ŞR Ə N İ 1-C
2019-cu il
ISBN: 978-9952-8368-1-3
Bəhram Oruclu-2019
Mövzu 1 Sait səslər .....................................7 Test 1 Sait səslər .....................................11 Mövzu 2 Saitlərin deyilişi və yazılışı .............13 Test 2 Saitlərin deyilişi və yazılışı .............17 Mövzu 3 Heca ...........................................19 Test 3 Heca ...........................................23 Mövzu 4 Samit səslər ................................25 Test 4 Samit səslər .................................29 Mövzu 5 Samitlərin deyilişi və yazılışı . . . . . . . . .31 Test 5 Samitlərin deyilişi və yazılışı .........35 Mövzu 6 Ahəng qanunu ............................37
Test 17 Mövzu 18 Test 18 Mövzu 19
İsmin quruluşca növləri.........................107 İsmin halları ........................................109 İsmin halları .........................................113 Sifət və sifətin quruluşca növləri ............115
Test 19 Sifət və sifətin quruluşca növləri ............119 Mövzu 20 Sifətin müqayisə dərəcəsi .....................121 Test 20 Sifətin müqayisə dərəcəsi .....................125 Mövzu 21 Say və sayın quruluşca növləri ...............127 Test 21 Say və sayın quruluşca növləri ................131 Mövzu 22 Sayın mənaca növləri ...........................133 Test 22 Sayın mənaca növləri ...........................137
Test 6 Ahəng qanunu ............................41
Mövzu 23 Əvəzlik və əvəzliyin quruluşca növləri ...139
Mövzu 7 “K” və “q” samitlərinin deyilişi və yazılışı ........................................43
Mövzu 24 Əvəzliyin mənaca növləri .....................145
Test 7 “K” və “q” samitlərinin deyilişi və yazılışı .........................................47 Mövzu 8 Fonetik təhlil ..............................49 Test 8 Fonetik təhlil ...............................53 Mövzu 9 Həqiqi və məcazi məna ...............55 Test 9 Həqiqi və məcazi məna ...............59 Mövzu 10 Təkmənalı və çoxmənalı sözlər .....61 Test 10 Təkmənalı və çoxmənalı sözlər .....65 Mövzu 11 Omonimlər .................................67 Test 11 Omonimlər ...................................71 Mövzu 12 Sinonimlər ...................................73 Test 12 Sinonimlər ..................................77 Mövzu 13 Antonimlər .................................79 Test 13 Antonimlər .................................. 83 Mövzu 14 Frazeoloji birləşmələr ..................85 Test 14 Frazeoloji birləşmələr ..................89
Test 23 Əvəzlik və əvəzliyin quruluşca növləri ...143 Test 24 Əvəzliyin mənaca növləri .....................149 Mövzu 25 Feil və feilin quruluşca növləri ...............151 Test 25 Feil və feilin quruluşca növləri ...............155 Mövzu 26 Təsdiq və inkar feillər ...........................157 Test 26 Təsdiq və inkar feillər ............................159 Mövzu 27 Zərf və zərfin quruluşca növləri .............161 Test 27 Zərf və zərfin quruluşca növləri .............165 Mövzu 28 Zərfin mənaca növləri ..........................167 Test 28 Zərfin mənaca növləri ...........................171 Mövzu 29 Köməkçi nitq hissələri ...........................173 Test 29 Köməkçi nitq hissələri ...........................177 Mövzu 30 Cümlə üzvləri. Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri ................................................179 Test 30 Cümlə üzvləri. Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri ................................................183 Mövzu 31 Sadə və mürəkkəb cümlə .....................185 Test 31 Sadə və mürəkkəb cümlə ......................187
Mövzu 15 Sözün tərkibi və tərkibinə görə təhlili ..........................................91
Mövzu 32 Xitab ..................................................189
Test 15 Sözün tərkibi və tərkibinə görə təhlili ..........................................95 Mövzu 16 İsim ...........................................97
Mövzu 33 Durğu işarələri .....................................193
Test 16 İsim ...........................................101
Kiçik mətn testləri .........................................197-210
Mövzu 17 İsmin quruluşca növləri. ..............103
Böyük mətn testləri ......................................211-230
Test 32 Xitab ....................................................191 Test 33 Durğu işarələri .....................................195
. Sait səslər .
