Arquitectura Popular en Galicia by Colexio Oficial de Arquitectos Galicia

Deseño Gráfico: PEDRO DE LLANO Planos, mapas e debuxos: PEDRO DE LLANO e XOSÉ LUIS VAZQUEZ Fotografía portada: ANNA TURBAU Fotografía contraportada: XOSÉ MANUEL VILASÓ

DVD do ProxectoTERRA Esta edición incorpora de agasallo un DVD cos vídeos do ProxectoTERRA elaborados por TVE en Galicia, nos que están integrados cinco vídeos sobre Arquitectura Popular en Galicia montados, con novos guións e textos de Pedro de Llano, a partir das imaxes filmadas no ano 1984 polo equipo de TVE que realizou a serie “Artes y tradiciones populares”. O valiosísimo e, en moitos casos, irrepetible contido destas imaxes, levou a TVE e ao Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia a recuperalas dos arquivos e facer unha nova montaxe dentro do convenio que ambas entidades asinaron no marco do ProxectoTERRA.

© PUBLICACIÓNS DO COLEXIO OFICIAL DE ARQUITECTOS DE GALICIA. Quintana - Casa da Conga 15704 SANTIAGO DE COMPOSTELA Depósito Legal: C 2017-2019 I.S.B.N. 978-84-96712-66-9 Datos das anteriores edicións: Tomo I: 84-85665-06-6 Tomo II: 84-85665-08-2

1ª Edición 1981 1ª Reimpresión 1983 1ª Edición 1983

Nota á edición 2019: Nesta edición agrúpanse nun único volume os dous libros de Arquitectura Popular en Galicia, publicados por primeira vez en 1981 e 1983. A revisión lingüística dos textos, para a súa adecuación á normativa vixente, supón a máis significativa variación con respecto ás edicións orixinais, así como o tratamento dixital das imaxes e a puntual substitución dalgunha delas. Coordinación da edición 2019: Maquetación da edición 2019:

Xosé M Rosales Noves Xosé M Rosales Noves - Teresa Fernández Sebio

Revisión e normalización lingüistica 2019: Marga Neira López Axencia Gráfica Xaniño. A Coruña

ARQUITECTURA POPULAR EN GALICIA a casa-vivenda as serras a casa mariñerira a casa das agras a casa do viño as construcións adxectivas Pedro de Llano Cabado

introdución xeográfica Augusto Pérez Alberti

C.O.A.G 2019

LIMIAR

O exercicio do Oficio da Arquitectura é indisociable do compromiso que nos demanda dar respostas ás preocupacións da sociedade sobre a calidade dos espazos que habitamos e o medio que transformamos. Na actualidade, é imperativo e urxente, que estas respostas estean comprometidas coa sostibilidade medioambiental, sendo preciso que as nosas propostas estean baseadas na máxima eficiencia, o mínimo impacto, a absoluta economía de medios, a máxima reutilización e o estrito control e minimización de residuos. Neste contexto, o exercicio dunha arquitectura sostible, temos un referente que debemos poñer en valor, a arquitectura popular. Unha forma de transformar o medio natural baseada na austeridade, no aproveitamento dos materiais que o propio medio proporcionaba e no mínimo impacto ambiental, en definitiva, unha arquitectura intimamente vencellada ao lugar e peza esencial do noso patrimonio cultural. Desde os anos oitenta ata o presente, o coñecemento da arquitectura popular galega vai unida inevitablemente ao traballo do arquitecto Pedro de Llano, pioneiro e entusiasta investigador que recolleu o seu traballo, realizado a finais dos anos 70, en dous tomos, sendo das primeiras publicacións do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia. Este traballo tivo continuidade en exposicións e publicacións posteriores, nas que se fixo un gran esforzo por demostrar que as arquitecturas vernáculas son fonte de coñecemento e aprendizaxe para os mestres da arquitectura contemporánea e que non debemos deixar de mirar a estas arquitecturas modestas como depositarias da sabedoría popular. Os dous tomos deste incrible traballo de localización, identificación, clasificación, descrición e rexistro gráfico e fotográfico da diversidade das arquitecturas vernáculas galegas, levaban moitos anos esgotados. Hoxe en día non sería posible realizalos xa que moitos dos exemplos recollidos nesta investigación hai tempo que desapareceron. O valor destas publicacións levou ao COAG a propoñerlle a Pedro de Llano a súa reedición nun único volume que aglutina os dous tomos iniciais, e así poñer de novo a disposición da sociedade esta investigación. Esta edición presenta

unha calidade das fotografías e os debuxos moi superior á edición orixinal, grazas ao proceso de dixitalización e mellora que levou a cabo Xosé Manuel Rosales Noves sobre os orixinais de Pedro de Llano. A edición complétase coa incorporación dun DVD do ProxectoTERRA, no que se integran cinco vídeos sobre Arquitectura Popular en Galicia, montados a partir de imaxes gravadas no ano 1984 polo equipo de TVE que realizou a serie “Artes y tradiciones populares”. Documento de gran importancia xa que recolle imaxes de formas de vivir hoxe desaparecidas. Esperamos que esta reedición axude a ampliar o coñecemento das novas xeracións sobre o patrimonio cultural de Galicia. Coñecer as razóns que deron lugar a estas arquitecturas é fundamental para a súa correcta conservación e reinterpretación nun presente que non pode permitirse esquecer o saber popular que as fixo posibles. Elena Ampudia Aixendri

Decana do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia

PRÓLOGO

2019

Hai case medio século! Alá pola década dos setenta, dous anos despois de volver de Madrid, tras térseme prohibido o acceso á universidade pola miña actividade no movemento estudiantil, e cando a miña vida enraizara en Santiago, o meu interese por buscar as raíces dunha desexable racionalidade arquitectónica nunha arquitectura sen arquitectos, levoume, partindo dun pequeno texto de Le Corbusier sobre ese tema, a iniciar un longo proceso de achegamento a aquela arquitectura. “Ao aproximarnos ao mundo da arquitectura dos artesáns -dicía o mestre francés- non pretendemos resucitar vellos folclores, sen ningún valor na actualidade, nin vellos oficios superados pola técnica moderna. Trátase, simplemente, de reflexionar sobre as necesidades profundas e naturais do home, sobre unha concepción pura e total de todo un sistema de construír, de espertar a nosa mente, de facer brillar a luz da harmonía, de definir a regra da unidade, de avivar o enxeño, de ensanchar a imaxinación (…), de descubrir o futuro no marabilloso pasado dos nosos compañeiros de oficio (…). Xentes que levan esterco nos zocos pero, ademais, espírito na mente”.

Todo comezou cun pequeno traballo de campo que fixen en 1976 na hoxe irrecoñecible aldea de Pedre. Logo pasei varios anos de continuas viaxes dun extremo a outro de Galicia iniciados en Ferrería Vella, unha aldea do Courel, co disparatado sistema de cubrir o noso mapa cunha cuadrícula de cinco quilómetros na que, pouco a pouco, ía coloreando cada un dos lugares recoñecidos. Gozaba dun inesquecible traballo de campo que me permitiu recoller os froitos, ata daquela inéditos, contidos na primeira edición deste libro, Arquitectura popular en Galicia, publicada en 1981, tomo I, e 1983, tomo II. Ese foi o meu primeiro traballo sobre a arquitectura popular, posteriormente ampliado, tras a edición de Piornedo, estudo básico para a rehabilitación integrada dunha aldea galega, con dúas novas edicións revisadas, publicadas en 1996 e 2006, co título de Arquitectura popular en Galicia. Razón e Construción. Máis tarde investiguei a relación da arquitectura tradicional coa contemporánea en Compañeros de oficio (2012), unha reflexión sobre as distintas aproximacións ás construcións populares por parte dos mellores arquitectos das últimas décadas. E máis tarde, en California 9

Dreaming (2017), o popular é básico no traballo dunha importante corrente arquitectónica moderna fraguada nos Ánxeles. Agora, tras os 44 anos transcorridos, desexo que esta nova edición de Arquitectura popular en Galicia constitúa unha nova chamada de atención á nosa sociedade sobre aquilo que, xa nun avanzado estado de deterioración, debemos e podemos conservar. Este libro é, pois, unha reedición daquela investigación pioneira en Galicia sobre a arquitectura sen arquitectos. Unha obra, editada por primeira vez polo Colexio de Arquitectos de Galicia, cuxo obxectivo foi catalogar desde unha perspectiva case etnográfica aquel longo traballo de campo. Oxalá este libro sirva de apoio aos arquitectos novos que poidan estar interesados en aprender da racionalidade daquela arquitectura popular, en vez doutras frívolas propostas vixentes. O material recompilado no meu traballo de campo, un conxunto de levantamentos e fotografías moito máis amplo que o recollido na publicación, será nun futuro material de acceso público na biblioteca da Escola de Arquitectura da Coruña. E, por desgraza, é xa un testemuño da destrución do noso patrimonio, que se segue dando nas últimas décadas, día a día. O problema non cesa e, non obstante, é pouco o que se investigou e publicou sobre isto nos últimos tempos. Sigo igual de convencido do transcendental que é que conservemos a arquitectura popular e que afondemos no seu coñecemento para os nosos actuais e por vir retos arquitectónicos. Sen caer, claro, en ningún tipo de folclorismo completamente alleo aos meus postulados. Se con esta reedición se segue contribuíndo a que os galegos continúen coñecendo mellor a súa terra, sentireime só parcialmente satisfeito. O clave é axitar as súas conciencias para reactivar o noso patrimonio.

Este traballo no se tería podido levar a cabo sen a colaboración de catro vellos defensores da nosa cultura como Xaquín Lorenzo, Xosé Filgueira, Ramón Piñeiro e Alejandro de la Sota; dun xeógrafo da categoría de Augusto Pérez Alberti coa súa fundamental aportación neste traballo ao coñecemento xeográfico de Galicia, esencial para entender a nosa arquitecura popular; de queridos amigos e colegas como Alfonso Salgado, Xosé Luis Vázquez e Xosé Luis Barcia, responsables da edición gráfica; Juan Rodríguez, que fixo unhas excelentes fotografías para as ediciones posteriores á orixinal e Xosé Manuel Rosales, pai desta reedición. Moitas grazas a todos eles! Pedro de Llano

TOMO 1

INDICE

Páxina LIMIAR .................................................................................................................................

INTRODUCIÓN ....................................................................................................................

PRIMEIRA PARTE A CASA-VIVENDA ..............................................................................................................

1. O HÁBITAT ......................................................................................................................

Concentración e dispersión do hábitat ................................................................................ A distribución da poboación en Galicia .............................................................................. Estrutura dos asentamentos rurais ...................................................................................... Os lugares ou aldeas .......................................................................................................... - As aldeas pechadas ...................................................................................................... - Os rueiros ou aldeas pegadas á estrada ......................................................................... - Os casais ..................................................................................................................... - Os grupos de aldeas .....................................................................................................

40 42 43 44 47 48 48 48

2. OS CONDICIONAMENTOS DA NOSA ARQUITECTURA POPULAR .......................

A tecnoloxía e os materiais ................................................................................................ O clima ............................................................................................................................. A casa rural no seu marco sociocultural .............................................................................

51 54 56 13

Páxina 3. EVOLUCIÓN HISTÓRICA DA ARQUITECTURA POPULAR GALEGA ........................

Os problemas da datación .................................................................................................. Síntese da evolución histórica da arquitectura popular galega ............................................. Características da vivenda castrexa .................................................................................... A vivenda de planta rectangular ......................................................................................... A vivenda labrega na Idade Media ...................................................................................... A casa-vivenda na Idade Moderna ...................................................................................... O estancamento do século XIX .......................................................................................... O século XX ......................................................................................................................

61 62 64 64 65 66 68 69

4. A ORGANIZACIÓN INTERIOR DA CASA LABREGA ...................................................

Evolución da organización interior da vivenda ................................................................... Organización da vivenda ................................................................................................... A cociña ........................................................................................................................ A sala e mais os cuartos .................................................................................................. As cortes.......................................................................................................................

71 74 74 79 79

5. OS ELEMENTOS BÁSICOS DA ARQUITECTURA POPULAR GALEGA E AS SÚAS TÉCNICAS CONSTRUTIVAS .........................................................................................

A cuberta ........................................................................................................................... As cubertas vexetais: o colmo ....................................................................................... As cubertas de pedra ..................................................................................................... As cubertas de tella ....................................................................................................... A armazón e o número de vertentes ............................................................................... Os beirís .....................................................................................................................

81 82 84 86 88 88

Os muros ........................................................................................................................... A cachotería de granito ................................................................................................. A cachotería de lousa .................................................................................................. A construción con croios ............................................................................................... A cantería ..................................................................................................................... O perpiaño .................................................................................................................... Os cimentos .................................................................................................................. Os muros piñóns ........................................................................................................... Os revestimentos ..........................................................................................................

91 91 93 93 93 96 96 97 98

As aberturas dos muros ..................................................................................................... As fiestras ..................................................................................................................... As portas ...................................................................................................................... As bufardas ................................................................................................................... As ferraxes ...................................................................................................................

101 101 103 107 107

Páxina Os accesos exteriores á vivenda .................................................................... 111 Os patíns ....................................................................................................................... 111 Os corredores e as solainas ............................................................................................ 111 Elementos construtivos interiores .............................................................. Elementos divisorios horizontais ................................................................................... Elementos divisorios verticais ....................................................................................... O lar, a cheminea .......................................................................................................... O forno .........................................................................................................................

121 121 122 123 127

6. VOLUMETRÍA E AGRUPACIÓNS CONSTRUTIVAS ..................................................... 131 Diferentes xeitos de agrupación de corpos na casa-vivenda labrega .................................. 133 7. TIPOLOXÍA BÁSICA DA CASA-VIVENDA LABREGA ............................................... 135 A arquitectura da casa redonda .......................................................................................... A arquitectura da alta montaña .......................................................................................... A arquitectura da Terra Chá ............................................................................................... A arquitectura das agras coruñesas .................................................................................... A arquitectura meridional .................................................................................................. A arquitectura mariñeira ....................................................................................................

136 139 141 143 144 148

8. A DESTRUCIÓN DA ARQUITECTURA POPULAR ....................................................... 153 A arquitectura popular e a industrialización de Galicia ...................................................... Efectos dos cambios ideolóxicos sobre a arquitectura popular ........................................... A arquitectura popular ante o futuro .................................................................................. Catalogar o noso patrimonio arquitectónico ...................................................................... A reconversión funcional da casa rural .............................................................................. Cara a unha alternativa política de protección do patrimonio ...............................................

153 154 157 157 158 158

SEGUNDA PARTE AS SERRAS........................................................................................................................... 161 1. APROXIMACIÓN XEOGRÁFICA ÁS SERRAS GALEGAS ............................................ 163 O relevo ............................................................................................................................ - As serras centrooccidentais ........................................................................................ - As serras setentrionais ............................................................................................... - As serras orientais e surorientais .................................................................................

166 166 169 170 15

Páxina A orixinalidade climática ................................................................................................... - A sucesión de tempos ................................................................................................... A poboación ...................................................................................................................... Estrutura da propiedade e da paisaxe agraria .....................................................................

175 176 180 189

2. A ARQUITECTURA DAS SERRAS ................................................................................. 195 O hábitat ........................................................................................................................... 195 Unha arquitectura froito da miseria .................................................................................... 196 3. A ARQUITECTURA DO COLMO .................................................................................... 201 A palloza ........................................................................................................................... As orixes da palloza: a casa redonda ................................................................................. A área actual de extensión da palloza ................................................................................ Os asentamentos ............................................................................................................... Características espaciais dos distintos tipos de palloza ...................................................... A organización interna ...................................................................................................... Os muros ........................................................................................................................... Os vans ............................................................................................................................. A cuberta ........................................................................................................................... Pavimentos e divisións interiores ...................................................................................... A casa rectangular con cuberta de colmo ........................................................................... Tipoloxías: - O Cebreiro .................................................................................................................. - Piornedo ...................................................................................................................... - Moreira ....................................................................................................................... - Xantes ......................................................................................................................... - Paradela ...................................................................................................................... - Parada Vella ................................................................................................................ - A Fraga ....................................................................................................................... - Santa María do Canizo ................................................................................................ - Dozón ......................................................................................................................... - Chaguazoso .................................................................................................................

202 202 207 209 210 212 218 218 220 222 225 228 234 240 244 248 252 256 260 264 268

4. A ARQUITECTURA DO XISTO ...................................................................................... 273 Características espaciais .................................................................................................... O corredor serrano ............................................................................................................ Características construtivas ............................................................................................... Tipoloxías: - Outariz ........................................................................................................................ - Galegos ....................................................................................................................... 16

273 275 277 278 284

Páxina - Ferrería Vella ............................................................................................................. - Casaio ......................................................................................................................... - Xares .......................................................................................................................... - Dradelo ....................................................................................................................... - Cabana ........................................................................................................................ - As Pereiras ..................................................................................................................

288 294 298 304 308 312

5. A ARQUITECTURA DA TELLA ...................................................................................... 317 A arquitectura das serras ourensás ..................................................................................... A arquitectura das serras occidentais ................................................................................. Características construtivas ............................................................................................. Tipoloxías: - A Moruxosa ................................................................................................................ - Roade .......................................................................................................................... - San Vicente ................................................................................................................. - Suspiazo ...................................................................................................................... - Pereira ........................................................................................................................ - Piñeiro ........................................................................................................................

