σήμερα το παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα. Μάλιστα, η εγκατάλειψη του «κανόνα του χρυσού» ώστε να κυκλοφορήσουν περισσότερα δολάρια και να στηριχθεί έτσι η καπιταλιστική ανάπτυξη, μπορεί να ειδωθεί και με την υιοθέτηση, εμμέσως πλην σαφώς, ενός ιδιόμορφου «κανόνα του πετρελαίου» από τις ΗΠΑ: Το πετρέλαιο (η βασική πηγή ενέργειας σήμερα, και άρα και το πιο απαραίτητο συστατικό για να υπάρξει καπιταλιστική ανάπτυξη, μιας και χωρίς ενέργεια τίποτα δε δουλεύει) έχει συνδεθεί με το δο119 Η «χρηματοποίηση» αυτή δημιουργεί μεγάλη συσκότιση σχετικά με την πραγματική αξία του κάθε πράγματος, και άρα ανοίγει το παράθυρο για να φαίνονται όλα παραμορφωμένα και να δημιουργούνται κάθε λογής «φούσκες».

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

155

λάριο, και μόνο με αυτό. Η τιμή του δηλαδή καθορίζεται σε δολάρια, και άρα όλοι πρέπει να στηρίξουν το δολάριο, και να το κατέχουν, διότι μόνο μέσω των δολαρίων μπορούν να αγοράσουν πετρέλαιο. Αν δηλαδή πάει ένας αγοραστής να αγοράσει πετρέλαιο με ευρώ ή γιεν, τα νομίσματα αυτά πρώτα μετατρέπονται σε δολάρια, και μετά αγοράζεται το πετρέλαιο. Δεν είναι τυχαία η δημιουργία του όρου «πετροδολάρια»120 πριν λίγες δεκαετίες, που περιγράφει τα δολάρια με τα οποία πληρώνονται οι μεγάλες πετρελαιοπαραγωγές χώρες-μέλη του ΟΠΕΚ (δηλαδή του καρτέλ που ελέγχει σχεδόν μονοπωλιακά το πετρέλαιο121). Ούτε είναι τυχαίο που η εισβολή στο Ιράκ έγινε όταν ο Σαντάμ Χουσεΐν (παλιός σύμμαχος των ΗΠΑ) ανακοίνωσε πως θα δεχόταν να πουλήσει πετρέλαιο σε ευρώ (όχι σε δολάρια)122, ενώ οι κινήσεις εναντίον του Ιράν άρχισαν να κλιμακώνονται όταν ο Αχμαντινετζάντ ανακοίνωσε και αυτός ότι θα πουλάει πετρέλαιο σε ευρώ, όχι σε δολάρια123. Αν τα κράτη δε χρειάζονται πλέον δολάρια για να αγοράσουν πετρέλαιο, τότε το δολάριο θα χάσει έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες στήριξης του, και η πτώση του θα είναι γρήγορη και μεγάλη. Εξ ου και η ανάγκη για τις ΗΠΑ να εισβάλλουν σε όποιον απειλεί το «πετροδολάριο»: Το 120 “Petrodollar”, http://en.wikipedia.org/wiki/Petrodollar 121 Σ.τ.Σ.: Το καρτέλ αυτό το ανέχονται οι ΗΠΑ, με αντάλλαγμα οι χώρες του ΟΠΕΚ να πληρώνονται σε δολάρια και μόνο, στηρίζοντας έτσι των αμερικανικό νόμισμα. 122 Iraq nets handsome profit by dumping dollar for euro, 16/02/2003, http://www.guardian.co.uk/business/2003/feb/16/iraq. theeuro 123 Iran stops selling oil in U.S. dollars –report, 08/12/2007, http:// uk.reuters.com/article/idUKDAH83366720071208

156

Γιάννης Τσαφογιάννης

Ιράκ, μετά την Νατοϊκή εισβολή, ξαναγύρισε στην πώληση πετρελαίου σε δολάρια, ενώ η κουβέντα γύρω από εισβολή στο Ιράν από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους (κυρίως το Ισραήλ) διαρκώς «τριγυρίζει στον αέρα». Όσο για την άνοδο ακροδεξιών ιδεολογιών που στοχοποιούν τους Μουσουλμάνους ως τους «νέους Εβραίους» της εποχής μας, αυτή αποδεικνύει το συσκοτιστικό ρόλο των θρησκειών. Η «δαιμονοποίηση» των μουσουλμάνων, την ίδια ώρα που οι ιμπεριαλιστές είναι αυτοί που τους ρημάζουν, με στόχο τον έλεγχο του πετρελαίου της Μ. Ανατολής, έχει στόχο να δώσει μια ιδεολογική κάλυψη στις νέες αυτές «σταυροφορίες», να πείσει δηλαδή τους λαούς ότι οι εκστρατείες του ΝΑΤΟ για το πετρέλαιο είναι «δικαιολογημένες». Επίσης, ειδικά τώρα που ξέσπασε η κρίση και η άρχουσα τάξη χτυπά ακόμα πιο άγρια τους λαούς, είναι λογικό (και σωστό βέβαια) οι λαοί να ψάχνουν να βρουν «ποιος φταίει». Και όσο περισσότερο χτυπιούνται, τόσο πιο μανιασμένα θα ψάχνουν να βρουν ποιος είναι ο εχθρός τους, αυτός δηλαδή που τους χτυπά. Οι ιμπεριαλιστές όμως είναι προφανές πως ποτέ δεν πρόκειται να παραδεχτούν ότι αυτοί φταίνε. Ως εκ τούτου, πρέπει να τα «φορτώσουν» όλα σε κάποιον άλλο, και να κατευθύνουν την [δικαιολογημένη] οργή του κόσμου «κάπου αλλού», μακρυά τους. Άρα, η στοχοποίηση των μουσουλμάνων εξυπηρετεί άριστα [και] αυτόν το σκοπό (παρότι οι πολιτικές των κυβερνώντων είναι αυτές που θρέφουν την Αλ Κάιντα, τους Ταλιμπάν και τα καραβάνια των εξαθλιωμένων προσφύγων, που στη συνέχεια μετατρέπονται σε άφθονα πάμφθηνα «εργατικά χέρια» στη διάθεση των εργοδοτών, καθώς οι ντόπιοι πληθυσμοί της Μ. Ανατολής, λόγω και της αμορφωσιάς τους, μόνο το Κοράνι έχουν ως ιδεολογική βάση, ώστε να οργανώσουν την πάλη τους εναντίον

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

157

των κατακτητών τους, δηλαδή του ΝΑΤΟ. Και μόνο μέσω της μαζικής μετανάστευσης προς την Ευρώπη, με πρώτο σταθμό την Ελλάδα μάλιστα, έχουν τρόπο να ξεφύγουν από τις βόμβες των ΝΑΤΟικών στρατευμάτων). Ο Σαρκοζί μάλιστα προχώρησε πρόσφατα και ένα βήμα παραπάνω, καθώς άρχισε να κάνει απελάσεις…των Ρομά από τη Γαλλία (αντίθετα οι τραπεζίτες πχ συνεχίζουν απτόητοι να κάνουν τη «δουλειά του Θεού»). Κάποιος φταίει, αυτό βέβαια είναι προφανές, και οι κυβερνώντες ήδη ψάχνουν «υποψήφιους» για να τους τα φορτώσουν, ώστε οι ίδιοι να συνεχίσουν την κυριαρχία τους… Όσο όμως πέφτουν τα νομίσματα της Δύσης, τόσο τα πετρελαιοπαραγωγικά κράτη θα στραφούν π.χ. στο χρυσό ή σε άλλα νομίσματα ως πληρωμή124, προκειμένου να μη χάσουν τα λεφτά τους. Άρα, η Δύση θα πρέπει να πολεμήσει ολοένα και πιο σκληρά για να έχει πετρέλαιο. Δεν είναι τυχαίο που ο Βασιλιάς της Σαουδικής Αραβίας, του μεγαλύτερου πετρελαιοπαραγωγού του κόσμου, αποφάσισε πρόσφατα να σταματήσει έρευνες για νέες πετρελαιοπηγές, προκειμένου, όπως χαρακτηριστικά δήλωσε, «να προστατευτεί ο ορυκτός 124 Σ.τ.Σ.: Σημαντικό ρόλο παίζει η εμφάνιση του ευρώ, ως «αντι-δολάριου», στην παγκόσμια νομισματική σκηνή. Ειδικά σε περίπτωση υπερπληθωρισμού του δολάριου, το ευρώ θα παίξει σημαντικό ρόλο, έστω και αν θα είναι και αυτό αποδυναμωμένο, καθώς, εκτός των άλλων, τα συνδυασμένα αποθέματα χρυσού των χωρών της ευρωζώνης είναι πολύ μεγάλα, και άρα όλοι θα ξέρουν ότι με το ευρώ έχουν ένα νόμισμα με [σχετική] κάλυψη από αποθέματα χρυσού (κάτι που θα το κάνει πιο προτιμητέο, ακόμα και αν πέφτει και αυτό έντονα). Για τα αποθέματα χρυσού της ευρωζώνης βλ.: “Is a Seismic Shift in Central Bank Gold Reserves at Hand?”, 13/12/2005, http://www.resourceinvestor.com/News/2005/12/Pages/Is-a-SeismicShift-in-Central-Bank-Gold-Reserves.aspx

158

Γιάννης Τσαφογιάννης

πλούτος της χώρας για τις μελλοντικές γενιές»125 (εννοώντας ότι τότε το πετρέλαιο θα αξίζει περισσότερο, γιατί θα είναι σπανιότερο, και θα πληρώνεται με κάποιο νόμισμα με αξία (π.χ. χρυσό). Η Σαουδική Αραβία βέβαια είναι σε μεγάλο βαθμό αμερικανοκρατούμενη, αλλά όσο περισσότερο το δολάριο πέφτει, τόσο η σχέση αυτή θα χαλάει). Μάλιστα, τα διαθέσιμα αποθέματα πετρελαίου φαίνεται να γίνονται ολοένα και πιο δύσκολο να αποκτηθούν (για’ αυτό και οι νέες γεωτρήσεις γίνονται σε ολοένα και μεγαλύτερα βάθη, με αυξημένες πιθανότητες λάθους, διαρροών, κτλ.), και αναφορές από τον αμερικάνικο, το βρετανικό, το γερμανικό στρατό, κτλ. καταδεικνύουν την ανησυχία των κυβερνώντων για το πως θα καλύψουν στο μέλλον τις ενεργειακές τους ανάγκες, και αποκαλύπτουν σενάρια με περιοχές και χώρες που δε μπορούν να προσαρμοστούν ή/και συγκρούονται για το ποιος θα πρωτοπάρει τα όποια αποθέματα126. Συγκρούσεις βέβαια υπάρχουν ήδη, όμως αναμένεται ακόμα μεγαλύτερη όξυνση τους. Γενικά, οι πολεμικές εστίες στο μέλλον θα πρέπει, σε γενικές γραμμές, να αναζητηθούν σε σημεία με ενεργειακά αποθέματα (π.χ. Ιράν, Μ. Ανατολή, αλλά και στην…Αρκτική, όπου το λιώσιμο των πάγων όχι μόνο δεν προβληματίζει μεγάλη μερίδα κεφαλαιοκρατών, αλλά αντίθετα ήδη έχουν αρχίσει να τσακώνονται, καθώς τώρα που οι πάγοι λιώνουν, ανακάλυψαν ότι από κάτω υπάρχει πολύ πετρέλαιο 125 Saudi King: Halt To Oil Exploration To Save Wealth, 04/07/2010, http://www.zawya.com/Story.cfm/ sidZW20100704000064/Saudi%20King:%20Halt%20To%20Oil%20 Exploration%20To%20Save%20Wealth 126 ‘Peak Oil’ and the German Government-Military Study Warns of a Potentially Drastic Oil Crisis, 01/09/2010, http://www.spiegel. de/international/germany/0,1518,715138,00.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

159

και τρέχουν ποιος θα το πρωτοπάρει127) ή/και ενεργειακούς αγωγούς (ήδη π.χ. στην Ευρώπη η Ρωσία και οι ΗΠΑ βρίσκονται διαρκώς σε σύγκρουση για το ποιος αγωγός θα προχωρήσει και ποιος όχι, από ποιες χώρες θα περνά ο κάθε αγωγός, κτλ.. Αν μια χώρα παίρνει την ενέργεια της από φιλοαμερικάνικες πηγές, είναι δύσκολο να ξεφύγει από την αμερικάνικη σφαίρα επιρροής, και αντίστοιχα αν μια χώρα παίρνει την ενέργεια της από μια ρωσική/φιλορωσική πηγή, είναι δύσκολο να ξεφύγει από την κινεζορωσική σφαίρα επιρροής).

127 Kremlin lays claim to huge chunk of oil-rich North Pole, 28/06/2007, http://www.guardian.co.uk/world/2007/jun/28/russia.oil

Ο ΧΡΥΣΟΣ128 Ο ιδιοκτήτης του χρήματος, ο κεφαλαιοκράτης, πάντα αναζητά να επενδύσει το κεφάλαιο του που βρίσκεται σε κατάσταση «χειμερίας νάρκης» (ανενεργό κεφάλαιο), ώστε να βγάλει κάποιο κέρδος από αυτή του την επένδυση129. ΑΝ και ΟΤΑΝ πειστεί ότι έχει έστω 50.1% πιθανότητα να βγάλει κέρδος με το να επενδύσει το κεφάλαιο του στη Χ ή την Ψ επένδυση, την κάνει. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν ο κεφαλαιοκράτης ΔΕΝ πείθεται ότι έχει 50.1% πιθανότητες να βγάλει κέρδος επενδύοντας το κεφάλαιο του. Αν συμβεί αυτό, τότε προσπαθεί να διατηρήσει το κεφάλαιο του «για όταν έρθουν καλύτερες μέρες» (για όταν δηλαδή διαμορφωθούν οι κατάλληλες συνθήκες που θα διασφαλίσουν ότι αν επενδύσει το κεφάλαιο του στη Χ επένδυση θα πλουτίσει). Αυτό συμβαίνει σήμερα, ειδικά στη Δύση: Σχεδόν ότι και να προσπαθήσει κανείς να παράγει στη Δύση, μπορείς να το παράγει αλλού με μικρότερο κόστος, και άρα και με μεγαλύτερο περιθώριο κέρδους για τον κεφαλαιοκράτη – εξ ου και η μετανάστευση του κεφαλαίου προς όπου συμφέρει τους κεφαλαιοκράτες (Κίνα, Ινδία, κτλ.) εις βάρος των εργατών. 128 Σ.τ.Σ.: Για λόγους απλότητας, όπου αναφέρουμε «χρυσός», εννοούμε τον χρυσό και το ασήμι. 129 Σ.τ.Σ.: Στην πραγματικότητα μάλιστα, «είμαστε όλοι επενδυτές» στον καπιταλισμό, ακόμα και αν δεν το καταλαβαίνουμε, με την έννοια π.χ. ότι όποιος έχει ευρώ ή δολάρια ή γιεν, κτλ. στην κατοχή του, είναι ουσιαστικά επενδυτής σε αυτό το νόμισμα, και η επένδυση του αυτή μπορεί να ανέβει ή να κατέβει. Στον καπιταλισμό, όλα μπορούν να ειδωθούν ως επένδυση (π.χ. επένδυση σε χρόνο, χρήμα, φίλους, κτλ.), όλα «χρηματοποιούνται» (ή τουλάχιστον αυτή είναι η τάση).

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

161

Επίσης, μια τρομερή αλλαγή είναι πλέον ότι οι εργάτες έχουν πληγεί σε τόσο μεγάλο βαθμό που ουσιαστικά ΔΕΝ υπάρχουν πλέον καταναλωτές για τα παραγόμενα προϊόντα: Οι Κινέζοι εργάτες είναι «έτσι και αλλιώς» τόσο χαμηλά αμειβόμενοι που δε μπορούν να κάνουν μεγάλη κατανάλωση, ενώ το τέλος του δανεισμού (που ως τώρα εξισορροπούσε τα διαρκώς χαμηλότερα μεροκάματα σε σχέση με την παραγωγικότητα) σημαίνει πως οι δυτικοί εργάτες δεν μπορούν ούτε αυτοί να καταναλώσουν όλα τα προϊόντα που παράγουν. Και επειδή τα προϊόντα θα μένουν απούλητα, δεν υπάρχει κέρδος για τον κεφαλαιοκράτη. Άρα, ΔΕΝ τον συμφέρει να επενδύσει. Τι σχέση έχουν όλα αυτά με το χρυσό; «Ο χρυσός είναι χρήμα» -J.P.Morgan «Παρότι ο χρυσός και το ασήμι δεν είναι εκ φύσεως χρήμα, το χρήμα είναι εκ φύσεως χρυσός και ασήμι» -Καρλ Μαρξ Εδώ και χιλιάδες χρόνια ο χρυσός χρησιμοποιείται για αποθήκευση πλούτου (αντίθετα, ένα νόμισμα εντελώς fiat130, όπως το ευρώ, με ιστορία 1-2 δεκαετιών βαφτίζεται ως «βράχος σταθερότητας»!). Παρότι όπως είδαμε η άρχουσα τάξη εγκατέλειψε τον «κανόνα του χρυσού», και προσπαθεί να μας πείσει πως ο χρυσός είναι ένα ακόμα «εμπόρευμα» όπως π.χ. το πετρέλαιο, ο χαλκός, τα διαμάντια, κτλ., υπάρ130 Σ.τ.Σ.: “Fiat” νόμισμα = νόμισμα που δε συνδέεται με το χρυσό, και άρα μπορεί να εκτυπώνεται χωρίς όριο.

162

Γιάννης Τσαφογιάννης

χει μια μεγάλη διαφορά: Ο χρυσός είναι χρήμα (έστω και αν χρησιμοποιείται σε κάποιο ποσοστό για άλλες δραστηριότητες, όπως π.χ. στη βιομηχανία, στην κατασκευή κοσμημάτων, κτλ.). Δεν είναι τυχαίο που οι κεντρικές τράπεζες του κόσμου δεν έχουν στα αποθέματα τους ούτε χαλκό, ούτε πετρέλαιο, ούτε πολύτιμους λίθους - έχουν μόνο νομίσματα και χρυσό. Επειδή ο χρυσός έχει ως κύριο χαρακτηριστικό του τη σταθερότητα, δεν προτιμάται για επένδυση από τους κεφαλαιοκράτες, μιας και δεν μπορούν να πλουτίσουν. Προτιμούν επενδύσεις όπως π.χ. «θα φτιάξω ένα εργοστάσιο», «θα αγοράσω μετοχές μιας εταιρείας που θα πάει καλά», κτλ.. Επενδύσεις που αυγατίζουν το κεφάλαιο τους δηλαδή. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, προτιμούνταν και επενδύσεις στο χρηματοπιστωτικό τομέα (π.χ. «δομημένα ομόλογα»), καθώς έδιναν μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους από όλες τις άλλες. Όταν όμως ΔΕΝ υπάρχει ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ ότι όντως θα υπάρξει καπιταλιστική ανάπτυξη, με εταιρείες να παράγουν, τράπεζες να δίνουν δάνεια ώστε να δημιουργηθούν εταιρείες που θα παράγουν, κτλ., κτλ., κτλ., τότε ο κεφαλαιοκράτης όπως είπαμε και πριν θα προτιμήσει τη σταθερότητα του χρυσού (γιατί αν επενδύσει φοβάται ότι θα έχει ζημιές αντί για κέρδος). Ο χρυσός μετρά την εμπιστοσύνη στο αν θα υπάρξει καπιταλιστική ανάπτυξη131. 131 Σ.τ.Σ.: Δεν είναι τυχαίο που υπάρχουν πολλές αναφορές αλλά και δικαστικοί αγώνες εναντίον της δράσης των τραπεζών σχετικά με το χρυσό: Επειδή δε θέλουν να τον βλέπουν να ανεβαίνει (διότι αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει ανάπτυξη και άρα πέφτει η ψυχολογία των επενδυτών), υπάρχουν πολλά περιστατικά όπου οι τράπεζες κρατούν επίτηδες χαμηλά την τιμή του χρυσού (όσο μπορούν), ώστε να δίνουν προς τα έξω την ψεύτικη εντύπωση ότι «όλα πάνε

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

163

Όταν υπάρχει καπιταλιστική ανάπτυξη, τότε ο χρυσός βυθίζεται. Αλλιώς, «ανεβαίνει» (η, για να το πούμε και πιο σωστά, τα νομίσματα πέφτουν ενώ ο χρυσός μένει σταθερός). Αντίθετα, το πετρέλαιο ανεβαίνει όταν υπάρχει καπιταλιστική ανάπτυξη, διότι όταν υπάρχει ανάπτυξη, τα εργοστάσια δουλεύουν και άρα χρειάζεται πολύ ενέργεια (πετρέλαιο). Επίσης, ανεβαίνει ο χαλκός και οι υπόλοιπες πρώτες ύλες που χρειάζονται τα εργοστάσια. Το ίδιο ισχύει για τις μετοχές και το χρήμα, καθώς από τη στιγμή που υπάρχει ανάπτυξη και «κινείται η αγορά», οι επενδυτές αγοράζουν μετοχές διότι θεωρούν ότι οι επιχειρήσεις θα πουλήσουν τα εμπορεύματα τους (και άρα αν γίνουν μέτοχοι θα έχουν κέρδος), και το χρήμα θα κινείται, άρα το νόμισμα θα ανεβαίνει, χάρη στα έσοδα π.χ. από τις εξαγωγές, κτλ.. Στη σημερινή συγκυρία, ανάπτυξη θα έχουμε αν και όταν καταφέρουν να μας γυρίσουν σε φεουδαρχικού τύπου ανισότητες (λίγοι φεουδάρχες - πολλοί κολίγοι). Τότε θα επενδύσουν, διότι οι «απαραίτητες αναδιαρθρώσεις» που προωθεί η άρχουσα τάξη εις βάρος των εκμεταλλευόμενων μαζών θα τους δίνουν την ευχέρεια να βγάλουν μεγάλα κέρδη (μέσω καλά». Για παράδειγμα, η New York Post σε άρθρο της με τίτλο “Metal$ are in the pits” (11/04/2010), αναφέρει δηλώσεις πρώην στελέχους της Goldman Sachs, που θα κατέθετε εναντίον της JP Morgan, ότι κρατά κάτω την τιμή του χρυσού και του ασημιού. (Βλ.: http://www.nypost.com/p/news/business/metal_are_in_ the_pits_2arTlGNbMK7mb1uJeVHb0O). Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι πως λίγο πριν καταθέσει ο μάρτυρας αυτός στη δίκη, τον χτύπησε αυτοκίνητο, και παραλίγο να σκοτωθεί, σε μια σκηνή που περισσότερο θύμιζε τακτικές μαφίας που «καθαρίζει» μάρτυρες πριν από μια δίκη παρά οτιδήποτε άλλο. Εν τέλει, ο μάρτυρας έζησε, και ο οδηγός του αυτοκινήτου κυνηγήθηκε από την αστυνομία και τελικά συνελήφθη (Βλ.: http://jessescrossroadscafe.blogspot.com/2010/03/ whistleblower-in-silver-manipulation.html , 27/03/2010)

164

Γιάννης Τσαφογιάννης

της αύξησης της εκμετάλλευσης). Ως τότε, ο χρυσός θα «ανεβαίνει», καθώς είναι το ιδανικό μέσο αποθήκευσης του κεφαλαίου, όταν αυτό δεν επενδύεται. Τα νομίσματα θα πέφτουν έναντι του χρυσού, άλλο αν προσπαθούν με νύχια και με δόντια να το «κοντρολάρουν» (άλλωστε, όπως λέγαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο για το δολάριο, τα νομίσματα είναι το «καύσιμο» που πρέπει να «κάψει η ατμομηχανή» της καπιταλιστικής ανάπτυξης για να κινηθεί, και άρα τα νομίσματα «πρέπει» να πέσουν). Τον Ιούλιο του 2010 η τιμή του χρυσού έπεσε κυρίως λόγω του ότι [δυτικές] τράπεζες πούλησαν μεγάλες ποσότητες χρυσού στην κεντρική τράπεζα των κεντρικών τραπεζών (BIS) για να πάρουν χρήμα, μιας και δεν είχαν ρευστότητα – ιδού πώς το παρουσιάζει η «Ελευθεροτυπία»: «Μεγάλες ποσότητες χρυσού έχουν αρχίσει και πωλούν οι κεντρικές τράπεζες, προκειμένου να αντεπεξέλθουν στα σοβαρά προβλήματα ρευστότητας που έχει δημιουργήσει στο τραπεζικό σύστημα η κρίση. Οι κεντρικές τράπεζες έχουν συνάψει συμφωνία swap (ανταλλαγής) με την επονομαζόμενη και «τράπεζα των τραπεζών», τη Διεθνή Τράπεζα Διακανονισμών που εδρεύει στη Βασιλεία της Ελβετίας. Σε ένα σημείο που πέρασε σχετικά απαρατήρητο, όπως επισημαίνουν τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, στην πρόσφατη έκθεση που έδωσε πριν από μία εβδομάδα στη δημοσιότητα, η Διεθνής Τράπεζα Διακανονισμών αναφέρει ότι οι κεντρικές τράπεζες «ενεχυρίασαν» 349 μετρικούς τόνους χρυσού το οικονομικό έτος που έληξε στις 31 Μαρτίου, εξασφα-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

165

λίζοντας το ποσό-ρεκόρ των 14 δισ. δολαρίων. Η αύξηση της χρήσης συμφωνιών swap χρυσού εξέπληξε, καθώς οι κεντρικές τράπεζες είχαν πολύ σπάνια τις τελευταίες δεκαετίες κάνει χρήση της δυνατότητας αυτής και η ποσότητα χρυσού που διέθετε η Διεθνής Τράπεζα Διακανονισμών παρέμενε σταθερή για χρόνια. Το ποσό των 14 δισ. δολαρίων που έχουν πάρει μέσω πωλήσεων χρυσού οι κεντρικές τράπεζες θεωρείται μικρό σε σχέση με τα τρισ. δολάρια που διακινούνται σε καθημερινή βάση στη διεθνή χρηματαγορά. Το γεγονός όμως ότι οι τράπεζες χρησιμοποιούν τα αποθέματα χρυσού για να ενισχύσουν τη ρευστότητά τους θεωρείται ακόμη μία ένδειξη της στενότητας που αντιμετωπίζει ο τραπεζικός τομέας»132. Δύο παρατηρήσεις: Καταρχήν βλέπουμε μια επιστροφή του χρυσού στη νομισματική σκηνή, και, κατά δεύτερον, βλέπουμε την πτώση της Δύσης και την άνοδο Ρωσίας - Κίνας: Τα κράτη της Δύσης, και το ΔΝΤ, πουλάνε χρυσό, ενώ αντίθετα η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία, αλλά και Σαουδική Αραβία, κτλ. αγοράζουν133. Ο χρυσός είναι αποθήκη πλούτου, και από τη στιγμή που το κεφάλαιο διοχετεύεται στην Ασία, έχοντας βρει έναν καλύτερο «ξενιστή» από τη Δύση, είναι αναμενόμενο η Κίνα, η Ινδία αλλά και η Ρωσία με τη Σα132 350 μετρικούς τόνους χρυσού εκποίησαν οι κεντρικές τράπεζες, 08/07/2010, http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=08/ 07/2010&id=181390 133 Russia Buys 22 Tons Of Gold In May, 30/06/2010, http://www. zerohedge.com/article/russia-buys-22-tons-gold-may

166

Γιάννης Τσαφογιάννης

ουδική Αραβία (που έχουν πλούσια ενεργειακά αποθέματα) να αγοράζουν χρυσό, ενώ η Δύση ξεπουλά αυτόν που έχει (Κραυγαλέα περίπτωση είναι το ΔΝΤ πουλά το χρυσό που έχει για να μπορέσει έτσι να χρηματοδοτήσει τα διάφορα «πακέτα σωτηρίας» των τραπεζικών συστημάτων διάφορων κρατών, ανάμεσα τους και το ελληνικό). Η αλήθεια είναι βέβαια ότι, ειδικά η Κίνα αγοράζει από τα ορυχεία, και όχι μέσω της «ελεύθερης αγοράς», και αγοράζουν μάλιστα και «λίγο-λίγο» το χρυσό τους. «Στα κρυφά» δηλαδή, κρατώντας σχετικά «χαμηλό προφίλ»… Αυτό γίνεται διότι δε θέλουν να «τρομάξουν» τον κόσμο - αν βγουν και αγοράσουν μεγάλες ποσότητες χρυσού απότομα, θα το δουν όλοι, θα καταλάβουν τι γίνεται, θα πέσει πολύ το δολάριο έναντι του χρυσού, και αυτό δεν το θέλουν, ειδικά η Κίνα, διότι αυτή τη στιγμή η Κίνα έχει πάρα πολλά δολάρια στην κατοχή της (όλες αυτές οι εξαγωγές που κάνει προς τις ΗΠΑ είναι πληρωμένες σε δολάρια). Περισσότερα για τη στρατηγική αυτή της Κίνας στο επόμενο κεφάλαιο. Όσο για τις χώρες τις Δύσης, εδώ και χρόνια πουλούν το χρυσό τους, με πιο γνωστό παράδειγμα αυτό της Αγγλίας, που, με τον Γκόρντον Μπράουν ως υπουργό Οικονομικών το 1999 (αργότερα «προβιβάστηκε» και σε πρωθυπουργό) πούλησε μέρος των αποθεμάτων της λίγο πριν ο χρυσός αρχίσει να ανεβαίνει!134 Αλλά και η Ελλάδα το 2003 πούλησε «στα κρυφά» μέρος των αποθεμάτων της, και αξίζει να δούμε ένα παλιό άρθρο του «Βήματος» από την περίοδο αυτή (καλοκαίρι 2003), που περιγράφει το πόσο πολύ οι κυβερνώντες είχαν πιστέψει τα 134 Brown’s Bottom and Fool’s Gold, 26/12/2009, http:// oikonomika-blog.blogspot.com/2009/12/browns-bottom-and-foolsgold.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

167

ίδια τους τα ψέματα, πόσο πλανεμένοι ήταν σχετικά με το ευρώ και πόσο λίγο καταλάβαιναν το ίδιο τους το σύστημα - δείτε τις δηλώσεις του Μαντζαβίνου, στελέχους της Τράπεζας της Ελλάδας: «H εποχή που η ποσότητα χρυσού που διέθετε μια χώρα αντικατόπτριζε την ισχύ της οικονομίας της φαίνεται ότι έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. «Την εποχή μετά τον πόλεμο» αναφέρει ο κ. Μαντζαβίνος «η αξιοπιστία μιας κεντρικής τράπεζας και μιας οικονομίας βασιζόταν στον χρυσό που διέθετε. Σήμερα δεν υπάρχει ανάγκη να διατηρεί μια χώρα υψηλά αποθέματα χρυσού». Δεν είναι μόνο η κατάργηση του συστήματος σταθερών ισοτιμιών του Bretton Woods το 1971, με βάση το οποίο κάθε εθνικό νόμισμα σε κυκλοφορία είχε το ισοδύναμό του σε χρυσό μέσω της ισοτιμίας του με το δολάριο και μπορούσε να ανταλλαγεί με αυτόν ανά πάσα σιγμή. Για την Ελλάδα η είσοδος στην ΟΝΕ και η υιοθέτηση του ευρώ περιορίζουν σημαντικά την ανάγκη διατήρησης συναλλαγματικών διαθεσίμων και υψηλών αποθεμάτων χρυσού. «Με το ευρώ, η σημασία του χρυσού έχει σχεδόν εξαλειφθεί» τονίζει ο κ. Μαντζαβίνος. «Πριν από την πώληση χρυσού από την Τράπεζα της Ελλάδος είχαν προηγηθεί άλλες ευρωπαϊκές κεντρικές τράπεζες» αναφέρει ο κ. Μαντζαβίνος. Οι ευρωπαϊκές κεντρικές τράπεζες όχι μόνο δεν επιδιώκουν τη συσσώρευση επιπλέον διαθεσίμων σε χρυσό, αλλά έχουν συνάψει μια «συμφωνία κυρίων» για

168

Γιάννης Τσαφογιάννης

περιορισμένη και ελεγχόμενη πώληση ποσοτήτων χρυσού από τα διακρατούμενα διαθέσιμά τους. Με τη συμφωνία αυτή επιδιώκεται η αποφυγή μαζικών πωλήσεων χρυσού, οι οποίες θα προκαλούσαν αναστάτωση στην αγορά χρυσού και μεγάλες διακυμάνσεις στην τιμή του. Ο τόκος όμως είναι ελάχιστος, μόλις 0,1%, αναφέρουν στην Τράπεζα της Ελλάδος, και οι καταθέσεις κρίνονται ασύμφορες. Πρέπει να σημειωθεί ότι η διατήρηση χρυσού επιβαρύνεται και από υψηλά «φύλακτρα», σε σημείο ώστε να είναι ασύμφορη. «Πολλές φορές κοστίζει η διακράτηση χρυσού» αναφέρει ο κ. Μαντζαβίνος. Ο χρυσός έπαψε να είναι ελκυστικός για επένδυση εδώ και πολλά χρόνια. Οσοι κρατούσαν χρυσό τις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 έβλεπαν ότι έχαναν σε σχέση με άλλες τοποθετήσεις, είτε αυτές ήταν ακίνητα είτε καταθέσεις, που είχαν αρχίσει να αποδίδουν ικανοποιητικούς τόκους. Οι συσσωρευμένοι τόκοι, π.χ., μιας δεκαετίας αντιστάθμιζαν τις απώλειες στην αγοραστική δύναμη της δραχμής ύστερα από μια υποτίμηση ή ταχεία διολίσθηση, που ήταν συχνό φαινόμενο στη σύγχρονη οικονομική ιστορία της χώρας. H ανασφάλεια που δημιουργούσε η δραχμή οδηγούσε στη διακράτηση χρυσού. Με μόνη εξαίρεση την άνοδο της τιμής του στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ‘70, η εικόνα δεν άλλαξε τις δύο επόμενες δεκαετίες. Αντίθετα, τα έσοδα που απέφεραν οι καταθέσεις και τα ρέπος την εποχή εκείνη καθιστούσαν τις τοποθετήσεις σε χρυσό ασύμφορες.»135

135 Τα μυστήρια με το χρυσάφι, 31/08/2003, http://www.tovima.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

169

Αυτά βέβαια τότε, το 2003. Αν κάποιος δει τον παρακάτω πίνακα, θα δει (σε ποσοστό επί τοις εκατό) το πόσο πολύ έχει πέσει το ευρώ και τα υπόλοιπα νομίσματα έναντι του -κατά τα άλλα- «ασύμφορου» χρυσού την τελευταία δεκαετία (2000-2009), φανερώνοντας έτσι την [επι]στροφή των επενδυτών σε αυτόν, λόγω των μειωμένων, ή και αρνητικών, ρυθμών καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ειδικά μετά το ξέσπασμα της κρίσης το 2008, ο χρυσός έχει σημειώσει τεράστια «άνοδο» σε σχέση με οποιοδήποτε νόμισμα: Currency US Dollar Euro Yen Chinese Yuan UK Pound Brazilian Real South African Rand Canadian Dollar Indian Rupee Mexican Peso Russian Rouble Australian Dollar South Korean Won