DİL QAYDASI
Danışıq səsləri dilçiliyin əsas bölmələrindən olan fonetikada öyrənilir. Danışıq səsləri iki yerə bölünür: 1. Saitlər
2. Samitlər
Saitlər: Ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiz tələffüz olunur; Avazla səslənir, heca əmələ gətirir. Dilimizdə 9 sait səs var: [a], [ı], [o], [u], [e], [ə], [i], [ö], [ü]. Sait səsləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Dilin vəziyyətinə görə qalın
incə
a, ı, o, u
e, ə, i, ö, ü
Çalışma
1
açıq
Dörd cür yazılan şəkilçilərin tərkibində qapalı saitlərin hamısı iştirak edir: -çı, -çi, -çu, -çü. İki cür yazılan şəkilçilərin tərkibində isə açıq saitlərdən yalnız a, ə iştirak edir: -la, -lə.
Dodaqların vəziyyətinə görə
qapalı
dodaqlanan
ı, i, u, ü
o, u, ö, ü
a, ə, o, ö, e
Hər bir saitin 3 xüsusiyyəti var. Məsələn: e- incə, açıq, dodaqlanmayan sait.
dodaqlanmayan e, ə, i, a, ı
Verilmiş sözlərdə qalın saitlərin altından bir, incə saitlərin altından iki xətt çəkin:
xudahafiz
univermaq
çilçıraq
istirahət
emalatxana
hekayə
timsah
qalibiyyət
mühəndis
xəbərdarlıq
elektrik
7
kinofilm
Çalışma
2
Mətndəki sözləri cədvələ uyğun qruplaşdırın:
Hər bir xalqın özünəməxsus adət-ənənəsi var. Məsələn, yapon adətinə görə insanların yaşı doğulduğu andan deyil, yeni ildən hesablanır. İslandiyanın paytaxtı Reykyavikdə evdə it saxlamaq qadağandır. Hindistan adətinə görə əgər hər hansı bir məktəbli bir gün dərs buraxarsa, bunun cəzasını onun valideyni çəkir.
Qalın, açıq saitli sözlər
Çalışma
3
İncə, qapalı saitli sözlər
Dodaqlanan saitlərin dodaqlanmayan sait kimi tələffüz olunduğu sözləri seçin:
poçtalyon
alüminium
ensiklopediya
büro
kontur
obyekt
plov
poeziya
mikrorayon
mexanizator
laborant
orkestr
8
4
Çalışma
Sözləri xüsusiyyətinə görə uyğunlaşdırın:
Dodaqlanan, incə saitli söz:
Qapalı, dodaqlanan saitli söz:
Həm incə, həm qalın saitli söz:
Dodaqlanmayan, açıq saitli söz:
a
b
c
d
simurq
quru
kömür
Çalışma
5
Verilmiş saitlərin hər birinə aid 3 xüsusiyyət yazın:
A E O Ö Çalışma
qəzet
U Ü Ə I 6
Xanalardakı incə və qapalı saitləri sildikdə alınan musiqi alətlərinin adını qeyd edin:
e i q o ə b o ü y
q ü ə a r m ö o n
n ü a ğ a ə e r a
q a ə v
9
ü t
i
a
l
i
a ə r
Çalışma
7
Tapşırıqları həll edin:
a. Açıq saitləri qapalı saitlərlə əvəz edərək yeni sözlər düzəldib yazın:
qara
dərə
bilək
qayıq
b. İncə saitləri qalın saitlərlə əvəz edərək yeni sözlər düzəldib yazın:
edam
dayə
emal
qəza
c. Dodaqlanan saitləri dodaqlanmayan saitlərlə əvəz edərək yeni sözlər düzəldib yazın:
limon
Çalışma
quraq
8
müəllim-erkən
uca-qısa
usta
külək
Yalnız qalın saitli sözlər cütünü “Q”, yalnız incə saitli sözlər cütünü isə “İ” ilə işarə edin: dağlıq-bağban
kəndir-sürücü
10
balıqqulağı-daşıyıcı
gümüş-bitki
. Sait səslər . 1.
4.
Sait səslər heca əmələ gətirir. Dilin vəziyyətinə görə saitlər dodaqlanan və dodaqlanmayan olur.
şəffaf
təşkilat
itki
qurucu
qədim
tilsim
Hansı rəngdə verilmiş sözlərin tərkibində yalnız qapalı saitlər işlənmişdir?
Qalın saitlərdən ikisi həm də qapalıdır. Hər bir saitin 2 xüsusiyyəti var. Sait səslər haqqında verilmiş fikirlərdən hansılar doğrudur? A)
B)
С)
D) 5.
2. Hansı sözlərin tərkibindəki ilk açıq saiti qapalı saitlə əvəz etdikdə yeni sözlər alınır? A) təkan, elan
B) qonaq, aciz
C) kitab, bəla
D) nanə, qalib
A)
B)
С)
D)
Hansı atalar sözünün tərkibində dodaqlanan sait olan söz yoxdur? A) Dövlətdə dəvə, övladda nəvə. B) Bağ sahibsiz olmaz. C) Ürək öz dostunu tanıyar. D) Ağac bar verəndə başını aşağı əyər.