317 319 319 322 326 330 334 338 342

NOTAS .................................................................................................................................. 347 BIBLIOGRAFÍA ................................................................................................................... 349

TOMO 2

INDICE

Páxina INTRODUCIÓN .................................................................................................................... 359 TERCEIRA PARTE A CASA MARIÑEIRA ..........................................................................................................

363

1. O LITORAL ......................................................................................................................

365

O litoral cantábrico ........................................................................................................... O sector Ortegal-A Coruña ................................................................................................ Entre Coruña e Fisterra: a Costa da Morte ........................................................................ As Rías Baixas .................................................................................................................. Conclusións ......................................................................................................................

365 367 369 370 373

2. A ARQUITECTURA MARIÑEIRA ...........................................................................................

375

O hábitat ........................................................................................................................... As edificacións .................................................................................................................

376 379

3. A CASA TERREA ......................................................................................................................

383

- Ons ............................................................................................................................. - Corrubedo ................................................................................................................... - Quilmas ...................................................................................................................... - Camelle ....................................................................................................................... - Sada ...........................................................................................................................

388 391 394 396 398

Páxina 4. A CASA DO PINCHO ................................................................................................................

401

- Pontevedra .................................................................................................................. - O Porto do Son ............................................................................................................ - Vilagarcía ...................................................................................................................

406 409 412

5. A CASA CON PATÍN .................................................................................................................

415

- Cangas ........................................................................................................................ - Oia ............................................................................................................................. - Vilaxoán .....................................................................................................................

420 424 427

6. A CASA ENTRE MEDIANEIRAS ............................................................................................

431

- Foz ............................................................................................................................. - Baiona ........................................................................................................................ - A Guarda ....................................................................................................................

436 438 441

7. A CASA CON CORREDOR ......................................................................................................

445

A galería ........................................................................................................................... - San Cibrao .................................................................................................................. - Celeiro ........................................................................................................................ - Espasante .................................................................................................................... - Redes .......................................................................................................................... - Fontán ........................................................................................................................ - Malpica ....................................................................................................................... - Fisterra .......................................................................................................................

450 454 457 460 462 464 467 470

8. A CASA CON SOPORTAL ........................................................................................................

473

- Corme ......................................................................................................................... - Muros ......................................................................................................................... - Combarro ....................................................................................................................

476 479 482

CUARTA PARTE A CASA DAS AGRAS ...........................................................................................................

487

1. A GALICIA COSTEIRA E INTERIOR .......................................................................................

489

A Galicia occidental .......................................................................................................... A Galicia central e oriental ................................................................................................ A Galicia meridional ......................................................................................................... Conclusións ......................................................................................................................

489 493 497 500 19

Páxina 2. A ARQUITECTURA DO GANDO E O PAN ...........................................................................

503

3. A ARQUITECTURA DAS AGRAS CORUÑESAS ...................................................................

505

- Vacariza ...................................................................................................................... - O Bao .......................................................................................................................... -.Casacuberta ................................................................................................................ - Pedre ...........................................................................................................................

512 515 518 521

4. A ARQUITECTURA DAS GRANDES CHAIRAS E DEPRESIÓNS LUCENSES ..................

525

- Guntín ........................................................................................................................ - Cavadas ...................................................................................................................... - Outeiro .......................................................................................................................

531 534 537

5. A ARQUITECTURA DOS VALES E DEPRESIÓNS DO NORTE DE OURENSE ..................

541

- Gomareite ................................................................................................................... - Tamicelas ................................................................................................................... - Tamagos .....................................................................................................................

546 549 552

QUINTA PARTE A CASA DO VIÑO ................................................................................................................

555

1. A ORIXINALIDADE DOS VALES FLUVIAIS .........................................................................

557

O Ulla ............................................................................................................................... O Umia ............................................................................................................................. A conca do Miño ............................................................................................................... Conclusións ......................................................................................................................

557 558 559 565

2. A ARQUITECTURA DO VIÑO ..................................................................................................

567

3. A CASA LABREGA NAS CONCAS DO MIÑO E DO SIL ......................................................

569

- San Miguel de Outeiro ................................................................................................ - As Ermidas ................................................................................................................. - Outeiro ....................................................................................................................... - Sela ............................................................................................................................

576 578 581 584

4. A CASA LABREGA NOS VALES DO ULLA E DO UMIA ......................................................

587 590 593

- Angueira .................................................................................................................... - Albergaría .................................................................................................................. 20

Páxina SEXTA PARTE AS CONSTRUCIÓNS ADXECTIVAS ...................................................................................

597

1. AS construcións complementarias ........................................................................

599

O pendello ........................................................................................................................

603

2. AS construcións DO PAN ................................................................................................

609

A eira ................................................................................................................................

610

Hórreos ............................................................................................................................. O hórreo e a introdución do millo na agricultura galega ............................................... A área de extensión do hórreo na Península Ibérica ...................................................... Orixe e historia do hórreo ............................................................................................. Orixe etimolóxica da palabra hórreo e das suas distintas denominacións ...................... Elementos construtivos ................................................................................................. - A soleira ................................................................................................................. - Os soportes ............................................................................................................. - Os tornarratos ......................................................................................................... - A cámara ................................................................................................................ - Elementos estruturais ......................................................................................... - Elementos de pechamento ................................................................................. - Elementos de cobertura ..................................................................................... Elementos decorativos do hórreo .................................................................................. Clasificación tipolóxica do hórreo ................................................................................ - Os hórreos de ramas entretecidas ........................................................................... - Os hórreos de madeira ............................................................................................ - Os hórreos mixtos .................................................................................................. - Os hórreos de pedra ............................................................................................... Agrupacións de hórreos ................................................................................................

615 615 616 617 624 625 625 625 631 631 631 632 635 635 638 640 643 650 652 656

O muíño ............................................................................................................................ Primeiras noticias do muíño ......................................................................................... Estrutura dos edificios .................................................................................................. Os mecanismos do muíño ............................................................................................. - O mecanismo de rotación ....................................................................................... - O mecanismo de trituración .................................................................................... - Elementos complementarios ................................................................................... Clasificación tipolóxica ................................................................................................ - Os muíños de auga ................................................................................................... - Muíños de roda hidráulica horizontal .................................................................. - O muíño de canle ...........................................................................................

659 659 661 664 664 664 664 666 667 667 667 21

Páxina - O muíño de pozo ........................................................................................... - O muíño de maré ........................................................................................... - Muíños de roda hidráulica vertical ..................................................................... - Os muíños de vento .................................................................................................

670 673 678 682

O forno .............................................................................................................................

686

3. A ARQUITECTURA DO GANDO .............................................................................................

689

As construcións do pastoreo ..................................................................................................... As cabanas .................................................................................................................... Os curros ....................................................................................................................... As construcións da facenda ...................................................................................................... As cortes ....................................................................................................................... Os cortellos ................................................................................................................... Os poleiro ..................................................................................................................... Os pombais ....................................................................................................................... As albarizas ...................................................................................................................... Os palleiros .......................................................................................................................

691 691 691 693 693 695 697 699 707 709

4. A ARQUITECTURA DO VIÑO ..........................................................................................

713

O viño en Galicia .............................................................................................................. A preparación da terra para o cultivo da vide .................................................................... O lagar .............................................................................................................................. As adegas ..........................................................................................................................

713 714 718 723

5. AS CONSTRUCIÓNS PARA A CAZA E A PESCA ..............................................................

729

As pesqueiras .................................................................................................................... Os foxos ...........................................................................................................................

729 732

6. A ARQUITECTURA DA AUGA ..............................................................................................

735

As fontes ........................................................................................................................... Os pozos ............................................................................................................................

735 740

7. AS CONSTRUCIÓNS COMUNAIS ...........................................................................................

745

Os espazos feirais ............................................................................................................

746

8. AS CONSTRUCIÓNS DOS ARTESANS ...................................................................................

753

As construcións especiais .................................................................................................. Os fornos ...........................................................................................................................

755 757

Páxina Os fornos dos oleiros ..................................................................................................... Os fornos dos telleiros ................................................................................................... As ferrerías ....................................................................................................................... Os batáns ..........................................................................................................................

757 760 765 769

SÉPTIMA PARTE A ARQUITECTURA DO TERRITORIO ................................................................................

773

Corredoiras e carreiros ...................................................................................................... Muros, valos e comareiros ................................................................................................. Pontes, pontellas e pasadoiros ...........................................................................................

773 776 783

NOTAS ..................................................................................................................................

787

BIBLIOGRAFÍA ....................................................................................................................

789

ARQUITECTURA POPULAR EN GALICIA Pedro de Llano

Deseño Gráfico: PEDRO DE LLANO Fotografía portada: ANNA TURBAU

Datos das anteriores edicións: 1ª. ed. 1981 1ª reimp. 1989

Depósito Legal: VG-203-1981 / VG-395-1989 I.S.B.N. 84-85665-06-6 ARTES GRÁFICAS GALICIA, S.A. Segovia, 19 - Vigo

ARQUITECTURA POPULAR EN GALICIA a casa-vivenda as serras

Pedro de Llano Cabado

LIMIAR Xaquín Lorenzo Fernández introdución xeográfica Augusto Pérez Alberti

C.O.A.G 2019

LIMIAR 1981 Cecáis sexa a vivenda o que enlace máis intimamente o home coa terra. A xeografía é a que proporcioa os materiais prá costrución, mais non é somentes de iste feito do que depende o habitáculo por parte do habitante. Certamente que é o chan o que da gran, a pizarra, o xeso, a arxila ou calquer outro material de que o home bota man pra faguer a sua morada, mais está esimesmo condicioada polo clima, pola economía, polo xénero de vida, pola topografía, polas comunicacións e por outra serie de factores de menos importancia. Non embargantes, compre non esquecer que tamén a iniciativa persoal intervén niste feito. Coas mesmas condicións físicas, a vivenda pode variar de acordo co sentimento estético do home, xuntamente coa herencia histórica. Iste é capaz de imprimir a sua persoalidade en pequenos detalles que a final sinalan unha certa peculiaridade á vivenda, independentemente das demáis condicións que a caracterizan. Esto comprica moito o estudo da vivenda e faino pouco doado, o que trai coma consecuencia o pouco que abondan os traballos sobor de iste tema. Por outra parte, esta obra é urxente. A moderna trasformación da vida rural está impondo novas formas de relación co meio ambente e coeles novos produtos humáns, antre iles a vivenda e as suas dependencias. O cemento, o ladrillo, a tella e outros elementos que se van introducindo, desvirtúan o que foi deica hoxe un produto natural e que xa non responde ás necesidás do campesiño, cada vez máis desligado da terra de que depende e da que, a fin de contas, ha de vivir. O infruxo da cidade e especialmente as novedades traguidas pola emigración, introduxeron uns elementos e materiás alleos a nós e totalmente inxustificados que romperon coa paisaxe e cos intreses da nosa economía. Coma é lóxico, a vivenda rural ten que millorar de acordo cos novos tempos, mais iste milloramento debe ser conscente do que a casa de hoxe ten de bo e saber aporveitalo sen esquecer o seu pasado e a sua orixe, obra esta que se atopa nas máns dos técnicos, que con estudos coma o presente terán unha fonte abondosa prás novas vivendas que se fagan no futuro, utilizando os elementos que as caracterizan. Iste é o intrés fundamental do presente estudo en col da vivenda popular, estudo que ten un grande valor, especialmente se temos en conta as condicións en que foi levado a cabo. Nefeito; o ideal sería que esta enquisa·a fixera un grupo de especialistas; de ehí a importancia e o valor do traballo que temos ante nós: o ser feito somentes por un soio investigador: o arquitecto Pedro de Llano, que non somentes fai un taballo maxistral senón que abre o camiño pra outros estudos semellantes que pouco a pouco esgoten o tema da vivenda popular na Galiza. Abonda matinar no que supón o percorrer os camiños da Galiza pra axuntar o material, atendendo a todolos aspectos que é preciso rexistrar, labor inxente pra un home soio. O traballo está, non embargantes, plenamente logrado . O esforzo foi, sen dúbida, grande, mais o froito valeu a pena, xa que contaremos no sucesivo cunha base firme pra rectificar os erros que se levan feito deica agora e precurar no futuro un camiño máis axeitado no feitío das vivendas rurales da nosa Galiza. XAQUÍN LORENZO FERNÁNDEZ

Aos meus pais.

INTRODUCIÓN 1981

Cando xa hai algúns anos tiven a sorte de coñecer a maxistral obra de Xaquín Lorenzo titulada A cultura material de Galicia, sentín a inmediata necesidade de afondar naqueles temas por el tratados máis próximos ao meu ámbito de traballo. O resultado do meu intento, triste é dicilo, foi decepcionante. Á marxe do publicado polo noso grande etnógrafo sobre as construcións populares e dalgúns traballos monográficos realizados na década dos trinta polo Seminario de Estudos Galegos, tan só puiden atopar acerca da nosa arquitectura popular un fermoso libro de debuxos dos irmáns Efrén e José Luis García Fernández, unha monografía de Xosé María Lema sobre a parroquia de Bamiro e as referencias xerais realizadas por Carlos Flores e Luis Feduchi nos seus traballos sobre a arquitectura popular española, referencias por outra parte loxicamente limitadas dada a extensión xeográfica abarcada polas súas obras. Tan limitada bibliografía, ampliada hoxe por un recente traballo de Begoña Bas sobre as construcións populares galegas, veu confirmarme unha vez máis unha situación denunciada

xa noutras ocasións: Cando no noso país se estuda a problemática do patrimonio artístico, observamos como este se concreta nun conxunto de pezas illadas: pazos, igrexas, conventos... que constitúen o que tradicionalmente se vén definindo como “arquitectura culta”, esquecendo as características do seu contorno e considerando que este está constituído unicamente por unha chea de construcións sen lugar na historia da arquitectura que, como moito, poderían chegar a ser cualificadas, nalgunha ocasión, como parte dunha “paisaxe pintoresca”. Non obstante, penso que a arquitectura abrangue, desde unha perspectiva científica, a consideración de todo un ambiente físico que rodea a vida humana, e está integrada, segundo a definición dada por William Morris no ano 1881 1, por todo o conxunto de modificacións e alteracións introducidas na superficie terrestre co obxecto de satisfacer as necesidades humanas, tese que supón a extensión do dominio da arquitectura a toda aquela modificación do medio natural feita polo home por alcanzar unhas mellores condicións de vida, desde os muros, valados, alpendres... ata a propia vivenda. 31

O dominio da arquitectura popular abrangue toda aquela modificaciรณn do medio natural feita polo home para acadar unhas mellores condiciรณns de vida.

Esta definición vén supor a integración dentro do dominio da arquitectura de todas as construcións realizadas polo pobo. Unhas construcións intimamente vinculadas a unhas xentes que, ano tras ano, foron elaborándoas sen máis experiencia que a tradición, nin máis axuda que a da propia comunidade; unhas edificacións que parecen nacer como unha prolongación da paisaxe e do carácter do home que as vai habitar, dando lugar a unha arquitectura que pola súa identificación coa terra galega e coas necesidades socioculturais do seu pobo, constitúe, xunto coa nosa lingua, un dos sinais máis destacados da nosa nación. Foi a certeza do inmediato perigo de desaparición no que se atopa esta importantísima área do noso patrimonio -se hoxe non urximos o seu estudo e defensa-, o que me levou a intentar abordar unha primeira aproximación á arquitectura popular, co obxecto de contribuír á difusión dun feito cultural para nós tan ignorado coma próximo. Para iso, tras uns primeiros traballos monográficos aínda inéditos que me permitiron tomar contacto cun mundo que máis tarde chegaría a apaixonarme, comecei a percorrer Galicia de parte a parte. Das esquecidas comarcas dos Ancares ou O Courel, á Beiramar, da Terra Chá ao Baixo Miño, andei montes e vales para chegar a coñecer un bo número de lugares e aldeas aos que, en moitas ocasións, unicamente puiden acceder a través dalgunha pista en lamentables condicións ou dalgunha corredoira. Neles procurei achegarme á nosa arquitectura popular mediante a visión dos seus creadores. En longas conversas na eira, na taberna ou fronte á lareira recollín unha chea de observacións sobre os seus costumes e os seus traballos, sobre o seu clima e os seus materiais, ata chegar a comprender a razón de por que na nosa terra a relación entre o home e o medio aparece como algo natural e permanente.