Gold’s Decade Gain (%) 292 181 249 218 298 273 365 179 313 434 310 182 299

136

gr/default.asp?pid=2&ct=3&artid=153541&dt=31/08/2003 136 Πηγή: Global Systemic Crisis - The Decade 2010 – 2020: Towards a knockout victory by gold over the Dollar, 16/01/2010, http://www.leap2020.eu/Global-Systemic-Crisis-The-Decade-20102020-Towards-a-knockout-victory-by-gold-over-the-Dollar_a4201. html

H KINA Έχοντας ως κύριο «ανταγωνιστικό πλεονέκτημα» τα πάμφθηνα εργατικά χέρια των αμέτρητων κινέζων εργατών, η Κίνα (και δευτερευόντως η Ινδία, κτλ.) προσέλκυσε, και συνεχίζει να προσελκύει κεφάλαια από όλο τον υπόλοιπο κόσμο σε τρομερό βαθμό. Με το ξέσπασμα της κρίσης μάλιστα, είναι πλέον από τα λίγα κράτη που εξακολουθούν να σημειώνουν καπιταλιστική ανάπτυξη, έστω και αν δύσκολα θα καταφέρει να αποφύγει και αυτή μια σοβαρή κρίση. Για τις συνθήκες εργασίας που επικρατούν εκεί δε θα αναφέρουμε πολλά, καθώς είναι λίγο-πολύ γνωστές στους περισσότερους, με την Κίνα να είναι μια εντελώς άνιση χώρα, με αμέτρητους εργάτες να ζουν σαν τους δουλοπάροικους του Μεσαίωνα από τη μία, και ελάχιστους κεφαλαιοκράτες137 αλλά και κομματικά στελέχη του «κομμουνιστικού» κόμματος που ελέγχει μονοπωλιακά την εξουσία (στην Κίνα δε γίνονται καν εκλογές, ούτε υπάρχουν αντιπολιτευόμενα κόμματα) από την άλλη. Αυτές οι συνθήκες βέβαια όχι μόνο δεν προβληματίζουν τους κεφαλαιοκράτες, αλλά αντίθετα η συμπεριφορά τους και η προτίμηση της Κίνας ως «επενδυτικού προορισμού» δείχνει πως τους αρέσουν κιόλας: Είναι μάλλον «για γέλια και για κλάματα» άλλωστε το ότι οι εργοδότες που πάνε στην Κίνα και πληρώνουν μισθούς ένα ή δύο δολάρια τη μέρα, βγαίνουν μετά στις χώρες της Δύσης και καλούν τους εργάτες εδώ για «διάλογο» για το ασφαλιστικό, το εργασιακό, 137 Σ.τ.Σ.: Κυρίως ξένο -δυτικό- κεφάλαιο που το κέρδισαν οι εργοδότες από την εργασία των δυτικών εργατών και μετά το επένδυσαν στην Κίνα, μιας και εκεί θα βγάλουν οι ίδιοι το μέγιστο δυνατό κέρδος.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

171

κτλ.. Τι «διάλογο» μπορεί άραγε να κάνουν οι εργάτες με τους κεφαλαιοκράτες, όταν αυτοί -εμπράκτως- δείχνουν ότι ο μισθός που προτιμούν να δίνουν στον εργάτη είναι ένα με δύο δολάρια την ημέρα; Η μαζική μετανάστευση του κεφαλαίου προς την Κίνα την έχει φέρει πλέον στην πρώτη θέση ως εξαγωγική δύναμη, υποσκελίζοντας τη Γερμανία138, ενώ πρόσφατα ανακοινώθηκε πως ξεπέρασε τις ΗΠΑ σε κατανάλωση ενέργειας139, καταλαμβάνοντας και σε αυτόν τον τομέα την πρώτη θέση, και αποδεικνύοντας έτσι την άνοδο της: Η αυξημένη κατανάλωση ενέργειας δείχνει πως τα εργοστάσια δουλεύουν, αντίθετα οι ΗΠΑ δεν έχει ανάπτυξη, έχει λουκέτα, και άρα πέφτει [και] η κατανάλωση ενέργειας, με αποτέλεσμα να χάσουν την πρώτη θέση, μετά από έναν ολόκληρο αιώνα κυριαρχίας μάλιστα στο δείκτη αυτόν. Σε περιόδους κρίσης, οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στα κράτη αυξάνονται, και ισχύει ο κανόνας «ο καθένας μόνος του». Ο Ομπάμα ήδη από τις αρχές του 2009 (λίγο μετά το ξέσπασμα της κρίσης) κάλεσε τους Αμερικάνους να «αγοράζουν αμερικανικά προϊόντα» (“buy American products”)140, ενώ έχει επιβάλλει και δασμούς σε κάποια προϊόντα που εισάγουν οι ΗΠΑ. Η Κίνα μάλιστα έχει απαντήσει, βάζοντας 138 China Overtakes Germany as World’s Biggest Exporter, 10/01/2010, http://www1.voanews.com/english/news/asia/ChinaOvertakes-Germany-as-Worlds-Biggest-Exporter-81090602.html 139 China Tops U.S. in Energy Use, 18/07/2010. http://online.wsj. com/article/SB10001424052748703720504575376712353150310. html 140 US-EU trade war looms as Barack Obama bill urges ‘Buy American’, 29/01/2009, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/ northamerica/usa/barackobama/4389597/US-EU-trade-war-looms-asBarack-Obama-bill-urges-Buy-American.html

172

Γιάννης Τσαφογιάννης

και αυτή δασμούς σε ορισμένα αμερικανικά προϊόντα141. Εντυπωσιακή ήταν μάλιστα και η προσπάθεια των ΗΠΑ να περιορίσουν την παραγωγή της Κίνας και των λοιπών εξαγωγικών δυνάμεων μέσω του…«περιβαλλοντικού φόρου» που πρότειναν: Σύμφωνα με αυτό το φόρο, όσο περισσότερα καυσαέρια δημιουργεί μια χώρα, τόσο περισσότερα θα πρέπει να πληρώνει. Εννοείται βέβαια ότι δεν τους έπιασε ξαφνικά ο πόνος για το περιβάλλον (που άλλωστε το έχουν κατακρεουργήσει προκειμένου να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους εδώ και χρόνια), απλά με αυτό το φόρο θα αναγκάσουν τα κράτη που παράγουν να πληρώνουν. Η Κίνα και η Ινδία αρνήθηκαν να τον αποδεχτούν, ενώ η Γερμανία όχι μόνο τον αρνήθηκε, αλλά τον αποκάλεσε -και όχι άδικα- «οικολογικό ιμπεριαλισμό»142. Όσο για το περιβάλλον αυτό καθεαυτό, ας μην ασχολούμαστε άλλο με αυτές τις «λεπτομεριούλες»… Προκειμένου να υπάρξει ανάπτυξη στο εσωτερικό του, το κάθε κράτος βάζει δασμούς στα εισαγόμενα προϊόντα, καθιστώντας τα πιο ακριβά, και άρα λιγότερο ελκυστικά για κατανάλωση, ώστε να βοηθηθούν τα ντόπια. Έτσι βέβαια είχαν συμπεριφερθεί τα κράτη και στην κρίση του 1929, που έφερε όμως κατάρρευση του εμπορίου, αφού οι δασμοί καταλήγουν να μειώνουν την παγκόσμια παραγωγή, καθώς το κάθε κράτος κοιτά τον εαυτό του, εις βάρος της παραγωγής των άλλων. Προς το παρόν, ο προστατευτισμός είναι σήμερα αμελητέος πάντως, καθώς οι μεγάλοι κεφαλαιοκράτες ελέγχουν ασφυκτικά τα νομοθετικά σώματα και προφανώς δε θέλουν να υπάρξει προστατευτισμός, διότι μετά πως θα μπορούν οι 141 US, China swap more tariffs, 08/02/2010, http://english.people. com.cn/90001/90776/90883/6889835.html 142 Germany calls carbon tariffs “eco-imperialism”, 24/07/2009, http://www.reuters.com/article/idUSTRE56N1RJ20090724

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

173

δυτικοί κεφαλαιοκράτες να πάνε να επενδύσουν στην Κίνα; Αν υπάρξουν δασμοί, οι εξαγωγές της Κίνας θα πάψουν να είναι τόσο φτηνές, και έτσι δε θα πουλιούνται, με αποτέλεσμα [τελικά] κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου. Παρ’ όλα αυτά, όσο η ανάπτυξη δεν έρχεται, θα υπάρξει τάση επιστροφής στον προστατευτισμό, και, έως ένα σημείο, θα πρέπει να την υποστηρίξουμε, καθώς όσο οι δυτικοί εργάτες καλούνται να ανταγωνιστούν σε συνθήκες «ελεύθερης αγοράς» τους Κινέζους, απλά θα θεωρούνται «υπερβολικά ακριβοί» από τους εργοδότες και δε θα προτιμούνται. Η οριστική λύση είναι η εξόντωση των εργοδοτών και του καπιταλιστικού συστήματος, καθώς όσο αυτό υπάρχει, τόσο θα υπάρχει πίεση στους εργάτες για επιστροφή σε μεσαιωνικού τύπου εκμετάλλευση, και τάση εξίσωσης τους με τις συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι Κινέζοι εργάτες, χάριν της ανταγωνιστικότητας. Ως ενδιάμεσο βήμα όμως, ο προστατευτισμός παρέχει μια σχετικά καλύτερη «ενδιάμεση θέση» για τους εργάτες, που θα μπορέσουν κατ’ αυτόν τον τρόπο να βάλουν ένα προσωρινό φρένο στη φυγή του κεφαλαίου προς την Κίνα (παράλληλα ευνοημένο θα βγει και το μικρό κεφάλαιο, που τώρα δε μπορεί να φύγει για Κίνα, και έτσι συνθλίβεται από το μεγάλο κεφάλαιο), και έτσι να προετοιμαστούν καλύτερα προκειμένου στη συνέχεια να το ανατρέψουν, κάτι που κρίνεται σήμερα εντελώς αναγκαίο, λόγω της επιστροφής σε ένα νέο καθεστώς μεσαίωνα που το κεφάλαιο προωθεί. Η επιστροφή όμως σε ένα προ-GATT καθεστώς (η GATT είναι, όπως είδαμε και στις πρώτες σελίδες αυτού του βιβλίου η συμφωνία που κατήργησε τους δασμούς από και προς την Κίνα), είναι ιστορικό βήμα προς τα πίσω143 – στην πραγ143 Σ.τ.Σ.: Άλλωστε, σε κλάδους που επηρεάζονται περισσότερο

174

Γιάννης Τσαφογιάννης

ματικότητα, ο στόχος για τους λαούς θα πρέπει να είναι η απελευθέρωση όλου του κόσμου από τα δεσμά της άρχουσας τάξης, και όχι τα σύνορα των εθνικών κρατών που χωρίζουν, έστω και αν συγκυριακά, και λόγω και της αδυναμίας των λαών, αποτελούν μια σχετικά καλύτερη θέση από αυτή που έχουμε σήμερα. Στόχος είναι η παγκόσμια αγορά να υλοποιηθεί, χωρίς να ελέγχεται ολιγοπωλιακά από μια χούφτα κεφαλαιοκράτες, με αποτέλεσμα να είναι «ελεύθερη» αγορά μόνο κατ’ όνομα, όχι στην πράξη, και όχι να «καταργήσουμε την «ελεύθερη» αγορά». Επιστρέφοντας στα της Κίνας, η συσσώρευση κεφαλαίου που έχει επιτευχθεί τα τελευταία χρόνια αντικατοπτρίζεται και στη γιγάντωση των κινεζικών τραπεζών, που πλέον φιγουράρουν ανάμεσα στις μεγαλύτερες του κόσμου: «Μέσα σε μια διετία, η Industrial & Commercial Bank of China (ICBC), η China Construction Bank (CCB) και η Βank of China έχουν κατακτήσει την τριάδα των τριών μεγαλύτερων εισηγμένων τραπεζών του κόσμου» αναφέρει η «Καθημερινή» σε σχετικό άρθρο της144. και από τις τεχνολογικές εξελίξεις, όπως η πληροφορική, κτλ., είναι αδύνατον να υπάρξει πλέον προστατευτισμός: Το λογισμικό μπορεί να παραχθεί οπουδήποτε στον κόσμο, και να μεταφερθεί αστραπιαία σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου μέσω του internet, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα δασμών. Ο καπιταλισμός δηλαδή μας δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε «φοβερά και τρομερά» πράγματα, και θα ήταν τελικά πισωγύρισμα η επιστροφή σε δασμούς από ιστορικής άποψης. Στη σημερινή συγκυρία όμως, με την αριστερά και τους λαούς αδύναμους, το θέμα του προστατευτισμού πρέπει να συζητηθεί όσο το δυνατόν νωρίτερα, καθώς θα προκαλέσει μεγάλους τριγμούς και διαφωνίες στο μέλλον και πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι. 144 «Οι τράπεζες της Δύσης παραδίδουν τα πρωτεία στους

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

175

Σε νομισματικό επίπεδο, η Κίνα κρατά επίτηδες χαμηλά το εθνικό της νόμισμα (το γουάν), ώστε να κρατά τις εξαγωγές της πολύ πιο φτηνές από τον ανταγωνισμό, και έτσι να κυριαρχεί στην παγκόσμια αγορά. Μάλιστα, το έχει συνδέσει με το δολάριο, και έτσι όταν υποτιμάται το δολάριο, υποτιμάται αυτόματα και το γουάν, ώστε να μη χάσει ποτέ το ανταγωνιστικό της πλεονέκτημα (τις φτηνές τιμές). Τα τελευταία χρόνια, έχει συγκεντρώσει πολλά δολάρια από τις εξαγωγές της προς τις ΗΠΑ (αλλά και ευρώ βέβαια, από τις εξαγωγές της προς Ευρώπη). Αυτό όμως είναι πλέον μεγάλος «πονοκέφαλος», διότι το ποσό αυτό είναι τόσο μεγάλο που δεν πρόκειται ποτέ να αποπληρωθεί από τις ΗΠΑ. Αντίθετα, η Κίνα βλέπει τις ΗΠΑ να πληθωρίζουν το νόμισμα τους, υποτιμώντας το (με σοβαρό ενδεχόμενο υπερπληθωρισμού). Και δε μπορούν να πουλήσουν τα δολάρια που έχουν συσσωρεύσει, τουλάχιστον όχι μονομιάς/άμεσα, διότι αν το κάνουν αυτό, θα προκληθεί πανικός, και πριν προλάβουν να τα πουλήσουν, η τιμή του δολαρίου θα έχει πέσει αυτόματα κατά πολύ (κάτι που θα σημαίνει ότι και η Κίνα θα χάσει). Χαρακτηριστική ήταν η δήλωση του Luo Ping, διευθύνοντα σύμβουλο της Εποπτικής Επιτροπής Τραπεζών της Κίνας: «Σας μισούμε…Από τη στιγμή που αρχίζετε να τυπώνετε 1-2 τρις δολάρια…το ξέρουμε ότι το δολάριο θα υποτιμηθεί, οπότε σας μισούμε αλλά δε μπορούμε να κάνουμε και πολλά»145. κινεζικούς κολοσσούς», 07/06/2009, http://news.kathimerini.gr/ 4dcgi/_w_articles_economyagor_1_07/06/2009_317620 145 China to stick with US bonds, 12/02/2009, http://www.ft.com/ cms/s/0/ba857be6-f88f-11dd-aae8-000077b07658.html

176

Γιάννης Τσαφογιάννης

Ανάλογο περιστατικό είχαμε και με τον υπουργό Οικονομικών των ΗΠΑ, ο οποίος σε πρόσφατο ταξίδι του στην Κίνα ισχυρίστηκε (τι άλλο θα έλεγε) ότι «το δολάριο είναι ασφαλές», και το ακροατήριο του (Κινέζοι φοιτητές) όχι μόνο δεν τον πίστεψε, αλλά… ξέσπασε σε [ειρωνικά] γέλια!146 Προετοιμαζόμενοι λοιπόν «για την επόμενη μέρα» στο νομισματικό επίπεδο, η Κίνα (και η σύμμαχος της Ρωσία) ήδη προετοιμάζουν σιγά σιγά το νέο “status quo”, που θα αντανακλά τη δική τους άνοδο και την πτώση των ΗΠΑ:

Στο παραπάνω σχήμα απεικονίζεται η σημερινή σύνθεση των SDRs. «Τι είναι αυτά πάλι;» ίσως να αναρωτιούνται κάποιοι. Τα SDRs όμως, είτε τα ξέρετε είτε όχι, προωθούνται -μεταβα146 Chinese Students Laugh At Tim Geithner, 01/06/2009, http:// www.businessinsider.com/chinese-students-laugh-at-tim-geithner2009-6

τικά έστω- από την Κίνα ως διάδοχος του δολαρίου ως παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα147. Πρόσφατα μάλιστα ο ΟΗΕ υιοθέτησε με σχετική έκθεση του αυτή τη θέση, υποστηρίζοντας και αυτός τα SDRs ως διαδόχου του δολαρίου, καθώς και ο ΟΗΕ βλέπει ότι το δολάριο δε μπορεί πλέον να παίξει το ρόλο του παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος, διότι η πτώση των ΗΠΑ είναι τέτοια, που τις ωθεί να το υποτιμούν πολύ, και άρα δεν είναι πλέον κατάλληλο για αποθήκευση πλούτου148. Τα SDRs (Special Drawing Rights) είναι δημιούργημα του ΔΝΤ149. Είναι «λογιστικό» χρήμα, ή μάλλον μονάδα μέτρησης του χρήματος, δεν είναι χρήμα, και δεν κυκλοφορούν σε μορφή κερμάτων ή χαρτονομισμάτων. Υπάρχουν μόνο ως καταχωρήσεις στους υπολογιστές του διεθνούς τραπεζικού-χρηματοπιστωτικού συστήματος. Αρχικά, όταν το ΔΝΤ δημιούργησε τα SDRs το 1969, το 1 SDR ισοδυναμούσε με 0.888671 γραμμάρια χρυσού, που ήταν και η ισοτιμία του 1 δολαρίου τότε. Όταν το δολάριο αποσυνδέθηκε από το χρυσό, άλλαξε και η ισοτιμία του SDR. Σήμερα, η ισοτιμία του SDR καθορίζεται με βάση την αξία των 4 «μεγάλων» νομισμάτων, του δολαρίου, του ευρώ, της λίρας και του γιεν. Από τη στιγμή βέβαια που τα SDRs δεν κυκλοφορούν καν, είναι πολύ δύσκολο να γίνουν παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα. Γιατί όμως η Κίνα/Ρωσία, έως και ο ΟΗΕ, τα προωθούν ως αντικαταστάτη του δολαρίου; 147 China backs talks on dollar as reserve -Russian source, 19/03/2009, http://www.reuters.com/article/idUSLJ93633020090319 148 Scrap dollar as sole reserve currency: U.N. report, 29/06/2010, http://www.reuters.com/article/idUSTRE65S40620100629 149 Factsheet- Special Drawing Rights (SDRs), http://www.imf. org/external/np/exr/facts/sdr.htm

178

Γιάννης Τσαφογιάννης

Εννοείται πως τελικός στόχος για κάθε ιμπεριαλιστή που θέλει να επιβληθεί είναι να γίνει το νόμισμα του παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα. Το γουάν όμως έχει πολύ δρόμο ακόμα, δε μπορεί καν να διακινηθεί ελεύθερα στην παγκόσμια αγορά, καθώς η Κίνα το κρατά τεχνητά χαμηλά, ώστε να είναι φτηνή η εργασία εκεί, και φτηνές (άρα και πιο ανταγωνιστικές) οι εξαγωγές της. Ως εκ τούτου, η Κίνα ζητά ως «ενδιάμεση λύση» τα SDR, και μάλιστα ζητά να μεταβληθεί και η σύνθεση τους, με προτάσεις να συμπεριληφθεί στον υπολογισμό της ισοτιμίας του και το γουάν, αλλά, πιθανόν, και ο χρυσός, που κάνει ένα ιστορικό “come-back” στην παγκόσμια νομισματική σκηνή, και ήταν, είναι και θα είναι ο πιο σταθερός τρόπος αποθήκευσης πλούτου στο καπιταλιστικό σύστημα, ή σε οποιοδήποτε άλλο χρηματικό σύστημα (η σταθερότητα του χρυσού θα γίνεται ολοένα και πιο ελκυστικό χαρακτηριστικό όσο αυξάνεται η σημερινή αστάθεια και οι επενδύσεις δεν πάνε καλά. Δεν είναι τυχαίο που οι μέχρι πρότινος «ταλαντούχοι επενδυτές» τώρα χαρακτηρίζονται ως « ανεύθυνοι τζογαδόροι», δείχνοντας ότι δεν υπάρχει διάθεση για επενδύσεις και ρίσκο, αλλά επιζητείται σταθερότητα). Δύσκολα βέβαια ο χρυσός θα χρησιμοποιηθεί άμεσα ως καθημερινό νόμισμα (διότι κανένα κράτος δεν έχει προς το παρόν αρκετό χρυσό για να εφαρμόσει τον «κανόνα του χρυσού», αν και η Κίνα διαρκώς αγοράζει), ωστόσο στις συναλλαγές ανάμεσα στις κεντρικές τράπεζες, η αξία του χρυσού θα ανέβει ραγδαία, όπως και η εν γένει αξία του σε σχέση με οποιοδήποτε νόμισμα. Τυχόν υιοθέτηση του SDR αν και όταν γίνει, σημαίνει για κάποιους παγκόσμιο νόμισμα, και άρα και παγκόσμια δια-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

179

κυβέρνηση. Αυτό βέβαια έχει δώσει τροφή για άφθονα «σενάρια συνομωσίας», ωστόσο η θέση μας είναι πως τυχόν ενεργοποίηση του SDR δε θα οδηγήσει σε «μία παγκόσμια διακυβέρνηση», αλλά αντίθετα σε όξυνση των αντιθέσεων ανάμεσα στους ιμπεριαλιστές, καθώς όλοι θα θέλουν να αλλάξουν τη σύνθεση του ανάλογα με τα συμφέροντα τους. Εδώ το ευρώ και δημιουργεί τρομερές ανισορροπίες ανάμεσα στα μέλη του, φανταστείτε τι τσακωμούς θα έχουμε με τα SDR που θα τους περιλαμβάνουν όλους...150 Σαφώς και δεν πρέπει να το δεχτούμε δηλαδή, καθώς θα χτυπήσει ακόμα περισσότερο τους λαούς. Αν π.χ. δούμε μια πρόσφατη είδηση της «Καθημερινής» σχετικά με έρευνα του ίδιου του ΔΝΤ, διαβάζουμε ότι: «Το ΔΝΤ βεβαίωσε, σήμερα στην Ουάσινγκτον, ότι όσες αναδυόμενες οικονομίες στον πλανήτη μπόρεσαν να κάνουν «διολίσθηση» στο νόμισμά τους, «τα κατάφεραν καλύτερα εν ώρα διεθνούς οικονομικής κρίσης».»151 150 Σ.τ.Σ.: Αν κάποιος θέλει να ψάξει για παγκόσμια διακυβέρνηση, ας μην ψάχνει στο άμεσο μέλλον – αντίθετα ας ψάξει στο άμεσο…παρελθόν: Από το 1989 που έπεσε η πρώην ΕΣΣΔ μέχρι το ξέσπασμα της κρίσης, οι ΗΠΑ κυβερνούσαν τον κόσμο ως η μοναδική υπερδύναμη (διόλου τυχαίο που ο πρόεδρος των ΗΠΑ είχε τον τίτλο «πλανητάρχης»). Διαφωνίες υπήρχαν, αλλά τελικά όλοι λίγο-πολύ υποτάσσονταν στις ΗΠΑ. Αντίθετα, πλέον υπάρχει αμφισβήτηση της ηγεμονίας τους, ο κόσμος γίνεται «πολυπολικός» όπως εύστοχα το είχε θέσει ο Πούτιν. 151 ΔΝΤ: Οι αναδυόμενες οικονομίες ξεπέρασαν ευκολότερα την κρίση, 21/06/2010, http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ kathbreak_1_21/06/2010_343388

180

Γιάννης Τσαφογιάννης

Αυτό βέβαια το έχουμε δει εδώ στην Ελλάδα από πρώτο χέρι, καθώς η συμμετοχή της χώρας στο ευρώ την έχει «κλειδώσει» στο πιο σκληρό νόμισμα του κόσμου, κάτι που προφανώς δε μπορεί να το αντέξει, και ο λαός της υποφέρει. Φανταστείτε τώρα μια κατάσταση με ακόμα περισσότερες χώρες, ακόμα πιο ανισόρροπες μεταξύ τους από αυτές της ευρωζώνης, με κοινό νόμισμα. Αυτό και αν θα δημιουργήσει εκρηκτικές αντιθέσεις, έστω και αν ο ρόλος του SDR είναι αρχικά «λογιστικός» (ανάμεσα τις τράπεζες μόνο, όχι για καθημερινές συναλλαγές). Όσο για τα αποθέματα του σε δολάρια, το Πεκίνο ήδη έχει αρχίσει να τα επενδύει, είτε σε χρυσό (σταδιακά όπως είπαμε), είτε με άλλους τρόπους: Για παράδειγμα, η «Καθημερινή» αναφέρει ότι η Κίνα συσσωρεύει πρώτες ύλες: «Στην προσπάθειά της να περιφρουρήσει την αξία των συναλλαγματικών αποθεμάτων της, αυξάνει επίσης τις επενδύσεις της σε εμπορεύματα και είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι συσσωρεύει πετρέλαιο και δημητριακά καθώς και ότι τον Απρίλιο φέτος εισήχθησαν στη χώρα ποσότητες ρεκόρ χαλκού και σιδηρομεταλλευμάτων.»152 Επίσης, η Κίνα χρησιμοποιεί τα δολάρια της για εξαγορές επιχειρήσεων και υποδομών στο εξωτερικό (ανάμεσα τους π.χ. και τα ελληνικά λιμάνια), ειδικά σε χώρες που έχουν οικονομικό πρόβλημα: 152 Ο έρωτας του Πεκίνου για το αμερικανικό νόμισμα «ξεθώριασε», http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ economyagor_2_07/06/2009_317622

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

«η Κίνα προτίθεται να στηρίξει τη στρατηγική επέκτασης των εταιρειών της στο εξωτερικό…το Πεκίνο θα αξιοποιήσει κατ’ αυτό τον τρόπο τα συναλλαγματικά αποθέματά του, τα οποία υπερβαίνουν πλέον τα 2 τρισ. δολάρια. Σύμφωνα με αναλυτές, η πρωτοβουλία εντάσσεται στο πλαίσιο της «μεγάλης στρατηγικής» με στόχο την απεξάρτηση της Κίνας από το δολάριο ως αποθεματικό νόμισμα… οι άμεσες επενδύσεις της χώρας στο εξωτερικό, σε κλάδους πλην του χρηματοοικονομικού, εκτινάχθηκαν πέρυσι στα 40,7 δισ. δολάρια, έναντι μόλις 143 εκατ. δολαρίων το 2002. Οι αναλυτές αναμένουν ακόμα πιο ραγδαία αύξηση των εξαγορών από κινεζικές επιχειρήσεις στο εξωτερικό, ιδίως από κρατικούς βιομηχανικούς κολοσσούς του ενεργειακού, του τραπεζικού και του τηλεπικοινωνιακού κλάδου. Ηδη, κρατικοί «πρωταθλητές» έχουν αποδυθεί σε αναζήτηση ξένων στόχων εξαγοράς που θεωρούνται διαθέσιμοι λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης.»153 Επιπρόσθετα, και όπως μας πληροφορεί το «Βήμα»: «Μια τεράστια γεωπολιτική αλλαγή, αντίστοιχης σημασίας με την πτώση του Τείχους του Βερολί153 Κινεζική επέλαση με αποθέματα–μαμούθ 2 τρισ. δολ., 23/07/2009, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ economyagor_2_23/07/2009_323099

181

182

Γιάννης Τσαφογιάννης

νου, συντελείται στη Μαύρη Ηπειρο. Πρωταγωνιστής αυτή τη φορά είναι η Κίνα, ο γίγαντας που «ξυπνάει» και εξαπλώνεται. Από τη Λιβερία ως την Αιθιοπία, το Πεκίνο βάζει τα θεμέλια μιας «αυτοκρατορίας του 21ου αιώνα», χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τον παραδοσιακό χώρο επιρροής της, σκορπίζοντας δισεκατομμύρια ευρώ προκειμένου να εξασφαλίσει τα καύσιμα και τις πρώτες ύλες που χρειάζεται η ιλιγγιώδης ανάπτυξή της. Οι αριθμοί είναι αποκαλυπτικοί. Το 1996, όταν η Κίνα άρχισε να δίνει σημασία στις αφρικανικές αγορές, ο ετήσιος τζίρος των εμπορικών συναλλαγών για το πετρέλαιο και τις πρώτες ύλες δεν ξεπερνούσε τα 3,95 δισ. ευρώ. Πέρυσι στην Αφρική εισέρρευσε πακτωλός 73 δισ. ευρώ, με εκατοντάδες κινεζικές εταιρείες να φυτρώνουν σαν τα μανιτάρια στις περιοχές όπου αφθονεί ο ανεκμετάλλευτος φυσικός πλούτος: πετρέλαιο στην Ανγκόλα, φυσικό αέριο στη Νιγηρία, χαλκός στη Ζάμπια, κοβάλτιο στο Κονγκό. Και δεν είναι μόνον οι πρώτες ύλες που ενδιαφέρουν το Πεκίνο. Η Κίνα επενδύει στην Αφρική για να καλύψει και επισιτιστικές ανάγκες, αγοράζοντας πολύτιμες καλλιεργήσιμες εκτάσεις.»154 Πρόκειται βέβαια για μια αναβίωση της «αποικιοκρατίας» - μάλιστα, παραδοσιακοί ιμπεριαλιστές όπως η Γαλλία, που παλιότερα είχε αποκτήσει αρκετές αποικίες στην Αφρική, 154 Η Κίνα «επεκτείνεται» στη Μαύρη Ηπειρο, 17/10/2009, http:// www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=2&artId=294384&dt=17/10/2 009

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

183

τώρα είναι… προβληματισμένοι(!) από την κινεζική επέλαση, που τους αποσπά χώρες που ως τώρα ανήκαν στη δική τους σφαίρα επιρροής155. Μάλιστα, η Κίνα έχωσε πρόσφατα τη μύτη της ακόμα και στο Αφγανιστάν, όπου υπάρχει ορυκτός πλούτος αξίας 1 τρις δολαρίων156. Η κυβέρνηση βέβαια εκεί είναι ανδρείκελα των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ – άλλωστε ο δωσίλογος πρωθυπουργός Καρζάι ανακοίνωσε πως τα συμβόλαια εξόρυξης των ορυκτών θα δοθούν κατά προτεραιότητα στις χώρες που συμμετέχουν στην επιδρομή του ΝΑΤΟ157. Παρ’ όλα αυτά, η Κίνα πήρε ένα συμβόλαιο για εξόρυξη κοιτάσματος χαλκού. Αμέσως οι ΗΠΑ έβγαλαν «στη φόρα» ότι το συγκεκριμένο συμβόλαιο της Κίνας προήλθε μετά από δωροδοκία κρατικού αξιωματούχου (κάτι που ασφαλώς και συνέβη, η κυβέρνηση του Αφγανιστάν είναι δωσίλογοι που πληρώνονται, κυρίως από τους Αμερικάνους βέβαια, προκειμένου να διευκολύνουν τους κατακτητές), και ο συγκεκριμένος αξιωματούχος παύτηκε από τη θέση του. Προφανώς οι διάδοχοι του θα πρέπει να λαμβάνουν «αμερόληπτες» αποφάσεις, δηλαδή να δίνουν τα συμβόλαια εξόρυξης στις ΗΠΑ, ώστε να μη βγαίνουν μετά στην επιφάνεια αντίστοιχα «σκάνδαλα»... Άλλωστε, οι ΗΠΑ έχουν βαλτώσει στο Αφγανιστάν, που δικαιολογεί ως τώρα το χαρακτηρισμό του ως «νεκροταφείο 155 France Losing Africa to China, 04/06/2010, http:// chinadigitaltimes.net/2010/06/france-losing-africa-to-china/ 156 U.S. Identifies Vast Mineral Riches in Afghanistan, 13/06/2010, http://www.nytimes.com/2010/06/14/world/asia/14minerals.html?_ r=1&src=twt&twt=nytimes 157 Countries That Support US in Afghanistan Get Preferred Access to Minerals, 20/06/2010, http://www.nakedcapitalism. com/2010/06/countries-that-support-us-in-afghanistan-get-preferredaccess-to-minerals.html

184

Γιάννης Τσαφογιάννης

των υπερδυνάμεων» (εκεί σταμάτησαν και οι «Σοβιετικοί» αλλά και η Βρετανική Αυτοκρατορία παλιότερα), και έχουν τεράστιες απώλειες, γκρίνια, και πολλοί αναρωτιούνται μήπως οι ΗΠΑ έχουν και αυτές φτάσει στο σημείο να έχουν μεγάλη στρατιωτική δύναμη, αλλά ολοένα και μικρότερη πολιτική, οικονομική και ιδεολογική δύναμη, όπως η πρώην ΕΣΣΔ όταν κατέρρευσε158. Για φανταστείτε λοιπόν τις ΗΠΑ όχι μόνο να «ματώνουν» στο Αφγανιστάν, αλλά να χάνουν και το πλιάτσικο από τους Κινέζους. Αυτό πραγματικά θα ήταν «άνω ποταμών»… Εκτός αυτών, η Κίνα έχει συνάψει συμμαχίες με Ινδία, Βραζιλία και Ρωσία, ενώ φέρνει και σχετικά πιο κοντά της την «γειτόνισσα» Ιαπωνία (παρά την ιστορική έχθρα μεταξύ τους – άλλωστε στην πολιτική δεν υπάρχουν τελικά έχθρες ή φιλίες, υπάρχουν συμφέροντα και ο σημερινός σύμμαχος μπορεί να γίνει ο αυριανός εχθρός και τούμπαλιν), την Αυστραλία, ακόμα και τη Σαουδική Αραβία159, που απλά πηγαίνει όπου μπορεί να πουλήσει πετρέλαιο (πλέον η Κίνα τείνει να γίνει καλύτερος πελάτης από τις ΗΠΑ). Μεγάλη είναι και η άνοδος της Ρωσίας βέβαια, που χάρη στα ενεργειακά της αποθέματα πιέζει τις γύρω χώρες και την Ευρώπη (κλείνοντας τις στρόφιγγες της ενέργειας), και έχοντας πάρει πίσω ένα σημαντικό μέρος της σφαίρας επιρροής της από τα χρόνια της πρώην ΕΣΣΔ (τελευταίο κατόρθωμα η φιλορωσική ηγεσία που εκλέχθηκε στην Ουκρανία, ο πόλεμος-επίδειξη ισχύος προς τη φιλοΝατοϊκή Γεωργία, 158 Are We Going Down Like the Soviets?, 21/06/2010, http:// www.alternet.org/world/147261/are_we_going_down_like_the_ soviets/?page=entire 159 Saudis Tighten China Energy Ties to Reduce U.S. Dependence, 20/04/2010, http://noir.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive& sid=afA7qKyLK44s

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

185

κτλ.). Επίσης, η Ρωσία διαθέτει υψηλή τεχνολογία, ειδικά στο στρατιωτικό τομέα, εμπειρία απέναντι στις ΗΠΑ, το

160

Άνοδος των πολεμικών δαπανών της Κίνας τα τελευταία χρόνια

μεγαλύτερο πυρηνικό οπλοστάσιο του πλανήτη, κτλ.. Ένας υπερπολύτιμος σύμμαχος δηλαδή για την Κίνα, που εξοπλίζεται και αυτή στρατιωτικά (δείτε και το παραπάνω γράφημα) ξοδεύοντας ολοένα και περισσότερα161, και προκα160 Πηγή: China to raise military spending, 04/03/2008, http:// news.bbc.co.uk/2/hi/7276277.stm 161 Σ.τ.Σ.: Αξίζει να αναφερθεί πως όλες οι μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις (όχι μόνο η Κίνα) ξοδεύουν ολοένα και περισσότερα λεφτά για πολεμικούς εξοπλισμούς, παρά τα όποια οικονομικά προβλήματα, ενώ παράλληλα υπολογίζουν ολοένα και λιγότερο οργανισμούς όπως ο ΟΗΕ, κι δρώντας μονομερώς (π.χ. η ΗΠΑ στη Μέση Αντολή, η Ρωσσία με τη Γεωργία, κτλ.), θυμίζοντας την εποχή λίγο πριν το Β’ Παγκόσμιο, όταν επίσης οι μεγάλες δυνάμεις έγραφαν επίσης στα παλιά τους τα παπούτσια τον πρόδρομο του ΟΗΕ, την «Κοινωνία των Εθνών», και είχαν αρχίσει να κάνουν μονομερείς επεμβάσεις.