3. Şeirdə sual Qalın İncə işarəsinin ? yerinə uyğun gələn neçə söz var?
6.
Hansı cümlədə yalnız qalın, açıq saitlərdən ibarət olan sözlər daha çoxdur? A) Külək əsir, yarpaqları yerə tökürdü.
Qatar-qatar olub qalxıb havaya, Nə çıxıbsız asimana, durnalar?! Qərib-qərib, qəmgin-qəmgin ötərsiz,
B) Ona da qarmon çalmağı atası öyrətmişdi.
Üz tutubsuz nə məkana durnalar?!
C) Payızın gəlməsinə az qalırdı.
MOLLA VəLI VIDADI
A) 1
B) 2
C) 3
D) Anlamaq olmurdu ki, kim haqlıdır.
D) 4
11
7.
10. Tərkibi yalnız dodaqlanan saitlərdən ibarət olan sözləri cədvəldən çıxarsaq, cədvəl hansı formada olar?
Hansı uyğunluq doğrudur? 1. Qalın, açıq, dodaqlanan: 2. İncə, qapalı, dodaqlanmayan: 3. Qalın, qapalı, dodaqlanan: yumru
donor a
8.
sinirli c
b
A) 1 2 3 a b c
B) 1 2 3 c b a
C) 1 2 3 b a c
D) 1 2 3 a c b
duman
bolluq
ölçü
konsert
külək
büllur
A)
B)
С)
D)
11. Uyğunluğu müəyyən edin:
Sözlərdəki açıq saitlərin ümumi sayını nəzərə alaraq məntiqi ardıcıllığı tamamlayın:
zəf. . .ran
a ə
yemiş. . .n bəxtiy. . .r
məhsul+fəxr=
cadug. . .r
qovaq+gümrah= A)
B)
C)
D)
çəmənlik+məktəbli= ?
A) 9.
B)
C)
D)
Şəkildəki sözün sait tərkibi haqqında səhv fikir hansıdır?
12. Verilmiş sözlərdən neçəsinin tərkibində yalnız bir açıq sait var?
A) Tərkibində dodaqlanan sait yoxdur.
böyürtkən, kirəmit məqalə, rütubət, yubiley
B) Saitlərin hər ikisi incədir. C) Açıq sait həm də qalındır. D) Tərkibində qapalı, incə sait var.
A) 5
12
B) 4
C) 3
D) 1
DİL QAYDASI
. Saitlərin deyilişi və yazılışı .
Bəzi sözlərdə saitlər yazıldığından fərqli tələffüz olunur. “o” saitinin [a] kimi tələffüz olunduğu sözlər: konfet - [k’anfet] , portret - [partret]. Dilimizdə bəzi alınma sözlər var ki, iki sait yanaşı gəlir. Bu cür sözlər qoşasaitli sözlər adlanır.
Bəzi müxtəlifcinsli qoşasaitli mürəkkəb sözlərdə tələffüz zamanı birincisi düşür. Məsələn: dayıoğlu - [dayoğlu].
Qoşasaitli sözlər Eynicinsli (maaş)
Müxtəlifcinsli (səadət)
Bəzi sait birləşmələrinin tələffüzü: ea
[iya]; eo
[iya].
eə
[iyə]; io
[iyo].
Eynicinsli qoşasaitli sözlərdə iki sait bir uzun sait kimi tələffüz olunur. Eynicinsli sait qoşalığı sözün ortasında və sonunda işlənir. Məsələn: əmtəə- [əmtə:], məəttəl- [mə:tdəl]. Qoşa “oo” ilə yazılan sözlərdə saitlərdən biri düşür, digəri isə [a] kimi tələffüz olunur. Məsələn: kooperativ- [ka:perativ]. Müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlərdə səsartımı, səsdüşümü kimi hallar baş verir. Müxtəlifcinsli sait qoşalığı sözün əvvəlində, ortasında və sonunda olur. Bu cür sözlərdə: Tələffüz zamanı iki sait arasına [y] səsi əlavə olunur: təbiət- [təbiyət], ideal-[idiyal], zəif -[zəyif]. Tələffüz zamanı birinci sait düşür, ikinci sait isə uzun tələffüz olunur: əa- səadət [sa:dət], üa- müalicə [ma:licə]. Bəzi müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlərin deyilişi və yazılışı fərqlənmir: qənaət, itaət, pauza, sauna, fauna, seans, xaos. Dilimizdəki 9 saitdən 7-si uzun tələffüz olunur. “ı” və “ü” isə uzanmır. Uzun tələffüz olunan sözlərdən sonra [:] qoyulur.