Nesta peregrinaxe por toda a nosa xeografía, vinme obrigado a facer todos os papeis que en boa lóxica corresponderían a todo un equipo pluridisciplinar (feito polo que espero que moitos dos meus erros poidan ser comprendidos). Fixen de etnógrafo e de sociólogo, de historiador e de xeógrafo, de economista e de fotógrafo, mais, se cadra, a miña única contribución nesta publicación sexa, a través do meu papel como arquitecto e debuxante, a incorporación dunha ampla documentación gráfica a un traballo deste tipo. “... O debuxo” -di Julio Caro Baroja- “paréceme unha ferramenta de traballo indispensable e considéroo un elemento fundamental para comprender, nada de cousa auxiliar, complementaria ou subsidiaria. Non. Fundamental; e penso que agora cando os artistas buscan abstraccións e cando moita xente torpe cre que a fotografía cumpre todos os requisitos que se necesitan para obter bos documentos gráficos, somos os profesionais das distintas ciencias os que temos que combater en defensa do que é o debuxo, en xeral, e dos bos debuxos en particular...” 2. Esta foi a máxima que guiou o meu traballo para intentar un maior achegamento á arquitectura popular a través do grafismo, importante lagoa observada nas distintas monografías e traballos publicados sobre a cultura material galega, e para isto tiven que levar a cabo toda unha chea de levantamentos das diferentes tipoloxías arquitectónicas espalladas polas nosas distintas comarcas e analizar os distintos asentamentos, edificacións e detalles construtivos mediante unha boa cantidade de notas, fotografías e apuntamentos. Unha vez realizado o traballo de campo previo a este pequeno estudo sobre as nosas construcións populares, tiven que afrontar a decisión de como ordenar a exposición dos resultados, e despois de valorar os distintos factores que determinan as características de 33

cada construción, así como as súas variantes -tarefa nada fácil dadas as numerosas interconexións existentes entre as distintas edificacións e modelos- cheguei a unha proposta de clasificación que me permitiu aglutinar as distintas construcións en cinco grandes grupos. A arquitectura doméstica, centrada unicamente nas edificacións utilizadas como casa-vivenda, que constitúe sen dúbida, tanto cuantitativa coma cualitativamente, o espazo de maior importancia dentro da arquitectura popular, feito polo que o seu estudo, estruturado en seis apartados, ocupou unha gran parte deste traballo. O primeiro deses apartados serve como introdución ao estudo das habitacións rurais e aborda a problemática da súa integración no hábitat; os seus factores determinantes (tecnolóxicos, climáticos, culturais e económicos); a súa evolución histórica e organización interna; os seus elementos construtivos e volumétricos... Nos restantes, por medio da delimitación xenérica dunhas grandes parcelas xeográficas e económicas cunhas similares características básicas -as serras, a beiramar, a terra das agras, os vales do viño...-, e despois de recoller as peculiaridades construtivas e espaciais máis frecuentes nas súas edificacións, tratei de xuntar unha ampla mostra das diferentes interpretacións feitas polo construtor popular sobre as bases tipolóxicas indicadas, así como das variacións introducidas nelas por algún factor condicionante local como pode ser un determinado microclima ou a aparición dun cultivo non xeneralizado para a zona. A arquitectura do territorio, que comprende todos aqueles elementos construtivos que veñen modificar as características primitivas da paisaxe xeográfica e que permiten a súa utilización polo home, é dicir: os camiños, as pontes, os valados, os socalcos... 34

A arquitectura agrícola, composta por construcións destinadas a cubrir toda unha serie de funcións auxiliares ás do núcleo básico da vivenda rural (conservar os froitos do traballo do labrego, como nos casos dos hórreos e do palleiro, gardar os animais como as cortes, pombais, albarizas...; protexer da chuvia os útiles de labranza, como no caso dos alpendres; conservar o viño, como o caso das adegas... ), ou para ser utilizadas temporalmente segundo as necesidades impostas polo tipo de economía da zona, como é o caso dos refuxios dos pastores nas áreas gandeiras. A arquitectura comunal: fontes, eiras, recintos feirais..., construcións que ao mesmo tempo que se utilizan para a realización dalgún tipo de traballo, individual ou colectivo, serven como punto de relación e de comunicación para a comunidade labrega. E a arquitectura especializada, composta polas construcións ligadas ás necesidades dos distintos oficios artesáns, como son os muíños, os obradoiros dos oleiros e dos telleiros... ou as destinadas á caza e á pesca, como os foxos ou as pesqueiras... Un último grupo dentro desta clasificación podería ter sido o da arquitectura relixiosa rural. Mais dada a constante presenza dunha ou outra corrente da arquitectura culta nas súas construcións, e mais as súas características como froito das necesidades dunha determinada institución de intereses alleos, e ás veces encontrados coas necesidades populares, así como ao considerar que pola súa importancia e fermosura debería ser obxecto dun estudo independente, decidín, pese ao discutible desta opción, non englobala dentro do ámbito da nosa arquitectura popular. Dada a amplitude temática da proposta, e coa intención de que o resultado da presente obra nos puidese levar a un elemental coñecemento da realidade da nosa arquitectura popular,

vinme obrigado, á hora de publicala, a proceder á súa división en dous apartados: o primeiro, contido no presente volume, recolle a visión xeral do estudo da casa-vivenda labrega e o estudo das súas características nunha ampla área comprendida polas serras orientais (Ancares, Courel, Eixo, Queixa...) e centrais (Loba, Cova da Serpe, Faro, Suído...). O segundo, a publicar dentro do presente ano*, recollerá a arquitectura das moradas rurais da Galicia costeira (Mariñas, Bergantiños, Rías Baixas...); das comarcas de transición e centrais (Terra de Ordes, Montes, Terra Chá, Terra de Melide, de Sarria...); das áreas definidas polo curso dos grandes ríos (O Condado, O Ribeiro, Os Peares, Valdeorras...) e das comarcas surorientais (A Limia, Terra do Bolo...), así como o resto dos grandes grupos de construcións antes esbozados. Na miña exposición pódense, quizais, atopar un bo número de imprecisións, erros e lagoas, mais o resultado final deste traballo, lonxe de ser unha obra terminada, pretende tan só constituír un novo e pequeno paso cara á realización do gran estudo científico e pluridisciplinar que a nosa cultura popular reclama. Se ao seu través consigo animar a alguén a continuar investigando nun campo tan fermoso e inexplorado como é a

arquitectura anónima galega, terei alcanzado o meu obxectivo. De non ser así, esta experiencia terá servido, ao menos para que, tras percorrer de parte a parte a nosa xeografía, un arquitecto galego puidese adentrarse na cultura do seu pobo e comprender moitos feitos ignorados antes por el. E, para terminar, quixera expresar o meu máis sincero agradecemento a todos aqueles que cos seus coñecementos e a súa axuda fixeron posible o meu traballo, en especial ao vello etnógrafo ourensán Xaquín Lorenzo, do que aprendín moitas, moitísimas cousas, e co que todos os galegos temos contraída unha gran débeda de gratitude; ao Colexio de Arquitectos de Galicia que en todo momento apoiou a realización desta obra; aos meus amigos Augusto Pérez Alberti, que me axudou a comprender a importancia dos efectos dos distintos factores xeográficos sobre a nosa arquitectura popular, e Xosé Luis Vázquez, que me prestou a súa colaboración para a elaboración do material gráfico; á miña muller Marga, case coautora deste libro; e, en fin, a todos aqueles campesiños que sen ningún problema me permitiron introducirme nas súas vivendas, axudándome durante horas e horas a coñecer as súas características.

* P . de Llano, Arquitectura popular en Galicia, 2. COAG. Vigo, 1983.

1Âª PARTE

A CASA-VIVENDA

O hábitat rural é aquel constituído polas diferentes formas de agrupamento da comunidade labrega.

O HÁBITAT

Dada a profunda relación existente entre a arquitectura popular e mais o medio que a rodea, difícil sería adentrarnos no seu estudo sen antes contar cun elemental coñecemento do espazo xeográfico no que se integra, definíndoo non só polos accidentes e elementos naturais que o caracterizan, senón tamén polas distintas obras nel realizadas polo home á busca dunhas mellores condicións de vida. Estas van influír decisivamente nas características (distribución e disposición) dos trazos artificiais do territorio, ao traducirse na creación dun hábitat artificial. O hábitat, no que a vivenda aparecerá como a súa máis pequena célula material, é polo tanto o modo de agrupamento dos individuos dunha sociedade, definido en relación ao marco natural e funcional que soporta a ese grupo. E, dentro del, o hábitat rural será, segundo afirma Otero Pedrayo 3, o constituído polas diferentes formas de agrupamento dos homes que viven predominantemente do directo traballo do solo, das industrias inmediatamente derivadas do traballo do agro (viñificación, tecido do liño, seca das castañas, augardente, fabricación de ferramentas de labranza e outras moitas delas, necesario remate do traballo agrícola), do gando (derivadas do leite como os queixos e as manteigas, tecidos de la, conserva do porco), e da necesidade de fornecer a vida doméstica nos lugares apartados dos mercados vilegos. Ou imposta tamén polo aproveitamento dos materiais da terra: cantería, carpintería... 39

Concentración e dispersión do hábitat A comunidade labrega, ao seleccionar no seu medio xeográfico o lugar apropiado para cada unha das súas actividades, establece un modo de utilización do espazo que se adaptará en cada caso ás peculiaridades do medio, sendo estas dalgún xeito modificadas polo traballo do home como parte da propia natureza. En Galicia, coma no resto do mundo, as características do hábitat poden ser diversas, xa que a localización dos poboamentos humanos e as súas diferentes peculiaridades responden a unha gran cantidade de influencias. Mais tras as análises da morfoloxía dos distintos tipos de ocupación do territorio espallados pola nosa xeografía, podemos distinguir dous tipos básicos de implantación rural: o hábitat concentrado e o hábitat espallado. O hábitat concentrado caracterízase, segundo Otero Pedrayo 4, pola localización da súa poboación en núcleos distantes entre si, cun bo número de veciños e unha actividade agrícola que pode alcanzar importantes extensións de terra. Aparece xeralmente asociado a uns condicionantes naturais -a dureza do seu clima, e a existencia de zonas montañosas onde se aprecian grandes limitacións das superficies cultivables derivadas das peculiaridades do relevo-, e a uns condicionantes socioeconómicos basicamente caracterizados, nunhas ocasións, por unha motivación de tipo histórico, á busca da protección que lle poida brindar a comunidade fronte a elementos alleos; e noutras, polo xeito de propiedade da terra (grandes propiedades...), ou pola aparición de tipos de cultivos extensivos -cereais- xeneralizados nunha determinada área. O hábitat espallado, pola contra, caracterízase pola distribución da poboación en pequenos núcleos de poucos habitantes e moi próximos entre si. É necesario, ao referirse 40

O hábitat disperso define unha ocupación do territorio moi disgregada baseada na utilización de casaríos illados.

a el, facer unha clara distinción entre o hábitat diseminado, denominación referida á distribución da poboación en pequenas aldeas, e o hábitat disperso, designación referida a un tipo de ocupación do territorio moi disgregado, baseado na utilización polos labregos de casaríos illados. Este tipo de hábitat aparece en áreas xeográficas costeiras e con pouco relevo, dotadas de auga e cunha explotación da terra de tipo intensivo. Os diferentes graos entre a dispersión absoluta e a concentración total, extremos entre os que loxicamente encontraremos unha boa cantidade de formas intermedias, foron fixados polo Comité Nacional de Xeografía de Francia do seguinte xeito: - A dispersión en agrupamentos elementais que comprenden de dúas a cinco casas e que na nosa terra podemos atopar nas Mariñas, A Terra de Melide e nalgunha outra zona. - A dispersión en pequenos agrupamentos de seis a dez casas e de cincuenta habitantes como máximo, que podemos atopar nas comarcas centrais como O Saviñao ou O Val de Lemos. - A agrupación nas chamadas localidades rurais, pequenas ou grandes, pero sempre por riba dos cincuenta habitantes, nas que se estima que o hábitat é xa relativamente concentrado como no caso do Bolo, ou Verín. O xeógrafo francés A. Demangeon, completaría esta clasificación cunha segunda catalogación na que os distintos tipos de hábitat son analizados como resultado da súa longa evolución do seguinte xeito: hábitats primarios divididos, segundo a súa aparición, en asentamentos primarios de tempo antigo, e asentamentos primarios de tempo recente, e hábitats derivados ou secundarios, entre os que poderemos atopar os asentamentos secundarios intercalares e mais os asentamentos secundarios de substitución. 41

2Âª PARTE

AS SERRAS

194

A ARQUITECTURA DAS SERRAS

Nas serras galegas atopamos as máis primitivas tipoloxías da nosa arquitectura.

O hábitat As características do hábitat rural galego varían a medida que imos alcanzando unha maior altitude. Desde a ocupación do territorio con base en pequenos asentamentos espallados da franxa costeira, ata a caracterizada pola presenza de grandes ou pequenas aldeas pechadas en si mesmas, dando lugar a un bo número de tipoloxías das que tan só unha pequena parte aparecerá nunhas ou noutras zonas das nosas serras, en función das condicionantes xeoeconómicas de cada comarca. A consecuencia directa dos exiguos espazos utilizables unida á necesidade de empregar a menor extensión posible de solo produtivo, e a precisión de buscar defensa fronte ás agresións dunha meteoroloxía pouco favorable, deu lugar nas serras galegas á aparición dunhas aldeas sempre situadas nas ladeiras orientadas ao mediodía, co obxecto de alcanzar un maior asollamento, nas que as casas-vivenda, xunto coas cortes e palleiros, aparecen pegadas unhas a outras, amontoadas sobre empinados e angostos camiños, polos que en ocasións dificilmente pasa un carro. É posible que nesta circunstancia teña á súa vez influído a necesidade de protección imposta aos campesiños por unhas condicions de total illamento, agravadas durante uns períodos invernais, nos que aparece como indispensable a axuda recíproca entre todos os veciños, feito polo que os seus asentamentos se asimilarán aos xa definidos como aldeas pechadas. 195

Todas estas aldeas, afirma o xeógrafo alemán Georg Niemeier 12, apóianse sobre bordos de graduación (terrazas), nos que se atopan pequenas extensións cultivadas, preferiblemente nas saídas dos vales secundarios, xa que neles se encontran maiores superficies de cultivo e prados que nas rexións pouco movidas do val principal. Nas pendentes máis baixas atópanse prados artificiais, nos que as canles de rego, case sempre trazadas sobre unha das curvas de nivel, recollen a auga do río, dos pequenos afluentes dos vales accesorios ou de mananciais. Tamén serven ás veces como colectores de augas as estreitas vereas talladas na roca que unen a aldea coas partes altas do val, por medio da interposición de pequenos diques dun pé de altura a través do sendeiro. Por riba da zona de prados, alí onde o grao de inclinación se fai demasiado grande, existe sempre un cinto de castiñeiros, carente de soutos e claros que contrastará nas súas escuras tonalidades co claro verdor dos prados. O resto das terrazas que se abren en pendentes suaves quedan divididas por pequenas parcelas nas que se cultiva centeo, patacas ou verzas. Comunmente -continúa Niemeier-, algo máis arriba ou abaixo destes campos en terraza -e máis raramente sobre a terraza mesma-, atópanse as aldeas, moi frecuentemente case ocultas polos soutos. O seu número e tamaño estará unicamente en relación coa extensión das superficies de cultivo e cos restos das terrazas. Sobre estes campos existe polo común unha segunda faixa máis estreita de castiñeiros, e por riba dela segue a alta rexión do matogueiro e dos pasteiros, onde ás veces aparecen algunhas pequenas manchas de piñeiros ou carballos; grandes superficies cubertas case exclusivamente de xestas e fieitos e por matogueira baixa esténdense polas faldras das montañas; as zonas de utilización madeireira, de pastos e de forraxes, son aínda hoxe, en parte, terreos comunais. Nos pequenos vales laterais os prados remontan tanto a pendente, en 196

ocasións, que quedan limitando inmediatamente co monte baixo. Nos territorios ocupados polas serras occidentais, onde xa a altitude ten descendido considerablemente, e os condicionantes xeográficos adquiren características de maior benignidade, este tipo de asentamento, de evidente supremacía ao longo das serras orientais, vai ver, non obstante, reducida a súa presenza ata chegar á desaparición, dando paso a unha nova tipoloxía de asentamento, froito dunha topografía e dun clima máis doces e dun forte incremento dos cultivos. Este tipo de aldea, que continuará situada nun lugar intermedio entre os prados e mais o monte baixo, abrirá a súa planta para dar lugar a casais, ou as máis das veces a núcleos de poboación asimilables aos xa definidos como aldeas pechadas de vilar claro, é dicir, aldeas nas que as casas-vivenda se mesturan co resto das edificacións, os valados, hortas, patios e terras de cultivo, nun único núcleo máis ou menos aberto.

Unha arquitectura froito da miseria Se as características da casa-vivenda son consecuencia directa dunha serie de factores socioeconómicos e dunhas condicións climáticas e xeográficas propias da comarca na que a edificación está situada, é fácil deducir que a arquitectura vernácula das serras, froito dun sistema económico sumamente primitivo, baseado na gandería e tan só nalgún pequeno cultivo, cunha climatoloxía adversa e unha topografía abrupta, vai caracterizarse en calquera das súas tipoloxías pola súa humildade e sobriedade. Se a estes factores lles sumamos as malas comunicacións das comarcas serranas, motivo do mantemento dunha moi vella cultura labrega, así como uns moi elementais recursos tecnolóxicos, tampouco será difícil apreciar o acusado arcaísmo destas edificacións. Se por último nos detemos a observar as peculiaridades

197 Por riba da zona de pastos, alí onde o grao de inclinación se fai demasiado grande existe sempre un cinto de castiñeiros carente de soutos e claros, que contrasta nas súas escuras tonalidades co claro verdor dos prados.