186

Γιάννης Τσαφογιάννης

λώντας την ολοένα και αυξανόμενη αντίδραση των ΗΠΑ162, που βλέπουν ακόμα και την στρατιωτική τους κυριαρχία, το «τελευταίο καταφύγιο» τους, να αμφισβητείται. Άλλωστε, ο πόλεμος δεν είναι, κατά τη ρήση του Κλαούζεβιτς, παρά «η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα», και αν η Κίνα δεν πάρει την πρωτοκαθεδρία από τις ΗΠΑ «με το καλό» (κάτι απίθανο, αν όχι αδύνατον), θα πρέπει να την πάρει «με το άγριο». Σε πολιτικό επίπεδο, η άνοδος της Κίνας αποτυπώνεται με τη μετατροπή του G7 σε G20: Αρχικά, οι ΗΠΑ με τη συμμορία τους (τους πιο ισχυρούς συμμάχους του, π.χ. Αγγλία, κτλ.) δημιούργησαν, χωρίς καμία νομιμοποίηση/εξουσιοδότηση από κανέναν το κλαμπ των G7, των επτά πιο ισχυρών ιμπεριαλιστικών κρατών του πλανήτη που κυβερνούσαν μονομερώς τον πλανήτη. Οι ΗΠΑ όμως παρακμάζουν και πλέον δυσκολεύονται ολοένα και πιο πολύ να χαράξουν μια συνεκτική γραμμή για όλους τους ιμπεριαλιστές,. Έτσι, αρχικά καλέστηκε και η Ρωσία (για λόγους στρατιωτικής ισχύος αλλά και για ιστορικούς λόγους) και δημιουργήθηκε η G8, ενώ πλέον έχουμε τη G20, ώστε να συμπεριλαμβάνεται πλέον και η Κίνα και η δική της συμμορία... Έτσι, έχουμε πλέον 2 μεγάλα μπλοκ που ανταγωνίζονται μεταξύ τους για το τι θα πάρει ο καθένας και ξαναμοιράζουν τον κόσμο ανάλογα με τους εκάστοτε συσχετισμούς (δεν είναι τυχαίο που στις περισσότερες συναντήσεις των G20 δεν βγαίνει εύκολα αποτέλεσμα, καθώς οι ΗΠΑ και η συμμορία της αδυνατεί να συνεννοηθεί με την Κίνα και τη δική της συμμορία). 162 China fury at US military report, 26/03/2009, http://news.bbc. co.uk/2/hi/asia-pacific/7965084.stm

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

187

Επιπρόσθετα, πρόσφατα απέκτησε το δικό της «οίκο αξιολόγησης», για να κοντράρει τους τρεις αμερικάνικους που ως τώρα είχαν το μονοπώλιο, και η πρώτη ενέργεια του οίκου αυτού ήταν…να υποβιβάσει τις ΗΠΑ στην 13η θέση163 (οι τρεις αμερικάνοι οίκοι τις έχουν στην πρώτη θέση διεθνώς από άποψη αξιοπιστίας χρέους) και να κατηγορήσει τους 3 αμερικάνικους ότι «δεν είναι αντικειμενικοί»164. Παρόμοιο «οίκο» θέλει να φτιάξει και η Γερμανία165, ώστε να μπορεί και αυτή να βάζει ότι βαθμολογίες θέλει σε όποιον θέλει. Οι οίκοι αυτοί εννοείται ότι είναι [οικονομικά] όπλα στα χέρια αυτών που τους ελέγχουν, και δεν είναι τυχαίο που όλοι όσοι μπορούν (δηλαδή οι ΗΠΑ, η Κίνα και σύντομα και η Γερμανία) αποκτούν από έναν, παρότι όλοι τους βρίζουν διότι οι «αξιολογήσεις» τους αποδείχτηκαν εντελώς λανθασμένες (σ.σ. οι τρεις «οίκοι» των ΗΠΑ διαβεβαίωναν ότι «όλα βαίνουν καλώς» πριν ξεσπάσει η κρίση, ενώ «αξιολογούσαν» τα διάφορα «τοξικά» χρηματοπιστωτικά προϊόντα ως… «άριστη επένδυση»!!!). Παρά όμως το ότι ήταν εκτός τόπου και χρόνου, παρότι τους επιτίθονταν (φραστικά) ακόμα και διάφοροι κυβερνώντες, όχι μόνο συνεχίζουν, αλλά «ζουν και βασιλεύουν», πληθαίνουν, και με ένα τους νεύμα έχουν την τεράστια δύναμη να ανεβοκατεβάζουν τα επιτόκια δανεισμού, καταστρέφοντας λαούς ή ανεβάζοντας άλλους (Χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Ελλάδας, όπου κάθε φορά που ένας «οίκος» 163 Chinese credit firm says US worse risk than China, http:// finance.yahoo.com/news/Chinese-credit-firm-says-US-apf574940498.html?x=0&.v=3 164 China rating agency condemns rivals, http://www.ft.com/cms/ s/0/5632a0b8-94b7-11df-b90e-00144feab49a.html 165 Προτάσεις για δημιουργία οίκου αξιολόγησης της Ε.Ε., http:// athenstock.blogspot.com/2010/03/blog-post_1358.html

188

Γιάννης Τσαφογιάννης

κατεβάζει την «αξιολόγηση» της Ελλάδας, τα επιτόκια δανεισμού ανεβαίνουν, και ο λαός φορτώνεται με πολλά επιπλέον δις σε τόκους). Η πιο μεγάλη πρόκληση όμως για την Κίνα στο μέλλον θα είναι το τι θα κάνει με το τέλος του «δυτικού καταναλωτή». Ως τώρα, η Κίνα λειτουργούσε με βάση του μοντέλο «ο κινέζος εργάτης παράγει με μισθό πείνας, κάνει ελάχιστη κατανάλωση, και άρα τα προϊόντα που παράγει εξάγονται στη Δύση για να καταναλωθούν εκεί». Όμως, τώρα που στη Δύση οι εργάτες δε μπορούν ούτε αυτοί να καταναλώσουν όσο πριν, τι θα κάνει η Κίνα; Η τάση είναι να αυξήσει, σιγά σιγά, τα μεροκάματα των κινέζων εργατών, ώστε να ενισχυθεί έτσι η ντόπια κατανάλωση166 (πιθανότερη μέθοδος για να το κάνει αυτό θα είναι η [σταδιακή] ανατίμηση του γουάν, ώστε το νόμισμα στο οποίο πληρώνονται οι εργάτες να αξίζει περισσότερο). Σημαντικό ρόλο πάντως θα παίξει και η αυξημένη διεκδικητικότητα των κινέζων εργατών. Ακόμα και οι Financial Times, σε άρθρο τους που μεταφράζει-αναδημοσιεύει το euro2day στα ελληνικά, μιλούν για «τέλος εποχής» σε ότι αφορά την εργατική τάξη της Κίνας, που πλέον φαίνεται να διεκδικεί καλύτερες συνθήκες εργασίας167. Το Reuters φιλοξενεί δηλώσεις όπου επίσης τονίζουν πως οι «καλές εποχές» [για τους εργοδότες] με τους υπάκουους σκλάβους-εργάτες της Κίνας φαίνεται σιγά σιγά να 166 China looks to its own consumers, 18/04/2009, http://news.bbc. co.uk/2/hi/business/8006029.stm 167 Τελειώνουν τα φθηνά εργατικά χέρια της Κίνας, 04/06/10 , http://www.euro2day.gr/ftcom_gr/194/articles/587614/ArticleFTgr. aspx

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

189

τελειώνουν168. Η ανάταση των εργατικών αγώνων στην Κίνα είναι ζωτικής σημασίας, όχι μόνο για το ίδιο το κινεζικό προλεταριάτο, αλλά για την εργατική τάξη σε παγκόσμιο επίπεδο. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο που πολλά δυτικά ΜΜΕ της άρχουσας τάξης (π.χ. Financial Times) αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο εργατικών αγώνων στην Κίνα ως κάτι το θετικό, διότι οι κυβερνώντες στη Δύση έχουν πλέον σοβαρό πρόβλημα, με τους εργάτες στις χώρες τους να φωνάζουν λόγω ανεργίας και φτώχειας, και όσο η Κίνα είναι πολύ φτηνότερη από άποψη εργατικού κόστους, το κεφάλαιο θα εξακολουθεί να πηγαίνει εκεί, και η Δύση θα εξακολουθεί να πέφτει. Μια αύξηση λοιπόν στους μισθούς και γενικά μια καλυτέρευση της ζωής για τους κινέζους εργάτες θα τους κάνει λιγότερο ελκτικούς για το κεφάλαιο απ’ ότι σήμερα (αν και προφανώς θα εξακολουθήσουν για πολύ ακόμα να είναι φτηνότεροι), και άρα θα βοηθήσει κάπως την κατάσταση στη Δύση. Γι’ αυτό και μερίδα των κυβερνώντων στη Δύση θέλει να βελτιωθούν τα πράγματα για τους κινέζους εργάτες, όχι γιατί ενδιαφέρεται γι’ αυτούς και τα βάσανα τους, αλλά διότι ανησυχεί μην τυχόν οι ντόπιοι εργάτες επαναστατήσουν. Εμείς, σαφώς έχουμε επίσης όφελος από τη βελτίωση της ζωής των εργατών τόσο της Κίνας όσο και οπουδήποτε αλλού - αν και όπως είπαμε και πριν, η Κίνα είναι κομβικής σημασίας, διότι η τεράστια εκμετάλλευση εκεί αποτελεί μεγάλο όπλο για τους εργοδότες σε παγκόσμια κλίμακα («θέλετε αξιοπρεπείς μισθούς, συντάξεις, ωράρια, κτλ.; Τώρα θα 168 New generation shakes China labor landscape, 01/06/2010, http://www.reuters.com/article/idUSTRE6500Z420100601

190

Γιάννης Τσαφογιάννης

δείτε, τα μαζεύω και φεύγω, πάω Κίνα, και καθίστε εσείς άνεργοι»). Όσο για την άρχουσα τάξη της Κίνας, θα δούμε πως θα το χειριστεί: Αν αυξηθούν οι μισθοί, θα μειωθούν οι επενδύσεις του κεφαλαίου στη Κίνα. Από την άλλη όμως, οι εργάτες στη Δύση δεν μπορούν πλέον να καταναλώσουν την παραγωγή (εξαγωγές) της Κίνας - άρα, αν δεν αυξηθούν οι μισθοί στην Κίνα, τότε τα προϊόντα της θα μείνουν απούλητα. Αντίθετα, αν οι μισθοί αυξηθούν, τότε οι εργάτες εκεί θα μπορούν να αγοράζουν οι ίδιοι κάποια έστω από αυτά που παράγουν. Ο Robert Reich, καθηγητής στο Μπέρκλευ και πρώην υπουργός εργασίας των ΗΠΑ επί Κλίντον, παρατηρεί το εξής επί του θέματος: «Με τους αμερικανούς καταναλωτές να χάνονται, οι άλλες οικονομίες έχουν επίσης επιβράδυνση. Η ανεργία τους αυξάνεται. Την περασμένη εβδομάδα έλαβα μέρος σε μια διάσκεψη με διάφορα παγκόσμια στελέχη επιχειρήσεων. Όταν τους ρώτησα που αναμένουν να βρουν νέους πελάτες για να αντικαταστήσουν τους Αμερικανούς που χάνονται, όλοι μου είπαν στην Κίνα και στην Ινδία και μάλιστα μου έδωσαν τον ίδιο αριθμό: 800 εκατ. νέους καταναλωτές μεσαίας τάξης από αυτές και άλλες ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες μέσα στην επόμενη δεκαετία. «Ναι μεν αλλά». Έως και σήμερα η Κίνα και η Ινδία εξακολουθούν να στηρίζονται στις εξαγωγές για να τροφοδοτήσουν

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

την ανάπτυξη τους. Ακόμα κι αν θεωρεί κανείς ότι οι μεσαίες τάξεις τους θα γίνουν τελικά τόσο μεγάλες και πλούσιες ώστε να μπορούν να αγοράσουν όλα όσα παράγουν ως χώρες, αυτό δεν σημαίνει ότι θα αγοράζουν επίσης ότι παράγει και ο υπόλοιπος κόσμος. Βέβαια, οι πολυεθνικές εταιρείες θα τα πάνε θαυμάσια. Η General Motors ήδη πουλάει περισσότερα αυτοκίνητα στην Κίνα από ό, τι στις ΗΠΑ, αλλά οι αμερικάνοι εργαζόμενοι δεν θα πάρουν αυτές τις θέσεις εργασίας, και ούτε οι εργαζόμενοι στην Ευρώπη, στην Ιαπωνία ή στον υπόλοιπο κόσμο. Η GM παράγει τα αυτοκίνητα που πουλάει στον κινέζο καταναλωτή...στην Κίνα. Εν τω μεταξύ, η παραγωγική ικανότητα της Κίνας και της Ινδίας θα συνεχίσει να αυξάνεται: Περισσότεροι εργαζόμενοι, περισσότερα εργοστάσια, πιο υψηλής τεχνολογίας εξοπλισμός, περισσότερα γραφεία. Η αγοραστική δύναμη των μεσαίων τάξεων τους θα πρέπει να επεκταθεί γρήγορα ακριβώς για να καλύψει τη διαφορά με το πόσο μεγάλη είναι η παραγωγή αυτών των χωρών. Αυτό σημαίνει ότι ο Obama και οι υπόλοιποι δεν θα βρουν εύκολα τις εξαγωγικές αγορές που χρειάζονται για να δημιουργήσουν αρκετές θέσεις εργασίας ώστε να αντισταθμιστεί η εξαφάνιση του Αμερικάνου καταναλωτή. Όταν η παραγωγική ικανότητα στον πλανήτη υπερβαίνει την αγοραστική δύναμη των καταναλωτών ανά τον κόσμο, κάθε κυβέρνη-

191

192

Γιάννης Τσαφογιάννης

ση θέλει να αυξήσει τις εξαγωγές και να αποθαρρύνει τις εισαγωγές. Αυτό σημαίνει ευθέως εμπορικό πόλεμο.»169 Τέλος, ένα ακόμα γεγονός για την Κίνα που θα προκαλέσει τα επόμενα χρόνια μεγάλες αναταράξεις τόσο εντός της χώρας όσο και παγκόσμια, είναι το ότι, σύμφωνα με τους τελευταίους υπολογισμούς, 64.5 εκατομμύρια σπίτια στην Κίνα είναι ακατοίκητα, κάτι που ισοδυναμεί με μια στεγαστική φούσκα πέντε φορές μεγαλύτερη από αυτή των ΗΠΑ170! Προκειμένου να μη μείνουν άνεργοι οι εργάτες, η Κίνα «έριξε χρήμα στην αγορά» και τους έβαλε να χτίζουν σπίτια, τα οποία όμως αδυνατούν να αγοράσουν, λόγω των χαμηλών μισθών τους. Έτσι, υπάρχουν εκατομμύρια άδεια σπίτια, και εκατομμύρια άστεγοι, αλλά ο ανορθολογισμός του καπιταλισμού αναδεικνύεται σε όλο του το μεγαλείο, καθώς τα σπίτια αυτά θα μείνουν άδεια, προκαλώντας μια μεγάλη φούσκα που, όταν σκάσει, θα δημιουργήσει μεγάλη κρίση στην Κίνα. Βέβαια, η Κίνα έχει σημαντικά αποθέματα σε χρήμα στα ταμεία της, και επίσης όσο το εργατικό κόστος είναι χαμηλότερο από αλλού, το κεφάλαιο θα συνεχίζει να επενδύεται εκεί, και η Κίνα μακροπρόθεσμα έχει προοπτικές καπιταλιστικής ανάπτυξης (σε αντίθεση με τη Δύση). 169 The Vanishing American Consumer and the Coming Trade War, 09/07/2010, http://robertreich.org/post/789574303/the-vanishingamerican-consumer-and-the-coming-trade 170 China Has Been Covertly Funding A Housing Bubble Five Times Larger Than That Of The US: 65 Million Vacant Homes Uncovered, 15/07/2010, http://www.zerohedge.com/article/chinahas-been-covertly-funding-housing-bubble-five-times-larger-us-65million-vacant-homes-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

193

Στον καπιταλισμό άλλωστε, μια κρίση δεν είναι απαραίτητα καταστροφική για ένα κράτος: Σίγουρα οι καπιταλιστές προσπαθούν να τη φορτώσουν στους εργάτες, και όσο περισσότερο τα καταφέρνουν, τόσο περισσότερο οι εργάτες υποφέρουν. Όμως, αν δούμε π.χ. το παράδειγμα των ΗΠΑ στο Μεγάλο Κραχ του 1929, θα διαπιστώσουμε πως οι εργάτες υπέφεραν τότε, αλλά οι ΗΠΑ ως κράτος όχι μόνο δεν έπεσαν, αλλά μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έγιναν η κυρίαρχη ιμπεριαλιστική δύναμη του δυτικού κόσμου.

Η ΕΥΡΩΠΗ - ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ξεκινώντας την ανάλυση για την Ευρώπη, είναι απαραίτητο να γίνει μια σημαντική διευκρίνιση: Σε αντίθεση με την επικρατούσα σήμερα άποψη, δεν υπάρχει μια «ενιαία Ευρώπη», ούτε ένα κοινό «Ευρωπαϊκό συμφέρον». Αντίθετα, εντός της Ευρώπης υπάρχει προφανώς η αντίθεση των συμφερόντων ανάμεσα στην άρχουσα τάξη και την εργατική τάξη κάθε κράτους, αλλά και ο ανταγωνισμός μεταξύ των διάφορων ευρωπαϊκών κρατών. Ειδικά μετά το ξέσπασμα της κρίσης, παρατηρείται μεγάλη έξαρση του ανταγωνισμού ανάμεσα στα διάφορα κράτη, κυρίως της Γερμανίας από τη μία και των υπόλοιπων από την άλλη, καταρρίπτοντας τις διάφορες ανιστόρητες θεωρίες περί «ευρωπαϊκής οικογένειας», όπου τάχα «όλοι είναι αγαπημένοι μεταξύ τους». Άλλωστε, η ευρωπαϊκή ιστορία καταδεικνύει ότι οι μεγάλες δυνάμεις (π.χ. Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία, κτλ.) βρίσκονταν πάντα σε σύγκρουση μεταξύ τους, και είναι σπάνιες οι περιπτώσεις όπου η μεταξύ τους ειρήνη διήρκησε τόσο πολύ όσο έχει διαρκέσει η σημερινή ειρήνη από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως τώρα (αυτό μάλιστα δείχνει ότι, από ιστορικής άποψης, μια σύγκρουση μόνο απίθανη δεν πρέπει να θεωρηθεί στο ευρωπαϊκό έδαφος). Η Ευρώπη είναι μια «μπαρουτοκαπνισμένη» ήπειρος – και όχι μόνο λόγω των συγκρούσεων μεταξύ των ιμπεριαλιστών (ή των φεουδαρχών-αποικιοκρατών παλιότερα, κτλ.). Η Ευρώπη έχει επίσης ζήσει μεγάλες συγκρούσεις ανάμεσα στους εκάστοτε εκμεταλλευτές και στους εκάστοτε εκμεταλλευόμενους, με σημαντικές επαναστάσεις (π.χ. Γαλλική Επανάσταση), εξεγέρσεις (π.χ. Μάης του 1968, ακόμα και το Πολυτεχνείο στην Ελλάδα, κτλ.), αντάρτικα (π.χ. αντάρτικες

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

195

επιχειρήσεις εναντίον των ναζί, με τρανταχτό παράδειγμα την Ελλάδα), απεργίες και κάθε λογής κινητοποιήσεις (εργατικές, νεολαιίστικές, κτλ.). Παρότι λοιπόν η μαχητικότητα της εργατικής τάξης διαφέρει από χώρα σε χώρα, στην Ευρώπη σήμερα παρατηρούμε άνοδο των κοινωνικών αγώνων, με απεργίες, απαγωγές εργοδοτών στη Γαλλία, ακόμα και την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 στην Ελλάδα, η οποία «ακούστηκε» σε όλη την Ευρώπη, και δεν είναι τυχαίο ότι είχαμε μεγάλη συμμετοχή της νεολαίας, που βλέπει ότι προορίζεται για να γίνει μια «χαμένη γενιά» και αναζητά εναγωνίως κάτι το διαφορετικό. Άνοδο βέβαια του εργατικού κινήματος έχουμε (σε σχέση με πριν) και αλλού, π.χ. απεργίες στην Κίνα, ακόμα και στις ΗΠΑ (από απολυμένους κυρίως εργάτες, κτλ.). Όμως, οι εργάτες στην Κίνα έχουν ακόμα πολύ δρόμο μπροστά τους μέχρι να διεκδικήσουν κάτι το ριζικά διαφορετικό, καθώς είναι τόσο φτωχοί που το πρώτο μέλημα τους θα είναι για τα επόμενα χρόνια πιθανότατα η επιβίωση, και η βελτίωση της θέσης τους, όχι η πλήρης ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Όσο για τους εργάτες στις ΗΠΑ, εκεί τα πράγματα είναι πολύ πίσω από ιδεολογικής, συνδικαλιστικής και πολιτικής οργάνωσης, και δεν μπορεί να περιμένει κανείς από μια εργατική τάξη που είχε υποταχθεί τόσο πολύ στον ιμπεριαλισμό να αλλάξει τόσο πολύ σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Βέβαια, η κρίση συμπυκνώνει τον ιστορικό χρόνο, τα γεγονότα τρέχουν πολύ πιο γρήγορα, και η ραγδαία εξαθλίωση των εργατών σίγουρα θα τους ωθήσει να αναζητήσουν ριζικά διαφορετικές πολιτικές προτάσεις (είτε από την αριστερά, είτε βέβαια και από τη δεξιά).

196

Γιάννης Τσαφογιάννης

Στην Ευρώπη, υπάρχει προφανώς και εδώ πτώση των εργατικών διεκδκήσεων (ανάλογα και με τη χώρα για την οποία μιλάμε), καθώς έχουμε πολλά χρόνια να δούμε τους εργάτες να κατεβαίνουν μαζικά και μαχητικά προασπίζοντας τη συμφέροντα τους. Ειδικά μετά την πτώση της πρώην ΕΣΣΔ, και την παρακμή της αριστεράς που ακολούθησε, οι εργάτες «έχασαν το δρόμο τους». Παρόλα αυτά, υπάρχει μια ανάκαμψη των κοινωνικών αγώνων, και η αλήθεια είναι πως όσο άσχημη και αν είναι η κατάσταση, σίγουρα δεν είναι τόσο άσχημη όσο στις ΗΠΑ. Ειδικά σε χώρες όπως η Γαλλία, ή και η Ελλάδα, υπάρχουν κινητοποιήσεις, ειδικά από τις νεότερες γενιές που ούτε κουβαλούν πάνω τους τις «αμαρτίες» του «υπαρκτού σοσιαλισμού» (γεννήθηκαν μετά από την πτώση του), αλλά και πλήττονται και περισσότερο από τις κυρίαρχες πολιτικές, με αποτέλεσμα να μην τις αποδέχονται τόσο εύκολα. Και παρά την πτώση που όντως υπάρχει, την παρακμή των αριστερών και των κομμουνιστικών κομμάτων, των συνδικάτων (που είτε δεν υπάρχουν καθόλου, είτε υπάρχουν αλλά ελέγχονται σε σημαντικό βαθμό (όχι πλήρως βέβαια-υπάρχουν εξαιρέσεις) από συνδικαλιστές-«λαμόγια» και τσιράκια της άρχουσας τάξης), υπάρχουν θύλακες αγωνιστικότητας, που, ειδικά σε μια κατάσταση όπως η σημερινή, μπορούν να αποτελέσουν το πρόπλασμα για μια εκ νέου συγκρότηση των εργατών, και να έχουμε νέους αγώνες, αντάξιους της συγκυρίας. Αν λοιπόν είναι οι εργάτες να δώσουν κάπου μεγάλες μάχες στο άμεσο μέλλον, αυτό το «κάπου» είναι (κατά πάσα πιθανότητα) η Ευρώπη. Αυτό προβληματίζει έντονα τους κυβερνώντες, καθώς αντιλαμβάνονται ότι θα δυσκολευτούν πολύ να αρπάξουν από τους λαούς της Ευρώπης

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

197

κατακτήσεις ενός αιώνα αγώνων. Από την άλλη όμως, όπως είδαμε σε αυτό το βιβλίο, οι τράπεζες χρειάζονται χρήμα, πολύ χρήμα, και άρα η επίθεση δεν θα ακυρωθεί, έχει άλλωστε ήδη ξεκινήσει. Και τι γίνεται όμως αν ο λαός δεν πείθεται να γυρίσει πίσω σε εποχές μεσαίωνα; Ο Μπαρόζο το λέει ωμά: Αν δεν δεχτείτε την επιστροφή στο μεσαίωνα, τότε ή θα έχουμε επαναστάσεις, ή δικτατορίες, καθώς αν η άρχουσα τάξη δε μπορεί να επιβληθεί «με το καλό», προσπαθεί να επιβληθεί «με το άγριο»... Έτσι, όπως διαβάζουμε σε δημοσίευμα της Daily Mail, ο Μπαρόζο δήλωσε ότι δύσκολα θα διατηρηθεί η [αστική] δημοκρατία, ειδικά σε χώρες όπως η Ελλάδα, διότι ο λαός δεν δέχεται τα μέτρα που προσπαθεί να του επιβάλλει η άρχουσα τάξη171. Έτσι ο Μπαρόζο φωτογραφίζει την εικόνα ενός μέλλοντος με επιστροφή δικτατοριών, που βέβαια δεν τις πολυθέλουν (λόγω βεβαρυμμένου ιστορικού), αλλά μπροστά το φάσμα του να χάσουν εντελώς την εξουσία που τώρα απολαμβάνουν από μια λαϊκή επανάσταση, ο Μπαρόζο και ο κάθε Μπαρόζο θα τους «ανοίξουν το δρόμο». Και αυτό μάλιστα δεν αφορά μόνο την Ελλάδα, αλλά και πολλές ακόμα χώρες, ειδικά όσες έχουν έντονα ελλείμματα, και αυτό, όπως ο Μπαρόζο μας λέει, θα μπορούσε προφανώς να οδηγήσει και σε διάλυση ολόκληρης της ΕΕ όπως την ξέρουμε σήμερα, είτε προς μια φιλολαϊκή, είτε προς μια ακόμα πιο αντιλαϊκή (ακροδεξιά) κατεύθυνση. 171 Nightmare vision for Europe as EU chief warns ‘democracy could disappear’ in Greece, Spain and Portugal, 15/06/2010, http:// www.dailymail.co.uk/news/worldnews/article-1286480/EU-chiefwarns-democracy-disappear-Greece-Spain-Portugal.html

198

Γιάννης Τσαφογιάννης

Ειδικά στο βαθμό που οι λαοί αδυνατούν να δώσουν μια σοβαρή απάντηση, η άρχουσα τάξη θα συνεχίσει την επέλαση της (είναι άλλωστε ζήτημα «ζωής και θανάτου» από τη στιγμή που το τραπεζικό σύστημα είναι χρεοκοπημένο), επιστρατεύοντας έως και δικτατορίες, ή «έστω» πολύ πιο αυταρχικά καθεστώτα172 από το σημερινό, για να περάσει τα μέτρα που θέλει. Παράλληλα, αυτό προφανώς φέρνει στην επιφάνεια το θέμα του τι θα κάνουν οι λαοί. Σε αντίθεση με διάφορες «ρηχές» αναλύσεις και απόψεις που κυκλοφορούν ευρέως ότι τάχα «ο λαός είναι χαζός», στην πραγματικότητα ο λαός είναι αυτός που ήταν πάντα: Ικανός για να πάρει τα όπλα εναντίον των εκμεταλλευτών του αν μπορέσει να βρει και να υλοποιήσει ένα σοβαρό σχέδιο-πρόταση για το μέλλον, και, από την άλλη, «ικανός» να ψηφίσει ακόμα και το Χίτλερ στην εξουσία, αν αυτό το σχέδιο λείπει. Ως εκ τούτου, το μεγάλο ζητούμενο σήμερα για το λαό, και την αριστερά (που υποτίθεται ότι βγαίνει από τα σπλάχνα του λαού, αν είναι γνήσια αριστερά, και αποτελεί την «πρώτη γραμμή» στον αγώνα, «τραβώντας» και τους υπόλοιπους) είναι να βρουν και να προτείνουν ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για μια άλλη οργάνωση της κοινωνίας, εκτός του καπιταλιστικού συστήματος, ειδικά από τη στιγμή που ο καπιταλισμός σήμερα σαπίζει, επιστρέφοντας σε καθεστώς μεσαιωνικού τύπου εκμετάλλευσης. Ήδη άλλωστε παρατηρούμε μεγάλη λαϊκή αμφισβήτηση και απόρριψη των κυρίαρχων πολιτικών (ακόμα και στις 172 Σ.τ.Σ.: Δεν είναι βέβαια τυχαία η ψήφιση πάμπολλων «αντιτρομοκρατικών» νόμων, η γενίκευση του φακελώματος και της παρακολούθησης μέσω καμερών, και ένα σωρό ακόμα αυταρχικά μέτρα, που σκοπό έχουν να θωρακίσουν το κράτος από τυχόν κινητοποιήσεις του λαού.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

199

ΗΠΑ μόλις το 21% θεωρούσε ότι η κυβέρνηση δρα με τη συγκατάθεση των κυβερνώμενων, όπως έδειξε πρόσφατη δημοσκόπηση173, και ανάλογα νούμερα βλέπουμε παντού). Απόψεις του στυλ «ο λαός είναι χαζός» δε χωρούν, αυτό που χρειάζεται είναι μια πλήρης πρόταση για το μέλλον και βέβαια δουλειά από τους πιο «πρωτοπόρους» αγωνιστές για να φτάσει αυτή η πρόταση στον «χαζό» λαό, και τότε θα δούμε το πόσο «χαζός» είναι. Οι κυβερνώντες το ξέρουν αυτό (εξ ου και τα «αντιτρομοκρατικά» μέτρα που παίρνουν, τα ψέματα που αραδιάζουν στα κυρίαρχα ΜΜΕ, κτλ.), και προχωρούν διότι απλούστατα ξέρουν τι θέλουν και το διεκδικούν, σε αντίθεση με το λαό, που ναι μεν κατανοεί ότι τον κλέβουν άγρια, αλλά του λείπει μια ολοκληρωμένη πρόταση, πρόταση που έδιναν στην εποχή τους οι Ιακωβίνοι του Ροβεσπιέρου ή οι Μπολσεβίκοι του Λένιν, κτλ. (το εάν και το πόσο συμφωνεί κανείς με τις προτάσεις αυτές είναι μεγάλη συζήτηση, που αφορά όμως περισσότερο το δεύτερο βιβλίο, που θα εκδοθεί για τις θέσεις της Αριστεράς174). Δεν είναι τυχαίο π.χ. και το ότι στην Ελλάδα αυτή τη στιγ173 “Only 21% Say U.S. Government Has Consent of the Governed ... Those with the Lowest Incomes are the Most Skeptical”, 18/02/2010, http://www.zerohedge.com/article/just-21-votersnationwide-believe-federal-government-enjoys-consent-governed 174 Σ.τ.Σ.: Αν το βιβλίο αυτό πάει καλά, και ανάλογα βέβαια και με τις γενικότερες εξελίξεις, δεσμεύομαι ότι θα γράψω περισσότερα για τις θέσεις της αριστεράς σε επόμενο βιβλίο, με τίτλο « Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του κομμουνισμού». Θα τα έγραφα τώρα, αλλά θα ανέβαιναν κατά πολύ οι σελίδες, και άρα και το κόστος εκτύπωσης του βιβλίου. Οπότε κρίθηκε ως καλύτερη λύση το «σπάσιμο στα δύο» του βιβλίου. Στον καπιταλισμό είμαστε, υπάρχουν εμπόδια στη δημιουργικότητα...