13
Çalışma
1
Hər bir şəklin altından düzgün yazılışını və tələffüzünü qeyd edin:
Çalışma
2
Nöqtələrin yerinə uyğun gələn saitləri yazmaqla mətni tamamlayın:
Üm. . .d üf. . .qdə batan günəşin gözəlliyinə tamaşa edirdi. Yamyaşıl otların, münb. . .t torpağın üzərinə düşən günəş işığı hər tərəfi qızılı rəngə boyamışdı. Sanki təbi. . .t dil açıb danışırdı. Bu mənzərə insanı sakitləşdirir, ona s. . .dət bəxş edirdi. X. . .susilə, çayın şırıltısı və quşların civiltisi adamı valeh edirdi. Çalışma
3
Tələffüzü verilmiş sözlərin düzgün yazılışını altında qeyd edin:
[ma:yinə]
[da:yima]
[dayoğlu]
[fayiz]
[nö:bə]
[qira:ət]
14
[madel]
[ma:vin]
Çalışma
4
Uzun saitli sözləri seçin və sətirlərdə yazın. Uzun tələffüz olunan saitlərin altından xətt çəkin:
tətil
dünya
möcüzə
etiraz
yaşıl
nişan
təsir
xüsusi
səbət
aslan
ləpir
xəyanət
adil
əlaqə
ordu
Çalışma
5
Verilmiş sözləri cədvəlin uyğun xanalarına yerləşdirin:
ailə
təəssüf
faciə
mətbəə
zəif
təbəə
mənfəət
məcmuə
sauna
şüar
radium
fəal
Yazılışı və deyilişi fərqlənməyən qoşasaitli sözlər
Çalışma
6
Tələffüz zamanı birincisi düşüb, ikincisi uzun tələffüz olunan qoşasaitli sözlər
Tələffüz zamanı iki sait arasına [y] səsi əlavə olunan qoşasaitli sözlər
Tələffüzü zamanı açıq saitin qapalı saitə çevrildiyi sözləri “ işarələyin:
motor
daimi
arxeologiya
əliaçıq
müavin
maneə
qəhrəman
komediya
okean
müəyyən
komanda
şərait
15
” ilə
7
Çalışma
Nöqtələrin yerinə uyğun gələn saitləri yazın və mənaları ilə uyğunlaşdırın:
sübutlarla müəyyən edilən riyazi müddəa
biologiya ilə məşğul olan alim
əngəl, çətinlik
tamaşa göstərilən bina
b
c
d
t...atr
t...orem
a
man...ə
Çalışma
8
Verilmiş sözlərdən mürəkkəb sözlər düzəldib yazın. Bu sözlərin tələffüzünü qeyd edin:
bacı, oğul
Çalışma
9
bi...loq
su, it
göz, uc
əl, açıq
Verilmiş şeirdə incə, dodaqlanmayan, açıq saitlərin altından xətt çəkin:
Sevin, ey çöl, ey orman,
Açdı yaşıl bir süfrə,
Artıq dəyişdi zaman.
Şənlik çökdü çöllərə.
Yox oldu qış, boran, qar,
Göyərmiş göy səməni,
Qonaq gəldi şən bahar.
ABDULLA ŞAIQ 16
Səsi basmış ölkəni.
. Saitlərin deyilişi və yazılışı . TEST-2 1. Verilmiş sözlərdən neçəsinin deyilişi və yazılışı fərqlidir?
4.
Tərkibində uzun tələffüz olunan sait var; Tələffüzü zamanı səsdüşümü hadisəsi baş verir;
təqaüd, qiraət, mətbuat, raund, dialoq, dairə A) 1
B) 2
C) 3
Tərkibində dodaqlanan sait var.
Hansı şəkildə təsvir olunmuş sözdə verilmiş xüsusiyyətlərin hər üçü var?
D) 4
2. Uyğunluğu müəyyən edin: 1. Tərkibində iki uzun sait olan söz:
A)
B)
C)
D)
2. Tələffüz zamanı birinci saiti düşən qoşasaitli söz: 3. Tələffüz zamanı səsartımının baş verdiyi söz: fəaliyyət aa
stadion b b
dahiyanə cc
5.
Hansı uyğunluq doğru deyil? A) [da:yirə]
A) 1 2 3 c a b
B) 1 2 3 c b a
B) [tə:ssüf]
Eynicinsli
C) [ma:vin]
Müxtəlifcinsli
C) 1 2 3 a c b
D) 1 2 3 b c a
D) [stadiyon] 6.