Nas casas-vivenda das serras cabería destacar a preponderancia das cubertas sobre o resto dos elementos construtivos.

dos materiais a utilizar: xisto, madeira, palla de centeo, e nalgunhas zonas a terra arxilosa coa que elaboran as tellas, teremos constatado a presenza dunha arquitectura vernácula cun sumo grao de pobreza que determinará a súa elementalidade. Así como nas áreas xeográficas cunha economía baseada no policultivo advertimos a presenza dunhas casas-vivenda nas que unha pluralidade de espazos vai corresponder ás múltiples actividades agrícolas realizadas, nas comarcas serranas as habitacións ocupadas 198

por unhas células familiares cunha evidente tendencia á autarquía e unha economía unicamente centrada no pastoreo, constarán dun moi limitado número de espazos diferenciados, reducidos a dúas dependencias sempre presentes, a cociña e mais a corte, e a outras dúas máis que aparecerán ou non en función do grao de miseria familiar, o palleiro e o cuarto de durmir. As moradas labregas das serras galegas móstranse así nos casos máis elementais como uns espazos únicos dotados dunha escasa e pobre moblaxe sen comodidades de ningún tipo -ás

veces ampliados por uns pequenos cuartos nos que apenas cabe unha única cama, que utilizarán dous ou tres membros da familia-, nos que os seus habitantes verán pasar gran parte da súa vida. Uns únicos espazos caracterizados pola escuridade dun interior ennegrecido polo fume do lar que se estende por toda a vivenda ata saír polas fendeduras do teitume, e unicamente iluminados por minúsculas ventás. Non obstante, partindo da base da diversidade xeográfica das montañas galegas, na arquitectura da casa-vivenda serrana atopamos tamén tipoloxías de características dispares que responden ás condicións propias de cada territorio. Van desde as vivendas temporais nas brañas de maior altitude (pequenas construcións de planta circular ou rectangular, nas que nos deteremos ao falar da arquitectura agrícola e gandeira) ata algunhas construcións organizadas en torno a un patio central observadas en áreas próximas a boas terras de

cultivo nalgunha das serras occidentais. En calquera caso, en todas elas descubriremos unha serie de peculiaridades comúns orixinadas pola necesidade dun maior amparo fronte a unha climatoloxía máis dura que a do resto das comarcas galegas. A clara preponderancia das cubertas sobre o resto dos elementos construtivos dunhas edificacións que parecen introducirse na terra á busca de abrigo vai ser, xunto coa variedade dos materiais utilizados na súa construción, o que nos permita agrupar a casa-vivenda das serras galegas en tres grandes conxuntos: - A arquitectura do colmo, cada vez máis reducida e limitada aos territorios de maior altitude. - A arquitectura do xisto, estendida a todas as serras orientais e caracterizada polas pequenas dimensións das súas edificacións. - A arquitectura da tella, asimilable en ocasións á denominada por nós arquitectura das agras nos seus casos máis simples e primitivos.

199

O CEBREIRO

Mapa de situación en Galicia e na comarca. O Cebreiro nos primeiros anos do século XX (Viaxe por Galicia, Luis R. Alonso. 1929).

228

As pallozas parecen aquí introducirse na ladeira buscando a súa protección.

Situación Parroquia do municipio de Pedrafita, situada a 1.250 metros de altitude no monte Poza da Area. Conta con 40 habitantes e 11 edificacións habitadas, dista 3,5 km da capital do municipio, e a súa economía está baseada na gandería e no cultivo do centeo, millo e patacas. Das vinte pallozas que a principios do século XX formaban en torno á vella igrexa de Santa María, o lugar do Cebreiro, tan só seis resistiron ata a actualidade. Situadas xunto á estrada de Pedrafita a Triacastela, nunha ladeira orientada ao sueste, e construídas co seu eixe maior no

sentido dos ventos dominantes, constitúen un dos máis fermosos grupos de pallozas conservados aínda en Galicia.

Características construtivas As pallozas do Cebreiro, edificadas con muros de cachotería de xisto de entre 50 e 80 centímetros de ancho, e unha altura de dous a catro metros, recollen mostras de boa parte dos tipos de planta anteriormente descritos (oval, elíptica, elíptica truncada nos seus extremos...). Nas súas cubertas, que nos ofrecen fermosos trenzados realizados con uz ou xestas -ás veces 229

a. Ă strago b. Lar c. Cuarto d. Estravariza e. Barra

Esquema da palloza (planta e alzado).

230

Aspecto exterior da palloza.

c Secciรณn e esquema da estrutura.

a. Lar b. Barra c. Estravariza

231

unha capa deste último material vai por debaixo do colmo-, danse varias solucións alternativas para a solución da estrutura. Elemento central de calquera delas é un corpulento muro de cachotería situado entre a vivenda e a estravariza. Os ocos de acceso, iluminación e ventilación, debido quizais ao grao de evolución das tipoloxías existentes, ganan en número e dimensións con respecto aos que describiremos para a zona dos Ancares, polo que é habitual a presenza de dous ou tres ventanucos -dos que algún pode situarse na barra-, e un par de bufardas de ventilación situadas no muro de peche da estravariza.

Distribución

Visión dunha palloza desde a parte superior da ladeira.

No caso máis sinxelo por nós recollido, o espazo interior aparece dividido por un muro de cachotería que se prolonga ata a cuberta. A un lado atoparemos un lar, xunto ao que se encontra a paneira, e un cuarto de durmir pechado por un taboado. Ao outro, a estravariza, sen divisións

232

interiores de ningún tipo, e mais a barra, á que se accede desde o ástrago por medio dunha elemental escaleira de madeira. No segundo caso, unha palloza convertida en museo pola Dirección Xeral de Belas Artes, a solución distributiva parece xurdir do desenvolvemento do primeiro exemplo exposto. No primeiro espazo encontramos a porta do cuarto de durmir, amplo e pechado por muros de cachotería ata a cuberta, e o lar, situado a unha altura superior á do resto da dependencia. No segundo, a estravariza, e sobre parte dela unha barra á que se accede por unha escaleira de pedra que parte do ástrago, utilizada como dormitorio e na que se sitúa o tear.

Construcións adxectivas

Non se observa a presenza de construcións adxectivas salientables, se ben é necesario facer constar, por primeira vez na área de extensión da palloza, a ausencia de calquera tipo de hórreos.

Ă s veces os vans contan con contornos realizados con boas pezas de canterĂa. A cuberta destas pallozas ofrece nalgĂşns casos o aspecto do casco dun barco invertido.

233

A MORUXOSA

Mapa de situación en Galicia e na comarca.

Situación Situado a 700 metros de altitude, na vertente suroriental dos Montes do Bocelo, e situado no municipio de Toques, sobre o vello camiño que une Sobrado con Melide, o lugar da Moruxosa está formado unicamente por catro casas de labor illadas e rodeadas polas súas edificacións auxiliares, que dan lugar a unha tipoloxía de hábitat integrada dentro das características dos asentamentos das serras centrais. Conta cunha poboación de menos de corenta habitantes.

zado no reforzamento de ocos e esquinais), máis que en moi contadas ocasións. As cubertas son de tella e teñen polo xeral dúas ou tres augas, segundo as necesidades da edificación. Os ocos, tanto polas características climatolóxicas da zona como pola escaseza de granito, son poucos e de pequenas dimensións, e ás veces a porta da vivenda, sempre situada na planta terrea, é o único van de iluminación e ventilación.

Características construtivas

Distribución da vivenda

O material utilizado para a construción na área xeográfica do Bocelo é o gneis, feito polo que os muros das distintas edificacións están construídos cunha cachotería de ruín calidade, sen contar neles co granito (noutros casos utili-

As peculiaridades espaciais da arquitectura popular dos montes do Bocelo, responden, como no caso da dos Picos de Cova da Serpe, á tipoloxía xeral denominada por nós como “casa das agras”, ben sexa dentro do subtipo xerado pola

322

O material utilizado para a construción é o gneis, feito polo que os muros das distintas edificacións están construídos cunha cachotería de ruín calidade. Os ocos, dada a c1imatoloxía da zona e a escaseza de granito, son poucos e de pequenas dimensións.

323

Peche lateral para ventilación do palleiro.

casa terrea, ou do xerado pola casa con sobrado, ao que pertence o exemplo neste caso recollido. Nel, a maior parte das dependencias están na planta terrea, na que, separados por un pasadoiro atopamos: por un lado, a corte da besta; unha cociña cun forno de boas dimensións, e un amplo cortello; e ao outro, dúas cortes máis e un pequeno poleiro. O desenvolvemento vertical do edificio deu lugar á aparición, sobre a maior das cortes, dun sobrado no que se localizaron os leitos, e posteriormente outra dependencia situada xunto á cociña, cun único acceso a través da mesma onde, co tempo, pasou a durmir parte da familia. 324

O acceso á vivenda realízase por un pendello xunto ao que se atopan dúas pequenas edificacións máis, utilizadas como cortellos.

Construcións adxectivas O elemento máis destacable entre as construcións adxectivas da comarca é a aparición, por primeira vez dentro da arquitectura das serras, de hórreos rectangulares de madeira. Pódese destacar tamén a presenza dun bo número de pendellos (entre os que puidemos observar un de planta elíptica), e de palleiros, nos que aínda non hai moitos anos o colmo foi utilizado como xeito de cubrición.

a. Pallar b. Corte da besta c. Corte d. Cortello dos porcos

e. CociĂąa f. Pasadoiro g. Cuarto h. Acceso ao sobrado

Casa-vivenda na Morouxosa (planta e alzados).

325

ARQUITECTURA POPULAR EN GALICIA Pedro de Llano

Planos, mapas e debuxos: PEDRO DE LLANO XOSÉ LUIS VAZQUEZ Fotografía portada: XOSÉ MANUEL VILASÓ

Datos das anteriores edicións: 1ª. ed. 1983

© PUBLICACIÓNS DO COLEXIO OFICIAL DE ARQUITECTOS DE GALICIA. Quintana - Casa da Conga 15704 SANTIAGO DE COMPOSTELA Depósito Legal: VG-375-1983 I.S.B.N. 84-85665-08-2 ARTES GRÁFICAS GALICIA, S.A. Segovia, 19 - Vigo

ARQUITECTURA POPULAR EN GALICIA a casa mariñeira a casa das agras a casa do viño as construcións adxectivas Pedro de Llano Cabado

introdución xeográfica Augusto Pérez Alberti

C.O.A.G 2019

A Marga.

INTRODUCIÓN 1983

No preámbulo á primeira parte desta publicación sobre a nosa arquitectura popular, abordamos unha introdución xeral ao estudo da casa-vivenda labrega a través do seu papel na configuración duns determinados asentamentos, da súa historia, os seus factores determinantes, a súa estrutura espacial, os seus elementos construtivos... Comezaba a análise das súas diferentes tipoloxías, por medio da observación dos distintos grupos de edificación das nosas serras. No presente volume continuamos con este estudo abordando “as peculiaridades das construcións domésticas das tres restantes grandes parcelas xeográficas con similares características: a beiramar, as terras das agras e mais as terras do viño. Non é doado realizar unha clasificación tipolóxica de calquera arquitectura vernácula, xa que ademais da elementalidade construtiva imposta por unhas moi reducidas posibilidades tecnolóxicas e materiais, a influencia dunha a outra comarca é tal, que sempre encontraremos mesturados moi distintos modelos edificatorios.

Desde esta perspectiva, as dificultades xa experimentadas para a clasificación dunhas casas serranas cunhas enormes limitacións impostas por uns factores condicionantes extremos, que en gran maneira contribúe a facilitala, medrarán ao tratar dunhas unidades naturais con tan similares relevos, climas e economía, como as distintas comarcas da Galicia costeira, das nosas chairas e depresións centrais, ou das cuncas dos grandes ríos, para as que en ocasións nin tan sequera contaremos cuns límites precisos. Na clasificación aquí realizada, e coa excepción do apartado dedicado aos pobos mariñeiros, onde calquera das tipoloxías existentes aparece estendida á práctica totalidade da franxa costeira, respéctase, a pesar de todo, a tradicional división comarcal das distintas terras galegas, por considerar que cada unha delas responde a unha chea de relacións territoriais e sociais que, loxicamente van repercutir sobre a súa arquitectura. Dadas as dificultades existentes para afondar na concreción duns tipos arquitectónicos propios para tan reducidos 359

360

A simplicidade construtiva ĂŠ unha das constantes da nosa arquitectura popular (f. J. SuĂĄrez).

ámbitos xeográficos, limitarémonos a illar os modelos xerais que mellor poidan definir as edificacións dunhas máis amplas áreas, xunto con algunhas das súas variantes. Finalmente, recollendo o criterio xa exposto de que o estudo da arquitectura debe abranguer toda aquela modificación realizada polo home sobre a superficie terrestre, co fin de satisfacer as súas necesidades e mellorar as súas condicións de vida, remataremos esta aproximación á arquitectura popular galega introducíndonos no estudo das distintas construcións que, apéndices ou non da casa labrega, contribúen a configurar o seu contorno. Desde unhas edificacións auxiliares agrupadas en base ao tipo de economía que as orixina (arquitectura do pan, do gando, do viño, etc.), e clasificadas en función do seu papel no conxunto do proceso de produción como área de cultivo, transformación ou almacenamento, ata a chamada arquitectura do territorio, composta por todos aqueles elementos que definen a paisaxe como consecuencia duns determinados usos (valados, camiños, pontes, socalcos...). Na primeira parte deste traballo mostrei xa as miñas dúbidas sobre a posibilidade de que unha vez rematado, puidera supoñer un profundo coñecemento dun eido tan importante para a nosa cultura como é o da arquitectura

sen arquitectos. Hoxe, cinco anos despois de comezado este estudo, cando nas miñas notas podo contabilizar máis de 8.000 quilómetros percorridos polas distintas terras da nosa xeografía, cando no meu arquivo se amontoan máis de 5.000 fotografías, e moitos centos de levantamentos e esquemas, e despois de ter intentado abordar o meu traballo co máximo rigor, véxome na necesidade de advertir ao lector que este profundo coñecemento está lonxe de alcanzarse. A amplitude e importancia do noso patrimonio arquitectónico é tal que non estaremos en condicións de comezar o grande estudo científico que a nosa arquitectura vernácula demanda en tanto non contemos cun longo número de investigacións monográficas, comarcais ou sectoriais, que realizadas por xentes de moi distintos campos, como a antropoloxía, a xeografía, a arquitectura ou a socioloxía, nos permitan un maior acercamento á súa realidade. Pola miña parte, a través desta publicación, tan só espero ter colaborado na construción dun vieiro no que no futuro desexaría atopar a outros moitos homes e mulleres, amantes do seu país, e conscientes da necesidade de recuperar para Galicia unha parte esencial da memoria que identifica á nosa comunidade co seu pasado.

* O presente estudo constitúe boa parte da tese doutoral que co título “Tipoloxías espaciais e construtivas na arquitectura popular galega” foi presentada polo autor na Escola Técnica Superior de Arquitectura de A Coruña, alcanzando a calificación de sobresaínte cum laude do tribunal formado polos profesores D. Pedro Navascués Palacios, D. Rafael Baltar Tojo, D. Antonio Fraguas Fraguas, D. Xosé F. Filgueira Valverde e D. José Antonio Franco Taboada .

361

3ª PARTE

A CASA MARIÑEIRA

364

O litoral galego ofrece ao longo dos seus máis de mil quilómetros unha grande cantidade de formas (f. J. Suárez).

O LITORAL

Ao longo dos seus 1.195 km de lonxitude o litoral galego ofrécesenos diverso. As formas e microformas cambian de sector a sector en función da súa evolución tectónica ou da súa diferenciación litolóxica. Así as tipoloxías dos asentamentos, e por suposto das vivendas, tamén son variables desde o Eo ao Miño. Hai que facer constar que o litoral en Galicia supón algo máis que as rías, auténticas protagonistas, non cabe dúbida, tanto pola súa morfoloxía como polo seu papel para a poboación. Entre elas aparecen treitos de costas con grandes cantís, enseadas, inmensos areais... unha gran variedade de formas como teremos ocasión de ver.

O litoral cantábrico Entre Ribadeo e o cabo Ortegal temos xa unha gama variada de formas. Entre esta vila lucense e Burela, observamos a presenza dunha morfoloxía aplanada que favorece a influencia mariña sen ningún tipo de barreiras. Trátase da rasa, unha superficie de aplanamento antiga que vén desde Asturias e que desaparece aproximadamente por Foz ao achegarse ás estribacións das serras setentrionais ao litoral. Entre a rasa e o macizo do Xistral, por terras de Ribadeo, Barreiros ou Foz, é posible observar a presenza doutro nivel aplanado, aínda 365

Isotermas de Inverno Isotermas de Verán 7,5º

17,5º

20º 10º

7,5º mm

0 a 200 m

200 a 400 m

400 a 600 m

Altitudes.

que máis ondulado, debido á acción das augas dos ríos Eo, Masma ou Ouro, que veñen desde o macizo do Xistral, e que se encaixan para desembocar en pequenos esteiros. Así os materiais xistosos predominantes neste sector aparecen suavizados pola acción destas augas e polas accións do frío glaciar durante o Würm. A morfoloxía da rasa favorece pouco a aparición de áreas abrigadas para instalar portos: Ribadeo, Foz, Burela son as escasas excepcións. Esta apertura ao Cantábrico favorece o paso das borrascas noratlánticas. As precipitacións son abundantes, entre 900-1.000 mm de auga anuais, e as temperaturas medias oscilan arredor dos 13°-14°; os días de chuvia superan os 366

de 600 a 800

de 800 a 1000

de 1000 a 1500

de 1500 a 2000

de 2000 a 2500

Precipitacións e isotermas.