200

Γιάννης Τσαφογιάννης

μή η κυβέρνηση προωθεί το νόμο Ντε Βιλπέν175, και η νεολαία δεν εξεγείρεται: Ο νόμος Ντε Βιλπέν προωθήθηκε στη Γαλλία πριν μερικά χρόνια για την ανασφάλιστη εργασία των νέων, και σημειώθηκαν εκεί πολύ μεγάλες φοιτητικές κινητοποιήσεις. Λίγο αργότερα, είχαμε κινητοποιήσεις των φοιτητών και στην Ελλάδα. Σήμερα, που εδώ περνά ο νόμος Ντε Βιλπέν (και όχι μόνο), που είναι άραγε η νεολαία; Η απάντηση δεν είναι βέβαια ότι έχασε τη μαχητικότητα της, είναι ότι οι αγώνες της προηγούμενης περιόδου βασίζονταν στο ότι θα μπορούσαν να πιέσουν την κυβέρνηση να πάρει πίσω το εκάστοτε νομοσχέδιο και...«αυτό ήταν όλο». Σήμερα όμως, όλοι λίγο-πολύ αντιλαμβάνονται ότι η επίθεση είναι συνολικότερη, και άρα απαιτείται και συνολικότερη απάντηση. Εννοείται βέβαια πως θα πρέπει να δοθούν και επιμέρους μάχες, σε ζητήματα μεγάλης σημασίας (πχ ασφαλιστικό, εκπαίδευση, κτλ), ωστόσο χωρίς μια κεντρική πρόταση οι αγώνες θα εκφράζουν απλά διαμαρτυρία, χωρίς θετική προοπτική και όραμα για το μέλλον. Άρα, θα μειωθεί η συμμετοχή, καθώς θα κυριαρχήσει η απογοήτευση και η μοιρολατρική ηττοπάθεια. Όσο για την οργή, αν δεν υπάρξει οργάνωση για να τη συσσωρεύσει, να τη δαμάσει και να της δώσει συγκεκριμένο σχέδιο και κατεύθυνση, θα εκτονώνεται «χωρίς αρχή, μέση και τέλος» (θυμηθείτε την εξέγερση του Δεκέμβρη στην Ελλάδα, που, επειδή ακριβώς δεν είναι σχέδιο και οργάνωση, κατέληξε τελικά να κάψει ο κόσμος το...χριστουγεννιάτικο δέντρο του δήμου Αθηνών(!), λες και αυτό είναι ο κύριος στόχος). Όταν οι κινήσεις σου είναι χωρίς σχέδιο (χαοτικές), έχουν μειωμένη αποτελεσματικότητα, και είναι πολύ πιο εύκολο να αντιμε175 Τι αλλάζει για απολύσεις και αποζημιώσεις, 28/05/2010, http:// www.imerisia.gr/article.asp?catid=12336&subid=2&pubid=31941149

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

201

τωπιστούν από τον αντίπαλο. Η αναζήτηση λοιπόν ενός τέτοιου σχεδίου, και ενός νέου οράματος-μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης είναι και το μεγάλο ζητούμενο σήμερα, και αυτό φοβούνται για το μέλλον οι κυβερνώντες, ειδικά στην Ευρώπη176, που διαφοροποιείται σημαντικά από τις ΗΠΑ: Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο που στην Ευρώπη είχε διατηρηθεί ως τώρα (έως ένα βαθμό) το λεγόμενο «κοινωνικό κράτος», δηλαδή μια σειρά εργατικών κατακτήσεων, που τώρα καταργούνται βιαίως και πολύ απότομα, εξωθώντας τους Ευρωπαίους εργάτες στο να παλέψουν – κάτι πολύ πιο επικίνδυνο για τους κυβερνώντες από τους αντίστοιχους αγώνες στις ΗΠΑ ή στην Κίνα: Οι Ευρωπαίοι εργάτες, έστω και παρακμασμένοι, είναι σε [σχετικά] καλύτερο επίπεδο, και αυτό διαφοροποιεί κατά πολύ τα πράγματα στην Ευρώπη. Πάντως, η πιο γνωστή διαφοροποίηση της Ευρώπης είναι η δημιουργία αρχικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και στη συνέχεια της ευρωζώνης – και με αυτό το ζήτημα θα ασχοληθούμε στη συνέχεια.

176 Σ.τ.Σ.: Για παράδειγμα ο ιστορικός Niall Ferguson θεωρεί ότι «θα χυθεί αίμα» και θα έχουμε εμφύλιους σε κάποιες χώρες (“There will be blood”, 23/02/2009, http://www.theglobeandmail.com/servlet/ story/RTGAM.20090223.wferguson0223/BNStory/crashandrecovery/ home)

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ - ΕΥΡΩΖΩΝΗ Επιστρέφοντας λοιπόν στα της οικονομίας, η ιδέα μιας ένωσης των κρατών της Ευρώπης δεν είναι καινούργια, αντίθετα τριγύριζε εδώ και πολλά χρόνια: Ακόμα και στην εποχή του Λένιν υπήρχε σχετική συζήτηση για τις «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης» όπως ονόμαζαν τότε την -ανύπαρκτη ακόμα- Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως είχε από τότε παρατηρήσει ο Λένιν, μια τέτοια ένωση όχι απλά δε θα έφερνε «ευημερία για όλους», αλλά αντίθετα θα εξυπηρετούσε 2 σκοπούς: (α) Θα έδινε τη δυνατότητα στους μεγάλους ευρωπαίους ιμπεριαλιστές (κυρίως Γερμανία, Γαλλία) θα κυριαρχήσουν ακόμα περισσότερο έναντι των άλλων κρατών, και να αυξήσουν έτσι την εκμετάλλευση και τον έλεγχο τους επί αυτών, και (β) θα έδινε τη δυνατότητα στους ευρωπαίους ιμπεριαλιστές να αντιπαλέψουν με καλύτερους όρους την επιρροή των ΗΠΑ στον ευρωπαϊκό χώρο177. Το ξέσπασμα της κρίσης δικαιώνει αυτές τις δύο παρατηρήσεις του Λένιν, καθώς ανέδειξε τόσο την κυριαρχία της Γερμανίας έναντι των άλλων «εταίρων» της (τα εισαγωγικά στην λέξη «εταίροι» οφείλονται προφανώς στο ότι η σχέση ανάμεσα στη Γερμανία και τους υπόλοιπους δεν είναι ισότιμη, αλλά είναι σχέση υποταγής των υπόλοιπων στο γερμανικό ιμπεριαλισμό), όσο και την τρομερή όξυνση του ανταγωνισμού ΗΠΑ-Ευρώπης, ειδικά στο νομισματικό επίπεδο: Δεν είναι τυχαίο που η Αγγλία ναι μεν είναι μέλος της ΕΕ, δεν είναι όμως μέλος της «γερμανοκινούμενης» ευρωζώνης, ως κράτος-δορυφόρος των ΗΠΑ (διατήρησε το εθνικό 177 Λένιν - “Το Σύνθημα Για Τις Ενωμένες Πολιτείες Της Ευρώπης”, http://www.scribd.com/doc/24728548/Λένιν-Το-ΣύνθημαΓια-Τις-Ενωμένες-Πολιτείες-Της-Ευρώπης

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

203

της νόμισμα, τη λίρα Αγγλίας). Ούτε είναι τυχαίο που τα αμερικανικά/βρετανικά κυρίαρχα ΜΜΕ πρωτοστατούν στα (βάσιμα πάντως) σενάρια διάλυσης του ευρώ, το οποίο δεν το θέλουν, μιας και αν καταστραφεί, το δολάριο χάνει ένα σημαντικό ανταγωνιστή και άρα παρατείνει το δικό τους χρόνο ζωής (είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο το πώς το ευρώ χρησιμοποιήθηκε ως αντι-δολάριο για πώληση πετρελαίου, κάτι που θα ήταν μεγάλο πλήγμα για τις ΗΠΑ. Χωρίς ένα «μεγάλο» νόμισμα όπως το ευρώ να παίξει το ρόλο της «εναλλακτικής λύσης», οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες θα δυσκολεύονται περισσότερο να ξεφύγουν από το δολάριο, για όσο αυτό υπάρχει). Επίσης, με μια διάλυση της ευρωζώνης, ο έλεγχος της Γερμανίας επί των ημι-αποικιών της στην ευρωζώνη θα μειωθεί σημαντικά, και άρα οι ΗΠΑ θα έχουν περισσότερες ευκαιρίες να ελέγξουν αυτές την κατάσταση στην Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση κατήργησε τους δασμούς ανάμεσα στις χώρες μέλη της, ευνοώντας έτσι τις εξαγωγικές χώρες – παράλληλα, δημιούργησε μια σειρά από συγκεντρωτικούς θεσμούς (ευρωκοινοβούλιο, Κομισιόν, κτλ.) οι οποίες κατήργησαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό την εξουσία των εθνικών κυβερνήσεων στις χώρες τους, και επιβάλλουν νόμους και ντιρεκτίβες χωρίς ιδιαίτερη -τυπική έστω- νομιμοποίηση (το ευρωκοινοβούλιο που εκλέγεται σε ευρωεκλογές έχει μικρές σχετικά αρμοδιότητες, ενώ η Κομισιόν που έχει και περισσότερες εξουσίες είναι μη εκλεγμένη από τους λαούς). Τελευταίο παράδειγμα ήταν το περιβόητο «ευρωσύνταγμα», το οποίο αναγορεύει την ανταγωνιστικότητα ως…

204

Γιάννης Τσαφογιάννης

«υπέρτατη αξία»178, δείχνοντας έτσι και την όξυνση του ανταγωνισμού ανάμεσα στους παγκόσμιους ιμπεριαλιστές για την κυριαρχία, που τους ωθεί στο διαρκές «βάθεμα» της εκμετάλλευσης, ενώ μεταφέρει ακόμα περισσότερες εξουσίες στα όργανα των γραφειοκρατών, και καταργεί το δικαίωμα του βέτο των κρατών, που έως τώρα σταματούσε -έως ένα σημείο- τα μεγάλα κράτη από το να επιβάλλουν πάντα τα συμφέροντα τους στα υπόλοιπα. Αρχικά, το ευρωσύνταγμα απορρίφθηκε από Γάλλους και Ολλανδούς σε δημοψηφίσματα, τα οποία στις περισσότερες χώρες δεν έγιναν καν (γιατί άραγε;). Μερικά χρόνια αργότερα, το ευρωσύνταγμα επανήλθε, και μάλιστα ονομάστηκε «συνθήκη», όχι «σύνταγμα», διότι, όπως το έθεσε και ο Giuliano Amato, «το πλεονέκτημα του να το ονομάσουμε συνθήκη και όχι σύνταγμα είναι πως έτσι κανένας δε θα μπορεί να ζητήσει να γίνει δημοψήφισμα για το θέμα»179. Ωστόσο, στην Ιρλανδία έγινε δημοψήφισμα, διότι ήταν υποχρεωτικό σύμφωνα με το σύνταγμα της χώρας, και το αποτέλεσμα ήταν -ξανά- απορριπτικό. Όπως όμως το είχε θέσει και ο Ζακ Κλοντ Γιούνκερ το 2005, «Αν πουν ναι θα πούμε «εμπρός», αν πουν όχι, θα πούμε «συνεχίζουμε»»180. Και όντως, την ίδια ώρα που σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη οι κυβερνήσεις αρνούνταν να κάνουν δημοψήφισμα, στην Ιρλανδία πίεσαν και έγινε δημοψήφισμα… για δεύτερη φορά, προκειμένου να περάσει το δικό τους, με απειλές μά178 Σ.τ.Σ.: Παραδείγματα αυτής της πολιτικής είναι η «οδηγία Μπολκενστάιν», η εμμονή της Κομισιόν για αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης των εργαζόμενων, κτλ.. 179 Quotes, 18/08/2010, http://www.brugesgroup.com/mediacentre/ quotes.live 180 “If it’s a Yes, we will say ‘On we go’, and if it’s a No we will say ‘We continue.’”

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

205

λιστα σχετικά με το μέλλον της Ιρλανδίας, η οποίες έφεραν αποτέλεσμα, καθώς τελικά οι Ιρλανδοί ψήφισαν υπέρ του Ευρωσυντάγματος. Δεν είναι λίγοι όμως σήμερα αυτοί που θεωρούν ότι η «ενωμένη Ευρώπη» ίσως και να διαλυθεί, με διάσπαση του ευρώ, κτλ.. Πώς φτάσαμε ως εδώ; Στην ευρωζώνη υπάρχει ένας [νομισματικός] κανόνας για όλους, αλλά δεν είναι όλοι ίδιοι. Η θεωρία πίσω από το κοινό νόμισμα είναι πως θα πρέπει τα κράτη που το υιοθετούν να είναι «ίδιου επιπέδου». Εδώ όμως έχουμε φτάσει στο σημείο η Γερμανία να έχει το ίδιο νόμισμα με την Ελλάδα! (κάτι το οποίο μάλιστα χρησιμοποιήθηκε στην Ελλάδα ως «επιχείρημα» από την άρχουσα τάξη προκειμένου να πείσει τον κόσμο ότι… «γίναμε Ευρώπη» - μιλάμε για έσχατο λαϊκισμό που πάντως όμως απέδωσε). Κράτη όπως η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία, κτλ., έχουν βρεθεί να χρησιμοποιούν το πιο «σκληρό» νόμισμα του κόσμου, χωρίς να μπορούν να το υποτιμήσουν (τυπώνοντας χρήμα από το πουθενά), ενώ είναι εμφανές πως δεν το αντέχουν. Ο νομισματικός έλεγχος έχει χαθεί για τις κυβερνήσεις αυτών των κρατών, που παλιότερα μπορούσαν να υποτιμήσουν τα εθνικά τους νομίσματα (π.χ. στην Ελλάδα έχουμε υποστεί πολλές υποτιμήσεις της δραχμής) – πλέον, ο νομισματικός έλεγχος για όλες της περιοχές της ευρωζώνης έχει συγκεντρωθεί στα χέρια της ΕΚΤ, τα κεντρικά της οποίας βρίσκονται στη Φρανκφούρτη (και που είπαμε ότι βρίσκεται η Φρανκφούρτη; Α ναι, στη Γερμανία...). Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ειδικά μετά την ενσωμάτωση της Κίνας στην παγκόσμια αγορά, η «Δύση» έχει πρόβλημα

206

Γιάννης Τσαφογιάννης

ανταγωνιστικότητας – τα προϊόντα της είναι πολύ πιο ακριβά από αυτά που παράγονται στην Κίνα, και έτσι δεν προτιμούνται. Αυτό φέρνει λουκέτα, απολύσεις, κτλ.. Εξαίρεση σε αυτή την κατάσταση είναι η Γερμανία, η οποία βασίζεται όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο περισσότερο στην υψηλότερη ποιότητα των προϊόντων της, παρά στη χαμηλότερη τιμή τους. Ως εκ τούτου, μπορεί να αντέξει ένα πιο «σκληρό» νόμισμα, χωρίς υποτιμήσεις και εκτύπωση χρήματος από το πουθενά. Τι γίνεται όμως με τους υπόλοιπους; Οι υπόλοιπες χώρες, άλλες λιγότερο και άλλες περισσότερο, αδυνατούν να ανταγωνιστούν τα [φτηνότερα] κινέζικα προϊόντα και τα [ποιοτικότερα] γερμανικά προϊόντα, με αποτέλεσμα οι επιχειρήσεις τους να κλείνουν, και η παραγωγική τους βάση να συρρικνώνεται. Για παράδειγμα, ας δούμε την εξέλιξη του ΑΕΠ στην Ελλάδα181: • Το 1980 η Γεωργία συμμετέχει κατά 15,46%, η Βιομηχανία-Βιοτεχνία 30,4% , οι Υπηρεσίες 56,77%. • Το 1988 η Γεωργία πέφτει στο 7,3%, η Βιομηχανία-Βιοτεχνία στο 23,28%, οι Υπηρεσίες ανέρχονται στο 67,03%. • Το 2008, με τη Γεωργία 3,7%, τη Βιομηχανία-Βιοτεχνία 20,6%, τις Υπηρεσίες 75,7% η καταστροφή είναι πλέον ορατή. Στον αγροτικό τομέα, η «Ελευθεροτυπία» αναφέρει πως από το 1961 μέχρι το 2001 χάθηκε ένας αγροτικός πλη181 Η χρηματοδεσποτεία των Banksters. Το ελληνικό αδιέξοδο και η εναλλακτική λύση ( Ι Ι ), 21/03/2010, http://tileplagktoiplanai. blogspot.com/2010/03/banksters.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

207

θυσμός 1.340.000 ατόμων182. Η αγροτική παραγωγή στην Ελλάδα έχει να ανταγωνιστεί αγροτικά προϊόντα από την Κίνα, τη Λατινική Αμερική, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, την Αφρική, κτλ., ενώ η ΚΑΠ (Κοινή Αγροτική Πολιτική) της ΕΕ αναγκάζει τους αγρότες να καλλιεργούν συγκεκριμένα πράγματα, σε συγκεκριμένες ποσότητες, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να κάνει εισαγωγές ακόμα και σε είδη που «κάπως κάπου κάποτε» εξήγαγε…Πέρα από τις κάθε είδους μικρές ή μεγάλες κομπίνες που γίνονται με τις επιδοτήσεις183, ο λεγόμενος «μικρομεσαίος» αγρότης αδυνατεί να βγάλει κέρδος από την καλλιέργεια του, καθώς αδυνατεί να ανταγωνιστεί σε τιμές τα εισαγόμενα προϊόντα από χώρες με μικρότερο εργατικό κόστος, και τελικά «τα παρατάει». Ακόμα χειρότερη αναμένεται να γίνει η κατάσταση μετά το 2012, όταν και μειώνονται ριζικά οι αγροτικές επιδοτήσεις: Ήδη από το 2006, σε συνέντευξη της στους Financial Times, η επίτροπος Γεωργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης Μάριαν Φίσερ Μποέλ καλεί τους αγρότες «να βρουν και δεύτερη δουλειά»(!), μιας και το εισόδημα τους θα συρρικνωθεί184. Καθώς οι αγρότες είναι πλέον εξαρτημένοι από τις επιδοτήσεις (μιας και τα προϊόντα τους είναι ακριβότερα από τα αντίστοιχα προϊόντα άλλων χωρών), η μείωση τους θα σημάνει ουσιαστικά το τέλος της αγροτικής παραγωγής 182 Η μεγάλη φυγή από την ύπαιθρο, 31/01/2010, http://www.enet. gr/?i=issue.el.home&date=31/01/2010&id=126942 183 Σ.τ.Σ.: Πολλές από αυτές μάλιστα είναι και νόμιμες, για παράδειγμα ο μεγαλύτερος δικαιούχος αγροτικών επιδοτήσεων στην Ελλάδα είναι η Εκκλησία, ως ο μεγαλύτερος κάτοχος γης, ενώ μεγάλες επιδοτήσεις τσεπώνει η Βασίλισσα της Αγγλίας, που επίσης κατέχει μεγάλες εκτάσεις, κτλ.. 184 EU farmers ‘will need second income’, 29/12/2006, http:// www.ft.com/cms/s/0/021ba1e4-9760-11db-a680-0000779e2340. html?nclick_check=1

208

Γιάννης Τσαφογιάννης

στην Ευρώπη (σε όσες χώρες έχουν ακόμα αγροτική παραγωγή), η οποία θα εισάγει αγροτικά προϊόντα από φτηνότερες χώρες (με τι λεφτά άραγε; Με δανεικά;). Η επίτροπος Γεωργίας άλλωστε χαρακτήρισε στη συνέντευξη της μη βιώσιμες τις μικρές εκμεταλλεύσεις (πού θα πάνε αυτοί οι αγρότες άραγε; Προφανώς στις ουρές των ταμείων ανεργίας, ή θα καταφύγουν στο [μικρο]έγκλημα για να ζήσουν, κτλ.). Τόνισε μάλιστα ότι επιδιώκει να ανατρέψει τον κανόνα βάσει του οποίου επιδοτούνται ακόμα και οι μικρές εκμεταλλεύσεις των 0,3 εκταρίων (30 στρεμμάτων) «που έφερε το 2003 με τη νέα ΚΑΠ, 200.000 νέους μικροπαραγωγούς με μία χούφτα ζώα», ενώ εκτίμησε ότι οι μεγάλες φάρμες θα τα καταφέρουν να επιβιώσουν στις αναθεωρήσεις. Όσο για τις τιμές της γης στην Ευρώπη, κατέληξε η κ. Μποέλ, είναι υψηλές εξαιτίας των δικαιωμάτων και θα μπορούσαν να πέσουν σε μία νύκτα αν καταργούνταν οι κοινοτικές επιδοτήσεις όπως συνέβη στη Νέα Ζηλανδία τη δεκαετία του 1980 (σ.σ. βέβαια, σε μια κατάρρευση η κατοχή γης θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη…). Το ζήτημα των αγροτικών επιδοτήσεων είναι τεράστιο, και θα προκαλέσει τα επόμενα χρόνια πολλούς τριγμούς, καθώς χώρες όπως π.χ. η Γερμανία δεν έχουν ιδιαίτερη αγροτική παραγωγή, και επιθυμούν την κατάργηση των επιδοτήσεων. Όμως, πέρα από μικρές χώρες όπως η Ελλάδα, αγροτική παραγωγή έχει και η Γαλλία, η δεύτερη δηλαδή μεγαλύτερη δύναμη στην ευρωζώνη, και έτσι ήδη σημειώνονται αψιμαχίες, με τη Γαλλία, που είναι προφανώς υπολογίσιμο μέγεθος, να επιθυμεί τη διατήρηση τους185, ειδικά από τη στιγμή που 185 «Οι 8 στους 10 Ευρωπαίους θέλουν διατήρηση αγροτικών επιδοτήσεων, ΤΟ 90% ΘΕΩΡΕΙ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΖΩΤΙΚΗΣ

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

209

οι Γάλλοι αγρότες είναι αρκετά μαχητικοί στις διεκδικήσεις τους και πιέζουν. Όσο για τη βιομηχανική παραγωγή, και εδώ υπάρχει σημαντική κάμψη, μιας και είναι αδύνατον τα προϊόντα που παράγονται στην Ευρώπη να ανταγωνιστούν τα προϊόντα από την Κίνα (ή έστω τα προϊόντα που παράγονται στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ) στην τιμή, ή τα προϊόντα της Γερμανίας στην ποιότητα. Έτσι, το κεφάλαιο είτε μετακομίζει σε αυτές τις χώρες (όσοι εργοδότες μπορούν, το κάνουν), είτε μένει στην Ευρώπη και μετά άντε να τους ανταγωνιστεί: Όσοι επιχειρηματίες δε μπορούν να φύγουν για κάποια χώρα με μικρότερο εργατικό κόστος, μετά έχουν σοβαρό πρόβλημα, καθώς τα προϊόντα τους είναι πιο ακριβά και δεν προτιμούνται, οπότε τα κέρδη τους πέφτουν και πολλοί κλείνουν, ή συρρικνώνονται, ή εξαγοράζονται από μεγαλύτερους ομίλους, κτλ.. Η συγκεντροποίηση άλλωστε είναι τρομερή στη σύγχρονη εποχή του καπιταλισμού – για παράδειγμα, ήδη από το 2004 η «Ελευθεροτυπία» παρατηρεί σε άρθρο της για την Ελλάδα με τίτλο «200 εταιρείες συγκεντρώνουν το 68% των εξαγωγών» τα εξής: «Η «πίτα» των πωλήσεων ελληνικών προϊόντων στο εξωτερικό ουσιαστικά μοιράζεται μεταξύ ολίγων, καθώς 200 εταιρείες συγκεντρώνουν το 68% των συνολικών εξαγωγών της χώρας. Επίσης, μόλις οι 18 στις 100 -περίπου 826 εταιρείες συνολικά- κατόρθωσαν να εμφανίσουν διψήφια ποσοστά κερδοφορίας στους ισολοΣΗΜΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ», 31/03/2010, http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=31/03/2010&id=147186

210

Γιάννης Τσαφογιάννης

γισμούς του 2003. Η συντριπτική πλειονότητα παρουσίασε ζημιές ή πολύ μικρά περιθώρια κέρδους, από 0% έως 5% στην καλύτερη περίπτωση. Η επεξεργασία -σε συνεργασία με την εταιρεία ερευνών ICAP- των ισολογισμών που δημοσίευσαν οι εξαγωγικές επιχειρήσεις για το 2003 αναδεικνύει άλλο ένα μείζον πρόβλημα: Συνεχώς διευρύνεται ο αριθμός των επιχειρήσεων που στρέφονται από τις εξαγωγές στις εισαγωγές προκειμένου να αυξήσουν το περιθώριο κέρδους. Γιατί συμβαίνει αυτό Ήδη, οι τέσσερις στις πέντε «εξωστρεφείς» εταιρείες έχουν περιορίσει το μερίδιο των εξαγωγών στον συνολικό τους τζίρο σε επίπεδα αρκετά κάτω του 50%. Γιατί συμβαίνει αυτό; Και πάλι από τους ισολογισμούς προκύπτει ότι στην Ελλάδα σε πολλούς τομείς, τα περιθώρια κέρδους του εμπορίου είναι πολύ υψηλότερα από αυτά της βιομηχανίας. Έτσι, οι εταιρείες είτε διακόπτουν την παραγωγική δραστηριότητα και το ρίχνουν στο εμπόριο είτε μεταφέρουν την παραγωγική διαδικασία εκτός των ελληνικών συνόρων προκειμένου να συγκρατήσουν το κόστος. Αυτές οι δύο κινήσεις εξηγούν και το γιατί διευρύνεται συνεχώς το εμπορικό έλλειμμα στην Ελλάδα (σ.σ.: στο τέλος του 2003 ξεπέρασε τα 22,6 δισ. ευρώ): εισάγουμε τα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

πάντα και εξάγουμε μόλις 180 προϊόντα εκ των οποίων ελάχιστα διατηρούν την ανταγωνιστικότητά τους. Οι 200 μεγαλύτεροι εξαγωγείς της χώρας πωλούν στο εξωτερικό προϊόντα αξίας 7,8 δισ. ευρώ, με αποτέλεσμα οι υπόλοιπες 4.300 εταιρείες να εισπράττουν μόλις 3,8 δισ. ευρώ (σ.σ.: η συνολική αξία των ελληνικών εξαγωγών για το 2003 εκτιμάται στα 11,5-12 δισ. ευρώ). Οι χιλιάδες μικρομεσαίοι που έχουν «πάρε-δώσε» με το εξωτερικό αδυνατούν λόγω έλλειψης πόρων- είτε να βελτιώσουν την ποιότητα του προϊόντος τους είτε να ρίξουν την τιμή του, με αποτέλεσμα να χάνουν συνεχώς έδαφος στον διεθνή στίβο. Από τις 4.500 εξαγωγικές εταιρείες που εμφανίζονται στα μητρώα της ICAP, οι 3.500 -δηλαδή περίπου οι 8 στις 10- παρουσιάζουν έσοδα κάτω των δύο εκατομμυρίων ευρώ από πωλήσεις αγαθών εκτός συνόρων. Μάλιστα στην πλειονότητα τους (σε αναλογία άνω του 80%) οι μικρομεσαίοι εξαγωγείς λειτουργούν με μονοψήφια ποσοστά κέρδους ή ακόμη και με ζημιές. Το 2003, σε απόλυτους αριθμούς, οι πωλήσεις εγχώριων προϊόντων στο εξωτερικό, αυξήθηκαν περίπου κατά 1,2 δισ. ευρώ. Ωστόσο, η αύξηση αυτή δεν «μοιράστηκε» δίκαια σε όλους τους κλάδους. Τη μερίδα του λέοντος απέσπασαν οι πετρελαϊκές επιχειρήσεις οι οποίες είδαν τις πωλήσεις τους εντός και εκτός συνόρων- να εκτοξεύονται το 2003 λόγω της κούρσας στην τιμή του πετρελαίου.

211

212

Γιάννης Τσαφογιάννης

Ο συνολικός τζίρος των 16 εξαγωγικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον κλάδο παραγωγής πετρελαίου και άνθρακα ανήλθε το 2003 στα 5,4 δισ. ευρώ (+27,5% σε σχέση με το 2003), ενώ οι εξαγωγές εκτιμάται ότι έφτασαν στο 1,1 δισεκατομμύριο ευρώ (μερίδιο 9,16% επί των συνολικών εξαγωγών της χώρας) αύξηση παρουσιάζοντας περίπου ισόποση με τον τζίρο. Ετσι, τουλάχιστον το ένα τέταρτο της διόγκωσης που παρατηρήθηκε στις εξαγωγές αποδίδεται στην ανατίμηση του πετρελαίου και όχι στο γεγονός ότι ελληνικά προϊόντα έτυχαν καλύτερης αποδοχής εκτός συνόρων. Εκτός από τον πετρελαϊκό, άλλοι κλάδοι που συγκεντρώνουν μεγάλα μερίδια από την συνολική πίτα των εξαγωγών είναι οι βιομηχανίες τροφίμων, οι μεταλλουργικές επιχειρήσεις και η κλωστοϋφαντουργία. Όμως, καθένας από αυτούς τους τομείς έχει συναντήσει τεράστια προβλήματα τα τελευταία χρόνια: **Ο κλάδος των τροφίμων -ο μεγαλύτερος «εξαγωγέας» της χώρας καθώς συγκεντρώνει μερίδιο 10,5% επί των συνολικών εξαγωγώνείχε να αντιμετωπίσει το σκληρό ευρώ. Ανατιμήσεις Η διολίσθηση των περισσότερων νομισμάτων έναντι του ευρωπαϊκού, μείωσε τα έσοδα για τους εξαγωγείς τροφίμων καθώς τα προϊόντα τους παράγονταν σε ευρώ και πωλούνταν κυρίως σε τοπικό νόμισμα. Η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία κατέγραψε σημαντικές

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

ανατιμήσεις στα προς εξαγωγή προϊόντα τροφίμων καθώς οι εταιρείες προσπάθησαν να αναπληρώσουν το χαμένο έδαφος αυξάνοντας τις τιμές. Το αποτέλεσμα ήταν να μειωθεί ακόμη περισσότερο η ανταγωνιστικότητα. Τα κέρδη στη βιομηχανία τροφίμων το 2003 μειώθηκαν περίπου κατά 20% σε σχέση με το 2002. **Ο κλωστοϋφαντουργικός κλάδος συνεχίζει τη φθίνουσα πορεία του. Οι 200 μεγαλύτερες εξαγωγικές επιχειρήσεις εμφάνισαν μειωμένες πωλήσεις σε σχέση με το 2002 και μηδαμινά κέρδη (μόλις 21 εκατ. ευρώ επί πωλήσεων 1,5 δισ. ευρώ. Πολλές εταιρείες (Κλωστήρια Πρεβέζης, Κλωστήρια Ροδόπης, Fintexport, Βαρβαρέσος και άλλοι) παρουσίασαν ζημιές, ενώ τα Κλωστήρια Ναούσης παρουσίασαν ελάχιστα κέρδη χάρη στην πώληση ακινήτου και σταθερό τζίρο εξαιτίας της απορρόφησης θυγατρικών. Θετικά αποτελέσματα κατόρθωσαν να εμφανίσουν κυρίως επιχειρήσεις οι οποίες προχώρησαν σε ανανέωση του τεχνολογικού τους εξοπλισμού με ταυτόχρονη όμως μείωση του απασχολούμενου προσωπικού. **Η βιομηχανία μεταλλουργικών προϊόντων υπέστη πιέσεις από την ανατίμηση του ευρώ. Οι ισχυροί του κλάδου, οι οποίοι συγκαταλέγονται και μεταξύ των μεγαλύτερων εξαγωγέων της χώρας, εμφάνισαν σημαντικότατη μείωση κερδών αλλά και πωλήσεων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, το Αλουμίνιο της Ελλάδας, η ΕΛΒΑΛ, και η ΧΑΛΚΟΡ. Μηδαμινές **Οι εξαγωγές τεχνολογίας είναι μηδαμινές.