3. Hansı boşluğa uyğun gələn sait dodaqlanan, incə, qapalı saitdir? A) cad. . .gər
B) müd. . .r
C) m. . .zey
D) müh. . .m
Saitlərin tələffüzü baxımından məntiqi ardıcıllığı davam etdirin: Səidə, dialoq, teorem, ...
17
A) maaş
B) poema
C) müavin
D) motor
7.
10.
Hansı cümlədə altından xətt çəkilmiş sözün tərkibindəki qalın sait uzun tələffüz olunur?
Şan-şöhrəti şeyrə gətir! Təbiyətin öz şeiri var,
A) Leyla dərslərindən əla qiymətlər alır.
Təbiəti şeirə gətir!
MəMMəD ARAZ
B) Sabir müəllim bizə tarix dərsi keçir.
Verilmiş nümunədə səhv yazılmış neçə söz var?
C) Misir piramidaları dünyanın yeddi möcüzəsindən biridir.
A) 1
D) Qardaşım məktəbə getmədiyini etiraf etdi. 8.
Gəl zəhmət çək, zəhmətdəki
B) 2
C) 3
D) 4
11. Verilmiş sözlər arasındakı oxşarlıq nədir?
“Kainat” sözünün tələffüzü ilə bağlı verilmiş fikirlərdən hansı doğrudur?
məcmuə
bəraət
A) Sözdə səsdüşümü hadisəsi baş verir.
A) Tələffüzləri zamanı iki sait arasına [y] səsi əlavə olunur.
B) Sözdəki saitlərin hamısı qapalıdır.
B) Tələffüzləri zamanı saitlərindən biri düşür.
C) Sözdə səsartımı hadisəsi baş verir.
C) Deyilişi və yazılışı fərqlənir. D) Deyilişi və yazılışı fərqlənmir.
D) Sözdə dodaqlanan sait var. 9. Hansı variantda sözlərin tələffüzü doğru göstərilməmişdir?
12. Sual işarəsinin ? yerinə hansı hecanı əlavə yə DA hi etsək, sözdə uzun tələffüz olunan saitə rast gələrik?
A) [do:vşan], [zəif] B) [mö:cüzə], [do:ğa] C) [si:ma], [so:ra] D) [sual], [təbiyət]
18
A) ban
B) yı
C) ha
D) xil
TEST-4 1.
3.
Mən yeni dostlar qazanmağı, uşaqlarla oynamağı çox sevirəm. Biz bağçada müxtəlif oyunlar oynayır, maraqlı gün keçiririk. Həmçinin müəllimimiz bizə yeni biliklər qazanmağa kömək edir.
Nöqtələrin yerinə uyğun gələn cümləni əlavə edin:
A) Müəllim olmaqdan imtina etdim.
Mətndə hansı ünsürə yer verilməmişdir?
2.
A) Hadisə
B) Qəhrəman
C) Zaman
D) Məkan
Uşaq olanda deyirdim ki, böyüyəndə polis olacağam. Amma nədənsə böyüdükcə müəllimlik mənim üçün ən şərəfli peşəyə çevrildi......... Yəqin, buna görədir ki, mən məhz bu peşəni seçdim.
B) Çünki müəllimlərimi çox sevirdim.
C) Mən yaxşı polis oldum. D) Sevdiyim peşə yox idi.
4.
........Hava çox isti idi. Anam bizə dondurma yeməyə icazə verdi. Mən və bacım çox xoşbəxt idik.
1.
Hətta məktəbə tək gedirəm. Uşaq olanda tək yol getməkdən
2. qorxurdum. 3. Artıq heç nədən qorxmuram. Zaman keçdikcə qorxularım
4. azaldı.
Mətnin giriş cümləsini müəyyən edin:
Cümlələri düzgün sıralamaqla mətn qurun:
A) Güclü külək əsirdi. B) Yay gəlmişdi. C) Yağış yağmağa başladı. D) Qış çox sərt keçirdi.
203
A) 1,2,3,4
B) 4, 3, 2, 1
C) 2, 3, 1 ,4
D) 2, 4, 3,1
5.
7.
İnsan anadan olduğu andan öyrənməyə başlayır. Əvvəlcə ağlamağı, sonra hərəkət etməyi, danışmağı öyrənir. İnsan böyüdükcə öyrənməli olduğu şeylər də artır. Məktəbə gedən uşaq bir sənət sahibi olana qədər çoxlu məlumatlar öyrənir. Nəhayət, insan yaşlanır və yenə də öyrənməyə davam edir. Beləliklə, insan ........