150 e os nubosos os 180. Estamos pois nun dominio oceánico-húmido, que será o que domine ata as terras de Fisterra. O litoral é unha sucesión de pequenos cantís e treitos areosos divididos por barras de seixo, frecuentes nas formacións xistosas. A escasa ou inexistente industria fai que a poboación se dedique ás actividades agrarias e pesqueiras (Ribadeo, Foz, Burela...). As densidades son relativamente baixas polo xeral, oscilando entre os 50-100 hab/km 2. Ribadeo ofrece 85,5; Barreiros, 56; Foz, 86,8... E non soamente ocorre isto senón que a poboación esparéxese polo territorio; as aldeas ofrecen unha estrutura polinuclear que seguiremos a ver en moitos sectores do litoral galaico.

Entre Burela e o cabo Ortegal o contraste morfolóxico e bioxeográfico é maior e, por suposto, maiores son as diferenzas de ocupamento da poboación e, como lóxica consecuencia, as paisaxes. Desde Burela ata Estaca de Bares a proximidade das serras setentrionais ao mar favorece a formación dun relevo moito máis movido. A diferenciación litolóxica é maior, xistos, ollo de sapo, granito, este fundamentalmente por Viveiro ata Estaca de Bares. Así a disección diferencial faise máis acusada e con ela os entrantes e saíntes na costa. Iso leva consigo, por unha parte, unha maior diferenciación bioxeográfica e, por suposto, xeomórfica e, por outra, o que a poboación se asente de xeito diferencial nuns sectores ou noutros. Búscanse as partes baixas dos vales: Landro, Sor... enseadas, Cervo, Viveiro... A maior industrialización actual fai que as densidades sexan maiores nalgunhas áreas como Viveiro: 132 hab/km2. Non obstante, O Vicedo soamente chega a 37,5. Podemos facernos idea así de como o medio onde nace a arquitectura tradicional era sensiblemente diferente a como é hoxe e os grandes cambios comezaron no século XX; o crecemento intercensal (70-80) de Viveiro (entre 110-120, con base 100 en 1970) pode servirnos de mostra do que dicimos. No seu conxunto o medio faise aquí máis diferenciado. As agras van deixando paso aos campos de cultivo en terrazas no litoral e a campos pechados nas estribacións da Faladoira e do Xistral, as aldeas seguen a ser polinucleares aínda que a diferenciación entre as áreas aplanadas, preto da costa, e as estribacións das serras sexa moito máis acusada, tanto tipoloxicamente como en densidade. As actividades pesqueiras son maiores dada a maior abrigosidade dos portos: Cervo, Viveiro, O Barqueiro, e incluso, desde antigo, Bares. Pasado o cabo de Estaca de Bares, labrado sobre granitos, e como continuación da Serra Faladoira, o medio cambia substancialmente. A

morfoloxía do relevo faise máis maina: sobre xistos lábrase un amplo anfiteatro entre aquel cabo e o Ortegal. Son as terras de Ortigueira onde as vellas superficies aplanadas foron degradadas en parte pola acción das augas continentais e mariñas. A ablación das rochas foi maior e iso é perfectamente visible nas marxes da ría onde os solos subacuáticos ou en vías de terratificación son frecuentes. Cambian as condicións morfolóxicas e bioxeográficas aínda que se manteñan as climáticas de oceánico-húmido que acabamos de ver nos outros treitos. O medio ofrece unha maior potencialidade. As actividades labregas e pesqueiras que teñen a súa manifestación, neste último caso, nos portos de Cariño e Espasante, fixeron que as densidades sexan baixas: Ortigueira 60,7 hab/km 2 é o exemplo. Isto favoreceu a conservación da arquitectura tradicional feita con xistos e cuberta de teIla ou lousa, pois aquí temos a transición. En síntese, o medio desenvólvese con campos de cultivo, millo e patacas fundamentalmente en terrazas e aldeas polinucleares que se volven concentradas preto de Ortigueira, Cariño ou Espasante, sen esquecernos de Mera, como aldea de cruzamento de camiños.

O sector Ortegal-A Coruña O cabo Ortegal é o apéndice da Serra da Capelada, un anaco de espazo que vive ao lado do mar pero que, dadas as súas características e cunha altitude que se ergue por riba dos 600 metros, impide o seu aproveitamento. A Capelada é un relevo macizo e de suaves pendentes que miran cara a Ortigueira e se erguen cara ao mar. Bioxeograficamente ofrece uns solos de escasa potencia e, en ocasións, con múltiples problemas, como os que se desenvolven sobre serpentinas. As aldeas buscan o acubillo en pequenas valgadas. Así temos unha área onde o agrupamento é maior, e Teixidela ou Santo 367

André de Teixido mostran un só núcleo, o contrario do visto ata aquí. Despois entramos na ría de Cedeira e con iso nunha área diferenciada en certa medida daquela que viamos ata aquí. O litoral faise máis variado. O medio desenvólvese nunha gama de ría, costa acantilada, cantís, enseada, ría... Hai unha maior variedade morfolóxica que nace polo bandeado litolóxico que imos atravesando: anfibolitas, xistos, gabros, ortogneis, xistos, granitos..., entre Cedeira ou Ferrol. A poboación busca a súa localización nas bocas dos vales -Esteiro-, a media ladeira -Pantín-, na superficie de aplanamento que topamos por Valdoviño, Narón, Neda, ou nas marxes das rías, Cedeira ou Ferrol... e, unha vez máis as diferenciacións veñen dadas polo nivel de desenvolvemento; ata Valdoviño as densidades son baixas (Valdoviño, 88 hab/km2); na ría de Ferrol aquelas aumentan de xeito espectacular. Deixando a un lado a do concello de Ferrol que supera os 1.000 habitantes, debemos fixarnos nas densidades de Narón (437,8) ou Fene (580). Unha morfoloxía suave que topamos na ría e uns solos desenvolvidos sobre xistos fundamentalmente puideron ser as causas primitivas de asentamento; a ría ofrece unha boca estreita, mais a medida que nos introducimos nela a súa amplitude aumenta; a diferenciación litolóxica granito/xisto deixouse sentir. Así a disección diferencial xera dúas unidades ben diferenciadas: a boca é unha franxa de costa entre Chanteiro e Meirás, con fortes cantís, e unha estreita franxa de xistos que foron aplanados e que se estenden entre Narón e Valdoviño. Non obstante, foi a industrialización a que potenciou esta área e a que fixo transformar máis profundamente o medio natural. A paisaxe que topamos entre Cedeira e Ferrol caracterízase pola presenza de campos en terrazas, áreas de cultivo sobre pequenos aplanamentos, aldeas polinucleares nun comezo 368

que progresivamente foron transformadas en agrupacións periurbanas, e na área urbana composta pola cidade de Ferrol e as vilas de Narón, Neda e Fene. Na marxe esquerda da ría, aldeas como Maniños, Barallobre ou O Seixo, antigamente mariñeiras; Mugardos é sen dúbida a vila que conserva máis o sabor mariñeiro. As Rías de Ares e Betanzos son máis abertas que a de Ferrol. Esta morfoloxía máis aberta vese favorecida pola presenza case total de xistos, a ablación do terreo levada a cabo polo Eume, Lambre, Mandeo, Mendo... fixo que As Mariñas sexan unha área diferenciada tanto desde o punto de vista xeomórfico como bioxeográfico. Por outra parte, a especial configuración deste sector fai que a área de Betanzos ofreza un microclima máis seco que o contorno xeral oceánico-húmido. A apertura das rías e a súa maior facilidade á fragmentación do terreo propiciou un territorio máis apto para as actividades mariñeiras. Nalgún momento incluso esta facilidade á alteración dos xistos, xunto con climas subtropicais, durante o terciario, propiciaron unha contribución de materiais cara ao mar que, xunto coa existencia de barras areosas levaron ao aterrazamento dos fondos da ría en Betanzos, a antiga Brigantium con porto importante. Hoxe apenas pode recibir pequenas barcas de recreo. A Ría da Coruña participa en gran parte das características enunciadas para as anteriores; de todas as formas os granitos fan a súa aparición na marxe esquerda onde se asenta a cidade da Coruña, e cara ao sur. Esta suavidade do relevo e as condicións moderadas das temperaturas, xunto coas boas condicións agronómicas favorecen tanto a aparición dunha agricultura diversificada, con abundancia de cultivos de horta, como a creación de aldeas e vilas pesqueiras: Ares, Redes, Pontedeume, Sada... O posterior desen-

A pesca continúa constituíndo aínda hoxe un importante capítulo da economía galega.

volvemento económico do triángulo FerrolBetanzos-A Coruña, implicou unha urbanización progresiva, dado que moitos traballadores a tempo parcial no campo se desprazaban ás industrias de Ferrol e Coruña e vivían no campo. Iso degradou en boa parte a antiga arquitectura tradicional aínda que, afortunadamente, en Ares, Pontedeume, Betanzos... quedan excelentes exemplos. Todo o anterior propiciou a aparición de altas densidades de poboación, por riba, na maioría do casos dos 200 hab/km 2: Betanzos, 476,3; Oleiros, 345,5; Pontedeume, 244,8; Sada, 212...

A paisaxe descomponse en áreas urbanas en torno ás cidades, periurbanas nun cinto ao redor, campos de cultivo en terrazas polas Mariñas betanceiras onde conviven os produtos de horta co millo ou o viñedo, e vilas polo xeral agrupadas, aínda que non o foran ata hai unhas décadas, como Miño, Sada, Santa Cruz...

Entre Coruña e Fisterra: a Costa da Morte Ao sur da Coruña, ata Fisterra, esténdese un treito de litoral ben diferenciado do que acabamos de analizar e, como o veremos máis adiante, das Rías Baixas. Un litoral labrado 369

400

A casa do pincho foi o modelo xeralizado para a casa mariñeira entre os séculos XII e XIX. (f. J. Suárez)

A CASA DO PINCHO

A través dos escasos datos existentes e da análise das máis antigas construcións que aínda perduran nas nosas localidades costeiras, podemos afirmar que o arquetipo xeneralizado da casa mariñeira presente en Galicia entre os séculos XII e XIX foi o da por nós denominada como casa do pincho, tipoloxía de orixe medieval habitualmente situada entre medianeiras, caracterizada pola presenza dun dos seus muros piñóns na fachada frontal da edificación. O exemplo máis sinxelo da casa do pincho, hoxe presente nalgunhas zonas das Rías Baixas, está constituído por edificacións terreas de entre 3 e 5 metros de fachada, cos ocos de iluminación reducidos a unha porta e mais a unha ventá frontal, ás veces inexistente, distribuídas segundo catro esquemas tipolóxicos básicos que consisten en: - Un espazo único sen ningunha división interior ao xeito das máis elementais construcións terreas. - Unha dependencia frontal, a cociña, e un ou dous cuartos cegos situados na cara posterior da edificación, con entrada desde a propia cociña. - Un tránsito de ingreso situado xunto a un dos muros laterais que dá paso a unha ou a dúas dependencias situadas nun dos seus lados, e a unha cociña situada na súa cara posterior. 401

Casas do pincho na Pontevedra medieval (f. Ana Anderson).

- Un tránsito central polo que se accede a unha ou dúas dependencias a cada beira, e unha cociña que ocupa a totalidade dunha fachada posterior, na que ás veces aparece algunha ventá, ou ben unha porta de comunicación cunha pequena horta traseira. Xunto a estas casas terreas, Xaquín Lorenzo 4 sinala a presenza nos arredores da Coruña dun novo tipo de vivenda, hoxe xa desaparecido, que serve como elo entre a casa terrea e mais a casa dun andar. É o constituído pola chamada “casa do remo”, unha edificación terrea na que xa se pode apreciar o uso do espazo situado entre a vivenda e a cuberta. 402

“Trátase” -dí o Sr. Lorenzo- “dunha vivenda semellante ás terreas, con porta e fiestra na fronte, pero cun tellado de máis pendente, e entre el e o teito do andar terreo atópase un espazo que se utiliza para habitación, ao que se accede por unha escaleira interior e que leva unha fiestra que lle dá luz”. A “casa do remo”, chamada así por ter un ancho nunca superior ao tamaño dun remo de traíña, estivo distribuída segundo unha proposta xenérica, baseada nunha planta terrea ocupada por unha sobeira comunicada cun cuarto frontal e unha cociña posterior moitas veces cega. Desde a sobeira pasábase á planta superior

b a

a. Cociña b. Cuarto

a d

b a

c. Sala d. Pasadoiro

Tipoloxías distributivas da casa do pincho.

por medio dunha escaleira de dous tramos e un andar carente de calquera tipo de división interior, no que se atopaba, segundo afirma o propio Lorenzo, un gancho situado no cume do tellado utilizado para pendurar as redes co fin de proceder ao seu secado ou reparación. A casa de dúas plantas constitúe unha vez máis a culminación do desenvolvemento espacial e construtivo da casa do pincho. Nela, que ás veces alcanza unha lonxitude de fachada de ata seis metros, o sobrado utilizado na “casa do remo” tense xa convertido nun andar corrido, por medio da elevación dos muros da edificación. Un andar no que se sitúan unha sala, na que desemboca a escaleira, un ou dous cuartos, e mais unha cociña que noutras ocasións compartirá co almacén a planta terrea. Construtivamente, a casa do pincho, só existente nos núcleos costeiros da Galicia atlántica, ofrece unha boa variedade de solucións que, se ben recollen nos seus máis elementais modelos a máis primitiva tecnoloxía construtiva, descrita xa ao falar das casas terreas (cachotería en seco de ruín factura, muros de moi escasa altura, ocos de moi pequenas dimensións, sinxela armazón de cuberta), poderán tamén ofrecernos numerosos exemplos de máis elaboradas tecnoloxías. Os seus muros están polo común levantados con granito de considerable aptitude para ser utilizada na construción, e feitos na súa maior parte con cachotes de importantes dimensións, ou perpiaño. O uso da cantería é tamén frecuente neste tipo de edificación, que as máis das veces presenta a súa fachada principal totalmente revestida con morteiro de barro caleado, ou simplemente pintada nesta cor, que nun e outro caso desaparece a uns oitenta centímetros da base do muro, onde encontramos unha franxa pintada nalgúnha cor escura co fin de evitar que a sucidade e o po a deteriore. As portas e fiestras da casa do pincho, protexidas con tornachuvias superiores de cantería ou 403

Casa terrea. Representación axonométrica.

b a

a. Cociña b. Cuarto

404

Planta e alzado da casa do pincho de dúas plantas.

de tella, teñen así mesmo unhas características moi similares ás descritas para as casas terreas. Pódense observar entre elas exemplares de dimensións inferiores ás normais, ou ocos unicamente pechados por unha contra exterior, construídos no seu contorno con grandes pezas de cantería recubertas pola capa de cal da fachada. A súa cuberta, sempre construída a dúas augas e asentada sobre unha elemental armazón estrutural consistente nunha viga cumieira pou-

Esta tipoloxía de casa mariñeira conta ás veces cunhas fachadas sumamente estreitas.

sada sobre os vértices dos muros piñóns e unha tesoira, conta finalmente con dous elementos peculiares para este tipo de construción: un capiado de lousas que en moitas ocasións cobre o muro piñón para protexer de posibles filtracións a unión do muro ou tellado, e mais unhas grandes canles de cantería situadas sobre o muro medianeiro, que teñen por obxecto recoller as augas do tellado e darlles saída cara á fachada mediante uns elementais canzorros. 405

pontevedra

Mapa de situaciรณn en Galicia e na comarca. Dรกrsena de vella Moureira (f. Ara).

406

Situación Se ben o criterio desta introdución á arquitectura popular galega era o de non abordar este tema nas distintas cidades galegas, no caso do barrio da Moureira, como no do Berbés de Vigo teremos que facer unha excepción, dada a presenza de tipoloxías arquitectónicas singulares e desaparecidas no resto de Galicia. O barrio da Moureira, situado no vello porto de Pontevedra, abandonado co tempo ao ser substituído polo de Marín dotado de superiores condicións, encóntrase situado na beira do río Lérez, na zona occidental da cidade de Pontevedra, tendo desaparecido na actualidade a maior parte das súas edificacións.

o papel de cociña engadíndoselle nalgún caso un faiado utilizado para gardar os utensilios de traballo dos mariñeiros que as habitaban.

Características construtivas a

a. Cociña b. Cuarto Casa do pincho. Planta terrea e alzado.

A excelente calidade da pedra da comarca de Pontevedra fai que os muros das casas-vivendas da Moureira foran levantados coas máis ricas técnicas, a cachotería concertada, o perpiaño e mais a cantería. As cubertas, construídas ao modo primitivo, co cumio normal á fachada contaban con dúas augas, cubrindo a intersección dos muros piñóns e o tellado con capiados de boas dimensións. As aberturas nos muros da vivenda reducíanse a unha porta de acceso, unha fiestra e nalgunha ocasión algunha pequena bufarda situada no pinche para iluminar o faiado.