213

214

Γιάννης Τσαφογιάννης

Ολόκληρος ο κλάδος πληροφορικής περιορίζεται σε πωλήσεις μερικών δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ στο εξωτερικό. Μάλιστα, στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για μεταπώληση εισαγόμενων προϊόντων (π.χ. κινητών τηλεφώνων, ηλεκτρονικών υπολογιστών) και όχι για προώθηση της εγχώριας παραγωγής εκτός των συνόρων. **Τέταρτος κλάδος ως προς το ύψος των εξαγωγών, έρχεται αυτός των ενδυμάτων. Εμφανίζεται κατακερματισμένος καθώς σε αυτόν δραστηριοποιούνται περισσότερες από 310 εταιρείες. Πρώτη ως προς την αξία των εξαγωγών, έρχεται η Fanco του ομίλου Λαναρά η οποία όμως αντιμετωπίζει μεγάλες οικονομικές δυσχέρειες. Σημαντικές εξαγωγές παρουσιάζει η Βασαράς Χ&Α Ενδυμάτων, η Πέτσας, η Blue Point και η Cottonfields.»186. Παλιότερα, προ ευρώ, τα κράτη που είχαν πρόβλημα θα μπορούσαν να κάνουν μια υποτίμηση και να δώσουν έτσι μια, προσωρινή βέβαια, «ανάσα» στην οικονομία τους. Η υποτίμηση αυτή ουσιαστικά μείωνε το μισθό των εργατών, διότι η αξία του νομίσματος στο οποίο πληρώνονταν έπεφτε, αλλά ταυτόχρονα έπεφτε και η τιμή των προϊόντων – οπότε οι εξαγωγές τους γίνονταν πιο φτηνές (ανταγωνιστικές). Τώρα, είναι «κλειδωμένα» στο ισχυρό ευρώ, που τα καταδικάζει στο να μην είναι ανταγωνιστικά, λόγω ακριβώς του ακριβού νομίσματος που χρησιμοποιούν. Έτσι, 186 200 εταιρείες συγκεντρώνουν το 68% των εξαγωγών, 25/07/2004, http://archive.enet.gr/online/online_print. jsp?id=12220516

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

215

η Γερμανία που αντέχει το «σκληρό» νόμισμα «συνεχίζει ακάθεκτη», ενώ οι υπόλοιποι εξοντώνονται, αφού η παραγωγή τους «μένει στα αζήτητα» λόγω του ότι είναι ακριβότερη. Παράλληλα, το ισχυρό ευρώ βοηθά περισσότερο τη Γερμανία και σε έναν ακόμα τομέα, αφού το ισχυρό ευρώ σημαίνει και [σχετικά] φτηνότερο πετρέλαιο. Αυτό βέβαια συμφέρει κυρίως τη Γερμανία, μιας και αυτή είναι που έχει και τις μεγαλύτερες ανάγκες σε πετρέλαιο, λόγω των εργοστασίων της. Οι υπόλοιποι ναι μεν έχουν ένα ισχυρό νόμισμα για να αγοράσουν και αυτοί το πετρέλαιο που χρειάζονται, αλλά μετά άντε να πουλήσεις τα προϊόντα σου όταν έχεις να ανταγωνιστείς τα “made in Germany” ή τα “made in China” προϊόντα, χωρίς να μπορείς να υποτιμήσεις το νόμισμα σου…Και όχι μόνο αυτό, αλλά το ισχυρό ευρώ σημαίνει πως οι εργάτες των χωρών της ευρωζώνης έχουν αρκετή σημαντική αγοραστική δύναμη, και άρα αποτελούν πρώτης τάξεως πελάτες για τις εξαγωγές της Γερμανίας. Αντίθετα, αν οι υπόλοιπες χώρες υποτιμήσουν η κάθε μία το νόμισμα της, μετά η αγοραστική δύναμη των εργατών θα έπεφτε, και δε θα μπορούσαν να καταναλώσουν όπως κατανάλωναν ως τώρα. Αρχικά, οι διαφορές ανάμεσα στις χώρες-μέλη του ευρώ μπορούσαν να «αγνοηθούν», κυρίως διότι τότε ήταν «τα καλά χρόνια» του καπιταλισμού, με σημαντική καπιταλιστική ανάπτυξη. Οι χώρες δανείζονταν από την ΕΚΤ (Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα) με μικρά επιτόκια και «όλα πήγαιναν καλά», καθώς ο δανεισμός έκρυβε όλα τα υπόλοιπα. Παράλληλα, χάρη σε αυτό το δανεισμό, οι μικρές χώρες μπορούσαν στη συνέχεια να αποτελέσουν μια εξαγωγική αγορά για τη Γερμανία. Κοινώς, «μας» δάνειζαν/επιδοτούσαν ώστε να αγοράζουμε τις εξαγωγές τους, μιας και η ευρωζώνη εί-

216

Γιάννης Τσαφογιάννης

ναι η κύρια εξαγωγική αγορά της Γερμανίας. Η κρίση έφερε στην επιφάνεια όμως τις διαφορές ανάμεσα στα κράτη-μέλη της ευρωζώνης. Όσο λιγότερο ανταγωνιστικό είναι ένα κράτος, τόσο πιο έντονα ζητά πλέον υποτίμηση του ευρώ. Το καλοκαίρι του 2009, η ΕΚΤ αποφάσισε να τυπώσει και αυτή χρήμα από το πουθενά (60 δις ευρώ) και να μειώσει τα επιτόκια187. Όμως, η Γερμανία τάχθηκε αρχικά εντελώς εναντίον αυτών των μέτρων, διότι, όπως δήλωσε ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών Πιρ Στάινμπρουκ «Φοβάμαι ότι με αυτά τα μέτρα χρηματοδότησης προετοιμάζουμε την επόμενη κρίση, δημιουργώντας τεράστια χρέη»188 Εκτίμησε επίσης ότι μπορεί άμεσα να μην υπάρχει πρόβλημα πληθωρισμού, αλλά μεσοπρόθεσμα «πρέπει να δούμε πώς θα αποσύρουμε τη ρευστότητα δισεκατομμυρίων που διοχετεύουμε τώρα στην οικονομία».189 Μάλιστα, λίγο μετά την απόφαση της ΕΚΤ για εκτύπωση 187 ECB set to push ahead with version of quantitative easing, 01/06/2009, http://www.independent.co.uk/news/business/news/ecbset-to-push-ahead-with-version-of-quantitative-easing-1693952.html 188 Πιθανή πυροδότηση πληθωρισμού βλέπει ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών, 11/04/2009, http://www.enet.gr/?i=news. el.kosmos&id=34714 189 Πιθανή πυροδότηση πληθωρισμού βλέπει ο Γερμανός υπουργός Οικονομικών, ό.π., Σ.τ.Σ.: Μια άλλη παράμετρος που αξίζει να αναφερθεί είναι πως η Γερμανία έχει ιστορικά βιώσει τον υπερπληθωρισμό, καθώς μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο τον οποίο έχασε, δανειζόταν από τις ΗΠΑ, και όταν έγινε το «Μεγάλο Κραχ» του 1929 και οι ΗΠΑ σταμάτησαν να τη δανείζουν, η Γερμανία τύπωσε χρήμα «με τη σέσουλα» και το μάρκο έχασε εντελώς την αξία του. Υπάρχει λοιπόν και ο ιστορικός παράγοντας πίσω από την απροθυμία της Γερμανίας για πληθωριστικό χρήμα.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

217

πληθωριστικού χρήματος, η Γερμανίδα Καγκελάριος Μέρκελ άρχισε να κριτικάρει έντονα τις κινήσεις αυτές, που «σε δέκα χρόνια θα οδηγήσουν σε ακόμα χειρότερα προβλήματα»190. Η ΕΚΤ βέβαια είναι θεωρητικά «ανεξάρτητη» - και μάλιστα έχει εξωφρενικά προνόμια, καθώς δεν λογοδοτεί ουσιαστικά σε κανέναν, ενώ ούτε καν δημοσιεύει προς τα έξω τα πρακτικά των συνεδριάσεων της191. Η Γερμανία όμως έδειξε σε αυτή την περίπτωση «τα δόντια της», καθώς μετά τις φωνές της, η ΕΚΤ πάγωσε το πρόγραμμα αυτό εκτύπωσης πληθωριστικού χρήματος192. Επίσης, η Γερμανία απέρριψε προτάσεις της Γαλλίας για έκδοση κοινού ευρωομόλογου193, ώστε να μη δανείζονται οι μικρότερες χώρες με ακριβά επιτόκια. Αυτό όμως το μέτρο θα σήμαινε ότι η Γερμανία θα δανειζόταν με χειρότερους όρους απ’ ότι τώρα, γιατί το κοινό ευρωομόλογο θα είχε επιτόκιο έναν «μέσο όρο» των επιτοκίων δανεισμού όλων των κρατών, και άρα τα μικρά θα βελτιώνονταν, ενώ η Γερμανία θα έπεφτε σε σχέση με τώρα. Και στη συνέχεια, η Γερμανία απέρριψε πρόταση της Γαλλίας για χαλάρωση του Συμφώνου Σταθερότητας194. 190 Germany’s Angela Merkel attacks Bank of England’s move to pump money into UK economy, 03/06/2009, http://www.telegraph. co.uk/finance/economics/5434508/Germanys-Angela-Merkel-attacksBank-of-Englands-move-to-pump-money-into-UK-economy.html 191 ΕΕ - ΕΚΤ 0-1 (τελικό), 02/01/2009, http://epicurus2day. blogspot.com/2008/09/0-1.html 192 Ο Τρισέ «συμμορφώθηκε» με την παρέμβαση της Μέρκελ – Αντίθετο το Σίτι, 05/06/2009, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_ articles_economyagor_100019_05/06/2009_317355 193 Όχι από τη Γερμανία στα ευρωομόλογα, 03/02/2009, http:// news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyagor_100019_ 03/02/2009_301809 194 Κόντρα στην Ε.Ε. για το Σύμφωνο Σταθερότητας, 09/06/2009, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economy_2_

218

Γιάννης Τσαφογιάννης

Όμως, το «πάγωμα» αυτό δε διήρκησε και πολύ, καθώς, όπως είδαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου, το ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα είναι και αυτό χρεοκοπημένο – θυμηθείτε και τη δήλωση του Τρισέ ότι «Όλες [οι τράπεζες] θα είχαν εξαφανιστεί εάν δεν τις είχαμε σώσει, αυτό είναι το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε»195. Άλλωστε, οι μικρότερες ειδικά χώρες της ευρωζώνης έχουν δανειστεί τόσο πολύ, και η παραγωγική τους βάση έχει μειωθεί επίσης τόσο πολύ, που αμφισβητείται έντονα το αν μπορούν να αποπληρώσουν τα δάνεια που έχουν πάρει. Και αν κάποιος αμφιβάλλει για την ικανότητα σου να αποπληρώσεις ένα δάνειο, είτε δε σου δανείζει (και άρα οδηγείσαι στη χρεοκοπία), είτε σου δανείζει με εξωφρενικούς όρους (και επιβιώνεις, για να χρεωκοπήσεις αργότερα όμως, με ακόμα χειρότερους όρους για εσένα). Όμως, βασικός δανειστής των χωρών της ευρωζώνης, με πρώτη την Ελλάδα, είναι… οι γαλλικές και οι γερμανικές τράπεζες. Έτσι, άρχισαν και στην Ευρώπη τα «πακέτα σωτηρίας», με τη Γερμανία να αλλάζει γνώμη (έστω και με πολλές αμφιταλαντεύσεις και συγκρούσεις – μάλιστα, αίσθηση προκάλεσε η διαρροή στον τύπο ότι ο Σαρκοζί απείλησε με έξοδο της Γαλλίας από το ευρώ αν δεν τυπωνόταν χρήμα για το «πακέτο σωτηρίας» των τραπεζών196) και να τυπώνονται λεφτά από το πουθενά, ώστε να σωθούν οι τράπεζες, που εκτός από τα κάθε λογής «τοξικά δάνεια» έχουν 09/06/2009_317841 195 Ζαν Κλοντ Τρισέ γα τράπεζες: «Θα είχατε εξαφανιστεί αν δεν σας σώζαμε», 20/06/2010, http://www.enet.gr/?i=news. el.oikonomia&id=175099 196 Με αποχώρηση της Γαλλίας από το ευρώ απείλησε ο Σαρκοζί χάριν της Ελλάδας, 15/05/2010, http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_ w_articles_kathbreak_1_14/05/2010_337408

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

219

πλέον και τα «τοξικά» ομόλογα των χρεοκοπημένων κρατώνμελών της ευρωζώνης. Έτσι, το Μάιο του 2010, είχαμε τη «Δημιουργία Ταμείου 750 δισ. ευρώ για τη Διάσωση Χωρών της Ευρωζώνης - Εν μια νυκτί μεταμόρφωση της ΕΚΤ, που πλέον θα αγοράζει ιδιωτικά και κρατικά ομόλογα από τη δευτερογενή αγορά, «τυπώνοντας κατ’ ουσία χρήμα.» όπως σχολίασε η «Ημερησία»197.

198

197 Τι άλλαξε στην Ευρώπη σε μία νύχτα, 10/05/2010, http://www. imerisia.gr/article.asp?catid=12336&subid=2&pubid=28655171 198 Πηγή: With $2 Trillion In 3 Year Funding Needs By the PIIGS, The IMF Is Helpless To Do Anything But Sit Back And Watch, 30/04/2010, http://www.zerohedge.com/article/2-trillion-3-year-

220

Γιάννης Τσαφογιάννης

Πριν από αυτό μάλιστα, η Γερμανία είχε δεχτεί να εισέλθει το ΔΝΤ στην ευρωζώνη, και να συγχρηματοδοτήσει και αυτό τα «πακέτα σωτηρίας» για τις τράπεζες. Αυτό ήταν σημαντική στιγμή, καθώς το ΔΝΤ είναι αμερικανοκίνητο, και πλέον η είσοδος του δίνει «πάτημα» στις ΗΠΑ εντός της ευρωζώνης, δείχνοντας ότι η Γερμανία είναι σχετικά απρόθυμη να τυπώσει χρήμα από το πουθενά, γι’ αυτό και δέχτηκε να βάλει στο παιχνίδι και τις ΗΠΑ, αντί να κρατήσει τις ημιαποικίες της για τον εαυτό της. Αν ρίξει κανείς μια ματιά στα δάνεια που καλούνται να αναχρηματοδοτήσουν τα προσεχή χρόνια οι τράπεζες (βλέπε πίνακα σελ. 219), μάλλον θα «ζαλιστεί» άλλωστε. Τα κράτη που τα έχουν ονομάσει “PIIGS” (ανάμεσα τους και η Ελλάδα βέβαια) έχουν συνολικές ανάγκες δανεισμού σχεδόν 2 ΤΡΙΣ μέχρι και το 2013 (κάτω δεξιά στον πίνακα σελ. 219). Το ΔΝΤ έχει στα ταμεία του 700δις. Κοινώς, «τα νούμερα δεν βγαίνουν».

199

funding-needs-piigs-imf-helpless-do-anything-sit-back-and-watch 199 Πηγή: With $2 Trillion In 3 Year Funding Needs By the PIIGS, The IMF Is Helpless To Do Anything But Sit Back And Watch, ό.π.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

221

Οι δύο παραπάνω πίνακες δείχνουν τους δύο μεγαλύτερους δανειστές που θα δώσουν λεφτά στο ΔΝΤ - τα κράτη αυτά είναι η ΗΠΑ και η Ιαπωνία, που έχουν τρομερά προβλήματα αποπληθωρισμού, και τους λείπουν λεφτά. Πώς θα τα δώσουν λοιπόν; Από πού θα τα βρουν; Θα τα τυπώσουν –προφανώς- από το πουθενά, υποτιμώντας ακόμα περισσότερο (μέχρι τέλους) το δολάριο και το γιεν αντίστοιχα. Όσο για την Ευρωζώνη, θα πρέπει και αυτή να τυπώσει χρήμα από το πουθενά. Και παράλληλα, το ΔΝΤ θα συνεχίζει να πουλά τον χρυσό που τώρα κατέχει…

222

Γιάννης Τσαφογιάννης

Η Τράπεζα της Αγγλίας σε πρόσφατη μελέτη της (δες και το προηγούμενο γράφημα “Chart 9”, σελ. 221) υπολόγισε ότι οι τράπεζες σε Αγγλία, ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία έχουν συνολικές ανάγκες αναχρηματοδότησης ύψους 5 τρις δολαρίων έως το 2012200, και μοιάζει δύσκολο να καταφέρουν να τα μαζέψουν όλα αυτά τα λεφτά (εκτός και αν τυπώσουν και άλλα...). Η BIS (Bank of International Settlements), η κεντρική τράπεζα των κεντρικών τραπεζών δηλαδή, παρότρυνε μάλιστα τις ευρωπαϊκές τράπεζες να αρχίζουν να αναγνωρίζουν μερικές απώλειες, αντί να «καθυστερούν το αναπόφευκτο», απλά αναχρηματοδοτώντας δάνεια που δεν πρόκειται ποτέ να εισπραχθούν από κράτη όπως π.χ. η Ελλάδα – η αναχρηματοδότηση απλά χειροτερεύει τα πράγματα201. Ακόμα και στελέχη μεγάλων τραπεζών όπως η Deutsche Bank κάνουν παρόμοιες σκέψεις, διότι απλούστατα η χρεοκοπία είναι αναπόφευκτη, και με το να το καθυστερούν, ναι μεν κερδίζουν χρόνο, διογκώνοντας όμως το μέγεθος του προβλήματος202. Όμως, οι τράπεζες ως τώρα δεν δέχονται καμία απώλεια – άλλωστε, αν το έκαναν αυτό, πολλές θα εξαφανίζονταν. Έτσι, προς το παρόν αρπάζουν χρήμα μέσω των «πακέτων σωτηρίας» (ζητώντας διαρκώς και περισσότερα – π.χ. ο 200 Banks Face $5 Trillion Rollover by 2012, 29/06/2010, http:// www.nakedcapitalism.com/2010/06/banks-face-5-8-trillion-rolloverby-2012.html 201 Europe’s banks are still on ‘life support’, BIS warns, 28/06/2010, http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/ banksandfinance/7859678/Europes-banks-are-still-on-life-supportBIS-warns.html 202 Deutsche Bank: Οι τράπεζες να διαγράψουν μέρος του ελληνικού χρέους, 28/04/2010, http://athenstock.blogspot. com/2010/04/deutsche-bank_28.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

223

Buiter της Citigroup ζήτησε να τυπωθούν ακόμα περισσότερα χρήματα από το πουθενά από την ΕΚΤ, διότι το πρώτο «πακέτο σωτηρίας» δεν είναι αρκετό για να καλύψει τις ζημιές τους203), ενώ παράλληλα οι κυβερνήσεις στην ευρωζώνη εφαρμόζουν και τη στρατηγική των «προγραμμάτων λιτότητας». Για τα «πακέτα σωτηρίας» έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενα κεφάλαια – απλά υπενθυμίζουμε ότι (α) μεταφέρουν χρήματα προς τις [χρεοκοπημένες] τράπεζες και (β) η μείωση του τραπεζικού δανεισμού, σε συνδυασμό με την φορολογική αφαίμαξη των κατώτερων τάξεων (για να μαζευτούν λεφτά για τις τράπεζες) δημιουργούν έναν αποπληθωριστικό φαύλο κύκλο, με μείωση της κατανάλωσης, κλείσιμο επιχειρήσεων, απολύσεις και μειώσεις μισθών, ακόμα μεγαλύτερη μείωση της κατανάλωσης, νέα λουκέτα, νέες απολύσεις, κτλ., κτλ., κτλ.. Όσο για τα «προγράμματα λιτότητας», αυτά περιλαμβάνουν κυρίως μειώσεις μισθών και συντάξεων, κατάργηση εργασιακών δικαιωμάτων, απολύσεις, αλλά και σημαντική φορολογική επιβάρυνση των κατώτερων τάξεων. Ο ρόλος των προγραμμάτων αυτών είναι διττός: Αφενός το κράτος αρπάζει χρήμα από τους εργάτες για να χρηματοδοτήσει τα «πακέτα σωτηρίας» των τραπεζών, και αφετέρου «αυξάνει την ανταγωνιστικότητα» των ευρωπαίων εργατών. Μειώνει το εργατικό κόστος δηλαδή: Το κεφάλαιο όπως είδαμε μεταναστεύει από τη «Δύση» προς χώρες όπως η Κίνα ή η Βουλγαρία, όπου οι μισθοί είναι χαμηλότεροι, και άρα το ποσοστό κέρδους του κεφαλαιοκράτη είναι μεγαλύτερο. Ως εκ τούτου, αν κάποιο «δυτικό» κράτος θέλει να προσελ203 A €2,000bn EuroTARP needed, 24/06/2010, http://ftalphaville. ft.com/blog/2010/06/24/270141/a-e2000bn-eurotarp-needed/

224

Γιάννης Τσαφογιάννης

κύσει επενδύσεις, και να έχει έτσι καπιταλιστική ανάπτυξη, πρέπει να μειώσει τους μισθούς και τα δικαιώματα των εκεί εργατών, ώστε να πλησιάζουν (ή και να «ξεπεράσουν») τη «φτήνια» του εργάτη στην Κίνα ή τη Βουλγαρία, ώστε το κεφάλαιο να μη φεύγει πλέον για εκεί. Ο καπιταλισμός, που «στα νιάτα του» έκοψε τα κεφάλια των φεουδαρχών και των αριστοκρατών που ξεζούμιζαν τους κολίγους, έχει σήμερα φτάσει σε μια ιστορική φάση του όπου, για να συνεχίσει να υπάρχει, πρέπει να γυρίσει τους σημερινούς εργάτες σε κατάσταση μεσαιωνικού δουλοπάροικου. Η ίδια του η ύπαρξη εξαρτάται από το πόσο πολύ θα καταφέρει να εκμεταλλευτεί τους εργάτες – και αν δεν τους εκμεταλλευτεί πολύ, τότε απλά θα μεταναστεύσει αλλού, και θα τους αφήσει να…«ψοφήσουν» (άλλοι μεταφορικά και άλλοι κυριολεκτικά), μέχρις ότου «λογικευτούν» και αποδεχτούν την -μερική ή ολική- «κινεζοποίηση» τους. Εδώ στην Ελλάδα π.χ. ο πρόεδρος του ΣΕΒ (Σύνδεσμος Ελλήνων Βιομηχάνων) χαρακτήρισε ως… «μονόδρομο» τα μέτρα της κυβέρνησης (γιατί όχι άλλωστε; Αυτός πληρώνει;), και επικαλέστηκε τον πατριωτισμό του ελληνικού λαού204. Την ίδια ώρα όμως που μας καλούν σε «απαραίτητες θυσίες», οι ίδιοι θησαυρίζουν: Ο ίδιος ο Δασκαλόπουλος έχει ως έδρα για τις δραστηριότητες του το... Λουξεμβούργο (γνωστό «φορολογικό παράδεισο»), ενώ αντίστοιχες κινήσεις έχει κάνει και όλη λίγο-πολύ η ντόπια άρχουσα τάξη. Δεν είναι δύσκολο άλλωστε - όπως εξηγεί η «Ελευθεροτυπία»: «Το σύνολο σχεδόν των επιχειρηματιών και των εφοπλιστών διαχειρίζονται τα επενδυτικά τους 204 Δ. Δασκαλόπουλος: Μονόδρομος τα μέτρα της κυβέρνησης, 04/02/2010, http://www.naftemporiki.gr/news/cstory.asp?id=1774249

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

225

κεφάλαια ακόμη και αν αυτά τοποθετούνται στο Χρηματιστήριο Αθηνών, μέσω off shore ή on shore εταιρειών, οι περισσότερες εκ των οποίων εδρεύουν στην Κύπρο. Κερασάκι στην τούρτα είναι το γεγονός πως οι περισσότερες ελληνικές επιχειρήσεις σύστησαν εταιρείες συμμετοχών στην Κύπρο για να ελέγχουν από εκεί τις δραστηριότητές τους στη νοτιοανατολική Ευρώπη (πλην Τουρκίας) και να μην επαναφορολογούνται τα μερίσματα που λαμβάνουν από τις εκεί θυγατρικές τους»205. Από τον Νοέμβρη του 2009 μάλιστα ώς τώρα, υπό το φόβο ότι ίσως φορολογηθούν, οι μεγαλοαστοί μετέφεραν, όπως μεταδίδει η Guardian206 8 με 10 δις από την Ελλάδα σε κάποιο φορολογικό παράδεισο. Τι κάνει η κυβέρνηση γι’ αυτό; Φορολογεί άγρια, μέχρι σημείο ξεζουμίσματος, το λαό, και ταυτόχρονα υπόσχεται σχεδόν μηδενικούς φόρους σε όσους φέρουν πίσω τα κεφάλαια τους στην Ελλάδα, ουσιαστικά μετατρέποντας την Ελλάδα σε φορολογικό παράδεισο (για την άρχουσα τάξη) και ωραιότατο τόπο για νομιμοποίηση του «μαύρου» χρήματος207. Αλλά είπαμε, οι φεουδάρχες δεν πληρώνουν, μόνο εισπράττουν, η πληρωμή είναι κάτι που το κάνουν μόνο οι κολίγοι... 205 Όπου φύγει φύγει και η «μεσαία τάξη», 15/11/2009, http:// www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=15/11/2009&id=101965 206 Super-wealthy investors move billions out of Greece, 07/02/2010, http://www.guardian.co.uk/world/2010/feb/07/greekrich-pull-out-billions-debt 207 Επαναπατρισμός κεφαλαίων με εξαίρεση από πόθεν έσχες, 09/02/2010, http://www.enet.gr/?i=news.el.oikonomia&id=130481

226

Γιάννης Τσαφογιάννης

Η αντίφαση είναι όμως πως αυτού του είδους τα προγράμματα «λιτότητας» ρίχνουν «λάδι στη φωτιά» του αποπληθωριστικού φαύλου κύκλου: Δε φτάνει που τα «πακέτα σωτηρίας» μεταφέρουν τεράστια ποσά στις χρεoκοπημένες τράπεζες, που προφανώς έχουν σταματήσει να δανείζουν, με αποτέλεσμα να «μην κινείται φύλλο» στην αγορά, τώρα η «λιτότητα» μειώνει ακόμα περισσότερο τα εισοδήματα του λαού, κα αυξάνει ακόμα περισσότερο την ανεργία, με αποτέλεσμα να γιγαντώνεται ο κύκλος της μειωμένης κατανάλωσης, των λουκέτων, των απολύσεων, κτλ.. Αλλά μπροστά στο να δημιουργηθεί μια νέα «φουρνιά» εργατών, πολύ πιο εκμεταλλεύσιμων από τους σημερινούς, ας ξεκληριστούν και μερικοί εργάτες, και ας μπουν και μερικά λουκέτα. Μη νομίζετε δηλαδή ότι τάχα οι κυβερνώντες «τρελάθηκαν» ή «δεν ξέρουν τι κάνουν». Απλά έχουν επιλέξει να φέρουν τους εργάτες όσο πιο κοντά γίνεται στο «κινεζικό πρότυπο» - έστω και αν αυτό οδηγεί σε καταστάσεις όπως αυτή που γλαφυρά περιγράφει σε άρθρο του ακόμα και το Spiegel, όργανο της γερμανικής άρχουσας τάξης: «Τα δρακόντεια κυβερνητικά μέρα λιτότητας κατόρθωσαν να μειώσουν το έλλειμμα της χώρας κατά το -σχεδόν απίστευτο- 39.7%, μετά από πολυετείς σπατάλες και παραχαραγμένες στατιστικές. Τα μέτρα κατάφεραν να μειώσουν τις κρατικές δαπάνες κατά 10% -4.5% παραπάνω από ότι απαιτούν η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και το «διεθνές νομισματικό ταμείο» (ΔΝΤ). Το πρόβλημα είναι πως τα μέτρα λιτότητας εντωμεταξύ έπληξαν πολύπλευρα την ελλη-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

νική οικονομία. Η αγοραστική δύναμη μειώθηκε, η κατανάλωση παραπαίει, ο αριθμός των χρεοκοπιών και των ανέργων αυξάνει. Στο δεύτερο τρίμηνο του έτους, το ΑΕΠ της χώρας μειώθηκε κατά ακόμα 1.5%. Η είσπραξη φόρων, που η κυβέρνηση χρειάζεται απεγνωσμένα για να σταθεροποιήσει τα δημόσια οικονομικά, πέφτει ραγδαία. Ένα μείγμα φόβου, απελπισίας και οργής κυριεύει την ελληνική κοινωνία. Ανεργία ύψους... 70% Ο Νίκος Μελέτης είναι καθαρός και καλοντυμένος, και το μεσαίων κυβικών αυτοκίνητό του είναι κι αυτό φρεσκοπλυμένο και περιποιημένο. Ο Μελέτης παλιά κέρδισε καλά το ψωμί του στα ναυπηγεία του Περάματος, ένα λιμάνι απέναντι από τη Σαλαμίνα. «Προς το παρόν, τρώω τις οικονομίες μου», λέει ο 54χρονος οξυγονοκολλητής, καθώς αγναντεύει το σιωπηλό λιμάνι, που έχει γεμίσει δεμένα καράβια. Ο Μελέτης παλιά έκανε έως και 300 μεροκάματα το χρόνο· φέτος μόλις που έχει κάνει 25, ως τώρα. Αυτό του δίνει 25 ένσημα, όταν χρειάζεται τουλάχιστο 100 για να δικαιούται υγειονομικής περίθαλψης για τον ίδιο και την οικογένειά του, συμπεριλαμβανομένης της συζύγου του, που είναι καρκινοπαθής. «Πώς υποτίθεται πως θα πληρώσω το νοσοκομείο;», αναρωτιέται ο Μελέτης. Το επίδομα ανεργία φτάνει το πολύ τα 460 ευρώ μηνιαίως, και χορηγείται για ένα μόνο χρόνο, και μόνο εφόσον ο άνεργος αποδείξει πως τους τελευταίους 15 μήνες

227

228

Γιάννης Τσαφογιάννης

έχει κολλήσει τουλάχιστο 150 ένσημα. Στο Πέραμα, ελάχιστοι είναι οι εργάτες που είναι εις θέση να πετύχουν αυτόν τον άθλο. Σύμφωνα με μια έρευνα του πανεπιστημίου του Πειραιά, η ανεργία στην πόλη κυμαίνεται μεταξύ 60%-70%. Αν και το 77% των ναυτιλιακών εταιρειών δηλώνουν ικανοποιημένες από την ποιότητα των ναυπηγοεπισκευαστικών υπηρεσιών του Περάματος, σχεδόν το 50% προτιμούν να στέλνουν τα καράβια τους στην Τουρκία, την Κορέα ή την Κίνα. Το κόστος στην Ελλάδα παραείναι ψηλό, ισχυρίζονται. Η χώρα έχει ανυπόφορη γραφειοκρατία και συχνές απεργίες, που καθυστερούν το χρόνο αποπεράτωσης των εργασιών τους. Το Πέραμα είναι ασφαλώς μια περίπτωση ασυνήθης και ακραία. Αλλά η παρακμή της ναυπηγοεπισκευαστικής ζώνης είναι δηλωτική της αυξανόμενης ανικανότητας της ελληνικής οικονομίας να αντεπεξέλθει στον διεθνή ανταγωνισμό. Ελάχιστες είναι οι ελληνικές επιχειρήσεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν διεθνώς ανταγωνιστικές. Οι ειδικοί θεωρούν πως το ΑΕΠ της χώρας θα μειωθεί το 2010 κατά 4%. Η Γερμανία, για να συγκρίνουμε τα δεδομένα, αναμένει αύξηση του δικού της ΑΕΠ κατά 3%. Οι πωλήσεις μειώνονται παντού Τα μέτρα λιτότητας του πρωθυπουργού Γιώργου Παπανδρέου έφεραν τα πάνω-κάτω στην ελληνική οικονομία. Το πακέτο προ-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

έβλεπε μειώσεις των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων έως και κατά 20%, περικοπές των συντάξεων, αλλά και αυξήσεις σε πολυάριθμους φόρους. Το αποτέλεσμα είναι οι Έλληνες να διαθέτουν όλο και λιγότερα χρήματα για να δαπανήσουν και οι πωλήσεις να μειώνονται παντού, κάτι καταστροφικό σε μια κοινωνία όπου το 70% του ΑΕΠ της οφείλεται στην ιδιωτική κατανάλωση. Αρκεί μια μικρή βόλτα στις εμπορικές οδούς των Αθηνών για να αντιληφθεί κανείς το μέγεθος της συμφοράς. Σε μια μεγάλη βιτρίνα επί της κεντρικότατης οδού Σταδίου, η επιγραφή «ενοικιάζεται» καλύπτει το 1/4 σχεδόν της επιφάνειας της πρόσοψης. Η «εθνική συνομοσπονδία ελληνικού εμπορίου» (ΕΣΕΕ) εκτιμά πως το 17% όλων των καταστημάτων των Αθηνών θα αναγκαστούν να «βάλουν λουκέτο». Στις μικρότερες πόλεις, τα πράγματα δεν είναι πολύ καλύτερα. Μέχρι πριν λίγα χρόνια, η Χαλκηδόνα ήταν κέντρο στάθμευσης για τα φορτηγά που έκαναν μεταφορές στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Δύο μεγάλες κεντρικές οδοί, γεμάτες εστιατόρια, ταχυφαγεία και είδη εξοπλισμού για τους αυτοκινητιστές, διασταυρώνονται καταμεσής στη μικρή, κατηφή πολίχνη. Το σπίτι της Μαρίας Λιαλιαμπίδου βρίσκεται ακριβώς πάνω στο μεγαλύτερο κύριο δρόμο. Η ενοικίαση του ιδιόκτητου ισογείου καταστήματός της σαν ζαχαροπλαστείο, της έδινε 350 ευρώ το μήνα, ένα πολύ καλοδεχούμενο ποσό όταν η μηνιαία σύνταξη χηρείας της μόλις που φθάνει τα

229

230

Γιάννης Τσαφογιάννης

320 ευρώ. Αλλά ο Κώστας, ο ζαχαροπλάστης που ενοικίαζε το μαγαζί κι είναι γνωστός εδώ με το παρατσούκλι «δραχμοφονιάς», δεν μπορεί πια να πληρώνει το ενοίκιο. Οπότε κι εδώ η προθήκη του καταστήματος καλύφθηκε από το πελώριο «ενοικιάζεται». Αλλά ενοικιαστής δε βρίσκεται. Ξενοίκιαστο παραμένει και το άδειο χασάπικο, μερικά μέτρα πιο κει. Στην απέναντι μεριά του δρόμου, μια πινακίδα μας ενημερώνει πως εδώ βρίσκεται το «εστιατόριον Σάκης». Ο Σάκης, ο ιδιοκτήτης του, αντέχει ακόμα, αφού συχνά πυκνά κάποιοι πελάτες πιάνουν ένα ή δυο από τα τραπέζια του μαγαζιού του. «Δεν έχω πια καμιά δουλειά εδώ πέρα», μου εξομολογείται η Αλβανίδα υπάλληλος του καταστήματος, που στην Ελλάδα βαπτίστηκε «Ελένη». «Πολλοί επέστρεψαν στην Αλβανία, όπου τα πράγματα δεν είναι και τόσο χειρότερα από ότι εδώ. Θα δω τι θα κάνω». Χωρίς διέξοδο Ολόκληρη η χώρα βρίσκεται παγιδευμένη στην ύφεση. Όλα μοιάζει να έχουν πάρει την κατηφόρα. Ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται αδιατάρακτος, χωρίς προφανή διέξοδο. Το χειρότερο όμως είναι πως ελάχιστοι πια ελπίζουν πραγματικά πως κάποια μέρα τα πράγματα θα φτιάξουν. Η πορεία αυτή αναδεικνύεται ανάγλυφα από την πορεία της ανεργίας. Το 2009 ήταν 9.5%. Φέτος μπορεί να φτάσει στο 12.1% και οι ειδικοί αναμένουν περαιτέρω αύξησή της, ως το 14.3% το 2011. Αλλά αυτά είναι τα επίσημα στοιχεία, όπως ανακοινώνονται

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

από τον ‘Ανχελ Γκουρία (Αngel Gurrνa), το γενικό γραμματέα του «οργανισμού οικονομικής συνεργασίας και ανάπτυξης» (ΟΟΣΑ). Το συνδικάτο ΓΣΕΕ τα χαρακτηρίζει υπεραισιόδοξα. Εκτιμά πως το 2011 η ανεργία θα φθάσει μάλλον στο 20%. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, η ανεργία θα επιστρέψει στο ύψος που είχε το 1960, όταν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες αναγκάσθηκαν να μεταναστεύσουν. Σύμφωνα με τη ΓΣΕΕ, ήδη σήμερα η αγοραστική δύναμη έχει επιστρέψει στα επίπεδα του 1984. «Κάποια στιγμή το καζάνι θα σκάσει» Σε μια τηλεοπτική του εμφάνιση ο Μενέλαος Γκίβαλος, καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο πανεπιστήμιο Αθηνών, προειδοποίησε τους τηλεθεατές πως τα χειρότερα έρχονται. Προβλέπει κύμα απολύσεων το Σεπτέμβριο, με «ακραίες κοινωνικές επιπτώσεις». «Τα πάντα ακριβαίνουν... Εδώ καλά-καλά δεν κερδίζω τίποτα, και μου ζητάνε να πληρώνω περισσότερους φόρους για να συμβάλλω στη σωτηρία της χώρας... Σας φαίνεται λογικό αυτό;» αναρωτιέται ο οξυγονοκολλητής Νίκος Μελέτης. Οι φίλοι του, που κάθονται σε ένα καφενείο στην προβλήτα του Περάματος, σταδιακά γίνονται όλο και πιο εκδηλωτικοί. Είναι όλοι τους άνεργοι, απελπισμένοι και οργισμένοι με τους πολιτικούς που τους οδήγησαν ως εδώ. Κανείς τους δεν εκφράζει συμπάθεια για κανένα κόμμα, αλλά πλέον ούτε και για κανένα συνδικάτο. «Το μόνο που ξέρουν είναι να κάνουν απεργίες

231

232

Γιάννης Τσαφογιάννης

για να παίζουν τα παιχνίδια τους!», φωνάζει ένας άντρας, ονόματι Παναγιώτης Περετρίδης. «Το μόνο που με νοιάζει πια είναι το μεροκάματο. Ένα καρβέλι ψωμί, να η ιδεολογία μου. Θέλω να βοηθήσω τη χώρα μου, αλλά πρέπει να έχω δουλειά για να πληρώνω φόρους! Όσον αφορά πάντως την αξιοπρέπειά που είχαμε σαν άριστοι τεχνίτες, σαν οικογενειάρχες και σαν Έλληνες, αυτή πάει, μας τη ρίξαν στα σκ...!... Όποιος βάλει χέρι στο ψωμί της οικογένειάς μου θα το πληρώσει ακριβά! Να το ξέρει αυτό η κυβέρνηση» συνεχίζει ο Μελέτης. «Κι όταν ξεσπάσουμε, μην τολμήσουν να μας πουν “αναρχικούς”. Είμαστε οικογενειάρχες -απελπισμένοι οικογενειάρχες». Το μόνο που προβλέπει είναι πως η κατάσταση θα χειροτερέψει: «τα πράγματα ήδη άρχισαν να κοχλάζουν... Κάποια στιγμή το καζάνι θα σκάσει!»208. Έτσι, ο Simon Johnson για παράδειγμα, ο οποίος είναι ο πρώην επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ και νυν καθηγητής στο ΜΙΤ, παρατηρεί ότι «η Ελλάδα θα πρέπει να δίνει 8-9% του ΑΕΠ κάθε χρόνο στους ξένους πιστωτές, από το 2012 και μετά». Και όπως εύστοχα σχολιάζει ο Ambrose Evans-Pritchard σε σχετικό άρθρο του στην “Telegraph” (από τα πιο συντηρητικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης στον κόσμο), «κανένας λαός δεν μπορεί να ανεχτεί τέτοια υποδούλωση στους δανειστές του για πολύ» (“No nation 208 Tensions Rise in Greece as Austerity Measures Backfire, 18/08/2010, http://www.spiegel.de/international/ europe/0,1518,712511,00.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