Günümüzdə əl sənətlərinə əvvəlki kimi maraq göstərilmir. Təəssüf ki, əl sənətkarlığı sürətlə inkişaf edən texnologiyanın qarşısında zəifdir. İnsanlar fabriklərdə çıxan ucuz məhsullara üstünlük verirlər. Bu səbəbdən əl sənətkarları getdikcə azalır, bu sənətlər yox olma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalır. Yuxarıdakı hissədə aşağıdakılardan hansına toxunulmayıb?
A) Əl sənətlərinin yox olmasına B) Əl sənətlərinin yox olma səbəblərinə
C) Əl sənətlərini yaşatmağın
Mətni məntiqi sonluqla tamamlayın:
A) B) C) D)
6.
yollarına
yaşlandıqca hər şeyi unudur.
D) Əl sənətlərinə əvvəlki kimi üstünlük verilməməsinə
doğulandan ölənədək öyrənir. öyrəndiklərini istifadə etmir. savadsız olur.
8. -Ata, əgər məndən böyük birisi otağa daxil olarsa, mən nə etməliyəm? -Qızım, böyüklər otağa daxil olanda ayağa qalxmaq lazımdır.
Aşağıdakı atalar sözlərinin hansında zəhmətkeşlik təbliğ olunmur?
A) Cəhrə əyirsən, don yiyəsi olarsan. B) Yemə namərd çörəyini, axırda başına vurar.
Mətnin əsas mövzusu nədir?
C) İstəyirsən bal-çörək, al əlinə bel-
A) Yaxşılıq etmək
kürək.
B) Ata və qız
D) Bir buğda əkməsən, min buğda biçməzsən.
C) Böyüklərə hörmət D) Böyük şəxsiyyətlər
204
TEST-5 1.
3.
Mənim qardaşım turistdir. O, bir çox ölkələri, şəhərləri gəzmişdir. Qardaşım həmişə deyir ki, hara getsəm də, öz torpağım üçün darıxıram, vətənim mənim üçün çox dəyərlidir.
Həyat çox qısa, insanların arzuları, xəyalları isə həddindən artıq çoxdur. Bəziləri 80 yaş yaşamasına baxmayaraq, həyatda heç nəyə nail ola bilmirlər. Bəziləri isə 50 illik həyatlarında bir çox uğurlara imza atırlar. Elə ən vacibi də budur. Mətnin əsas mövzusu nədir?
A) Çox yaşamağın vacibliyi
Mətnə uyğun gələn atalar sözü hansıdır?
B) Az yaşamağın faydaları
A) Doğma yurd şirin olar.
D) Çox yaşamağın yox, mənalı
C) Həyatın qısa olması
B) Bağa baxarsan, bağ olar, baxmazsan,
yaşamağın vacibliyi
dağ olar.
C) İgid ölər, adı qalar. D) Su hərəkətlidir, torpaq bərəkət-
4. Əsəbi olduğumuz zaman əvvəlcə
lidir.
2.
özümüzü sakitləşdirməyə çalışmalıyıq. Çünki əsəbi olmağımız ilk növbədə özümüzə ziyandır. Hətta bəzən ətrafımızdakı insanları da buna görə incidirik.
........Dostlarıma da həmişə bunu məsləhət görürəm. Lazımsız işlərlə məşğul olmaq bizə heç nə qazandırmaz. Buna görə də həmişə faydalı işlərlə məşğul olmaq lazımdır.
Mətnin məzmunundan bu nəticəni çıxarmaq olmaz:
A) Əsəbi olduqda yalnız özümüzə ziyan vermirik.
Mətnin giriş cümləsini tapın:
B) Əsəbi olmaq yaxşı xüsusiyyət
A) Mən bütün gün televizora
deyil.
baxıram.
C) Əsəbi olan zaman özümüzü
B) Mən çox yatıram.
ələ almalıyıq.
C) Mən zamanımı yaxşı
D) İnsandakı ən gözəl xüsusiyyət
dəyərləndirirəm.
əsəbilikdir.
D) Mən ancaq oyun oynayıram.
205
5.
7. Ceyhunun babasıgilin evi kənddə
Həyatımızı gözəl edən sahib olduğumuz şeylərin çox olması deyil. Əsas məsələ nəyə sahib olmağımızda, sahib olduqlarımızı qoruya bilməyimizdədir.
yerləşirdi. Ceyhun babasıgilə getməyi çox sevirdi. Çünki babası ona balıq tutmağı öyrətmişdi. Onlar birlikdə balıq tutur, kəndin gözəl təbiətinə tamaşa edirdilər.
Mətnin əsas ideyası nədir?
A) Nə qədər çox şeyə sahib olsaq, o qədər xoşbəxt olarıq.