Distribución da casa-vivenda O estudo da Moureira deunos, por último, a posibilidade de reconstruír a tipoloxía básica do barrio no século XIX a través de antigas descricións gráficas e de conversas con xentes que no pasado o habitaron. Esta compoñíase dunha edificación dunha soa planta distribuída nunha sala situada á entrada da vivenda e dous pequenos cuartos interiores na parte posterior, dos que un faría ás veces 407

4Âª PARTE

A CASA DAS AGRAS

488

As diferentes rexións da Galicia costeira aparecen aínda moi influenciadas pola acción mariña. (f. J. Suárez).

A GALICIA COSTEIRA E INTERIOR

A gama de medios que atopamos máis aló do litoral é importante. Temos que ter en conta que, fóra das serras e do litoral, esténdese a maior parte das terras de Galicia. Unhas atópanse en áreas de transición cara ao litoral, outras cara ás serras; algunhas delas aparecen fortemente influídas polo mar, aínda que o teñan lonxe, outras polas condicións meseteñas. Por iso é moi difícil facer unha análise xeral de toda a Galicia que non é mariñeira nin de serra; é por iso tamén polo que faremos tres grandes apartados: a Galicia occidental, a Galicia central e a Galicia meridional.

A Galicia Occidental Hai un amplo sector en Galicia que se sitúa entre o litoral e as terras que delimitarían un hipotético meridiano de Santiago, que presentan unha clara diferenciación respecto ao interior da Galicia central. Trátase dun territorio onde as diferentes rexións aínda aparecen moi influenciadas pola acción mariña: o clima húmido, a dedicación ao mar de moitas das súas xentes, que viven fundamentalmente da agricultura. Estamos nas rexións de Bergantiños, Xallas, A Estrada ou Terra de Montes, esta última, xa nunha área de transición cara ás serras. 489

O primeiro tramo que podemos contemplar é o das Mariñas, como ben indica o seu nome, con forte influencia mariña. O medio desenvólvese nun relevo maino, de superficies aplanadas e onde resaltan pequenos outeiros. Estamos na área de transición entre as chairas litorais e as grandes chairas que despois se continúan por terras de Ordes ou Melide cara á Terra Chá. Esta chaira superior foi degradada pola acción dos ríos Mandeo ou Mero, que veñen das serras occidentais, e orixinou os pequenos replanos que se poden ver moi ben por Bergondo, Abegondo, Mabegondo, nos que resaltan os pequenos outeiros. É fácil, por outra parte, contemplalos porque mentres os outeiros aparecen cubertos de piñeiros, as chairas inferiores sono por cultivos. As densidades de poboación sitúanse en moitos casos por riba dos 200 hab/km2: Betanzos, 476,3; Bergondo, 168,4; Cambre, 224,4; aínda que a medida que nos apartamos do litoral as densidades decrecen: Oza dos Ríos, 51,9; Cesuras, 46,6. A diversidade morfolóxica, o maior encaixamento dos vales fluviais no terreo, non favorece os asentamentos. Litoloxicamente a área aparece dominada polo xisto, a serie de “Xistos de Ordes”, e climaticamente por un oceánico-húmido, cuxas características xa comentamos anteriormente. Ao Sur das Mariñas ata o Tambre medio e baixo as condicións do medio mantéñense con lixeiras variantes; morfoloxicamente obsérvase un maior desenvolvemento das superficies de aplanamento, das chairas, e como acontecía en certa medida nas Mariñas, o relevo é máis ou menos movido en función da maior ou menor acción das augas correntes; así o labor do Anllóns, Baio, Xallas ou Tambre fai que a contraposición chaira/val se faga maior á medida que nos achegamos ao litoral. Esta planicie favorece o que o monte Castelo, por terras do Val do Dubra ou Santa Comba se converta nunha fonte onde nacen o Anllóns, o Baio, o Xallas 490

ou afluentes do Tambre como o Dubra. Desde este outeiro formado por materiais básicos, gabros fundamentalmente, podemos ollar o desenvolvemento das chairas e a aparición dun elemento novo e importante: a depresión meridiana que afecta ao propio monte e que guía as canles do Anllóns e do Dubra, este ata a súa desembocadura no Tambre, e ao propio Tambre polas parroquias de Troitosende ou Piñeiro por terras de Ames. Así pois, chairas, depresións encadeadas e relevos residuais caracterizan este tramo labrado sobre rochas básicas, xistos de Ordes e granitos. As densidades descenden en relación ás vistas polas Mariñas: Coristanco 72,5; Cerceda, 58,6; Santa Comba, 56; Val do Dubra, 52,5; Mazaricos, 34,7. Unicamente Carballo, 127,7, supera os 100 hab/km 2 como centro comercial do Bergantiños. O clima faise diferenciado respecto ao visto; agora estamos nun oceánico hiperhúmido, con temperaturas medias que se sitúan nos 12-13 graos e precipitacións que superan os 1.500 mm. O medio así faise diferenciado, as canles de auga diverxen e con iso a rotura morfolóxica é un feito; a evolución mórfica é maior e con iso a problemática de amplas áreas onde as potencias dos solos son pequenas ou con outras onde a impermeabilidade do solo favorece o encharcamento. Nestas condicións as aldeas sitúanse nas bocarribeiras; trátase de aldeas compostas por varios núcleos, máis pechados no Xallas que no Bergantiños, que aparecen rodeadas por campos de agras, cultivadas de millo, aínda que antigamente moitas o foran a trigo; pensemos que o Bergantiños foi ata o século XX un dos graneiros de trigo de Galicia. Entre o Tambre e o Ulla temos as mesmas condicións morfolóxicas que viñamos de ver: superficies de aplanamento, vales que aproveitan a depresión meridiana, o do Sar

Isotermas de Inverno Isotermas de Verán

7,5º 7,5º

17,5º

5º 17,5º 5º 2,5º

20º

7,5º

5º

0 a 200 m

200 a 400 m

400 a 600 m

Altitudes.

por exemplo, áreas degradadas onde conviven os tramos de chaira cos pequenos outeiros... Entre Santiago e a península do Barbanza non obstante hai diferenzas acusadas: o clima faise progresivamente diferente, máis quente e con chuvias máis estacionais; iso serve de transición ao oceánico húmido con tendencia á aridez estival, que temos nas Rías Baixas. A proximidade de Santiago, por outra parte, leva consigo un aumento das densidades que se ben, en ocasións seguen sendo baixas, agora aumentan: Lousame, 49,7 hab/km 2 é o exemplo da excepción; Brión, 80,5; Ames, 113,3, pode servir para amosar o segundo. Estas terras do interfluvio dos rios TambreUlla aparecen labradas sobre granitos o que

de 600 a 800

7,5º 5º

de 800 a 1000

de 1000 a 1500

2,5º

de 1500 a 2000

2,5º

de 2000 a 2500

Precipitacións e isotermas.

leva consigo un cambio nas calidades dos solos e dos asentamentos. Hai unha maior tendencia a ocupar os vales que no tramo anterior e as vivendas contan con superiores características construtivas. As aldeas agrúpanse máis que por terras do Bergantiños, o Xallas ou as Mariñas. As paisaxes desfanse en aldeas polinucleares, campos de agras, ocupando o fondo dos vales e os montes de piñeiros nas partes altas, tanto das vertentes como das vellas chairas non degradadas. Ao sur do Ulla as serras vanse achegando ao mar; con iso o relevo faise máis variado; entre as serras e o litoral topamos por unha banda chairas por terras da Estrada cara ao SO; a depresión meridiana que se manifesta 491

524

A casa-vivenda das chairas lucenses móstranos un único corpo de grandes dimensións, as máis das veces illado de toda construción adxectiva

A ARQUITECTURA DAS GRANDES CHAIRAS E DEPRESIÓNS LUCENSES

Situadas entre as serras orientais e mais as cadeas montañosas centrais, esténdense, de norte a sur da provincia de Lugo, unha serie de chairas de similares características xeográficas e económicas (Terra Chá, depresión de Sarria, Monforte de Lemos), que xeran un hábitat e unha arquitectura de singulares trazos. A presenza de aldeas disgregadas, agrupadas en barrios e compostas por un reducido número de granxas familiares illadas, constitúe a base estrutural do hábitat desta área xeográfica e consegue a súa máxima dispersión na comarca da Terra Chá. “Estes barrios” -afirma Georg Niemeier no seu traballo sobre os tipos de poboación rural en Galicia 2- “encóntranse moi próximos, sendo frecuente que o nexo entre barrios estea formado por granxas illadas. A proporción numérica destas granxas, máis ou menos illadas, é extremadamente variada. Non é posible trazar unha fronteira ben determinada para diferenciar o enxame de habitacións dunha aldea núcleo. Non obstante, estas agrupacións de aldeas e este xeito de habitacións en enxame, sempre formarán un complexo de instalacións humanas que claramente se recorta na súa personalidade duns arredores baleiros de habitación. Tales 525

Entre tres e cinco casas-vivendas illadas constitúen nesta área cada un dos barrios dunha parroquia.

agrupacións de aldeas (poboación en enxame), poden ao mesmo tempo constituír unha parroquia (exemplo: Seoane e San Xoan de Tor no concello de Monforte); pero unha parroquia pode tamén compoñerse de varios núcleos, e ademais, de aldeas illadas e de poboados dispersos (exemplo: Meilán, xunto a Lugo). A igrexa atópase polo xeral algo separada das aldeas e do barrio, nalgún sendeiro ou sobre algún outeiro, onde existen varias aldeas illadas algo separadas unhas doutras. A igrexa aparece completamente illada en medio delas, como é por exemplo o caso de San Salvador de Reigada, no concello de Monforte”. 526

Ata 5 ou 10 barrios de considerable extensión territorial poden formar cada unha desas parroquias, e sobre 12 ou 15 lugares van formar cada un deses barrios. Lugares que como vimos, estarán conformados por un reducido número de explotacións que polo xeral se sitúa entre as 3 e as 5 casas-vivenda illadas. En ocasións, unha soa casa, en función do seu illamento, pode pasar a ser considerada como un lugar. Estas casas, que loxicamente constitúen a base de cada unha desas entidades de poboación en función do seu papel como sedes da explotación agraria, aparecen situadas polo

A arquitectura da Terra Chá caracterízase polo seu limpo e rotundo volume prismático.

xeral á beira dalgún camiño ou no fondo dun carreiro que con el as comunica. En torno a elas, carentes de calquera tipo de cercado exterior e limitadas na súa parte posterior por unhas hortas de pequenas dimensións, nas que se cultivan os produtos necesarios para o consumo familiar, sitúanse de xeito disperso as construcións adxectivas. Non é, non obstante, infrecuente atopar na súa fronte un curral, pechado por un comareiro vexetal, ou un valado de cachotería de xisto, no que se encontran algunhas das dependencias agrícolas da explotación (a eira, o palleiro, o forno, o hórreo). Nas comarcas meridionais de Bóveda e Monforte chegan a

formar patios totalmente pechados, con acceso a través dun gran portalón. Froito dunha xeografía caracterizada por unha climatoloxía favorable, dunha topografía moi pouco accidentada, dunhas boas comunicacións e dunha rica economía baseada na gandería, a arquitectura das grandes chairas e depresións lucenses dispón das edificacións máis amplas comprendidas na arquitectura popular galega. Trátase dunha arquitectura que sobresae, como xa temos dito, polo seu limpo e rotundo volume prismático. Unha arquitectura que, lonxe das irregulares características ás que 527

5ª PARTE

A CASA DO VIÑO

556

A pechazón de moitos dos nosos vales, orixina neles unha peculiar climatoloxía.

A orixinalidade DOS VALES fluviais

Ao analizar as diferentes áreas galegas tivemos ocasión de comprobar como moitas delas debían parte da súa morfoloxía á incisión das canles de auga, ou sexa, aos vales. Por iso o lóxico sería analizalos dentro de cada contexto determinado. Non obstante, a súa importancia desde o punto de vista da ocupación humana e a súa explotación fíxonos romper aquela lóxica e traspasar o seu estudo a un apartado especial; así poderemos fixarnos nas súas características morfolóxicas e bioxeográficas, na súa ocupación e actividade humana. Os vales configúranse fronte ao seu contorno, en moitos casos, de xeito diferencial; a súa pechazón dálles unha peculiar caracterización climática; tanto os vales costeiros como os do interior, a medida que se encaixan convértense en áreas onde se dan unhas condicións microclimáticas diferentes. Iso acontece no Umia, no Ulla, no Miño, no Sil..., en boa parte deles. Como queira que son os vales de utilización vitivinícola imos fixarnos nos do Ulla, Umia e conca do Miño-Sil.

O Ulla O río Ulla, que vén das terras da Ulloa, comeza a encaixarse na Ponte Ulla, cando rompe o dique de seixo do Pico Sacro. Este encai557

xamento progresivo, como xa comentamos, levou consigo a degradación das antigas chairas. A medida que descende cara ao mar o val faise progresivamente máis profundo ata antes de Padrón onde o encaixamento é maior. Entre a Ponte Ulla e Cesures, aproximadamente, temos a área onde o predominio do cultivo do viñedo é maior. Iso non quere dicir que fóra de aí non se cultive o viño; séguese cultivando nos bordos do val, non obstante a súa explotación é moito máis reducida. No seu conxunto, o medio da comarca do Ulla desenvólvese sobre unha morfoloxía moi suave, labrada sobre xistos. Esta suavidade do relevo concorda coa do clima; estamos nunha área onde as condicións climáticas máis suaves das Rías Baixas ascenden cara ao interior de Galicia; iso propicia a subida destas condicións ata máis ao norte, concretamente ata as terras do Deza onde, e isto é moi claro no val do Toxa, as especies máis mediterráneas como o érbedo ou as sobreiras persisten en medio das fragas de castiñeiros ou carballos. Consecuencia de todo iso son as altas densidades de poboación en todo o val desde as terras de Catoira ata as de Vedra: Catoira, 128,25 hab/km2; Dodro, 98,1; Valga, 152,5; Pontecesures, 415,8; Padrón, 221,5; Teo, 138,9 ou Vedra, 106,2; e se nos baixamos á análise das parroquias veremos como as do val do Ulla teñen densidades máis altas que as das chairas: por exemplo no concello de Dodro temos parroquias como a de Dodro que superan amplamente a media municipal, 179 hab/ km2; no de Valga, Xanza chega ata os 269,7; A Estrada, cunha media de 96,9 hab/km2, ten parroquias do val, como é o caso de Paradela que chega a 215,7, Ribeira, 146,9 ou Arnois, 232,4; no de Vedra, Santa Cruz de Ribadulla chega a 196,2 ou Ponte Ulla a 122,1. Iso cremos que é claramente indicativo. As aldeas seguen, iso si, as pautas das chairas veciñas: aldeas polinucleares, construídas con 558

vivendas de xisto, en ocasións moi migmatíticos, o que fai difícil diferencialos dos granitos.

O Umia A pesar do percorrido máis curto do Umia existe unha maior diferenciación entre a costa e o interior. Aquí podemos falar dun val con cambios moi bruscos no seu percorrido; o río, que vén desde preto de Acibeiro, vai saltando de banzo en banzo, restos de superficies antigas; a súa utilización vinícola concéntrase no baixo Umia e nas áreas que se estenden ata Caldas de Reis; aínda que máis arriba topamos viño, xa non ten a calidade, nin as explotacións teñen a importancia do Salnés. O relevo varía, como apuntabamos, desde a costa cara ás serras centro-occidentais. Se o val é moi aberto preto da desembocadura, péchase a partir de Caldas. Os contrastes demográficos son moi acusados: Cambados chega a unha densidade de 557,8 hab/km2; Ribadumia a 223,1; Barro a 107,7; Portas, 159,4; Caldas de Reis, 129,7; mentres que comeza a descender o poboamento cara ao val alto; isto xa se nota en Cuntis onde a densidade media chega a 80,01 hab/km2. Os cultivos do viño en parras, como acontecía no Ulla, conviven coas hortas; as aldeas fanse máis dispersas a medida que baixamos cara ao mar; as vivendas constrúense máis abertas, empregando fundamentalmente os granitos que dominan en case todo o val do río. Climaticamente estamos no dominio oceánico-húmido con tendencia á aridez estival que temos nas Rías Baixas e que se incrusta cara ao leste ata as estribacións das serras; a medida que remontamos o curso do río as condicións máis húmidas e frías das serras fan a súa aparición; o viño e o millo van deixando paso ao centeo ou ao gando, que son os que predominan pola Terra de Montes.