233

will tolerate such debt servitude for long”), καθώς το νούμερο αυτό είναι τεράστιο, και ουσιαστικά οδηγεί σε αφαίμαξη του πληθυσμού προς όφελος των τραπεζών-πιστωτών209. Και μάλιστα όλα αυτά γίνονται την ίδια ώρα που οι ίδιοι οι πιστωτές, με πρώτο και καλύτερο το ΔΝΤ, παραδέχονται ότι οι πολιτικές αυτές όχι μόνο δε θα μειώσουν το χρέος, αλλά θα το αυξήσουν κιόλας, καθώς το κάθε νέο δάνειο απλά χρησιμοποιείται για να αποπληρώνει το προηγούμενο, και συσσωρεύονται οι τόκοι, με αποτέλεσμα το χρέος να διαιωνίζεται και με αυξητική μάλιστα τάση. *Τα spreads για την Ελλάδα ανεβαίνουν την άνοιξη του 2010 και συνεχίζουν διαρκώς να σπάνε το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. Η άνοδος των spreads δείχνει πως οι πιστωτές δανείζουν την Ελλάδα με ολοένα και χειρότερους όρους (μεγαλύτερα επιτόκια), διότι πολύ απλά είναι ολοένα και λιγότερο σίγουροι ότι θα πάρουν τα λεφτά τους συν τους τόκους, καθώς η χρεοκοπία γίνεται ολοένα και πιο πιθανή. 210

209 The Greek people are being punished for Europe’s errors, 11/04/2010, http://www.telegraph.co.uk/finance/comment/ ambroseevans_pritchard/7578938/The-Greek-people-are-beingpunished-for-Europes-errors.html 210 Πηγή: http://static.businessinsider.com/image/

234

Γιάννης Τσαφογιάννης

Όπως άλλωστε παρατηρεί σε άρθρο του στο «Πριν» άλλωστε ο αριστερός οικονομολόγος-αναλυτής Δ. Καζάκης: «το βασικό πρόβλημα με το δημόσιο χρέος δεν είναι τα υψηλά επιτόκια δανεισμού, όπως ισχυρίζεται η επίσημη προπαγάνδα, αλλά η αδυναμία εξυπηρέτησής του. Για να πάρουμε μια ιδέα αρκεί να πούμε τούτο: ενώ το ελληνικό δημόσιο δαπάνησε για το 2009 συνολικά 59,1 δις ευρώ σε αποδοχές και συντάξεις δημοσίων υπαλλήλων, σε ασφάλιση, περίθαλψη, κοινωνική προστασία, λειτουργικές δαπάνες, κοκ, για εξυπηρέτηση του χρέους δαπάνησε συνολικά 41,4 σε τοκοχρεολύσια και 42,7 σε δαπάνες για βραχυπρόθεσμους τίτλους του δημοσίου, ειδικές εκδόσεις ομολόγων και βραχυπρόθεσμη ταμειακή διευκόλυνση. Σύνολο εξυπηρέτησης 84,1 δις ευρώ, δηλαδή 142% των πρωτογενών δαπανών του δημοσίου ή 35% του ΑΕΠ! Για να καταλάβουμε τι σημαίνει αυτή η επιβάρυνση και πόσο ανατροφοδοτεί την έξαρση του δημόσιου χρέους, αρκεί να πούμε το εξής: Την τελευταία δεκαετία (2000-2009) το ελληνικό δημόσιο πλήρωσε στους δανειστές του περίπου 450 δις ευρώ. Παρ’ όλα αυτά το δημόσιο χρέος της χώρας όχι μόνο δεν συγκρατήθηκε, αλλά αυξήθηκε την ίδια δεκαετία κατά 155 δις ευρώ! Και μιλάμε για μια περίοδο όπου το ύψος των επιτοκίων με το οποίο δανειζόταν το ελληνικό δημόσιο ήταν το ίδιο με αυτό της Γερμανίας. Επομένως το ζήτημα δεν είναι να βρεθούν με κάποιο τρόπο νέα χαμηλότοκα δάνεια. Κάθε νέο 4c2364287f8b9a0369c10200/greek-cds-624.jpg

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

235

δάνειο που συνάπτει το ελληνικό δημόσιο αποτελεί ένα ακόμη καρφί στο φέρετρο της ελληνικής οικονομίας. Ακόμη κι αν κατορθώσει να αποσπάσει ξανά επιτόκιο του επιπέδου της Γερμανίας.»211 Ενώ πάλι ο Δ. Καζάκης, σε άρθρο του στο «Δρόμο της Αριστεράς», επισημαίνει μεταξύ άλλων ότι: «Ο ακαδημαϊκός Άγγελος Αγγελόπουλος που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το ζήτημα του εξωτερικού χρέους και ειδικότερα του δημόσιου χρέους από τη δεκαετία του ’30, είχε τονίσει τη δεκαετία του ’70 ότι το πρόβλημα του χρέους, του δημόσιου χρέους και δη του εξωτερικού χρέους, στην Ελλάδα γίνεται μη διαχειρίσιμο. Και τότε ήταν μη διαχειρίσιμο, γιατί όπως έλεγε από τις 100 δραχμές που δανειζόμασταν, οι 70 φεύγανε για να πληρώσουμε παλιά δάνεια, 75 όπως υπολόγιζε. Στην τελευταία δεκαετία, από τα 100 ευρώ που δανειζόμαστε τα 97 πηγαίνουν σε ξένα δάνεια. Γι’ αυτό ακριβώς το δημόσιο χρέος στην Ελλάδα, που κατά κύριο λόγο είναι εξωτερικό, δεν είναι απλώς μη διαχειρίσιμο δεν μπορεί να αποπληρωθεί. Δεν πάει να πετύχουμε 1% επιτόκιο; Τζάμπα να μας το δίνουνε δεν βγαίνει. Απλή αριθμητική. [...]. Εάν το τριετές πρόγραμμα που επιβάλει το ΔΝΤ πετύχει τους στόχους του, μ’ έναν παλαβό, μαγικό τρόπο, θα πρέπει το 2013, για να πληρώσουμε μόνο τους τόκους των δανείων η ελληνική οικονομία να πα211 Τι σημαίνει στάση πληρωμών και γιατί είναι αναγκαία, http:// tsak-giorgis.blogspot.com/2010/04/blog-post_12.html

236

Γιάννης Τσαφογιάννης

ράγει από κει και πέρα στο διηνεκές, ένα πλεόνασμα, πρωταρχικό πλεόνασμα, της τάξης του 7,5%. Πρωταρχικό πλεόνασμα εννοούμε οι οικονομολόγοι τη διαφορά δαπανών και εσόδων, το καθαρό πλεόνασμα του κράτους, χώρια το τι πληρώνουμε για τα δάνεια. Σημαίνει δηλαδή ότι θα ‘πρεπε η ελληνική οικονομία να αναπτύσσεται τουλάχιστον κατά 7,5% για να μπορέσει να παράγει αυτό το πλεόνασμα και πάλι αυτό θα πληρώνει μόνο τους τόκους. Χώρια τα χρεολύσια, χώρια οι ιστορίες των τρομακτικών ταμειακών αναγκών που υπάρχουν αυτή τη στιγμή και που έχουν εκτοξεύσει τον βραχυπρόθεσμο δανεισμό στα ύψη. Χώρια τα κρυμμένα χρέη που υπάρχουν αυτή τη στιγμή σε διάφορες μεριές, χώρια το ιδιωτικό εξωτερικό χρέος το οποίο κι αυτό σιγά-σιγά εκτινάσσεται. Μόνο το εξωτερικό χρέος των τραπεζών αυτή τη στιγμή είναι 52% του ΑΕΠ της χώρας. Άρα, δεν είναι δυνατόν να αποπληρωθεί το χρέος. Άρα πού πάμε; Προς τι λοιπόν αυτή η πολιτική;»212 Παρόμοια μέτρα «λιτότητας» προωθούνται και στις υπόλοιπες χώρες, ειδικά στις λεγόμενες “PIIGS” (Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ελλάδα, Ισπανία) – με παρόμοια αποτελέσματα213: Στην Ισπανία η ανεργία είναι, ακόμα και με τα 212 Δημήτρης Καζάκης: Όχι στην κατάργηση της δημοκρατίας, το πλιάτσικο και την αφρικανοποίηση, 21/05/2010, http://tinyurl. com/2fyqkhg 213 Σ.τ.Σ.: Αν και στην Ελλάδα η κατάσταση είναι πιο έντονη, καθώς αποτελεί τον «πιο αδύναμο κρίκο» της ευρωζώνης, και επειδή «κάθε αλυσίδα είναι τόσο ισχυρή όσο ο πιο αδύναμος κρίκος της», η

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

237

επίσημα (μαγειρεμένα) στοιχεία πάνω από το 20%214, οι Ιρλανδοί ακόμα περιμένουν την ανάκαμψη που θα ερχόταν αν δέχονταν τη «λιτότητα»215, την ίδια ώρα που το τραπεζικό τους σύστημα είναι εντελώς χρεοκοπημένο (διότι είχε μεγάλες επενδύσεις στα «τοξικά δάνεια» στη Wall Street) και απορροφά τεράστια ποσά από αυτούς, ανάλογη είναι η κατάσταση στην Πορτογαλία216, κτλ.. Απέναντι σε αυτές τις πολιτικές, οι λαοί «βγαίνουν στους δρόμους» - ήδη βλέπουμε άνοδο των κινητοποιήσεων, έστω και αν προς το παρόν είναι σε «νηπιακό» στάδιο. Το ενδιαφέρον είναι όμως πως πέρα από την αντίθεση τους στα μέτρα «λιτότητας» που προωθούνται και στα «πακέτα σωτηρίας» των τραπεζών, οι λαοί πλέον αμφισβητούν και την ίδια την ευρωζώνη: Σε μία μετά την άλλη χώρα, καταγράφονται δημοσκοπήσεις που δείχνουν μεγάλη αμφισβήτηση του ευρώ, τόσο σε χώρες όπως η Ελλάδα, όσο και στη Γαλλία ή ακόμα και τη Γερμανία217. Βλέποντας ότι η Γερμανία «κάνει κουμάντο», και οι υπόλοιποι στην ευρωζώνη αδυνατούν να αντέξουν το ισχυρό ευρώ Ελλάδα χτυπιέται περισσότερο. 214 Spain’s unemployment level hits a new high, 31/07/2010, http://www.theolivepress.es/2010/07/31/spain΄s-unemployment-levelhits-a-new-high/ 215 In Ireland, the High Cost of Austerity, 29/06/2010, http:// dealbook.blogs.nytimes.com/2010/06/29/in-ireland-the-high-cost-ofausterity/ 216 Portugal tightens its belt with new austerity measures, 13/05/2010, http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5569889,00.html 217 Majority of Germans want to ditch the euro: poll, http:// sg.finance.yahoo.com/news/Majority-Germans-want-ditch-afpsg155840728.html?x=0

238

Γιάννης Τσαφογιάννης

και οδηγούνται σε κατάρρευση λόγω μη ανταγωνιστικότητας, τα μικρότερα κράτη είτε αμφισβητούν την ευρωζώνη αν έχουν ενταχθεί (π.χ. η Σλοβενία δε θέλει να συμμετέχει στα «πακέτα σωτηρίας»218), είτε, όπως π.χ. η Τσεχία, όχι μόνο δε συμμετέχουν στα «πακέτα σωτηρίας», αλλά πλέον αρχίζουν να το ξανασκέφτονται για το αν θα πρέπει να ενταχθούν στο ευρώ ή όχι219, καθώς βλέπουν πως ούτε σταθερότητα φέρνει, όπως παρατηρεί ακόμα και ο κεντρικός τραπεζίτης της Τσεχίας, αλλά ούτε και ανάπτυξη, ειδικά για μικρές χώρες, που θα χάσουν και το εργαλείο της υποτίμησης, και γενικά του δικού τους ελέγχου επί της νομισματικής πολιτικής που ακολουθούν. Παρόμοια η κατάσταση και σε μια σειρά από άλλες χώρες, όπως π.χ. η Πολωνία, η Δανία, κ.ά.220. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση της Γερμανίας: Ο λαός τάσσεται ολοένα και περισσότερο εναντίον του ευρώ, που και ακρίβεια έφερε, και τώρα συνδέεται άμεσα με τα προβλήματα στην ευρωζώνη, και τα «πακέτα σωτηρίας», που καλούνται να δώσουν προς τους τραπεζίτες οι κατώτερες τάξεις. Όμως, αυτό που δίνει ένα άλλο ενδιαφέρον στην περίπτωση της Γερμανίας, είναι πως μερίδα της άρχουσας τάξης της χώρας έχει επίσης αρχίσει να διακατέχεται από «ευρωσκεπτικισμό»221: Ούτε τις πιέσεις 218 Η Σλοβακία απορρίπτει τη βοήθεια προς την Ελλάδα, 15/07/2010, http://www.capital.gr/News.asp?id=1011190 219 Czechs Wary of Joining Troubled Euro, 09/07/2010, http:// online.wsj.com/article/SB10001424052748704111704575354662480 864710.html 220 Πολλοί οι Δανοί που αντιτίθενται στο ευρώ, 24/06/2010, http:// portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathbreak_1_24/06/2010_ 343924 221 Eurosceptic Germany, 03/05/2010, http://blogs.ft.com/ rachmanblog/2010/05/eurosceptic-germany/

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

239

της Γαλλίας θέλουν για εκτύπωση χρήματος από το πουθενά και υποτίμηση του ευρώ, ούτε βέβαια τους αρέσει η κατάσταση με την Ελλάδα και τα PIIGS, και δεν είτε τυχαίο που η Γερμανία ήταν η δύναμη εκείνη που προέβαλλε τις περισσότερες αντιστάσεις για την εκτύπωση χρήματος για τα «πακέτα σωτηρίας»222, φέρνοντας μάλιστα και το (αμερικανοκίνητο) ΔΝΤ, διότι απλούστατα δεν θέλουν/δεν μπορούν να αναλάβουν όλο το βάρος, ούτε έχουν σκοπό απ’ ότι φαίνεται να [υπερ]πληθωρίσουν το ευρώ όπως π.χ. οι ΗΠΑ [υπερ]πληθωρίζουν το δολάριο, με την εκτύπωση ολοένα και περισσότερου χρήματος. Σίγουρα βέβαια το τραπεζικό σύστημα της Γερμανίας έχει και αυτό μεγάλο πρόβλημα, και πολλές χρεοκοπίες θα σημειωθούν αν δε δοθούν «πακέτα σωτηρίας», όμως η Γερμανία ούτε θέλει να ξαναπεράσει από υπερπληθωρισμό, ούτε είναι «με την πλάτη στον τοίχο» τουλάχιστον όχι όπως οι υπόλοιποι: Έτσι, ναι μεν δέχτηκε τελικά τον «πρώτο γύρο» εκτύπωσης χρήματος, ωστόσο δύσκολα θα δεχτεί πολλούς ακόμα. Σε αντίθεση με την άρχουσα τάξη άλλων χωρών, όπως π.χ. της Ελλάδας, που αν φύγει από το ευρώ θα είναι ευάλωτη σε πιθανότατη επίθεση του λαού εναντίον της, η Γερμανία έχει την εναλλακτική λύση του μάρκου, του εθνικού της νομίσματος δηλαδή, ή της δημιουργίας μιας νέας, πιο «σφιχτής» ευρωζώνης, που θα περιλαμβάνει τα πιο εύρωστα κράτη. Το νόμισμα αυτό όχι μόνο θα ήταν πιο σταθερό, αλλά θα ανα222 Χαρακτηριστικό είναι πως όταν π.χ. ο Μπαρόζο, ως γραφειοκράτης της ΕΕ που είναι, δήλωσε ότι θα κάνουν «οτιδήποτε χρειαστεί» για να υπερασπιστούν το ευρώ (“We will defend the euro, whatever it takes”), ο κεντρικός τραπεζίτης της Γερμανίας δήλωσε ότι...ΔΕΝ θα κάνουμε και «οτιδήποτε» (Weber said the threat of contagion from Greece’s fiscal crisis doesn’t merit “using every means”).

240

Γιάννης Τσαφογιάννης

τιμιόταν κιόλας (θα ανέβαινε η αξία του έναντι των υπόλοιπων), μιας και δε θα εξαρτιόταν από την τύχη της Ελλάδας, της Ισπανίας, κτλ.. Αν λοιπόν η Γερμανία αποφασίσει να μη συνεχίσει την εκτύπωση ευρώ, έχει εναλλακτική λύση, και ολοένα και περισσότεροι αναλυτές το αντιλαμβάνονται αυτό (π.χ. Morgan Stanley, BNP Paribas, κτλ.)223. Τυχόν διάλυση της ευρωζώνης από τη Γερμανία θα οδηγήσει στη δημιουργία νέων νομισμάτων, με το νόμισμα της Γερμανίας (συν των όποιων πιθανών συμμάχων της) να ανεβαίνει, και το νόμισμα χωρών όπως η Ελλάδα να υποτιμάται. Οι επενδυτές θα στηρίξουν το νόμισμα της Γερμανίας, μιας χώρας με παραγωγή, εξαγωγές, και σημαντική οικονομική και πολιτική δύναμη. Αντίθετα, κανένας επενδυτής δε θα στηρίξει το νόμισμα μιας χώρας που είναι φανερό ότι θέλει να το υποτιμήσει. Ποιος επενδυτής θα επενδύσει σε ένα νόμισμα που πρόκειται να υποτιμηθεί; Κανένας. Αυτού του είδους την διαλυτική για το ευρώ κίνηση η Γερμανία θα την κάνει, αν την κάνει, όταν τα πράγματα έχουν φτάσει «στο απροχώρητο». Η ευρωζώνη είναι γερμανοκρατούμενη, και η Γερμανία έχει επενδύσει εδώ και δεκαετίες πολλά σε αυτή, προκειμένου να ελέγξει, με «ειρηνικά» μέσα, την Ευρώπη. Δε θα την παρατήσει τόσο εύκολα λοιπόν, και σίγουρα όχι ακόμα: Προς το παρόν, η Γερμανία λοιπόν κινείται με βασικό στόχο να υποχρεώσει τις υπόλοιπες χώρες να δεχτούν τα διάφορα προγράμματα «λιτότητας» και ξεπουλήματος των λεγόμενων «ασημικών του κράτους» (για παράδειγμα εδώ 223 «Επανέρχονται τα σενάρια για Ευρωζώνη 2 ταχυτήτων. Μετά τη Morgan Stanley, τώρα και η BNP Paribas αρχίζει να βλέπει μεγαλύτερη πιθανότητα να εξέλθουν της Ευρωζώνης χώρες όπως η Γερμανία απ’ ότι η Ελλάδα», http://athenstock.blogspot. com/2010/05/2.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

241

στην Ελλάδα πωλούνται λιμάνια, οργανισμοί όπως η ΔΕΗ, η ΕΥΔΑΘ, κτλ.), και βέβαια να συνεχίσουν τα «πακέτα σωτηρίας» προς τους πιστωτές τους, δηλαδή τις μεγάλες τράπεζες (κυρίως της Γαλλίας, της Γερμανίας, κτλ.), ώστε το τραπεζικό σύστημα να μη χρεοκοπήσει. Και ποιος καλύτερος τρόπος για να διασφαλίσεις ότι ένα κράτος θα κάνει αυτό που θέλεις, από το… να αναλάβεις εσύ τη διακυβέρνηση αυτού του κράτους;

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΚΤΟΡΑΤΑ Έτσι, η Γερμανία (ευρωζώνη) και το ΔΝΤ έχουν στείλει ήδη μια ομάδα «τοποτηρητών» η οποία, όπως παραδέχεται η συντηρητική «Καθημερινή» «θα μπορεί επί της ουσίας να παρεμβαίνει άμεσα η ίδια, να προτείνει μέτρα (για πρώτη φορά στις συστάσεις του Ecofin θα αναφέρονται συγκεκριμένα μέτρα όπως μείωση του μισθολογικού κόστους, φόρος στα πολυτελή αγαθά) και επί της ουσίας να τα επιβάλλει στην περίπτωση που η κυβέρνηση θα επεδείκνυε ολιγωρία»224. Άλλωστε, η Γερμανία, αλλά και άλλοι γραφειοκράτες των Βρυξελλών, όπως ο πρόεδρος της ΕΕ, έχουν ωμά διατυπώσει την άποψη ότι η ευρωζώνη (δηλαδή επί της ουσίας η Γερμανία, ως η πιο ισχυρή δύναμη) θα πρέπει να ελέγχει τα οικονομικά των κρατών - αποικιών225. Στην αρχαία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η Ρώμη έστελνε σε κάθε κατακτημένη επαρχία ένα διορισμένο έπαρχο, ο οποίος ανάμεσα στις άλλες εξουσίες είχε και την ιδιότητα τους φοροσυλλέκτη, μάζευε δηλαδή πλούτο από τους κατακτημένους λαούς και τον έστελνε στη Ρώμη. Έτσι και σήμερα, οι «έπαρχοι» τοποθετούνται στις προτεκτορατοποιημένες χώρες (όπως η Ελλάδα), ώστε να διασφαλίσουν ότι η σύγχρονοι αυτοκράτορες θα πάρουν τον πλούτο από τον ημικατεκτημένο λαό. Εντυπωσιακή είναι εξάλλου η ειλικρίνεια του Spiegel, που παραδέχεται σε άρθρο του226 ότι «Η Ελλά224 Επιτήρηση με όρους ΔΝΤ από την Ευρώπη, 07/02/2010, http:// news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_politics_100011_07/02/2010_ 389979 225 EU President’s secret bid for economic power, 10/02/2010, http://www.independent.co.uk/news/world/europe/eu-presidentssecret-bid-for-economic-power-1894549.html 226 “An EU Protectorate, How Brussels Is Trying to Prevent

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

243

δα δεν είναι πλέον παρά ένα προτεκτοράτο» (“The small country has become little more than an EU protectorate”). Μετά από πολλά χρόνια, χώρες που δεν ανήκουν στον αποκαλούμενο «τρίτο κόσμο», αλλά στον «πρώτο», φτάνουν ξανά σε καθεστώς πλήρους προτεκτορατοποίησης. Όχι βέβαια πως χώρες όπως η Ελλάδα ήταν ποτέ πλήρως ανεξάρτητες – κάθε άλλο. Ωστόσο, η ωμότητα και η σφοδρότητα της επίθεσης είναι πλέον σε άλλη, πολύ μεγαλύτερη κλίμακα απ’ ότι στο πρόσφατο παρελθόν, και δεν είναι τυχαίο που η «Ελευθεροτυπία» κάνει λόγο για «Επιστροφή στο 1897» σε άρθρο της που μεταφράζει άρθρο της Herald Tribune. Στο άρθρο αυτό, διαβάζουμε τα εξής ως πρόταση για το μέλλον χωρών όπως η Ελλάδα: «Η οικονομικώς παραπαίουσα Ελλάδα καλά θα έκανε να σκεφτεί αυτό ως εναλλακτική λύση σε κάποια μέτρα λιτότητας που προκαλούν αναταραχή... Μπορεί να υπάρχει λύση για την Ελλάδα. Το να προσφέρει περιορισμένα δικαιώματα σε εδαφικά της περιουσιακά στοιχεία, παρακρατώντας τα κυριαρχικά της δικαιώματα, μπορεί να είναι η κατάλληλη λύση... Υπάρχουν πολλές ευρωπαϊκές χώρες που θα ήθελαν να εξασφαλίσουν προσωρινά δικαιώματα σε τμήματα της Ελλάδας ή άλλων ευρωπαϊκών χωρών, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία... Η ίδια η Ελλάδα, το 1897, ήταν το εργαστήρι που έδειξε ότι μπορεί αυτό να λειτουργήσει. Τέσσερα χρόνια νωρίτερα είχε κηρύξει πτώχευση. Έπειτα a Collapse of the Euro”, 09/02/2010, http://www.spiegel.de/ international/business/0,1518,676507,00.html

244

Γιάννης Τσαφογιάννης

από σκληρές διαπραγματεύσεις έδωσε στους πιστωτές της τη δυνατότητα να πάρουν πίσω τα λεφτά τους από χρήματα που έβγαιναν σε ελληνικό έδαφος. Είχαν δικαίωμα να πάρουν τους φόρους που καταβάλλονταν στο λιμάνι του Πειραιά, τα κέρδη των μονοπωλίων και τους φόρους σε καπνό μέχρι να αποπληρωθούν τα χρέη. Η διαδικασία ήταν υπό αυστηρή επιτήρηση... Οι ομοιότητες με το 1897 είναι εκπληκτικές... Αυτό σημαίνει ότι η ιδέα οικονομικής δουλείας σε ελληνικό έδαφος μπορεί να λειτουργήσει... αν μελετηθεί και προσαρμοστεί στην τρέχουσα κρίση.»227 Την ίδια ώρα, το «Βήμα» σε άρθρο του διαπιστώνει ότι: «Εκπρόσωποι επενδυτικών οίκων συνομιλούν με δικούς μας ειδικευμένους δικηγόρους σε θέματα αγορών και ομολόγων, έμποροι όπλων τρώνε με αποστράτους της Πολεμικής Αεροπορίας και του στρατεύματος σε μια προσπάθεια να βρουν επαφή και διασύνδεση για την πανάκριβη και αμαρτωλή πραμάτεια τους και ατζέντηδες παντός καιρού που ψάχνουν συνεταίρους για την εξαγορά ελεύθερης ελληνικής γης, άλλοτε για ξενοδοχεία πολυτελείας και άλλοτε για ανεμογεννήτριες ή εγκατάσταση φωτοβολταϊκών τόξων. «Είναι σαν να έχουν πλακώσει γύπες από παντού» μονολογούσε τις προάλλες ένας έμπειρος 227 Επιστροφή στο 1897!, 23/06/2010, http://www.enet.gr/?i=issue. el.home&date=23/06/2010&id=176003

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

245

σερβιτόρος του Ηilton που έχουν δει πολλά τα μάτια του και τώρα νιώθει, όπως όλοι μας, το άδοξο τέλος της Μεταπολίτευσης, το οποίο απειλεί να παρασύρει τη χώρα ολόκληρη σε αργό θάνατο.»228 Το Spiegel, σε νεότερο άρθρο, κάνει λόγο για «ελεγχόμενη χρεοκοπία» - Ας δούμε τι ακριβώς εννοεί, σε απόδοση στα ελληνικά από το “Sofokleous10”: «Έτος 2013: Η Ελλάδα ολοκληρώνει με επιτυχία το σχέδιο σταθεροποίησης, το πρωτογενές έλλειμμα μηδενίζεται και το χρέος βρίσκεται, σύμφωνα με τις ίδιες τις προβλέψεις του σχεδίου σταθεροποίησης, κάπου μεταξύ 140-150% του ΑΕΠ. Η οικονομία έχει βγει από την ύφεση, αλλά δεν έχει «απογειωθεί» για να στηρίξει την εξυπηρέτηση τόσο υψηλού χρέους. Οι αγορές αρνούνται να αναχρηματοδοτήσουν το τεράστιο ελληνικό χρέος. Ποιο είναι το «Σχέδιο Β» της Ευρώπης; Το σχέδιο που άφησε να διαρρεύσει η κυβέρνηση του Βερολίνου στο “Spiegel” και δημοσιεύθηκε στη χθεσινή έκδοση του έγκυρου γερμανικού περιοδικού δίνει τη λύση που θα ήθελε να επιβάλει η γερμανική κυβέρνηση: ελεγχόμενη χρεοκοπία! Ελεγχόμενη χρεοκοπία, συνδυαζόμενη με… ανεξέλεγκτη εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας σε ένα νέο κλαμπ πιστωτών, μετά τα κλαμπ του Λονδίνου και 228 «Γύπες» στην Αθήνα, 23/05/2010, http://www.tovima.gr/ default.asp?pid=2&ct=32&artId=333319&dt=23/05/2010

246

Γιάννης Τσαφογιάννης

του Παρισιού, το «Κλαμπ του Βερολίνου», που προς το παρόν οι Γερμανοί δεν έχουν αποφασίσει αν θέλουν να απαρτίζεται μόνο από χώρες της Ευρωζώνης, ή αν θα περιλάβει χώρες από το G20. Το γερμανικό σχέδιο, που επιχειρείται να επιβληθεί στην Ευρώπη χωρίς να χρειασθούν τροποποιήσεις των Συνθηκών, άρα και ψηφοφορίες στα εθνικά κοινοβούλια, βασίζεται σε μια απλή αρχή: ναι, σε πρώτη φάση οι χώρες της Ευρωζώνης και το ΔΝΤ έδειξαν «αλληλεγγύη» στις χώρες με αδυναμία, χορηγώντας 110 δις. ευρώ στην Ελλάδα και δημιουργώντας το νέο ταμείο για τη διάσωση ασθενών οικονομιών, με «προίκα» 750 δις. ευρώ. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι οι «σπάταλες» χώρες θα συνεχίσουν να στηρίζονται επ’ αόριστον σε χρηματοδοτήσεις από τους φορολογούμενους των «σταθερών» οικονομιών. Κάποτε, η διεθνής αλληλεγγύη εξαντλείται και τότε έρχεται η ελεγχόμενη χρεοκοπία α λα γερμανικά. Το γερμανικό σχέδιο αρχίζει από την οικονομία, αλλά γρήγορα επεκτείνεται στη γεωπολιτική. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια σύγχρονη μορφή επέκτασης της κυριαρχίας των ισχυρών ευρωπαϊκών χωρών, χωρίς να πέσει μια… σφαίρα, αλλά με πανίσχυρα οικονομικά όπλα: - Το γερμανικό σχέδιο, που η Ελλάδα είναι πρώτη υποψήφια να εφαρμοσθεί εις βάρος της, προβλέπει ότι, αν η χώρα στη λήξη του προγράμματος σταθεροποίησης δεν μπορεί πάλι να εξυπη-

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

ρετήσει τις υποχρεώσεις της και να αναχρηματοδοτήσει το χρέος της από την αγορά, θα πρέπει να αντιμετωπισθεί με κανόνες που θυμίζουν το πτωχευτικό δίκαιο των ιδιωτών. - Έτσι, οι πιστωτές της χώρας θα υποχρεωθούν να διαγράψουν ένα μεγάλο μέρος των χρεών, για παράδειγμα το 50%, ώστε το συνολικό χρέος να μειωθεί σε επίπεδα που η εξυπηρέτησή του θα είναι βιώσιμη. Αυτομάτως, έχοντας πλέον να αντιμετωπίσει ένα «λογικό» δημόσιο χρέος, η Ελλάδα θα επανέλθει και πάλι στις αγορές, οι οποίες θα δέχονται πλέον να την χρηματοδοτήσουν. - Αν το γερμανικό «Σχέδιο Β» σταματούσε εδώ, θα έλεγε κανείς ότι είναι το τέλειο σχέδιο εξόδου της Ελλάδας από την κρίση. Όμως, οι Γερμανοί προτείνουν μια μικρή… μεταφορά της πολιτικής εξουσίας από τα πολιτικά όργανα της χώρας στους πιστωτές! Λένε, ότι θα πρέπει να δημιουργηθεί μια νέα λέσχη πιστωτών, που θα ασχολείται αποκλειστικά με τα ομόλογα των χωρών της Ευρωζώνης που θα χρεοκοπούν. Το νέο «Κλαμπ του Βερολίνου» δεν θα έχει τυχαία την έδρα του στη γερμανική πρωτεύουσα, αφού η γερμανική κυβέρνηση, ως κυρίαρχη στην οικονομία της Ευρώπης, θα έχει τα περισσότερα δικαιώματα ψήφου στη λέσχη πιστωτών. Η ελληνική κυβέρνηση, που θα κληθεί να αντιμετωπίσει το σενάριο της ελεγχόμενης χρεοκοπίας α λα γερμανικά, θα είναι στην

247

248

Γιάννης Τσαφογιάννης

πραγματικότητα ένα πειθήνιο όργανο του «Κλαμπ του Βερολίνου»: ο έλεγχος του υπουργείου Οικονομικών θα περάσει και τυπικά στους πιστωτές, οι οποίοι θα αποφασίζουν για όλα τα ζητήματα οικονομικής πολιτικής. Κάπως έτσι, οι Γερμανοί επιδιώκουν να μετατρέψουν όσες χώρες του ευρωπαϊκού πυρήνα δεν αντέξουν να αντιμετωπίσουν την κρίση υπερχρέωσης σε γερμανικά προτεκτοράτα, επιτυγχάνοντας, όπως λένε πολλοί σχολιαστές, τους στόχους τους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτή την φορά χωρίς αιματοχυσίες, αλλά με την εγκατάσταση απολύτως ελεγχόμενων κυβερνήσεων, με τη «σιδηρά χείρα» του «Κλαμπ του Βερολίνου». Όπως σημειώνει και το “Spiegel”, οι κυβερνήσεις του ευρωπαϊκού Νότου δεν έχουν λόγους να επιτρέψουν να υιοθετηθεί το γερμανικό σχέδιο, που απειλεί να τις μετατρέψει σε δορυφόρους της Γερμανίας και των άλλων ισχυρών χωρών, με ελάχιστη πολιτική αυτονομία. Από την άλλη, η Γερμανία πιθανότατα θα έχει την υποστήριξη της Γαλλίας, της Ολλανδίας και άλλων χωρών του ισχυρού οικονομικά Βορρά. Μένει να φανεί αν από αυτή την αντιπαράθεση θα βγουν νικήτριες οι οικονομικά ισχυρές χώρες, που φαίνεται ότι με αφορμή την κρίση υπερχρέωσης βρίσκουν μια χρυσή ευκαιρία επέκτασης της εθνικής τους κυριαρχίας με ειρηνικά μέσα…»229 229 Προτεκτοράτο του «club Berlin» η Ελλάδα!, 12/07/2010, http://www.sofokleous10.gr/portal2/toprotothema/toprotothema/--

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

249

Αυτό πράγματι θα το δούμε – και στο τελευταίο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου θα δούμε μερικές θέσεις για το πώς θα πρέπει να παλέψουν οι λαοί στις σημερινές συνθήκες. Πριν πάμε όμως εκεί, υπάρχει κάτι ακόμα που θα πρέπει να δούμε σχετικά με τις [μελλοντικές] κινήσεις της Γερμανίας.