B) Həyatımızı gözəl edən çox şeyə sahib olmağımızdır.
Mətndə hansı ünsürə yer verilməmişdir ?
C) Az şeyə sahib olmaqla da
həyatımızı gözəl edə bilərik.
D) İnsan xoşbəxt olmaq istəyirsə,
əlindəkilərlə kifayətlənməməlidir.
6.
A) Məkan
B) Zaman
C) Hadisə
D) Qəhrəman
8.
İşləmək insan üçün çox xeyirlidir. Biz hər hansı bir işlə məşğul olmaqla maddi qazanc əldə edir, təcrübə qazanır, bir çox ehtiyaclarımızı təmin edir və heç kəsə möhtac olmadan yaşayırıq.
Vağzalda qardaşımı qarşıladım. Səhər tezdən ayağa qalxdım. Çox həyəcanlı və sevincli idim.
Mətnin əsas mövzusu nədir?
Tez hazırlaşıb evdən çıxdım.
A) İşləməyin yönləri
Cümlələri ardıcıl sıralamaqla mənalı mətn qurun:
B) İşləməyin faydaları C) Təcrübə qazanmağın yolları D) İş tapmağın ən asan yolu
206
A)
B)
C)
D)
Mətn-1
«Vaxt qızıldır» ifadəsi təsadüfən deyilməyib. Zaman və vaxt anlamı insanlar üçün həmişə çox önəmli olub. Ona görə də vaxtı ölçdüyümüz saatın tarixi çox-çox qədimlərdən başlayır. Bəs saata baxanda onun necə yaranması, hansı mərhələlərdən keçməsi haqqında kim düşünür? Qədim dövrlərdə zamanı ölçməyə çalışan ayrı-ayrı xalqlar müxtəlif üsullardan istifadə ediblər. Günəş və su saatlarından sonra qədim insanlar qum saatlarını icad ediblər. Ələnmiş narın qumu ortası boğma şüşə qaba tökür və sonra qabı tərsinə çevirirdilər. Ammu bu saatın yanında kimsə növbə çəkməli idi ki, qum şüşənin alt hissəsinə tökülüb qurtaran kimi, yenidən qabı tərsinə çevirsin. Qum saatı bərabər sürətli hərəkət prinsipi əsasında işləyirdi. Tarixi mənbələrə görə 1259-cu ildə böyük Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusinin Marağa rəsədxanasında Ay və Günəş tutulmasını, gecəgündüz bərabərliyi anlarını müşahidə edən müxtəlif cihazlardan əlavə Günəş saatı və su saatı olub. Dünyada ilk sadə mexaniki saat 1335-ci ildə İtaliyanın Milan şəhərində düzəldilib. Sonralar illər ötdükcə mexaniki saat daha da təkmilləşdirilib. Müasir mexaniki saatı 1657-ci ildə X.Hüygens ixtira etmişdir. XVI əsrin sonunda dəqiqə əqrəbi, 1760-cı ildə saniyə əqrəbi meydana çıxıb. İlk cib saatları XIX əsrin əvvəllərində istehsal olunub. 1800-ci ildə isə dünyada ilk elektrik və elektromexaniki saatlar buraxılıb. Müasir dünyada İsveçrə ənənəvi saat ölkəsi kimi tanınır. Bu gün ən yaxşı, möhkəm, dözümlü və digər keyfiyyətlərinə görə fərqlənən saatlar İsveçrə saatları hesab olunur.
211
Cavablandırın: 1. Mətndə hansı saat növlərinin adları çəkilib? 2. “Vaxt qızıldır” ifadəsini necə başa düşürsünüz? 3. Marağa rəsədxanasında hansı saatlar var idi? 4. Nəsrəddin Tusi cihazlardan nə üçün istifadə edib? 5. Qum saatından istifadə nə üçün çətinlik törədirdi? 6. İlk cib saatlarının istehsalından neçə əsr keçib?
Mətndə cavabı olan sualların qarşısında ( isə (
), olmayanların qarşısında
) qoyun:
Marağa rəsədİlk qum saatını
xanasında hansı
kim ixtira edib?
saatlardan istifadə
X.Hüygens kim idi?
olunurdu?
Qədim dövrdə yaşayan insanlar saatdan nə üçün istifadə edirdilər?
Buraxılmış boşluqlara uyğun gələn sözləri yazın: 1. Qum saatı … … . . . . . . . . . prinsipi əsasında işləyirdi. 2. İlk cib saatları … … . . . . . . . . . əsrin əvvəllərində istehsal olunub. 3. Günəş və su saatlarından sonra qədim insanlar… … . . . . . . . . . saatlarını icad ediblər. 4. Müasir dünyada … … . . . . . . . . . ənənəvi saat ölkəsi kimi tanınır. 5. Müasir mexaniki saatın ixtiraçısı 1657-ci ildə … … . . . . . . . . .