A conca do Miño Boa parte das comarcas vinícolas de Galicia atopámolas na conca do Miño: O Rosal, Condado, O Ribeiro, Chantada ou Valdeorras, entre outras dunha menor extensión. E se a morfoloxía aberta do val do Ulla ou do Umia era a causa fundamental da utilización do solo para o cultivo do viño, xunto, por suposto, dunhas condicións climáticas suaves, agora na conca do Miño os cambios bioxeográficos son maiores, e ben sexa pola morfoloxía ou ben polas condicións climáticas, o feito é que as áreas con cultivo do viño son grandes, e non podemos dicir que en ocasións a morfoloxía do relevo sexa propicia. Basta pensar nos vales do Sil ou do Miño a partir de Portomarín para ver que se non fora pola reestruturación das vertentes os cultivos serían imposibles. A partir de Portomarín o val do Miño comeza a encaixarse en terras de Chantada e O Saviñao; as chairas son así degradadas; o val péchase e con iso as vertentes son máis empinadas. Todo iso favorece a aparición dunhas condicións climáticas diferenciadas que veñen desde o val do Sil; estamos ante un novo dominio climático: o oceánico-mediterráneo caracterizado por precipitacións por debaixo dos 800 mm, temperaturas medias que roldan os 14-15 graos e unha oscilación térmica maior que nos outros dominios xa comentados, concretamente da orde dos 16 graos. Os días de xeada son moito maiores que no dominio continental, o mesmo que os días sen auga. Esta caracterización climática esténdese desde Valdeorras ata o Ribeiro e as terras de Chantada; estamos no triángulo máis seco e, cousa moi importante, con maior número de horas de sol. Iso explica a abundancia de viñedos. Pois ben, en Portomarín ata terras dos Peares temos unha ampla área vinícola. O val discorre entre xistos e cuarcitas; esta diferenciación litolóxica favorece a presenza de barras máis resistentes á morfoxénese co

que as vertentes se fan máis movidas; cando aparecen pequenos tramos graníticos, como polo sector de Belesar, os penedos cobren as vertentes. Neste sector, Portomarín-Os Peares, asistimos a unha reestruturación do val, ben por medio de socalcos, ben pola construción de presas, o feito é que o val foi profundamente transformado; no referente aos socalcos hai que facer constar que estes son máis numerosos nas vertentes orientadas cara ao sur e moito menos nas que se orientan cara ao norte. Iso é perfectamente visible na parroquia de Nogueiras, do municipio de Chantada, sen dúbida a de maior ocupación no cultivo do viño. As densidades de poboación son máis baixas que as que ollabamos na costa ao analizar o Umia ou o Ulla; iso é xeral a toda a Galicia interior; non obstante aquí a diferenza chaira/ val é máis acusada: iso propicia un aumento das densidades nalgunhas parroquias; tal é o caso da de San Fins de Asma que chega a 117,8 hab/km 2, Belesar, 103,8 ou Líncora, 81,69. Non obstante, a escaseza de solo utilizable e a súa dificultade de explotación fai que existan grandes diferenzas entre uns sectores e outros; así por terras de Carballedo as densidades baixan claramente: Cova, 30,7 ou Chozán, 25,2 hab/km 2 son a mostra do que estamos a dicir. No val do Sil, desde Os Peares ata Valdeorras, tamén notamos claras diferenzas, nacidas do profundo encaixamento do río e do que iso supón: pouca potencia do solo, dificultade de facer unha boa infraestrutura viaria, etc. Así cando se abre o val, as densidades aumentan, e cando se pecha aquelas decrecen; pasamos así de densidades superiores aos 100 hab/km 2 e incluso aos 200 a outras que non chegan a 10. Así en Vilamartín temos unha densidade de 196 hab/km 2, nas parroquias do Barco, Millaroso e Sanxurxo, 154,08 ou O Barco, 713,4; no da Rúa, A Rúa, 334 ou Petín 444,6. Pola contra 559

sela

Mapa de situaciĂłn en Galicia e na comarca. No Condado, os vales ĂĄbrense suavizando as pendentes das sĂşas ladeiras.

584

Situación

Parroquia do municipio de Arbo, con 761 veciños, situada a 4,5 km. do centro municipal. O seu núcleo de poboación, unha aldea de vilar claro, está situado nunha ladeira cuberta de vides na marxe dereita do río Miño.

Características construtivas

Andar

Planta terrea

Alzado

Casa do viño con adega e lagar semienterrado e andar superior para a vivenda.

a. Cociña b. Cuarto c. Adega

A petrografía do Condado posibilita a aparición dunha arquitectura caracterizada pola presenza duns muros de boa cachotería de granito, case sempre concertada e ás veces cintada, reforzados nos seus ocos e esquinais con pezas de cantería de considerables dimensións. As cubertas, pertencentes a edificacións case sempre illadas, contan nas máis das ocasións con dúas augas e carecen de beiril que non sexa o simple voo da última fiada de tellas, protexidas con dúas fiadas de capias na súa unión cos pinches. Os seus ocos son polo común unha única porta de dúas follas para dar entrada á adega na planta terrea, a miúdo substituída por ocos de menores dimensións ancheados na súa parte inferior para permitir o paso dos pipotes. Ás veces tamén hai unha porta situada sobre un patín ou corredor que dá ao andar, e dúas ou tres ventás cunhas dimensións variables en función da idade da edificación .

Distribución das vivendas

A casa-vivenda de Sela conta polo xeral con dúas plantas: a terrea, utilizada como adega ou corte, e o andar como vivenda. No presente caso, a planta terrea, semiescavada na ladeira, foi utilizada como adega, mentres que a superior está dotada dunha pequena solaina á que se accede desde o exterior, e á que se entra por medio dunha escaleira construída sobre o propio terreo. Está dividida en dous únicos espazos utilizados como cociña e cuarto de durmir. 585

6ª PARTE

AS CONSTRUCIÓNS ADXECTIVAS

598

As construcións adxetivas axudan a configurar e facer habitable o contorno da casa labrega.

AS CONSTRUCIÓNS COMPLEMENTARIAS

Ao falar da arquitectura popular xa temos indicado que a característica básica é a súa concepción como resposta ás necesidades impostas pola relación do home coa terra; por isto, ao falar da arquitectura rural galega, non podemos deixar de facer referencia a aquelas construcións que, como prolongación da vivenda, axudan a configurar e facer habitable o contorno inmediato da casa labrega. Mentres na arquitectura urbana non existe ningunha edificación dependente da casavivenda, no agro podemos constatar a existencia dun bo número de construcións ligadas a ela e relacionadas coa súa economía, froito dunha unidade funcional total. O exemplo máis doado desta unidade funcional sería a vella vivenda labrega, resultado dunha economía pechada na que podemos atopar a práctica totalidade das actividades do proceso produción-consumo familiar. Nela encontramos áreas de almacenamento (hórreos, palleiros...), de transformación (fornos, lagares, muíños...), de produción artesanal (teares, fraguas...)... mesturándose incluso diversos procesos produtivos, como o cultivo do millo, da uva ou a cría do gando. Mais a medida que esta economía se vai abrindo comezan a concretarse novos espazos especializados, primeiro coa diferenciación entre o labrego e mais o artesán, e despois coa propia 599

614

Desde o punto de vista arquitectónico o hórreo constitúe a construción adxectva máis importante da casa labrega.

HÓRREOS

Desde o punto de vista arquitectónico, o hórreo é, sen dúbida, a dependencia máis importante da casa labrega, a de maior interese espacial e construtivo (ás veces mostra maior perfección que a propia casa), e na que se manifesta o sentido plástico e a fantasía dos nosos campesiños. Constitúe, en consecuencia, unha das máis significativas contribucións arquitectónicas á hora de conformar a paisaxe galega, así como un elemento peculiar da nosa xeografía.

O hórreo e a introdución do millo na agricultura galega A función fundamental do hórreo, utilizado desde épocas pre ou protohistóricas como celeiro de distintos cereais (centeo, millo, paínzo), é a de almacenaxe e secado do millo, unha vez que este cereal se incorporou á agricultura do país galego. O millo, orixinario de América, onde os descubridores advertiron o seu aproveitamento como alimento básico dos indíxenas, foi introducido en Galicia, segundo as investigacións realizadas por F. Bouza Brey 2, polo almirante Gonzalo de Castro e a súa dona Madalena de Luaces no ano 1604, e sementado por primeira vez nas terras de Nogueira de Berón e Mondoñedo. Este cereal de primavera, de alto

rendemento, incorporouse ao ciclo de produción agraria en rotación cos cereais invernais (trigo, centeo), substituíndo ao millo miúdo do que toma o nome. O seu cultivo resultou tan positivo que en moitas zonas desprazou ao centeo e ocupou o seu lugar como cereal básico na dieta alimenticia dos campesiños. Hoxe cultívase, á parte das zonas costeiras, en todas as terras situadas por debaixo dos 400 m. de altitude. A medida que se supera esta cota, o volume das colleitas diminúe e o millo vese substituído por cereais tradicionais, como o centeo. “O cultivo do millo” -escribe Martínez Rodríguez- “plantexou un problema de solución apremiante: o almacenamento e conservación da voluminosa colleita recollida. A economía rural é fundamentalmente unha economía de subsistencia, e foino aínda en maior grau en tempos anteriores. A unidade familiar de explotación produce o necesario para abastecer as propias necesidades, con moi poucos excedentes comercializábeis. As colleitas deben, pois, almacenarse para proveer o consumo cotián durante todo o ano [...]. É preciso un graneiro de capacidade proporcionada ao volume da colleita obtida, posto que se vai almacenar a totalidade dela [...]. O graneiro é o expoñente da capacidade produtiva da casa” 3. 615

O millo foi introducido na cultura agraria galega nos primeiros anos do século XVII.

O hórreo galego é ese celeiro e algo máis, porque no caso do almacenamento do millo, ten que cumprir tamén a misión de espazo de curación e desecación do dito cereal, misión que condicionará as características básicas que o conforman: o hórreo é estreito e alto, elevado sobre columnas e con numerosas aberturas laterais, coa finalidade de alcanzar un mellor illamento do chan e unha mellor ventilación, protexer o gran da humidade e favorecer o seu secado e conservación.

A área de extensión do hórreo na Península Ibérica O cultivo de diferentes especies de cereais foi desde a máis remota antigüidade unha das bases da alimentación da poboación de importantes áreas do mundo. O home gardaba as súas pequenas colleitas en recipientes de barro ou cestería, que co tempo evolucionarían 616

de acordo coas características climatolóxicas de cada área, para protexer o gran dos axentes atmosféricos e dos animais. Como sinalan Galhano, Dias e Oliveira: “O sistema de secado e almacenaxe do millo en espiga en graneiros especializados, levantados sobre pes máis ou menos altos, do tipo dos hórreos do noroeste da Península que descrebimos, é sinalado en Europa, máis alá desta rexión (que constitúe a súa área de maior densidade), por unha segunda mancha, moi grande e diversificada, que corresponde a unha franxa de terra que vai do Adriático ao Dniester a través dos Balcanes, e que comprende os países do Danubio, Cárpatos e Balcanes: Austria, Hungría, Yugoslavia, Albania, Rumanía, Bulgaria, a Grecia Macedónica (e tamén Ucrania, O Cáucaso e Persia). Nalgunhas zonas destes países o millo significa do 30 ao 50% das plantas cultivadas. Algo similar

ocurre en América, onde se documenta desde tempos da colonización en varias tribus indias -os iroqueses, os séneca en Nueva Escocia, etc.-; entre os mayas, e, actualmente, aínda en México. Finalmente, tamén en África o millo é cultivado en territorios como Manica ou o dos Mecondes en Mozambique” 4. A área deste tipo de construcións -as do sur de Galicia e norte de Portugal constitúen o seu máis fermoso exemplo-, podería ser ampliada a boa parte do centro e norte de Europa, se ás construcións elevadas dedicadas ao cultivo do millo engadimos as que utilizan os pobos de pastores para gardar o feo e conservar as carnes, queixos e froitas, caso dos hebres suecos, os stabbur noruegos ou os hórreos da alta montaña suízo-alpina. Na Península Ibérica, o hórreo localízase nas zonas da Iberia húmida, e mesmo en zonas máis ao sur, onde desempeña funcións similares ás sinaladas anteriormente para os países nórdicos. O espazo ocupado polo hórreo pódese dividir, á súa vez, en dúas grandes áreas: a primeira, ocupada polo hórreo cadrado asturiano e os garaixes éuscaros, esténdese desde Biscaia a Santander -aínda que con moi baixa densidade-, ata o norte das provincias de León e Palencia, cobre toda a rexión asturiana e adéntrase en terras galegas. Segundo Martínez Rodríguez, o hórreo asturiano podemos atopalo “en zonas montañosas da Galicia oriental limítrofes con Asturias e León. Adoita existir en todas as aldeas desde Pedrafita até Navia de Suarna, e de ésta a A Fonsagrada, e tamén en todas as aldeas do camiño de Baralla a O Cádavo e deste punto a Meira, onde se pode afirmar que se atopa o límite da zona de hórreos asturianos en Galicia” 5. A segunda área é a do hórreo rectangular galego. Abrangue desde as comarcas occidentais do país asturiano, ao oeste do val do Navia (curiosamente, nesta zona, coincidente coa da Galicia histórica, prodúcese tamén o encontro

do noso idioma co bable), ata áreas situadas ao sur do Douro, á altura de Aveiro, Águeda e Santa Comba, se ben só ao norte do río se pode falar dun número importante de celeiros deste tipo. A clase de hórreos á que nos acabamos de referir ocupa unha gran parte da xeografía galega, e a súa densidade diminúe a medida que nos apartamos das comarcas costeiras e nos achegamos ás orientais, ourensás e lucenses, nas que practicamente xa non existe.

Orixe e historia do hórreo O cultivo e almacenamento de cereais como o millo aparecen documentados no noroeste da Península desde o Neolítico, época da que teremos que partir para abordar o estudo do hórreo. As numerosas hipóteses sobre a antigüidade deste tipo de construcións -Frankowski, Carlé, Caro Baroja, Cabal, López Saler, Martínez Rodríguez-, coinciden xeralmente en situar a súa aparición en tempos prehistóricos, pero difiren á hora de analizar as causas das súas características. As distintas opinións agrúpanse, a grosso modo, en torno ás conxecturas de Frankowski e de W. Carlé. Frankowski, ao que se debe a primeira investigación científica sobre estas construcións, defendeu a crenza de que o hórreo procede no seu desenvolvemento das vivendas palafíticas de madeira erguidas por uns primitivos poboadores lacustres de Galicia, das que non se posúen máis referencias que a interpretación dalgúns vagos debuxos das cavernas e das lendas populares que falan de cidades asolagadas. As afirmacións de Frankowski influíron en prestixiosos etnógrafos, como Torres Balbás: “O hórreo primitivo -asegura-, sería a primeira vivenda, de forma circular xeralmente, que se asentou á beira dos ríos como lugar de refuxio das comunidades prehistóricas, e que se alzou despois sobre pilotes, buscando ao mesmo tempo a defensa contra as invasións das augas ou contra o ataque das feras” 6. Caro Baroja 617

comparte esta idea:”O emparentar algunhas formas de construción da arquitectura popular española nas que se utiliza a coluna con hórreos e palafitos, como fai Frankowski, non é de todo aventurado” 7. Mais nin un nin o outro achegan datos que permitan confirmar as hipóteses do etnógrafo polaco. Tiveron que pasar nada menos que trinta anos ata a formulación dunha nova teoría sobre a orixe deste tipo de graneiros, obra de W. Carlé. Os hórreos, vén decir, son unhas construcións cunha finalidade eminentemente práctica: protexer as colleitas. Manifesta o seu desacordo co etnógrafo polaco nestes termos: “Frankowski dá por sentado que todos os tipos de hórreos repartidos polo mundo teñen a súa orixe na primitiva construción palafítica. A súa dedución é a de que o hórreo é un derivado desas edificacións. Agora ben, o que non está claramente demostrado é se esta derivación foi inmediata e se se produciu sen que en todo o período de desenvolvemento houbera ocos. Precisamente, a zona de dispersión dos hórreos ibéricos non coincide con territorio ningún de construcións lacustres prehistóricas. Dubidosa é tamén que algunhas aldeas de pescadores da costa portuguesa que constrúen as súas casas sobre estacas poidan ser consideradas como herdeiras dun pobo palafítico. Todas as probas de Frankowski carecen de solidez. Por que non ver claramente que a finalidade de tales construcións foi sempre de moi distinta índole, como é a de buscar protección contra os roedores e a humidade? Por que non comprender que os efectos da humidade se evitaron cunha pequena construción, dotada de aberturas de ventilación e colocada sobre piares? É demasiado difícil comprender que posteriormente se buscara o modo de facer inaccesible o graneiro aos ratos?” 8. As orixes do hórreo poderían estar, pois, na construción, polas tribos asentadas en Galicia antes da chegada dos celtas, de pequenos silos 618

suspendidos (de características similares ás das súas vivendas), cilíndricos e co teito cónico de palla, nos que se conservarían os froitos, se ben de momento non dispoñemos de ningún dato arqueolóxico que permita confirmar as súas características nin sequera a súa presenza. Previa aceptación da proposta de Carlé sobre a orixe do hórreo, os etnógrafos portugueses Jorge Dias, Ernesto Veiga de Oliveira e Fernando Galhano formularon unha hipótese nova que pretende explicar a primeira evolución arquitectónica do hórreo: á tipoloxía procedente da sociedade neolítica, similar ao actual cabazo, sucederíalle unha segunda de planta alongada e estreita, coas mesmas características materiais que a primeira, que se podería identificar cos actuais cabaceiros. Segundo esta tese, baseada no achado (en Oblowitz-Alemaña) dunha urna funeraria de bronce cunhas características que recordan a reprodución dun hórreo rectangular apoiado sobre catro pés, os suevos, á súa chegada ao noroeste da Península, atoparon unha cultura agraria fundamentada no cultivo de cereais como o millo, á que ía unida a práctica da almacenaxe deses cereais en celeiros vexetais suspendidos do tipo do cabazo, cultura que enriqueceron cun novo complexo agrícola asociado ao cultivo do centeo e do millo, coherente en moitos dos seus elementos -arado, grade, manlle, eira-, cunha probable orixe xermánica na que se integrarían tamén canastros similares á urna descrita. Os suevos -apuntan os investigadores lusos-, non fixeron máis que conservar estes celeiros, coa observación de que en lugar dos cabazos de verga pasaron a utilizar tamén eses canastros, semellantes á urna funeraria da Idade do Bronce antes citada, que debían coñecer porque procede do norte de Alemaña, entón habitado por antepasados seus. “Cando chegaron ao noroeste da Península lbérica” -proseguen os autores lusos-, “os suevos puideron, naturalmente, construír celeiros para o millo (que