lclub-berlinr---2010071225650/

ΓΕΡΜΑΝΙΑ: ΜΕ ΤΟ ΝΑΤΟ Ή ΜΕ ΡΩΣΙΑ-ΚΙΝΑ; Συγκεκριμένα, θα εξετάσουμε το «πλησίασμα» της Γερμανίας προς το μπλοκ Ρωσίας – Κίνας, ή, αν προτιμάτε, την απομάκρυνσή της από τη «Δύση» (ΗΠΑ). Πρόκειται βέβαια για μια τεράστια αλλαγή, που βρίσκεται πάντως σε εμβρυακή μορφή και, προφανώς, δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε σίγουρη ούτε μπορεί και να προβλεφθεί με πλήρη ακρίβεια. Ωστόσο, υπάρχουν οι πρώτες ενδείξεις προς αυτή την κατεύθυνση, και θα τις δούμε με αφορμή και σχετική ανάλυση του [αμερικανοκινούμενου] think tank Stratfor, που προφανώς ανησυχεί ιδιαίτερα για ένα τέτοιο ενδεχόμενο230 (άλλωστε, η αποτροπή δημιουργίας της λεγόμενης «Ευρασίας» ως αντίπαλου δέους είναι πάγια στρατηγική των ΗΠΑ εδώ και δεκαετίες): Η Γερμανία όπως είδαμε είναι ίσως η μοναδική δυτική χώρα που δε θέλει τον [υπερ]πληθωρισμό, και είναι η μοναδική που διαφωνεί ανοιχτά με τις ΗΠΑ στο θέμα της εκτύπωσης χρήματος (π.χ. στη σύνοδο των G20231). Ταυτόχρονα, η πτώση των ΗΠΑ, σε συνδυασμό με την άνοδο του μπλοκ Κίνας-Ρωσίας, τη στρέφει δειλά-δειλά προς τα εκεί: Ήδη η Γερμανία λαμβάνει το 40% της ενέργειας της από τη Ρωσία, και δεν είναι εύκολο να βρίσκεσαι απέναντι σε αυτόν που ελέγχει το 40% της ενέργειας που εσύ χρειάζεσαι. Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε και το ότι ο πρώην Καγκελάριος της Γερμανίας Σρέντερ δουλεύει 230 Germany And Russia Moving Closer Together, 22/06/2010, http://www.businessinsider.com/germany-and-russia-moving-closertogether-2010-6 231 Germany Rejects Obama’s Call on Growth, Stoking G-20 Conflict, 21/06/2010, http://noir.bloomberg.com/apps/ news?pid=20601087&sid=a_NaXNJXVrTs&pos=6

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

251

πλέον για λογαριασμό της Gazprom, της ρωσικής δηλαδή κρατικής εταιρείας ενέργειας. Παράλληλα, η πολιτική της Γερμανίας ισοπεδώνει τους εργάτες σε όλη την Ευρώπη, και άρα, όσο καλές και αν είναι αυτές οι αποικίες της, πρέπει να βρει άλλες, ώστε να πουλά εκεί τα προϊόντα της (μιας και οι Ευρωπαίοι εργάτες θα είναι πολύ φτωχότεροι στο μέλλον, και άρα δε θα μπορούν να καταναλώνουν αυτοί τις γερμανικές εξαγωγές προϊόντων). Και εδώ επίσης μπορεί να παίξει ρόλο η Ρωσία, αλλά και η Κίνα, που στο μέλλον έχει, όπως είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, στόχο να αυξήσει την «αγοραστική δύναμη» των εργατών. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που σε πρόσφατη επίσκεψη της στην Κίνα, η Μέρκελ «ενθάρρυνε την Κίνα να διευκολύνει την πρόσβαση των γερμανικών επιχειρήσεων στην αγορά της» όπως αναφέρει η «Καθημερινή»232, η οποία μάλιστα παραθέτει και στοιχεία σχετικά με την αύξηση των εμπορικών συναλλαγών ανάμεσα στις δύο αυτές χώρες: «Οι εμπορικές ανταλλαγές μεταξύ των δύο χωρών αυξήθηκαν πέρυσι και έφθασαν τα 91 δισεκατομμύρια δολάρια, έναντι 41 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2001, σύμφωνα με τα επίσημα κινεζικά στοιχεία. Τα τελευταία χρόνια, το εμπορικό ισοζύγιο κλίνει εντούτοις υπέρ της Κίνας, οι εξαγωγές της οποίας προς τη Γερμανία ανήλθαν συνολικά σε 55 δισεκατομμύρια δολάρια το 2009, έναντι 36 δισεκατομμυρίων που ήταν οι γερμανικές εξαγωγές προς την 232 Η Μέρκελ ενθαρρύνει την Κίνα να ανοίξει την αγορά της, 16/07/2010, http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathbreak_ 1_16/07/2010_347092

252

Γιάννης Τσαφογιάννης

Κίνα. «Ούτε η Κίνα ούτε η Γερμανία επιζητούν εμπορικές ανισορροπίες», διαβεβαίωσε ωστόσο ο Ουέν Τζιαμπάο. «Ελπίζουμε πως οι ανταλλαγές αυτές θα είναι ισορροπημένες», πρόσθεσε ο κινέζος πρωθυπουργός, ο οποίος υπογράμμισε επίσης τη βούληση της χώρας του, η οικονομία της οποίας είναι τρίτη στον κόσμο, να επενδύσει μακροπρόθεσμα στο ευρώ, παρά την κρίση που πλήττει αυτή τη στιγμή την Ευρώπη. «Ως υπεύθυνος και μακροπρόθεσμος επενδυτής, η Κίνα ανέκαθεν υποστήριζε την αρχή των διαφοροποιημένων επενδύσεων», δήλωσε ο Ουέν. «Η ευρωπαϊκή αγορά ήταν, είναι και θα παραμείνει στο μέλλον ανάμεσα στις κύριες αγορές για τις επενδύσεις που πραγματοποιεί η Κίνα από τα αποθέματά της σε ξένο συνάλλαγμα», πρόσθεσε.233 Από τη στιγμή λοιπόν που η Γερμανία παίρνει την ενέργεια της σε τεράστιο βαθμό από τη Ρωσία, και θα αυξήσει πιθανότατα τις εξαγωγές της προς την Κίνα, είναι δυνατόν να μη δελεαστεί να φύγει από το «γερασμένο» ΝΑΤΟ και να «αυτομολήσει» προς το αντίπαλο δέος; Η «αυτομόληση» αυτή βέβαια ούτε σίγουρη είναι, ούτε εύκολη: Άλλωστε, η Γερμανία είναι μέλος του ΝΑΤΟ εδώ και δεκαετίες, οι ΗΠΑ έχουν ένα σωρό βάσεις στο έδαφος της, και τέτοιες κοσμοϊστορικές αλλαγές δε συμβαίνουν συχνά – συμβαίνουν όμως. Κανένα από τα δύο μεγάλα ιμπεριαλιστικά μπλοκ δε μπορεί να επικρατήσει χωρίς την Ευρώπη. Και άρα και οι δύο 233 Η Μέρκελ ενθαρρύνει την Κίνα να ανοίξει την αγορά της, ό.π.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

253

χρειάζονται τη Γερμανία, που ελέγχει την Ευρώπη. Πολλά πάντως θα κριθούν στο ενεργειακό, καθώς αν η Γερμανία κινηθεί για πυρηνικά, τότε θα μπορούσε να απεξαρτηθεί από το φυσικό αέριο της Ρωσίας, και βέβαια θα μπορούσε να αποκτήσει και πυρηνικά όπλα, κάτι που αποτελεί και σημάδι πολέμου. Τώρα, λόγω της ήττας της στο Β’ Παγκόσμιο, η Γερμανία είναι η μοναδική μεγάλη ιμπεριαλιστική δύναμη χωρίς πυρηνικά, διότι έτσι ορίζεται στη συνθήκη που τότε είχε υπογράψει. Αν η Γερμανία αποκτήσει και πυρηνική βόμβα, το πιθανότερο είναι ότι τη θέλει επειδή «μυρίζεται» πόλεμο ανάμεσα στους ιμπεριαλιστές, και δε θέλει να είναι η μοναδική μεγάλη δύναμη χωρίς πυρηνικά. Και θα είναι βέβαια και η πιο πιθανή ίσως για να τη χρησιμοποιήσει. Αν η Γερμανία δεν κινηθεί για πυρηνική ενέργεια, τότε η έλξη της Ρωσίας θα γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη... Στην ανάλυση του Stratfor, γίνεται αναφορά στην πρόταση της Γερμανίας για ένα «κοινό μνημόνιο ασφάλειας» ανάμεσα σε Ευρώπη και Ρωσία, που πάντως πρώτα το συζητούν με τη Ρωσία, τη Γαλλία και την Πολωνία (σ.σ. που βρίσκεται γεωγραφικά ανάμεσα σε Γερμανία και Ρωσία και προφανώς έχει κάτι να πει, και για ιστορικούς λόγους, για αυτή τη συμφωνία), χωρίς να ρωτήσουν τους υπόλοιπους «εταίρους» στην ΕΕ. Η «διάσταση απόψεων» ανάμεσα σε Γερμανία και την ευρωζώνη καλά κρατεί, καθώς η Γερμανία ολοένα και περισσότερο αντιλαμβάνεται ότι δε μπορεί να προχωρήσει μπροστά με χώρες όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία, η Ισπανία, κτλ.. Το σχέδιο της για [οικονομική κυρίως] κυριαρχία στην Ευρώπη μέσω του ευρώ δε μπορεί να εγκαταλειφθεί τόσο απλά, από την άλλη όμως δε φαίνεται [πλέον] να «τραβάει» όπως πριν. Ακόμα και η Γαλλία θέλει πληθωριστικό χρήμα, και

254

Γιάννης Τσαφογιάννης

η Γερμανία μπαίνει, για πολλοστή φορά από ιστορικής άποψης, στο δίλημμα αν θα πρέπει να συμμαχήσει με Γαλλία ή Ρωσία. Αυτές οι τρεις χώρες, όπως το Stratfor παρατηρεί, συχνά συμμαχούσαν ανά δύο, και αυτό οδηγούσε σε μεταξύ τους πολέμους εδώ και αιώνες. Πώς λοιπόν αντιδρά η Γαλλία σε μια τέτοια κίνηση; Όπως διαβάζουμε σε πρόσφατο άρθρο των New York Times234, ο Σαρκοζί ήδη προωθεί με το Μεντβέντεφ και τη Μέρκελ την «κοινή συνθήκη για την οικονομία και την ασφάλεια», με στόχο «να ενισχύσει τους δεσμούς Ευρώπης-Ρωσίας», και όπως αναφέρει το άρθρο, αμερικάνοι αξιωματούχοι δηλώνουν «δυσαρεστημένοι» από αυτή την εξέλιξη. Μάλιστα, οι NY Times επικαλούνται και ανώνυμες δηλώσεις αμερικάνου αξιωματούχου, ο οποίος δηλώνει «Από πότε, αναρωτιέμαι, η ευρωπαϊκή ασφάλεια δεν αποτελεί πλέον θέμα της Αμερικής, αλλά κάτι που θα το επιλύσει η Ευρώπη με τη Ρωσία; Μετά από 70 χρόνια όπου ήμασταν στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής ασφάλειας, είναι παράξενο να ακούμε ότι δεν αφορά πλέον τις ΗΠΑ». Παρότι οι ΗΠΑ έχουν -προφανώς- ως θέση ότι μια συμμαχία με τη Ρωσία στον τομέα της «ασφάλειας» θα εξασθενήσει τη συμμαχία με το ΝΑΤΟ, ο Σαρκοζί όμως και η Μέρκελ έλκονται από την πρόταση αυτή του Μεντβέντεφ, ο οποίος την παρουσιάζει ως πιο «ταιριαστή» στην εποχή μας, με το ΝΑΤΟ και την «απομόνωση» της Ρωσίας να παρουσιάζονται ως «απομεινάρι του ψυχρού πολέμου» (κάτι που αντικατοπτρίζει στην πραγματικότητα την πτώση των ΗΠΑ – αν οι ΗΠΑ είχαν την ίδια δύναμη με άλλες εποχές, και υπήρχε 234 Sarkozy to Propose New Bond With Russia, 01/10/2010, http://www.nytimes.com/2010/10/02/world/europe/02france.html?_ r=3&hpw

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

255

και ο «κομμουνιστικός κίνδυνος», προφανώς αυτά τα «πλησιάσματα» της Ευρώπης με τη Ρωσία δεν θα ήταν εφικτά). Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, η Γαλλία δηλώνει ότι τάσσεται υπέρ της πρότασης Ρωσίας-Κίνας για την προώθηση του SDR235. Ακόμα πιο σημαντικό είναι το θέμα του ΝΑΤΟ και η σχέση Γερμανίας - ΗΠΑ. Μια τέτοια συμμαχία δε σπάει εύκολα, αλλά σίγουρα θα έχει ενδιαφέρον να δούμε τη στάση της Γερμανίας, ειδικά σε θέμα όπως οι εκστρατείες στη Μ. Ανατολή (οι οποίες δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς στη Γερμανία, που παρ’ όλα αυτά βέβαια έως τώρα τις δέχεται και σύρεται σε αυτές όπως οι υπόλοιποι «σύμμαχοι» του ΝΑΤΟ). Ή, ακόμα περισσότερο, θα έχει ενδιαφέρον να δούμε, σε περίπτωση που η συμμαχία με τη Ρωσία προχωρήσει, τη στάση της Γερμανίας αν πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στην προώθηση των συμφερόντων των ΗΠΑ (ΝΑΤΟ) ή της Ρωσίας, ειδικά σε ενεργειακά θέματα (αγωγοί, κτλ.), όταν η Ρωσία ήδη αποτελεί το βασικό ενεργειακό της προμηθευτή... Αυτό το θέμα είναι βασική πηγή ανησυχίας για το Stratfor, που αντιλαμβάνεται την πτώση της Αμερικάνικης επιρροής ανά τον κόσμο, και η Γερμανία είναι κρίσιμη, ως χώρα που ελέγχει την Ευρωζώνη, και προφανώς οι ΗΠΑ δε θέλουν ούτε να το σκέφτονται να αποκτήσει η Ρωσία/Κίνα συμμαχίες με τους Γερμανούς. Μια τέτοια συμμαχία θα είναι πάρα πολύ δύσκολο -έως αδύνατο- να σταματηθεί, ακόμα και από το ΝΑΤΟ. Ο χρόνος λοιπόν λειτουργεί εις βάρος των ΗΠΑ σήμερα, με την έννοια ότι όσο περνάει ο καιρός και η ισχύς των ΗΠΑ 235 Lagarde says French G20 to discuss wider use of SDR, 01/09/2010, http://www.xe.com/news/2010-0901%2014:06:00.0/1368345.htm

256

Γιάννης Τσαφογιάννης

πέφτει, η Γερμανία θα έλκεται ολοένα και περισσότερο από Ρωσία-Κίνα. Ως εκ τούτου, αν είναι οι ΗΠΑ να κινηθούν για να διατηρήσουν την παγκόσμια κυριαρχία τους, θα πρέπει να κινηθούν σύντομα, πριν αρχίσουν να χάνουν σημαντικούς συμμάχους όπως η Γερμανία. Η επιλογή βέβαια της στρατιωτικής σύγκρουσης δεν είναι απλή, αλλά είναι αναπόφευκτη αν η Αμερική δε θέλει να χάσει την πρωτοκαθεδρία της. Υπάρχουν βέβαια δύο βασικοί λόγοι που δρουν αποτρεπτικά για έναν πόλεμο: (α) Η μεγάλη καταστροφή που θα προκαλέσουν τα πυρηνικά όπλα και τη φοβούνται ακόμα και οι ιμπεριαλιστές και (β) η μαζική λιποταξία που θα σημειωθεί σε πολλές χώρες, καθώς οι λαοί δεν είναι εύκολο να πειστούν να πολεμήσουν και να σφαχτούν για χατίρι του ΝΑΤΟ ή των Ρώσων-Κινέζων. Το ότι μια χώρα ανήκει σε κάποιον από τους δύο αυτούς σχηματισμούς δε σημαίνει ότι ο λαός τους υποστηρίζει ή, πολύ περισσότερο, ότι ο λαός είναι έτοιμος να χύσει το αίμα του για αυτούς. Έτσι, αν του δώσουν τη διαταγή να πάει να πολεμήσει για χατίρι των Αμερικάνων ή του μπλοκ ΡώσωνΚινέζων, είναι πολύ πιθανόν αυτό να γυρίσει μπούμερανγκ για τους ιμπεριαλιστές, με το λαό να οργανώνεται εναντίον τους, ή «έστω» να έχουμε μαζική λιποταξία.

Η ΕΛΛΑΔΑ: Ο «ΑΔΥΝΑΜΟΣ ΚΡΙΚΟΣ» ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ Ώς τώρα, αναφερόμενοι στις πιο αδύναμες (εξαρτημένες) χώρες της Ευρωζώνης, θα παρατηρήσατε προφανώς ότι κυρίως ασχοληθήκαμε με την Ελλάδα. Ο βασικός λόγος είναι προφανής και αφορά τα όσα γίνονται εδώ που μας επηρεάζουν πολύ πιο άμεσα απ’ όσα γίνονται αλλού. Υπάρχει, όμως, και ένας ακόμα λόγος που ασχοληθήκαμε τόσο με την Ελλάδα. Αυτός έχει να κάνει με την Ελλάδα – «αδύναμο κρίκο» της Ευρωζώνης. Δεν είναι τυχαίο που το τελευταίο διάστημα όλος ο κόσμος κοιτάζει με ενδιαφέρον, και, ίσως και με μια κρυφή αίσθηση ελπίδας, αν μιλάμε για τους υπόλοιπους λαούς, τις εξελίξεις εδώ236. Άλλωστε, η Ελλάδα, παρά το σχετικά «μικρό» της μέγεθος, είναι μια χώρα – μέλος του ΝΑΤΟ, της ΕΕ και της Ευρωζώνης, και όχι μια χώρα «μακρινή». Αυτό πολλαπλασιάζει το «ειδικό βάρος» της από πολιτικής άποψης, καθώς οι εξελίξεις στην ελληνική οικονομικο–πολιτική πραγματικότητα είναι άμεσα συνδεδεμένες με το ΝΑΤΟ και την Ευρωζώνη, και άρα μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό παράγοντα στις παγκόσμιες εξελίξεις. Αξίζει να θυμηθούμε, άλλωστε, και τη γνωστή θεωρία του «ντόμινο»: Μια νίκη του λαού της Ελλάδας θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει στο μέλλον «παράδειγμα προς μίμηση» και για τους υπόλοιπους λαούς της Ευρώπης, και αυτό 236 Σ.τ.Σ.: Κάτι που αξίζει να σημειωθεί είναι πως η ανάλυση μας για την Ελλάδα ασχολείται σχεδόν εξ ολοκλήρου με τη «διεθνή» πλευρά του θέματος, χωρίς να αναφερόμαστε ιδιαίτερα σε «τοπικά» ζητήματα (π.χ. «φακελάκια», «πελατειακό κράτος», κτλ.). Αυτό έγινε διότι η «διεθνής» πλευρά είναι πιο σημαντική σήμερα, αλλά και διότι εκεί επικεντρώνεται το βιβλίο αυτό.

258

Γιάννης Τσαφογιάννης

σαφώς και πονοκεφαλιάζει όλους τους κυβερνώντες σε όλα τα κράτη σχετικά με τη λεγόμενη «ελληνική κρίση». Ειδικά μετά την εξέγερση του Δεκέμβρη, φάνηκε πως υπάρχει δυσαρέσκεια και απόρριψη των κυρίαρχων πολιτικών (έστω και αν επίσης φάνηκε πως λείπει μια σοβαρή αντιπρόταση), και, καθώς τα πράγματα για το λαό πάνε «από το κακό στο χειρότερο», είναι λογικό να υπάρχει φόβος στους κρατούντες για το πώς θα καταφέρουν να διατηρήσουν το σημερινό κατεστημένο – «στάτους κβο» (δηλαδή την εξουσία τους επί των υπόλοιπων). Όσο για το πώς ακριβώς θα πρέπει να κινηθεί ο λαός και το ποια θα πρέπει να είναι τα αιτήματα για τα οποία πρέπει να ξεσηκωθεί, μερικά πράγματα τα έχουμε ήδη δει: - Η επαναφορά, έστω και μερικώς, του προστατευτισμού, σε συνεννόηση και με μερικές ακόμα χώρες που βρίσκονται σε παρόμοια θέση είναι σημαντική για να ανασυγκροτηθεί η παραγωγική βάση στην Ελλάδα, προστατευμένη από τα φθηνότερα προϊόντα της Κίνας ή άλλων χωρών. - Η διάλυση του ευρώ είναι επίσης απαραίτητη, καθώς το σκληρό νόμισμα διαλύει την ανταγωνιστικότητα της Ελλάδας στην παγκόσμια αγορά, ενώ παράλληλα οδηγεί και στην οικονομική (και όχι μόνο) εξάρτηση – προτεκτορατοποίηση της χώρας. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να επανακτηθεί ο εθνικός έλεγχος επί της νομισματικής πολιτικής και να επιστρέψουμε σε εθνικό νόμισμα, σε συνδυασμό με έξοδο από την ΕΕ και των πολιτικών επιλογών που αυτή επιβάλλει μέσω των Βρυξελλών (π.χ. Μπολκενστάιν, Κοινή Αγροτική Πολιτική, ασφαλιστικό, «αντιτρομοκρατικοί» νόμοι, κτλ.).

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

259

- Η επιστροφή αυτή πρέπει να γίνει με προσοχή, καθώς υπάρχει κίνδυνος μεγάλης υποτίμησης, και τότε ο πλούτος της Ελλάδας θα είναι πάμφθηνος (διότι θα αποτιμάται στο νέο, υποτιμημένο, νόμισμα), και θα αγοραστεί από κεφαλαιοκράτες «σε τιμή ευκαιρίας». Όμως, όπως εύστοχα παρατηρεί ο αριστερός οικονομολόγος Λαπαβίτσας: «αν παράλληλα συμβεί υποτίμηση, το πραγματικό βάρος του χρέους θα μειωθεί περισσότερο, καθώς θα βελτιωθεί η δυνατότητα εξαγωγών, και άρα η εξυπηρέτηση του εναπομείναντος χρέους. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι όντως το ποσοστό του χρέους ως προς το ΑΕΠ εκτινάσσεται όταν γίνει υποτίμηση, για να μειωθεί ταχέως με την επαναδιαπραγμάτευση και την άνοδο των εξαγωγών. … Η τεχνική πλευρά της επιστροφής στη δραχμή παραμένει απλό νομισματικό πρόβλημα. Θα χρειαστεί να κλείσουν οι τράπεζες, ας πούμε για μια βδομάδα, ενώ θα τους δοθεί εντολή να αποτιμούν τα εγχώρια στοιχεία ισολογισμού σε νέες δραχμές. Η αναλογία είναι θέμα πολιτικής επιλογής και μπορεί να διαφέρει για τους ιδιώτες και τις επιχειρήσεις. Η ευκολότερη λύση θα ήταν το ένα προς ένα. Όταν θα ανοίξουν ξανά οι τράπεζες, θα υπάρξει παράλληλη κυκλοφορία του ευρώ και της νέας δραχμής. Πολλά προϊόντα θα έχουν δύο τιμές, ενώ σταδιακά θα γίνει αναπροσαρμογή συμβολαίων και άλλων χρηματικών υποχρεώσεων. Πρόκειται για φαινόμενα που έχουν συχνά παρατηρηθεί στη νομισματική ιστορία. Παραπλήσια μορφή τους, αν και απλούστερη λόγω

260

Γιάννης Τσαφογιάννης

της σταθερής ισοτιμίας της παλαιάς δραχμής προς το ευρώ, γνώρισε και η Ελλάδα όταν υιοθετήθηκε το ευρώ. Εν ολίγοις, θα υπάρξει αναταραχή τιμών, η οποία θα κρατήσει μερικούς μήνες, ώσπου να προσαρμοστεί η οικονομία στο νέο νόμισμα και να εκλείψει το ευρώ από την εγχώρια κυκλοφορία. Προφανώς η νέα δραχμή θα υποτιμηθεί ως προς το ευρώ. Είναι εξίσου προφανές ότι και η υποτίμηση και η αναταραχή τιμών θα έχουν κόστος. Αλλά δεν υπάρχει καμία λύση της παρούσας κρίσης χωρίς κόστος. Το ζήτημα είναι το κόστος να ελαχιστοποιηθεί, να κατανεμηθεί δίκαια και, το κυριότερο, να αλλάξει την κοινωνική ισορροπία υπέρ της εργασίας. Η έξοδος από την ΟΝΕ είναι παρασάγγας η προσφορότερη επιλογή για την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα. Για να γίνω λίγο πιο συγκεκριμένος, η υποτίμηση θα δημιουργήσει πεδίο κερδοσκοπίας για τους κάτοχους του ευρώ. Θα χρειαστούν, λοιπόν, άμεσος έλεγχος των κεφαλαιακών ροών και συνεχής παρέμβαση στην αγορά συναλλάγματος για να ελεγχθεί η κίνηση της ισοτιμίας και να μην αφεθεί στην τύχη της. Η υποτίμηση θα φέρει επίσης πληθωριστικές πιέσεις, οι οποίες θα πρέπει να αντιμετωπιστούν με νομισματική πολιτική αλλά και έλεγχο τιμών. Ο πληθωρισμός, από την άλλη, θα ασκήσει πίεση στο λαϊκό εισόδημα και άρα θα χρειαστεί άμεση πολιτική αναδιανομής του εισοδήματος και του πλούτου. Η υποτίμηση, όμως, θα βελτιώσει την ανταγωνιστικότητα της εγχώριας παραγωγής, θα τονώσει τις εξαγωγές και άρα θα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

προστατεύσει την απασχόληση. Τα επιχειρήματα του κ. Καλλωνιάτη στο συγκεκριμένο δεν πείθουν. Το πιθανότερο είναι ότι μια μικρή και σχετικά ανοιχτή οικονομία, όπως η ελληνική, θα αντιδράσει θετικά στην υποτίμηση. Ο τουρισμός και μόνο είναι περίπου 20% του ελληνικού ΑΕΠ. Να σημειωθεί ότι από τις αρχές του 2010 το ευρώ έχει υποτιμηθεί γύρω στο 15% και ως εκ τούτου οι ελληνικές εξαγωγές εκτός Ευρωζώνης έχουν σημειώσει ουσιαστική ανάκαμψη. Το πιθανότερο είναι ότι θα ανακάμψουν και προς τις χώρες της Ευρωζώνης, αν η νέα δραχμή υποτιμηθεί. Είναι προφανές ότι όλα αυτά θα πρέπει να συμβούν με δημόσιο έλεγχο και ιδιοκτησία επί των τραπεζών αλλά και άλλων μεγάλων τομέων της οικονομίας. Θα δημιουργηθεί έτσι βάση για βιομηχανική πολιτική που θα επιδιώξει την παραγωγική αναδιάρθρωση της οικονομίας, έξω από το ασφυκτικό πλαίσιο της ΟΝΕ. Περιττό να ειπωθεί ότι θα χρειαστεί ριζική αναδιάθρωση του κράτους με λαϊκό έλεγχο και δημοκρατικές διαδικασίες. Όσοι θεωρούν ότι αυτές τις προτάσεις συνιστούν διαχείριση του καπιταλισμού δείχνουν πόσο λίγο κατανοούν το περιεχόμενο της κοινωνικής αλλαγής. Δεν είναι περίεργο ότι ακούγονται τέτοιες φωνές, δεδομένου ότι εδώ και δύο δεκαετίες η ελληνική αριστερά αρκείται σε ασκήσεις επί χάρτου, ενώ περισσεύει η επαναστατική κενολογία. Στην πραγματικότητα οι προτάσεις της πρωτοβουλίας προωθούν την αλλαγή ισορροπίας υπέρ της εργασίας και ανοίγουν τον δρόμο για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό.»237

237 Το χρέος, το ευρώ και οι θέσεις της αριστεράς, 13/07/2010,

261

262

Γιάννης Τσαφογιάννης

Άλλωστε, ακόμα και οι Times του Λονδίνου φιλοξενούν σε άρθρο τους δηλώσεις του Νταγκ ΜακΓουίλλιαμς, επικεφαλή του Centre for Economics and Business Research (CEBR) για το τι θα συμβεί αν η Ελλάδα φύγει από το ευρώ. Όπως λοιπόν δήλωσε ο ΜακΓουίλλιαμς «Εγκαταλείποντας το ευρώ θα σήμαινε ότι το νέο νόμισμα θα υποτιμηθεί κατά 15%.»238. Και ο Δ. Καζάκης σχολιάζει σχετικά με την καταστροφολογία που ακούγεται για το πόσο άσχημα θα είναι τα πράγματα αν υποτιμηθεί το εθνικό νόμισμα της Ελλάδας κατά 15%: «…Αποτελεί καταστροφή μια υποτίμηση κατά 15%; Με εξαίρεση τα επίσημα και ανεπίσημα παπαγαλάκια της ΕΚΤ και της ΕΕ, που όμως δεν προσκομίζουν κανένα σοβαρό αποδεικτικό στοιχείο μιας και ο σκοπός τους είναι μόνο να τρομοκρατήσουν τον κόσμο, δεν υπάρχει κανείς σοβαρός οικονομικός αναλυτής ανά τον κόσμο που να θεωρεί ότι θα υποστεί καταστροφή η Ελλάδα αν φύγει από το ευρώ. Αυτό που λένε είναι ότι η Ελλάδα θα περάσει μια περίοδο νομισματικής αστάθειας που άλλοι την προσδιορίζουν σε λίγους μήνες και άλλοι σε ένα με δυο χρόνια, έως ότου η συναλλαγματική αξία της νέας δραχμής θα σταθεροποιηθεί μέσα από την ανάκαμψη της οικονομίας της. Σ’ αυτό που συμφωνούν όλοι είναι ότι αυτός που πιθανόν να υποστεί την καταστροφή είναι το ίδιο το ευρώ, αλλά αυτό είναι αλλουνού παπά ευαγγέλιο. http://www.iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&i d=480:2010-07-11-09-21-35&catid=83:aristera&Itemid=200 238 Αναδιαπραγμάτευση ή άρνηση του χρέους; Μια κριτική της κριτικής, 17/07/2010, http://youpayyourcrisis.blogspot.com/2010/07/ blog-post_6832.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

... Πώς μπορεί να υπάρξει ένα εθνικό νόμισμα που να μην υποτιμιέται διαρκώς και να μην πυροδοτεί τον πληθωρισμό; Πρώτα και κύρια χτυπώντας τις εσωτερικές αιτίες των υποτιμήσεων και του πληθωρισμού και αυτές δεν είναι νομισματικές, αλλά έχουν άμεση σχέση αφενός με την συνολική κατάσταση και τις εξαρτήσεις της οικονομίας και αφετέρου με τις μονοπωλιακές καταστάσεις στην εσωτερική αγορά. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει με πολύ απλά λόγια ότι το χτύπημα των μονοπωλίων και των καρτέλ, ντόπιων και ξένων, που κυριαρχούν στην ελληνική οικονομία, η αντιστροφή της σχέσης ιδιωτικών κερδών και αμοιβών που υπάρχει σήμερα, η άμεση ενίσχυση των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων ιδίως στους τομείς της παραγωγής, η εθνικοποίηση κρίσιμων τομέων της οικονομίας και πρωτίστως του τραπεζικού συστήματος, ο πολλαπλασιασμός του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων με όρους άμεσης απόδοσης και στήριξης της εθνικής οικονομίας, όπως και η γενναία αναδιανομή εισοδημάτων και πλούτου, μαζί με μια ριζικά διαφορετική πολιτική ένταξης στο διεθνή καταμερισμό εργασίας μέσα κυρίως από διακρατικές προγραμματικές συμφωνίες, εναλλακτικές μορφές εμπορικών σχέσεων, ανοίγματα σε χώρες και περιοχές όπου η Ελλάδα σήμερα είναι απούσα και την επιβολή ενός επιλεκτικού ανταγωνιστικού πλαισίου για την προστασία των πιο σημαντικών τομέων της ελληνικής οικονομίας, μπορεί να δημι-

263

264

Γιάννης Τσαφογιάννης

ουργήσει μια τέτοια δυναμική που να μην αφήσει το νόμισμά της να κατρακυλά στις διεθνείς αγορές, ούτε να επιτρέψει την εκδήλωση πληθωριστικών πιέσεων.»239 Για να γίνουν όλα αυτά όμως, απαραίτητο είναι το να απαλλαχθούμε από το βραχνά του χρέους και των τόκων. Η άρνηση του χρέους, κατάγεται από τις μεγάλες επαναστάσεις του 18ου αιώνα. «Η Ιακωβίνικη κυβέρνηση του 1793 υιοθέτησε τη θέση ότι ένας ελεύθερος λαός δεν χρειάζεται να πληρώσει τα χρέη που ένας “τύραννος” (...)έχει συσσωρεύσει», έγραφε ο Καρλ Σμιτ. Οι ΗΠΑ την ίδια περίπου περίοδο διέγραψαν τα χρέη τους προς τους Βρετανούς, και προχώρησαν στην ανεξαρτησία τους από αυτούς240. Ο Τόμας Τζέφερσον μάλιστα είχε δηλώσει ότι «Δεν ανήκω σ’ εκείνους που φοβούνται το λαό. Αυτός και όχι οι πλούσιοι αποτελούν την εγγύηση μας για διαρκή ελευθερία. Και για να προστατεύσουμε την ανεξαρτησία του δεν θα πρέπει να επιτρέψουμε στους κυβερνώντες να μας φορτώσουν με διαρκές χρέος... Αν βρεθούμε σε κατάσταση τέτοιου χρέους ώστε να αναγκαστούμε να φορολογηθούμε για ό,τι τρώμε και πίνουμε, για τα αναγκαία και τις ανέσεις μας, για τις εργασίες και τις διασκεδάσεις μας... όπως συμβαίνει με το λαό της Αγγλίας, τότε και ο λαός μας θα χρειαστεί να δουλεύει 16 ώρες από τις 24 και να δίνει ό,τι κερδίζει από τις 15 ώρες στην κυβέρνηση για τα χρέη της και τις καθημερινές δαπάνες της... Τότε όμως δεν θα έχουμε χρόνο για να σκεφτούμε και κανένα μέσο για να εγκαλέσουμε αυτούς που 239 Αναδιαπραγμάτευση ή άρνηση του χρέους; Μια κριτική της κριτικής, ό.π. 240 «Τι αίτημα είναι η άρνηση του χρέους;», http://tvxs.gr/ node/61156

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

265

μας κυβερνάνε άσχημα. Δεν θα έχουμε καμιά άλλη επιλογή από το να εκ-μισθώνουμε τους εαυτούς μας σε εκείνους που το μόνο που θέλουν είναι να μας κρατάνε δεμένους... έως ότου ο κύριος όγκος της κοινωνίας καταλήξει να είναι ένα απλό αυτόματο μιζέριας δίχως καμιά άλλη αίσθηση εκτός από το να αμαρτάνει και να υποφέρει»241. Αργότερα, μετά το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου, ακόμα και ο «πατριάρχης» της σοσιαλδημοκρατίας Κέινς τάχθηκε υπέρ της διαγραφής του χρέους, καθώς τα ελλείμματα των χωρών ήταν τεράστια (λόγω προφανώς του πολέμου) και ήταν φανερό ότι δε μπορούσαν να αποπληρωθούν. Ο Λένιν επίσης ήταν υπέρ: «Σαν θετικό σύνθημα που τραβάει τις μάζες στον επαναστατικό αγώνα και εξηγεί την ανάγκη των επαναστατικών μέτρων για “δημοκρατική” ειρήνη θα πρέπει να ριχτεί το σύνθημα: άρνηση πληρωμής των δημόσιων χρεών»242. Μάλιστα, μετά από τις μεγάλες μάχες που έδωσαν οι Μπολσεβίκοι, το 1927 ενσωματώθηκε στο διεθνές δίκαιο το λεγόμενο «ειδεχθές χρέος» (“Odious Debt”) από το Ρώσο νομικό Alexander Nahum Sack243. Ο ελληνικός λαός έχει κάθε νόμιμο δικαίωμα να απαρνηθεί την πληρωμή του χρέους ως ειδεχθές χρέος. Σύμφωνα με το δόγμα του “Odious Debt” όταν το εθνικό χρέος είναι αποτέλεσμα ενός φαύλου δεσποτικού συστήματος που αντιστρατεύεται τα συμφέροντα του λαού και του έθνους τότε ουσιαστικά δεν υφίσταται υποχρέωση πληρωμής του από τούτο το ελεύθερο έθνος 241 «Τι αίτημα είναι η άρνηση του χρέους;», ό.π. 242 «Τι αίτημα είναι η άρνηση του χρέους;», ό.π. 243 Odious debt, http://en.wikipedia.org/wiki/Odious_debt