212
Mətn-2 Biz həyatımızı ünsiyyətsiz təsəvvür edə bilmirik. Məşhur alim, telefon adlanan möcüzəli kəşfin müəllifi Aleksandr Qrehem Bell çıxılmaz vəziyyətlərin olmadığını və hətta yüz kilometrlərlə uzaqda yaşayan həmsöhbətlə ünsiyyət qurmağın mümkünlüyünü sübut edir. 1876-cı ildə şotland alimi Qrehem Bell aləmə öz kəşfini – dünyada ilk telefonu nümayiş etdirmişdi. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, belə aparat üzərində tədqiqatlar Bellin kəşfindən çox-çox əvvəldən bəri aparılırdı. Deyilənə görə, Aleksandr Qrehem Bell ilk telefon xəttini sevgilisinin evinə çəkib. Telefonda hər gün neçə dəfə istifadə etdiyimiz “Alo” sözü isə, əslində, onun sevgilisinin qısaldılmış adıdır. Sevgilisinin tam adı Allessandra Lolita Osvaldodur. Bellə zəng gələrkən telefonla zəng edənin Allessandra Lolita Osvaldodan başqası ola bilməyəcəyini düşündüyündən dəstəyi qaldıranda Allessandra Lolita Osvaldo deyirdi. Lakin o, zamanla sevgilisinin adını qısaltmağa başladı və sonda ona “Alo” deməyə başladı. Bu sahədə uğur qazanan növbəti ixtiraçı alimlərə məsafədən səs ötürmənin mümkünlüyünü sübut edən Filipp Reys oldu. “Telefon” termininin əsasını da məhz Filipp Reys qoydu. Telefon yunan dilindən tərcümədə “uzaq” mənasını verən “tele” və səs mənasını verən “phone” sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Lakin Filipp Reysin yaratdığı bu aparat müəyyən səsləri və musiqini uzaq məsafəyə ötürə bilsə də, insan səsi qarşısında aciz idi. Maraqlı faktlardan biri də odur ki, ilk telefonun ixtiraçısı Bell ilə eyni vaxtda oxşar aparat üzərində digər tanınmış ixtiraçı Qrey də işləyirdi. Xoş təsadüf nəticəsində Bell öz kəşfini ictimaiyyətə bir neçə saat öncə təqdim edə bildi və telefon əlaqəsi yaradan ilk insan kimi tarixə düşdü. Telefon ilk baxışdan çox sadə görünür. Amma faktlardan göründüyü kimi bu kəşf bir neçə alimin uzun illər ərzində apardığı axtarışların, gərgin əməyin bəhrəsidir.
213
Cavablandırın: 1. Nə üçün telefonun ixtirası Qreyin deyil, Bellin adı ilə bağlıdır? 2. Hər gün telefonla danışarkən istifadə etiyimiz “ALO” nə deməkdir? 3. Telefondan başqa hansı ünsiyyət vasitələrini tanıyırsınız? 4. Telefonun ixtirasının nə kimi əhəmiyyəti olmuşdur? 5. Mətnin məzmununa əsasən ona hansı başlıq vermək olar?
Mətndə cavabı olan sualların qarşısında ( isə (
), olmayanların qarşısında
) qoyun:
İlk telefon nə zaman ixtira olunub?
Telefon termininin
Qreyin kəşfi ilə
Reysin ixtirası
izahı hansı şəxsin
Bellin kəşfi
neçənci əsrə
adı ilə bağlıdır?
arasında nə kimi
təsadüf edir?
fərqlər var?
Buraxılmış boşluqlara uyğun gələn sözləri yazın: 1. İlk telefonun ixtiraçısı Bell ilə eyni vaxtda oxşar aparat üzərində digər tanınmış
ixtiraçı … … . də işləyirdi 2. … … . . ildə şotland alimi … …aləmə öz kəşfini – dünyada ilk telefonu nümayiş
etdirmişdi. 3. Bu sahədə uğur qazanan növbəti ixtiraçı alimlərə məsafədən səs ötürmənin
mümkünlüyünü sübut edən … … .oldu. 4. Telefon yunan dilindən tərcümədə … … mənasını verən “tele” və səs mənasını
verən “phone” sözlərinin birləşməsindən yaranıb. 5. Lakin Filipp Reysin yaratdığı bu aparat müəyyən səsləri və musiqini uzaq
məsafəyə ötürə bilsə də, … … … … .qarşısında aciz idi.
214