A orixe do hórreo podería estar nos pequenos silos cilíndricos e de teito cónico construídos nos poboados castrexos, para conservar os froitos. Urna funeraria sueva atopada en Oblowitz.

era o cereal aquí existente), segundo o modelo ancestral que coñecían. Inspirado no dereito consuetudinario xermánico-suévico parece ser o costume de poñer remates en forma de cruz nun dos penais dos edificios, e calquera pirámide ou figura no outro, entón como sistema cautelar da propiedade doméstica, que vemos como trazo característico nos hórreos galaicoportugueses; e esta consideración reforza de maneira singular a nosa hipótese sobre a orixe suévica dos hórreos, onde tales elementos continúan aparecendo hoxe sen o sentido que tiveron na súa orixe” 9. As hipóteses sobre esta posible evolución do hórreo mantidas por Dias, Galhano e Oliveira, xeralmente consideradas como enxeñosas, suxestivas e intelixentes, mostran algúns puntos vulnerables. Martínez Rodríguez 10 rebáteas apoiándose en tres tipos de argumentos: - Xeográficos: afirmar que a área de difusión do hórreo coincide co Regnum Suevorum é polo menos discutible, posto que os límites da antiga Gallaecia teñen unha significación histórica anterior á invasión suévica, como se desprende claramente da descrición do norte peninsular realizada por Estrabón na súa Xeografía. - Arqueolóxicos: non é doado aceptar que desde remotas épocas, a través dos seus desprazamentos e durante tantos séculos, conservaran un tipo invariable de cultivo e de celeiro ata que o introduciron en Galicia a comezos do s. V; de aceptarse a orixe xermánica do hórreo, puido introducilo en Galicia calquera dos pobos precedentes desde a Idade do Bronce á do Ferro. Por outra parte, Martínez Rodríguez afirma que a observación da citada urna lévao a pensar que foi feita a imaxe e semellanza dunha choza primitiva e non dun celeiro. - Etnolóxicos: os distintos elementos do “Complexo agrario”, de procedencia atribuída aos suevos, eran xa coñecidos aquí antes da súa chegada; quizais foran incorporados á nosa cultura agrícola polos pobos celtas. 619

620

As cantigas de Santa María ofrécennos unha primeira descripción gráfica do hórreo.

A primeira referencia escrita sobre este tipo de almacenamentos de gran encontrámola na obra De re rustica, de M. T. Varron, do século I a. de C. Ao falar dos modos de conservar o gran dos distintos cereais, Varron distingue tres tipos, e describe un deles nos seguintes termos: “Outros constrúen nos seus campos uns graneiros suspendidos como na Hispania Citerior, nos que o ar non só entra pola fiestra, senón tamén por debaixo do piso”. Esta imaxe corresponde con grande exactitude á de boa parte dos nosos actuais hórreos, e coincide tamén con algunha outra descrición, como a do naturalista Caio Plinio Segundo (“Noutros lugares” -di-, “polo contrario, constrúen os seus graneiros de madeira suspendidos sobre columnas, preferindo deixar que o ar sopre por todos os lados e aínda por debaixo”), ou a de Lucio Junio Modesto Columela (“Mais nós, vivindo en rexións de abundante humidade, aprobamos mellor o hórreo pensil que descansa sobre soportes”), ambas as dúas recollidas por Martínez Rodríguez 11. Os romanos, durante a etapa da súa dominación en Galicia, descubriron a utilización dos celeiros suspendidos (granaria sublimia) para secar os cereais, e aceptáronos nas súas prácticas agrarias polas súas condicións para preservar o millo da humidade. Na súa Carta sobre la Agricultura, di Jovellanos: “Os adiantos da arquitectura e da carpintería que os romanos difundiron pola rexión influíron moito na reforma deste celeiro” 12. Agrandaron as súas dimensións para permitir a almacenaxe de maiores cantidades de gran, e posiblemente substituíron o seu primitivo sistema de construción por unha nova técnica, a carpintería, antes non utilizada. Pese a que as primeiras descricións do hórreo se deben a escritores romanos, a imaxe gráfica máis antiga é moi posterior, nada menos que do século XIII. Aparece nas Cantigas de Santa María, de Afonso X o Sabio: a miniatura

mostra uns monxes dando grazas a Santa María por ter encontrado os hórreos cheos de trigo. Estes hórreos, en número de tres, responden con grande exactitude ao tipo galego, feito polo que algúns investigadores apuntan a posibilidade de que as Cantigas puidesen ter sido transcritas en Galicia. As súas cámaras, de madeira, rectangulares e estreitas, con taboleiros horizontais apoiados en barrotes e vigas -provistos de elementos decorativos-, que forman a súa estrutura, teñen tellados a dúas augas, de tella curva, que cobren os penais e van apoiados en catro pés ou esteos cubertos por tornarratos cilíndricos, con basas profusamente decoradas. Para Martínez Rodríguez hai, non obstante, unha importante diferenza entre os hórreos da miniatura e os actuais hórreos de Galicia: “Prescindindo de detalles debidos á fantasía do debuxante, como as columnas con basas e capiteis decorados, a entrada con arco mudéxar, etc., estes hórreos presentan unha diferenza fundamental, que é a falta de aberturas de ventilación características do hórreo actual. En efecto, as paredes laterais non están construídas por doelas e pontóns, é decir, táboas dispostas horizontal e verticalmente, deixando entre si as aberturas de ventilación, senón por un conxunto de táboas dispostas horizontalmente, que pechan totalmente o espazo, como nalgúns hórreos asturianos” 13. Isto é, o profesor Martínez Rodríguez cre que moitos dos hórreos medievais non contaban aínda co sistema de aberturas de ventilación que distinguen ao hórreo galego actual como almacén especializado na cura e conservación do millo, porque ata ben entrado o século XVII os cereais propios da agricultura galega eran unicamente o centeo e o millo ou paínzo. Este último, xunto co centeo, un dos cereais máis cultivados, como o proba a gran cantidade de agros chamados painceiras, almacenaríase nos hórreos comunais de cada aldea, sobre os que 621

A introdución do millo na agricultura galega supuxo un aumento da capacidade dos vellos hórreos medievais.

hai abondosas referencias na documentación monástica dos séculos XII ao XIV. Na Idade Media, o hórreo aparece mencionado, se cadra por primeira vez, en tres documentos, un da igrexa de Valpuesta (Burgos), do ano 940, outro do mosteiro de Olana (Huesca), do ano 978, e o restante dun mosteiro portugués situado nun lugar non precisado do norte do país. Durante os séculos XII e XIII os hórreos figuran en documentos de compra do mosteiro de Sobrado; tamén encontramos referencias aos canastros, como unha dependencia máis da casa, en bastantes documentos de doazón, aforamento ou compra-venda. 622

A introdución do millo en Galicia a comezos do século XVII ocasionou importantes variacións na nosa agricultura, que á súa vez influíron na estrutura construtiva dos vellos celeiros destinados ao paínzo. Foi necesario adaptar o hórreo á nova función, a de almacenar e curar o millo. Para isto, tendo en conta as características do novo cereal, aumentouse a súa capacidade, incrementando o seu tamaño en sentido lonxitudinal, e melloráronse as súas condicións de ventilación mediante a multiplicación das súas regañas. A implantación definitiva do cultivo do millo en Galicia retrasarase máis dun século,

A implantación definitiva do novo cultivo polas comunidades monásticas e a fidalguía xerou a substitución das vellas técnicas de carpintería polas de cantería.

debido en gran medida a que as comunidades monásticas e a fidalguía controlaban a maior parte das terras máis fértiles. Son, non obstante, estes sectores sociais os que a fins do século XVII substitúen as técnicas de carpintería polas de cantería na construción dos hórreos, aínda que este cambio non afecta ás características espaciais e volumétricas. Os canteiros limítanse a plasmar na pedra a estrutura de madeira dos hórreos medievais, ás veces incluso con todos os seus elementos, enriquecendo a construción con elementos arquitectónicos novos tomados da arquitectura culta do momento. A esta etapa pertencen as primeiras inscricións en

pedra, nas que se sinala o ano de construción do hórreo, costume logo habitual, que permite unha datación exacta de cada elemento e o estudo da súa evolución. Respecto á centuria seguinte, di Arca Caldas, nun traballo sobre os hórreos do val do Vea: “O século XVIII segue as mesmas tendencias do anterior. O grave problema que viña representando o foro, viuse aumentado polos subforos e o minifundio. O cabezaleiro oprime máis ao traballador agrícola, e este ve aumentadas as súas contribucións de froitos de ‘o mayor levador’. Non obstante, nesta época esténdese a propagación dos hórreos. Os mosteiros poden 623

Sobrepena Cubrición de lousas de granito Cume Tesoira Balagustos Cinta Soleira Peche do penal Trabes Piso Columna

Cepas ou Tornarratos Pes

Esquema descritivo dos principais elementos do hórreo.

construír fermosas pezas deste tipo, pois os xornaleiros son baratos e moitos os froitos que teñen que almacenar. Tamén os cabezaleiros poden fabricar os seus hórreos onde almacenar o froito da súa rapina e opresión” 14. Como consecuencia da desamortización de Mendizábal e da roturación dos terreos abertos, o século XIX será o da expansión deste tipo de graneiro en Galicia, que logra a súa difusión plena nos derradeiros anos da centuria, coa redención dos foros, a mecanización e a implantación de novos métodos de cultivo. 624

Orixe etimolóxica da palabra hórreo e das súas distintas denominacións Con maior ou menor acerto, os autores propuxeron étimos diversos para o termo hórreo. Escandon, por exemplo, di que foi Sein Hórreo, pai de Dison e avó de Charam, rei de Asiria, o que deu o seu nome aos hórreos 15. Para Aramburu, procede da voz grega orrodeo (temer, erizarse de medo), o que podería aludir, dada a posible orixe palafítica do hórreo, á necesidade de protección dos habitantes dos lagos tanto das feras como das augas 16. En opinión de Juan

Ibero, o seu étimo sería a voz grega citada, pero co significado de erizar, poñer erecto 17. Moito máis probable que as anteriores é a hipótese que ve a orixe do termo hórreo en granarium horreum, ou erectus, denominación dada polos romanos a un tipo de graneiro levantado sobre unha base á que se subía por unhas esqueiras, segundo referencias tomadas de textos de Vitrubio e Columela. Esta hipótese aparece confirmada polo feito de que o nome de varios elementos do hórreo é tamén de orixe latina (trabes, esteos, moas). Ademais, outras denominacións destes son aínda máis próximas ao seu nome orixinario, como é o caso do cabazo, que procede de cabas (antiga acepción de cesto plano con asas), ou o de canastra, corrupción de canasto. Na actualidade, este tipo de construción recibe en Galicia nomes diversos segundo as áreas xeográficas e as súas características espaciais e construtivas. Así, os graneiros de planta redonda ou alongada, construídos con varas entretecidas denomínanse cabazos, cabaceiros, cabaceiras...; os de tipo asturiano, paneiras ou piornos; e os máis comúns, de planta rectangular: canastros, canastos, graneiras, cabanas, sequeiros, canastras, caroceiros, celeiros, palleiras, etc.

Elementos construtivos Como xa dixemos, os hórreos convértense en Galicia en lugares especializados, destinados ao secado e almacenaxe do millo, función que esixe unha boa ventilación, unha favorable protección da humidade e un axeitado sistema de defensa dos roedores e das aves. En consecuencia, os hórreos galegos, situados sempre en lugares expostos á acción dos ventos dominantes, aparecen divididos nunha cámara redonda, cadrada ou rectangular, onde se garda o millo, composta construtivamente por elementos estruturais, elementos de peche e elementos de cuberta; unha base que garanta o seu illamento,

a súa defensa dos animais depredadores, cunha altura suficiente para asegurar unha continua exposición ás correntes de ar, formada por unha soleira ou cimentación, uns soportes de suspensión e unhas arandelas de pedra que impidan o acceso dos roedores á cámara.

1. A soleira Xeralmente, procúrase construír os hórreos ao igual que as restantes edificacións, en puntos onde, por aflorar algunha rocha, se fai innecesaria a cimentación, ou ben onde esta poida ser mínima (unha simple peza de pedra que aumenta a superficie sobre a que os pés van cargar o peso do hórreo). Non obstante, ás veces é preciso construír unha soleira, xa sexa para nivelar o hórreo nunha ladeira de certa pendente, ou para permitir a súa edificación nun terreo de mala calidade. No primeiro caso, a soleira proporciónanos unha superficie horizontal sobre a que asentar os esteos ou cepas do hórreo, coa posibilidade, ademais, de que estes poidan ter as mesmas dimensións; no caso de hórreos de varios corpos, a soleira pode alcanzar dimensións de ata 3 e 4 m. A soleira, no segundo suposto, busca a rocha ou un terreo firme sobre o que asentar a construción. Normalmente, consiste nun macizo de cachotería, cunha solidez que será maior se o hórreo é de pedra e menor se é de madeira. Estes corpos macizos auméntanse ás veces como alternativa para agrandar a altura do hórreo, e así conseguir unha mellor ventilación. Nestes casos, os muros de peche da finca ou da construción da propia casa-vivenda poden facer de soleira, utilizándose como acceso esqueiras manuais ou patamais.

2. Os soportes O pé é un dos elementos fundamentais do hórreo, xa que ademais de ser a base que soporta todo o seu peso, cumpre tamén a función 625

768

Batán de Mosquetín.

OS BATÁNS

Co fin de consolidar os tecidos saídos do tear, como o liño ou a la, ata transformalos nun material compacto similar ao feltro que permita unha mellor resistencia fronte ao frío e a chuvia, moitos dos tecidos elaborados polos nosos labregos dentro da súa pechada economía levábanse ao batán, onde se lavaban e batían durante máis de vinte e catro horas. O batán, aparecido en Europa durante a Idade Media, redúcese a unha construción na que, por medio duns elementais mecanismos denominados folóns, baseados no aproveitamento da enerxía hidráulica, bátese o tecido ata conseguir o resultado antes exposto. Estes mecanismos son, segundo a descrición dada polo profesor Vázquez Varela para o caso por nós estudado no lugar de Mosquetín (Vimianzo), uns simples enxeños con tres pezas fundamentais: “Unha roda motriz vertical montada sobre un eixo no que se insiren dúas espigas en posición perpendicular, dous mazos de madeira pendurados dunhas bisagras e unha pía aberta na súa parte dianteira na que se bota auga e outros ingredientes necesarios para o lavado e abatanamento”. “Sobre unhas vigas” -describe o profesor Vázquez Varela- “levántase a mesa do batán, que presenta na súa parte central unha ampla cavidade, a pía, onde se colocan os tecidos que van ser mazados. Pendurados das caravillas, que están apoiadas nun conxunto de trabes, baixan dous longos madeiros, as almancas, que 769

Aspecto interior do Batán de Mosquetín.

terminan cada un deles nuns cepos prismáticos de madeira, as manllas, truncados por un plano inclinado na parte que golpeará a pía. Dunha presa construída no río inmediato condúcese a auga, por unha canle, ata o batán, no que penetra caendo con violencia sobre as penas dun rodicio vertical que vai pegada a un groso eixo, atravesado na súa parte central por dous madeiros, as elevadoras. A roda do batán, impulsada pola auga xira constantemente no sentido das agullas dun reloxo, movendo o eixo e mais as elevadoras, que baten alternativamente na prolongación das almancas que sobresaen pola parte inferior das manlles, de xeito que golpean ritmicamente o tecido colocado na pía” 43. 770

Estes mecanismos en todos os casos albérganse nunhas edificacións de características moi similares ás dos muíños (ás veces uns e outros mecanismos comparten un mesmo espazo interior). Os tres folóns existentes no batán de Mosquetín, por exemplo, están situados nunha edificación de planta rectangular con muros de moi ruda cachotería cunha altura aproximada de dous metros e cuberta de tella a dúas augas, dividida en dous recintos independentes: un, situado á entrada, dedicado a muíño e outro ocupado polos citados enxeños, no que se pode apreciar a presenza dun pequeno lar, onde se quenta a auga para mollar os tecidos abatanados durante os meses do inverno.

771 Secciรณn e detalle dun folรณn nun batรกn.