266

Γιάννης Τσαφογιάννης

όπως αντιστοίχως ανάλογα δεν δεσμεύεται από άκυρες συμβάσεις που υπογράφτηκαν από τις διεφθαρμένες εξουσίες σε συνθήκες καταναγκασμού. Δηλαδή αυτές οι υποχρεώσεις αφορούν «προσωπικές οφειλές» των κυριαρχούντων φορέων του προηγούμενου διεφθαρμένου καθεστώτος». Βέβαια, όπως παρατηρεί ο Δ. Καζάκης244, η κυβέρνηση και τα κυρίαρχα ΜΜΕ «κάνουν τον Κινέζο» - χαρακτηριστικό είναι πως όχι μόνο δε συζητούν για το ενδεχόμενο η Ελλάδα να κηρύξει στάση πληρωμών έναντι των πιστωτών της (κυρίως έναντι των τραπεζών δηλαδή), αλλά επιχειρούν να παρουσιάσουν τη στάση πληρωμών ως ισοδύναμη της χρεοκοπίας. Ο Παπανδρέου μάλιστα δήλωσε ότι: «Δεν άκουσα και δεν έχει ακούσει κανένας εναλλακτική λύση. Πολύ θα το θέλαμε. Πείτε, εξηγήστε τι θα συμβεί αν χρεοκοπήσει η χώρα, αν κηρύξει στάση πληρωμών. Τι θα γίνει με τους μισθούς και τις συντάξεις, που όλοι κοπτόμαστε, κατά τα άλλα; Τι θα γίνει, κύριοι της Νέας Δημοκρατίας, με ένα κράτος που δεν μπορεί να δώσει τίποτα; Τι θα γίνει με τις καταθέσεις των κόπων του ελληνικού λαού σε μια οικονομία που θα καταρρεύσει;» (Βουλή, 6/4/2010). Και όμως, ακόμα και η γερμανική έκδοση των Financial Times, που κάθε άλλο παρά τα συμφέροντα του λαού προσπαθεί να εκφράσει, παραδέχτηκε πρόσφατα ότι: 244 Η αναδιάρθρωση του χρέους παγίδα για τις υπερχρεωμένες χώρες, 11/05/2010, http://youpayyourcrisis.blogspot.com/2010/05/ blog-post_5312.html

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

267

«…την Ευρώπη δεν την έσωσε το πακέτο στήριξης που ενέκρινε για την Ελλάδα αλλά την έσωσε η απόφαση της Αθήνας να το πάρει και να μην κηρύξει πτώχευση. Διότι η πτώχευση θα ήταν πιο βολικός δρόμος για την Ελλάδα από τις σημερινές δραστικές περικοπές. Και αυτό επειδή το 80% των πιστώσεων της Ελλάδας προέρχονται από το εξωτερικό, επομένως οι Έλληνες θα ήταν σε καλύτερη θέση, εάν προχωρούσαν σε αναδιαπραγμάτευση του χρέους και δεν έπαιρναν το ευρω–πακέτο»!245 Και βέβαια, δίνουν συγχαρητήρια στον Παπανδρέου, τον οποίο χαρακτηρίζουν… «δικό τους άνθρωπο», ενώ αναγνωρίζουν ότι η κυβέρνηση εφαρμόζει ένα πρόγραμμα με «τις πιο δραστικές περικοπές που έζησε ποτέ η Ευρώπη». Επίσης, ομολογούν ότι η Ελλάδα έγινε «πεδίο δοκιμής για την Ευρώπη». Ουσιαστικά, δηλαδή, ακόμα και οι Financial Times παραδέχονται ότι η επαναδιαπραγμάτευση του χρέους θα ήταν πολύ προτιμότερη και πιο αποτελεσματική από την ένταξη της χώρας στον χρηματοδοτικό μηχανισμό ΕΕ – ΔΝΤ. Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι ότι οι Financial Times θεωρούν βολικότερη για την Ελλάδα ακόμα και την πτώχευση. Η απομάκρυνση, βέβαια, της κυβέρνησης από την εξουσία είναι απαραίτητη, είτε με «το καλό» είτε με «το άγριο», καθώς είναι φανερή η πρόθεσή της να στηρίξει όχι το λαό, αλλά τα συμφέροντα ντόπιων και ξένων αρπαχτικών, καταληστεύοντας το λαό. Όπως επισημαίνει ο Δ. Καζάκης από τον Μάιο του 2010: 245 ΟΙ “FINANCIAL TIMES” ΟΜΟΛΟΓΟΥΝ : “ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΑΣ Ο Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ”!, 13/08/2010, http://youpayyourcrisis. blogspot.com/2010/08/financial-times.html

268

Γιάννης Τσαφογιάννης

«οι Έλληνες εργαζόμενοι, συνταξιούχοι, επαγγελματίες, μικρομεσαίοι επιχειρηματίες, δεν καλούνται απλά να πληρώσουν το μάρμαρο, αλλά να αποδεχτούν την επίσημη υποθήκευση της χώρας τους από την ΕΕ και το ΔΝΤ για να κερδίσουν οι ευρωπαϊκές και αμερικανικές τράπεζες, οι διεθνείς τοκογλύφοι και κερδοσκόποι που κατέχουν τα ελληνικά ομόλογα. Δεν φτάνει που την τελευταία δεκαετία ο ελληνικός λαός έχει πληρώσει κυριολεκτικά από το υστέρημά του μιάμιση φορά το τρέχον δημόσιο χρέος, με το καθεστώς κατοχής που εισήγαγε η κυβέρνηση προβλέπεται μέσα στην επόμενη τριετία να το πληρώσει εξολοκλήρου άλλη μια φορά! Και παρόλα αυτά το δημόσιο χρέος προβλέπεται να αυξηθεί μέσα στην τριετία περίπου κατά 100 δις ευρώ. Αυτό είναι που υπόσχεται η κυβέρνηση στον ελληνικό λαό. Όταν ο πρωθυπουργός δήλωσε στο υπουργικό συμβούλιο της 3ης Μαΐου ότι «η αποφυγή της χρεοκοπίας είναι η εθνική κόκκινη γραμμή», δεν σκεφτόταν το εθνικό συμφέρον της χώρας, αλλά το συμφέρον των τραπεζών, των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων. Σκεφτόταν επίσης και «τη σταθερότητα του κοινού μας νομίσματος, τη σταθερότητα της Ευρώπης», όπως δήλωσε ο ίδιος μετά την άτυπη σύνοδο στις 7 Μαΐου. Όποιος έχει παρακολουθήσει τα σημειώματά μας γνωρίζει πια πολύ καλά, βήμα το βήμα, τον δρόμο που επέλεξε να ακολουθήσει η κυβέρνηση για να εξυπηρετήσει, αφενός, τους διεθνείς κερδοσκόπους και, αφετέρου, τη «διάσωση

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

του ευρώ». Όταν λοιπόν ο πρωθυπουργός και οι δικοί του εκφράζουν την αγωνία τους για «αποφυγή της χρεοκοπίας», δεν εννοούν την δεδομένη πτώχευση της χώρας, αλλά τη διασφάλιση με κάθε μέσο και τρόπο των τεράστιων υπερκερδών που προσδοκούν να απομυζήσουν από τη χώρα οι αγορές. Έστω κι αν χρειαστεί να ξεπουληθεί ολόκληρη η χώρα, να καταστραφεί και να πολτοποιηθεί από τον «μηχανισμό στήριξης» της ΕΕ και του ΔΝΤ. Έτσι πιστεύουν οι ευρωκρατούντες ότι θα συγκρατήσουν το ευρώ, που μέρα με τη μέρα η επιβίωσή του γίνεται όλο και πιο προβληματική και αμφίβολη. Το βασικό δηλαδή για όλους αυτούς είναι να επιβιώσει, κακήν κακώς, το ευρώ. Όσο για το αν θα επιβιώσει η Ελλάδα, όπως και η Πορτογαλία, η Ισπανία, κοκ, τους ενδιαφέρει μόνο στον βαθμό που θίγεται η κερδοφορία των μεγάλων τραπεζών και των αγορών. Αυτό έρχεται να εξασφαλίσει ο «μηχανισμός στήριξης» της ΕΕ και του ΔΝΤ. Πώς δηλαδή μέσα από την επίσημη πτώχευση της Ελλάδας, αλλά και των άλλων χωρών της ευρωζώνης σε παρόμοια κατάσταση, θα επιβιώσουν οι μεγάλες τράπεζες, οι αγορές των «ανοιχτών συνόρων» και το ευρώ. Και μιλάμε για δεδομένη πτώχευση της χώρας, όχι μόνο γιατί οι αγορές την θεωρούν ως τέτοια και ποντάρουν σ’ αυτήν, αλλά κυρίως γιατί ο ίδιος ο χαρακτήρας του προγράμματος «στήριξης» της ΕΕ

269

270

Γιάννης Τσαφογιάννης

και του ΔΝΤ το εξασφαλίζει. Κι αυτό γιατί τα 110 δις ευρώ που υπόσχεται – στο βαθμό που θα δοθούν – όχι μόνο δεν αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της πλήρους αδυναμίας αποπληρωμής του χρέους, αλλά το επιδεινώνουν. Πρόκειται στην ουσία για πρόσθετο δανεισμό της χώρας με όρους και προϋποθέσεις επαχθείς. Γι’ αυτό τον λόγο και ο κ. Παπακωνσταντίνου έφερε την τροπολογία στη Βουλή, που του δίνει εν λευκώ εξουσιοδότηση να κλείνει συμβάσεις με την «τρόικα» δίχως να είναι υποχρεωμένος να τις φέρνει στο κοινοβούλιο και να αποκαλύπτει έτσι το περιεχόμενό τους. Όμως αυτό που σίγουρα εξασφαλίζει την επίσημη πτώχευση της χώρας είναι οι ίδιοι οι όροι του προγράμματος, που αντί να ανασυντάσσουν με κάποιο τρόπο τα οικονομικά της χώρας, την καταδικάζουν στη χειρότερη ύφεση της μεταπολεμικής ιστορίας της. Ο Ντάνιελ Γκρος, διευθυντής του Κέντρου Μελετών για Ευρωπαϊκές Πολιτικές, ενός ινστιτούτου που χρηματοδοτείται από τις μεγαλύτερες τράπεζες της ΕΕ και την ίδια την Κομισιόν, εκτίμησε πρόσφατα ότι για κάθε 1% μείωση του ΑΕΠ της Ελλάδας σε κρατικές δαπάνες, η συνολική ζήτηση της χώρας πέφτει κατά 2,5% του ΑΕΠ. Αν λοιπόν η κυβέρνηση μειώσει πράγματι τις δαπάνες κατά 15% του ΑΕΠ, το αρχικό σοκ στη ζήτηση μπορεί να υπερβεί το 30% του ΑΕΠ. Ανάλογες εκτιμήσεις κάνουν σχεδόν όλοι οι διεθνείς αναλυτές που βλέπουν την πτώση του ΑΕΠ της χώρας για την τριετία

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

ανάμεσα στο 25 και στο 37%. Αυτό σημαίνει εκτίναξη της επίσημης ανεργίας στο 30% και αντίστοιχη πτώση του καθαρού τζίρου της αγοράς με πάνω από τα 2/3 των μικρομεσαίων επιχειρήσεων να κλείνουν. Τα δεδομένα αυτά θα σημάνουν αναπόφεχτα δημοσιονομική κατάρρευση και μια μακροχρόνια ύφεση, που πολλοί εκτιμούν ότι ίσως να μην είναι αντιστρέψιμη. Αυτό έκανε τον Σάϊμον Τζόνσον, οικονομικό σύμβουλο του ΔΝΤ και του προέδρου των ΗΠΑ να γράψει στις 7 του μηνός ότι «η Ελλάδα πρέπει να καταλήξει σε μια αναδιάρθρωση του χρέους. Το πρόγραμμα του ΔΝΤ το κάνει ολοφάνερο – πώς είναι δυνατό η Ελλάδα να πραγματοποιήσει ένα σύνολο από 19% του ΑΕΠ σε περικοπές, μόνο και μόνο για να καταλήξει με 149% του ΑΕΠ σε χρέος και έναν λογαριασμό στο διηνεκές για να πληρώνει στους Γερμανούς, Γάλλους και άλλους ξένους ομολογιούχους περίπου το 10% του ετήσιου εισοδήματος μόνο και μόνο για να καλύπτει τους τόκους;» Το συμπέρασμα είναι απλό και το εξέφρασε καθαρά η Στέφανι Φλάντερς του BBC στις 6 του μηνός: «Στην πράξη, βλέποντας το οικονομικό πρόγραμμα με το οποίο συμφώνησε η Ελληνική κυβέρνηση, πολλοί βετεράνοι παλιότερων κρίσεων χρέους θα έλεγαν ότι μια αναδιάρθρωση του χρέους είναι μόνο ζήτημα χρόνου.» Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε εκατοντάδες

271

272

Γιάννης Τσαφογιάννης

ανάλογες εκτιμήσεις από κάθε είδους αναλυτή της διεθνούς αγοράς, των τραπεζών και των θεσμικών επενδυτών, που καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα: η αναδιάρθρωση του χρέους της χώρας είναι ζήτημα χρόνου! Γι’ αυτό και η αγορά φέρεται αδυσώπητα απέναντι στην Ελλάδα ώστε οι κερδοσκόποι ομολογιούχοι να ισχυροποιήσουν τη θέση τους σε αναμονή μιας αναδιαπραγμάτευσης, που πάντα προηγείται της αναδιάρθρωσης του χρέους. Τι είναι όμως αναδιάρθρωση του χρέους; Αναδιάρθρωση του χρέους γίνεται όταν μια χώρα δηλώνει επίσημα ότι αδυνατεί να πληρώσει του δανειστές της και προχωρά σε πτώχευση. Προηγείται ένας κύκλος διαπραγματεύσεων με τους δανειστές ομολογιούχους. Συνήθως οι διαπραγματεύσεις αυτές ξεκινούν πριν καν η χώρα δηλώσει επίσημα πτώχευση και προχωρήσει σε στάση πληρωμών. Όπως ακριβώς κάνει σήμερα και η Ελληνική κυβέρνηση, η οποία εδώ και ένα μήνα έχει προσλάβει ξένους διαμεσολαβητές, όπως την εταιρεία Lazard, που ειδικεύονται στην αναδιαπραγμάτευση και αναδιάρθρωση του χρέους. Τι αφορούν αυτές οι διαπραγματεύσεις; Πρώτα και κύρια την αντικατάσταση των ομολόγων που έχουν ήδη στα χέρια τους οι δανειστές του ελληνικού κράτους με νέα μακρύτερης διάρκειας και διαφορετικής αξίας. Με τον τρόπο αυτό το κράτος δεν απαλλάσσεται από το χρέος του, απλά

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

προσπαθεί να το μεταθέσει για αργότερα, γιατί στην παρούσα φάση αδυνατεί να πληρώσει. Φυσικά αυτό δεν γίνεται με το αζημίωτο. Οι ομολογιούχοι για να συμφωνήσουν να ανταλλάξουν τις αξίες που κρατούν με τις νέες αξίες που προσφέρει το κράτος, ζητούν μεγάλες αποζημιώσεις και πολλά ανταλλάγματα. Έτσι μια τέτοια διαπραγμάτευση για την αναδιάρθρωση του χρέους καταλήγει όχι απλά να μεταθέτει το πρόβλημα του χρέους, αλλά αυξάνει σημαντικά και το κόστος της εξυπηρέτησής του. Ορισμένες φορές, κυρίως μετά από παρέμβαση του ΔΝΤ, εκτιμάται ότι το χρέος είναι τόσο μεγάλο που το κράτος αδυνατεί να το πληρώσει ακόμη κι αν το μετατεθεί στο αόριστο μέλλον. Τότε, μετά πάντα από συμφωνία με τους ομολογιούχους, το κράτος εκδίδει νέα ομόλογα με μειωμένη αξία έναντι των παλιών. Έτσι η Αργεντινή εξέδωσε νέα ομόλογα το 2003 προς αντικατάσταση των παλαιών, στο 30% της αξίας που είχαν τα παλιά. Με αυτόν τον τρόπο διαγράφεται ένα μέρος των χρεών της χώρας και συνεχίζει να αποπληρώνει το υπόλοιπο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ευνοείται η χώρα. Κι αυτό γιατί εξαρτάται από το σε ποια χέρια βρίσκονται τα νέα ομόλογα, τι αποζημιώσεις και ανταλλάγματα ζητούν οι κάτοχοι ομολόγων. Στην περίπτωση της Αργεντινής για παράδειγμα, παρά το γεγονός ότι υπήρξε μια σημαντική διαγραφή χρεών της τάξης του 70%, το υπόλοιπο 30% βρέθηκε στα χέρια των πιο αδίστακτων επενδυτικών κεφαλαίων που ονομάζονται γύπες. Αυτά τα επενδυτικά κεφάλαια συνέχισαν όλα αυτά τα χρόνια να πιέζουν την

273

274

Γιάννης Τσαφογιάννης

Αργεντινή ζητώντας τεράστιες αποζημιώσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να οδηγηθεί φέτος η Αργεντινή ξανά στο δανεισμό από τη διεθνή αγορά ομολόγων, με επιτόκια που ξεπερνούν το 15%, σε μια προσπάθεια να βρει τα χρήματα για να αποζημιώσει τους γύπες ομολογιούχους. Έτσι μια εντυπωσιακή μονομερής διαγραφή χρέους, η πιο σημαντική των τελευταίων χρόνων, έκλεισε άδοξα με τη χώρα να ξαναπέφτει στα χέρια των διεθνών τοκογλύφων. Με την τακτική της η ελληνική κυβέρνηση έχει ήδη καταφέρει να κερδίσουν τα επενδυτικά κεφάλαια γύπες μια καλή θέση στην αγορά του ελληνικού χρέους. Κι έτσι να έχουν καθοριστικό λόγο στις διαπραγματεύσεις για την αναδιάρθρωση του χρέους. Η χώρα ουσιαστικά βρίσκεται στο έλεός τους, χωρίς καμμιά δυνατότητα αντίδρασης, καθώς είναι υποταγμένη στο καθεστώς κατοχής της ΕΕ και του ΔΝΤ. Έτσι μια διαπραγμάτευση σήμερα με τους ξένους ομολογιούχους του ελληνικού χρέους σημαίνει οικιοθελή παράδοση της χώρας στους εκδοροσφαγείς της. Όπως είμαστε σήμερα κάθε επιχείρηση διαπραγμάτευσης του χρέους θα οδηγήσει αναγκαστικά σε όλο και ακόμη μεγαλύτερες πιέσεις, σε χειρότερους εκβιασμούς από τις αγορές και κυρίως από όλους εκείνους τους κερδοσκόπους που ξέρουν πώς να εκμεταλλεύονται μια χώρα υπό χρεοκοπία. Σ’ αυτήν την αναδιαπραγμάτευση του χρέους σέρνεται ήδη και η κυβέρνηση, αφού πρώτα τσακιστεί κάθε αντίσταση ή αντίρρηση μέσα από το ξεπούλημα της χώρας. Κι επομένως δεν μπορεί να αποτελεί αίτημα

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

του λαού, ούτε λύση για το χρέος. Στο κάτω-κάτω της γραφής ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι έχουμε μια κυβέρνηση που προτάσσει το συμφέρον της χώρας και του λαού, το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: Τι είναι εκείνο που θα αναγκάσει τους δανειστές να καθίσουν στο τραπέζι και να διαπραγματευτούν λύσεις επωφελείς για τη χώρα και το λαό της; Μήπως η καλή τους θέληση; Μάλλον αστείο ακούγεται. Μήπως θα τους εξαναγκάσει η ΕΕ και το ΔΝΤ; Μα οι μεγαλύτεροι δανειστές του ελληνικού δημοσίου είναι οι τράπεζες της ευρωζώνης και των ΗΠΑ. Τι όπλο διαθέτει ένα κράτος για να εκβιάσει ή να πιέσει τους δανειστές του, ιδίως όταν πρόκειται για διεθνείς τοκογλύφους και κερδοσκόπους; Μόνο ένα: την άρνηση της πληρωμής του χρέους. Το γεγονός αυτό το ξέρουν πολύ καλά πρώτα και κύρια οι εκπρόσωποι του διεθνούς χρηματιστικού κεφαλαίου. Γι’ αυτό και όταν στη δεκαετία του ’80 οι χώρες της Λατινικής Αμερικής είχαν βρεθεί σε μια παρόμοια κρίση χρέους και κινδύνευαν κυρίως οι μεγάλες τράπεζες των ΗΠΑ, αλλά και διεθνώς, να υποστούν μεγάλες ζημιές από μια ενδεχόμενη παύση πληρωμών, ο Κίσινγκερ τότε έτρεξε και ξεκαθάρισε τη στρατηγική που έπρεπε να ακολουθηθεί για να «διασωθεί η παγκόσμια οικονομία» του κεφαλαίου: «Το πρώτο βήμα είναι να αλλάξουμε το πλαίσιο διαπραγμάτευσης, πρέπει να αφαι-

275

276

Γιάννης Τσαφογιάννης

ρεθεί από τους οφειλέτες – στο βαθμό που είναι δυνατό – το όπλο της παύσης των πληρωμών. Οι βιομηχανικές δημοκρατίες χρειάζεται επειγόντως να προσφέρουν κάποιο είδος κρατικής βοήθειας έκτακτης ανάγκης προς τα απειλούμενα πιστωτικά ιδρύματα. Αυτό θα μειώσει τόσο την αίσθηση πανικού, όσο και τη δυνατότητα των οφειλετών να εκβιάζουν.» (Newsweek, 24/1/1983) Μετά από πολλές πιέσεις όλες οι υπερχρεωμένες χώρες της λατινικής Αμερικής ακολούθησαν τον δρόμο που ήθελε ο Κίσινγκερ. Αποδέχτηκαν δηλαδή τις διάφορες βοήθειες έκτακτης ανάγκης και προχώρησαν σε αναδιαπραγμάτευση του χρέους αντί να αρνηθούν μονομερώς να το πληρώσουν όπως απαιτούσαν τα λαϊκά κινήματα σ’ αυτές τις χώρες. Το αποτέλεσμα ήταν οι χώρες αυτές μετά από σχεδόν δυο δεκαετίες άγριας λιτότητας, μαζικής εξαθλίωσης του πληθυσμού και καταστροφής βρέθηκαν με υπερδιπλάσια δημόσια χρέη από την εποχή της αναδιαπραγμάτευσης τη δεκαετία του ’80. Αυτό έχει κάνει όλους τους λαούς στη Λατινική Αμερική σήμερα να μην θέλουν ούτε να ακούσουν για διαπραγμάτευση του χρέους. Παραμένουν ασυμβίβαστοι στο βασικό τους αίτημα: εδώ και τώρα μονομερής άρνηση της πληρωμής του χρέους, καμιά κηδεμονία από το ΔΝΤ. Σε άλλες χώρες κατάφεραν να το επιβάλουν όπως στη Βενεζουέλα το 2001, την Αργεντινή το 2003, τη Βολιβία το 2004, το Εκουαδόρ το 2008, κ.ο.κ, ενώ αλλού ο αγώνας ακόμη συνεχίζεται. Όπου το

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

κατάφεραν οι χώρες κατόρθωσαν να πατήσουν στα πόδια τους, άρχισαν μια νέα πορεία, έστω κι αν δεν έχουν κατορθώσει να λύσουν ακόμη τα προβλήματά τους, έστω κι αν υπάρχουν κάπου-κάπου πισωγυρίσματα. Σε κάθε περίπτωση όμως γλύτωσαν την οικονομική και κοινωνική καταστροφή στην οποία είχαν καταδικαστεί. Τι σημαίνει όμως άρνηση της πληρωμής του χρέους; Η κυβέρνηση επίσημα επιχειρεί να το ταυτίσει με την πτώχευση της χώρας, που έτσι ή αλλιώς προετοιμάζει. Η αλήθεια είναι τελείως διαφορετική. Άρνηση της πληρωμής του χρέους εδώ και τώρα, σημαίνει άμεση παύση πληρωμών προς τους δανειστές. Με απλά λόγια γλυτώνουμε τα 8 με 11 δις ευρώ που έχουμε να πληρώσουμε στις 19 Μαΐου και για τα οποία η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι αναγκάστηκε να αποδεχτεί τα σκληρά μέτρα που ζήτησε η «τρόικα». Γλυτώνουμε τα πάνω από 80 δις ευρώ που είμαστε αναγκασμένοι να καταβάλουμε κάθε χρόνο στους δανειστές μας και για τα οποία είμαστε υποχρεωμένοι να δανειζόμαστε συνεχώς διογκώνοντας το δημόσιο χρέος. Μα δεν θα έχουμε λεφτά να πληρώσουμε μισθούς και συντάξεις, ισχυρίζεται η κυβέρνηση. Ψέματα. Το 97% όσων δανειστήκαμε την τελευταία δεκαετία πήγαν στην εξυπηρέτηση παλιότερων δανείων. Μόλις το 3% κάλυψε ελλείμματα του δημοσίου. Δεν δανειζόμαστε δηλαδή για να πληρώνουμε μισθούς και συ-

277

278

Γιάννης Τσαφογιάννης

ντάξεις, αλλά για να πληρώνουμε παλιότερα δάνεια. Αυτή είναι η αλήθεια. Μόνο με την πτώχευση και την παύση πληρωμών που ετοιμάζει η κυβέρνηση και οι πάτρωνές της δεν θα πληρώνονται μισθοί και συντάξεις. Μόνο με την πολιτική που ακολουθείται σήμερα είναι σίγουρο ότι αργά ή γρήγορα θα καταντήσουμε σαν την Ιρλανδία που οι περιοριστικές πολιτικές που της επιβλήθηκαν την ανάγκασαν μετά την περικοπή του 13ου και 12ου μισθού να πληρώνει τους δημόσιους υπαλλήλους και συνταξιούχους κάθε δεύτερο ή τρίτο μήνα. Μόνο με αυτή την πολιτική θα βρεθεί στην ανάγκη η κυβέρνηση να δεσμεύσει τις λαϊκές καταθέσεις στις τράπεζες, όπως έγινε στην Αργεντινή, προκειμένου να περισώσει το τραπεζικό σύστημα της χώρας το οποίο βρίσκεται ένα μόλις βήμα πριν την χρεοκοπία. Αντίθετα, γλυτώνοντας από τον φόρο αίματος που πληρώνει η χώρα στους δανειστές, ο οποίος το 2009 έφτασε στο 35% του ΑΕΠ, όχι μόνο μπορούμε να συνεχίσουμε να πληρώνουμε μισθούς και συντάξεις, αλλά και με τους πόρους που θα περισώσουμε μπορούμε να προχωρήσουμε σε μια γενναία αναδιανομή εισοδημάτων προς όφελος πρώτα και κύρια των μισθωτών και συνταξιούχων. Κι αυτό όχι μόνο ή απλά για λόγους κοινωνικής δικαιοσύνης, ή βελτίωσης του επιπέδου της ζωής τους, αλλά γιατί μόνο έτσι μπορεί να ξεκινήσει μια αληθινή παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας. Μα δεν θα μπορούμε να δανειστούμε για να καλύψουμε το έλλειμμα του κράτους.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

Είναι αλήθεια ότι με την άρνηση της χώρας να αναγνωρίσει τις υποχρεώσεις της προς τους δανειστές της, δεν θα μπορέσει ξανά να βγει στη διεθνή αγορά ομολόγων για να δανειστεί. Αυτό όμως δεν είναι κακό, αλλά καλό. Αλλοίμονο αν η χώρα χρειάζεται να δανείζεται από τη διεθνή κερδοσκοπία, τότε το παιχνίδι το έχει χάσει από χέρι. Όπως είπαμε, αν φύγει η εξυπηρέτηση των δανείων, οι πραγματικές δανειακές ανάγκες της χώρας είναι ασήμαντες. Κάλλιστα μπορεί να τις καλύψει από το εσωτερικό με όπλο το δικό της εθνικό νόμισμα, όπως έκανε για δεκαετίες πριν μπει στο ευρώ χωρίς να κινδυνεύει από χρεοκοπία. Τέλος το έλλειμμα του κράτους δεν αποτελεί ταμπού. Αν το κράτος σπαταλά τα έσοδά του σε «ημετέρους», σε κρατικοδίαιτους επιχειρηματίες και μεγαλοεργολάβους και γενικά στο «τάϊσμα» της κομματικής ολιγαρχίας, τότε τα ελλείμματά του είναι εκ φύσεως παρασιτικά και αποτελούν μεγάλο βραχνά για την οικονομία. Αντίθετα, αν το έλλειμμα του κράτους εντάσσεται σε ένα ευρύ δημοκρατικό σχέδιο επενδύσεων στην παραγωγή που εξασφαλίζει για τον εργαζόμενο πληθυσμό σταθερή απασχόληση με αξιοπρεπείς αμοιβές και στην οικονομία ως σύνολο νέο εισόδημα, τότε μπορεί να αποτελέσει έναν από τους στυλοβάτες της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας. Τι θα γίνει όμως με τους γύπες της αγοράς; Μόνο με την μονομερή άρνηση της πληρωμής του χρέους, δηλαδή με την άρνηση της χώρας να αναγνωρίσει τις υποχρεώσεις της προς τους δανει-

279

280

Γιάννης Τσαφογιάννης

στές της, μπορούν να αντιμετωπιστούν και οι γύπες. Επίσης η αποχώρηση από την ευρωζώνη δεν παρέχει μόνο τη δυνατότητα να επανέλθουμε στο εθνικό νόμισμα και έτσι να αποκτήσουμε τον έλεγχο της οικονομίας μας, αλλά στερούμε και από τους γύπες την δυνατότητα να αξιοποιήσουν τα ευρωπαϊκά δικαστήρια σε βάρος μας. Γι’ αυτό και το να πτωχεύσει η χώρα εντός του ευρώ είναι ειδικά γι’ αυτά τα επενδυτικά κεφάλαια η πιο πρόσφορη και ενδεδειγμένη λύση για την οποία πληρώνουν αδρά για να την προπαγανδίζουν πολλοί «αδέκαστοι» δημοσιολόγοι»246. Σίγουρα βέβαια όλα τα παραπάνω ίσως να ακούγονται δύσκολα σε αρκετούς. Δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι μιλάμε για έναν λαό που σήμερα «έχει χάσει το δρόμο του» σε μεγάλο βαθμό, και που σίγουρα ουδέποτε περίμενε ότι θα αντιμετωπίσει τη φτώχεια ή την ωμή προτεκτορατοποίηση. Και από τη στιγμή που δεν ήταν έτοιμος, λογικό είναι να μην είχε και την καλύτερη δυνατή αντίδραση – χρειάζεται χρόνος και κόπος για να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα και να παλέψει όπως πρέπει για τα συμφέροντα του. Η διάλυση της ευρωζώνης, η στάση πληρωμών προς τους πιστωτές ήταν μάλλον αδιανόητα πράγματα μέχρι πρόσφατα. Να όμως που «οι καιροί αλλάζουν», και ούτε το ευρώ, ούτε η αφαίμαξη του λαού προς όφελος των παρασιτικών πιστωτών δε μπορεί να αποτελέσει αποδεκτό μέλλον για κανένα λαό. Ο Λένιν, στο πολύ γνωστό του έργο, «Ιμπεριαλισμός, το 246 Η αναδιάρθρωση του χρέους παγίδα για τις υπερχρεωμένες χώρες, ό.π.

Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού

281

ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού» συνόψισε στα εξής πέντε σημεία247 τα βασικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού, που αποτυπώνουν και το σάπισμα του καπιταλιστικού συστήματος: 1) Συγκέντρωση της παραγωγής και του κεφαλαίου, που έχει φτάσει σε τέτοια υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης, ώστε να δημιουργεί μονοπώλια που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην οικονομική ζωή. 2) Συγχώνευση του τραπεζικού κεφαλαίου με το βιομηχανικό και δημιουργία μιας χρηματιστικής ολιγαρχίας πάνω στη βάση αυτού του χρηματιστικού κεφαλαίου. 3) Εξαιρετικά σπουδαία σημασία αποκτά η εξαγωγή κεφαλαίου, σε διάκριση από την εξαγωγή εμπορευμάτων. 4) Συγκροτούνται διεθνείς μονοπωλιακές ενώσεις των καπιταλιστών, οι οποίες μοιράζουν τον κόσμο. 5) Έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις (σ.σ. όταν λέει ότι έχει τελειώσει το εδαφικό μοίρασμα της γης, εννοεί εδώ ο Λένιν, όπως ο ίδιος διευκρινίζει στο έργο του, ότι έχουν οριστεί τα «τετράγωνα στη σκακιέρα» - εννοείται όμως πως το ποιος θα πάρει ποια τετράγωνα, αυτό είναι μια διαρκής μάχη ανάμεσα στους εκάστοτε ιμπεριαλιστές). Είδαμε σε αυτό το βιβλίο πως και τα πέντε αυτά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού ισχύουν, και μάλιστα γνωρίζουν και…«έξαρση», δημιουργώντας αφόρητη πίεση - εκμετάλλευση στους λαούς, που στενάζουν ολοένα και περισσότερο κάτω από το ζυγό μιας χούφτας κεφαλαιοκρατών. Η οικονομική, κοινωνική, πολιτική τυραννία δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή και ειδικά στην Ελλάδα τα επόμενα 247 Λένιν, «Άπαντα», τ.27, σελ. 323

χρόνια θα είναι ιστορικής σημασίας, προκειμένου ο λαός να αποφασίσει αν θα δεχτεί την επιστροφή σε συνθήκες μεσαιωνικής εκμετάλλευσης, ή αν θα δώσει ένα αποφασιστικό χτύπημα στους κεφαλαιοκράτες, ντόπιους και ξένους, ένα χτύπημα που θα χτυπούσε τόσο την ευρωζώνη, όσο και ένα σωρό άλλους ιμπεριαλιστικούς σχεδιασμούς, προκαλώντας τριγμούς στο διεθνές τραπεζικό σύστημα, ειδικά αν βρει και μιμητές σε άλλες χώρες. Άλλωστε, όπως σοφά το είχε θέσει και ο Κ. Μαρξ σε ένα από τα διασημότερα αποφθέγματα του «όταν ο λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας, διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα».