Inleiding NIP Beroepscode 2015

Het Nederlands Instituut van Psychologen, de beroepsvereniging van psychologen, kent al tientallen jaren een eigen beroepscode. De code beschrijft aan welke ethische uitgangspunten en regels psychologen zich houden bij de uitoefening van hun vak.

Waarom een beroepscode?

De beroepscode heeft verschillende functies. Voor psychologen zelf is de code een belangrijke ondersteuning bij het maken van ethische afwegingen in hun werkzaamheden. De beroepsethiek is een centraal onderdeel van hun professioneel handelen. Reflectie op de beroepsethiek onderbouwt en vergroot de professionaliteit. De externe druk op de professionele autonomie van psychologen neemt toe, bijvoorbeeld van de zijde van diverse overheden en organisaties. Dit maakt de ethische weerbaarheid van psychologen des te belangrijker.

Voor het publiek dat gebruik maakt van de diensten van een psycholoog, kan de code duidelijkheid bieden over wat men van een psycholoog mag verwachten. Het informatiecentrum en de afdeling ethiek van het NIP verwijzen bij allerlei vragen van leden en hun cliënten regelmatig naar de code. Tenslotte vormt de beroepscode ook de beoordelingsmaatstaf wanneer psychologen hun activiteiten moeten verantwoorden in het kader van een klachtenprocedure. Dit geldt uiteraard voor de tuchtcolleges van het NIP, namelijk het College van Toezicht en het College van Beroep. Bij deze colleges kunnen cliënten een klacht indienen over het handelen van een psycholoog, die lid is van het NIP. Maar ook ander instanties, zoals de Regionale Tuchtcolleges voor de Gezondheidszorg en het Centraal Tuchtcollege, die door de overheid zijn ingesteld, kijken steeds vaker naar de beroepscode om te bepalen wat gangbaar is en passend geacht wordt binnen de beroepsgroep van psychologen.

Waarom een nieuwe versie?

Het is een goede traditie binnen het NIP dat de beroepscode regelmatig tegen het licht gehouden wordt. Is de code voldoende actueel? Is de code in lijn met eventuele nieuwe wet- en regelgeving?

Zijn er belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen, die mogelijk tot aanpassingen in de tekst moeten leiden?

De beroepscode werd voor het eerst in 1960 vastgesteld en is sindsdien vijf maal gereviseerd.

Bij de huidige aanpassing is met name vanuit de volgende invalshoeken naar de code gekeken:

• interculturele verschillen tussen psycholoog en cliënt en tussen cliënten onderling;

• het doen van uitspraken over personen in de media;

• het hanteren van het blokkeringsrecht.

Verder is veel aandacht besteed aan de leesbaarheid van de tekst. Staat er zo helder mogelijk voor iedereen wat bedoeld wordt? Hierbij is ook gebruik gemaakt van de ervaring, die is opgedaan tijdens het NIP-spreekuur voor ethische vragen. Veel vragen maken duidelijk welke formuleringen in de code niet direct duidelijk zijn voor de gebruiker. Sommige artikelen zijn op een andere plaats terecht gekomen om de strekking duidelijk te laten uitkomen en de samenhang tussen bepalingen te verhelderen. De structuur van de beroepscode is niet gewijzigd in 2014.

Hoe zit de code in elkaar?

Centraal in de beroepscode staan vier basisprincipes: verantwoordelijkheid, integriteit, respect en deskundigheid.

Deze basisprincipes worden in de NIP code uitgewerkt in richtlijnen die concreter en specifieker zijn, bijvoorbeeld welke informatie dient aan de cliënt verstrekt te worden bij het starten van de professionele relatie. Deze richtlijnen dienen als wegwijzer voor de ethische besluitvorming van de psycholoog in een concrete situatie. Sommige richt-lijnen houden verband met meerdere principes. Om die reden is een uitgebreid register aan de code toegevoegd. Dit vereenvoudigt het zoeken naar artikelen over een bepaald onderwerp. In deze uitwerking is ook de relevante wet- en regelgeving verwerkt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de patiënten- en cliëntenrechten uit de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO) of de verplichtingen die voortvloeien uit de Wet Bescherming Persoonsgegevens. We wijzen erop dat sommige regels, die vanuit de wet met name voor een bepaald werkveld zijn voorgeschreven, in de code worden verbreed naar alle werkvelden van de psycholoog. Sommige formuleringen zijn wat algemener van aard, andere zijn tamelijk specifiek geformuleerd. Echter: hoe algemeen of specifiek een artikel ook geformuleerd is, de psycholoog draagt zelf de verantwoordelijkheid voor de toepassing van de artikelen in concrete situaties.

Waar komen de principes en de uitwerking daarvan eigenlijk vandaan?

De beroepscode heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld vanuit verschillende bronnen. Binnen de professionele beroepsethiek wordt al jarenlang nagedacht en gediscussieerd over de principes en de uitwerking daarvan. Dit heeft onder meer geleid tot de formulering van de Universal Declaration of Ethical principles for Psychologists. Binnen Europa kennen we de Meta-code en de Model-code van de European Federation of Psychological Associations (EFPA). Dit zijn voorbeeldcodes, die bedoeld zijn als model en kader voor nationale codes, zoals de NIP-Beroepscode. Dat de Nederlandse code past binnen deze internationale kaders is niet zo verwonderlijk, omdat deze kaders ook juist mede vanuit onze Nederlandse ervaring zijn ontwikkeld.

Naast deze ontwikkelingen binnen het vakgebied is ook de maatschappelijke context van belang. In dit kader valt te wijzen op nationale en internationale wetgeving. We noemen daarvan expliciet de Grondwet, het Europees verdrag inzake de Rechten van de Mens (EVRM) en het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK). De verplichtingen die hieruit voortvloeien voor psychologen zijn zo mogelijk opgenomen in de code. Verder mag van hen verwacht worden dat zij ook oog hebben voor deze rechten wanneer deze het kader van hun professionele werk raken, zoals soms het geval in het werken met kinderen of vluchtelingen.

Werkwijze en besluitvorming

De huidige herziening van de beroepscode is tot stand gekomen op basis van reacties van de gebruikers. Dat wil zeggen van allerlei geledingen binnen en buiten het NIP, die belang hebben bij een actuele en heldere code. Met velen heeft de Bestuurscommissie Ethische Zaken (BEZ) inspirerende gesprekken gevoerd.

Anderen hebben de commissie schriftelijk suggesties en voorstellen voorgelegd. Wij danken hen allen daar hartelijk voor.

Het Algemeen Bestuur van het NIP heeft deze herziene versie van de beroepscode voorgelegd aan de Ledenraad. De Ledenraad heeft in haar vergadering van 28 november 2014 deze versie vastgesteld en bepaald dat deze code met ingang van 1 maart 2015 van kracht wordt.

Januari 2015

Preambule

In het belang van degenen op wie het beroepsmatig handelen van psychologen betrekking heeft en in het belang van de kwaliteit van de beroepsuitoefening heeft het Nederlands Instituut van Psychologen besloten ethische principes te formuleren en daarop nadere richtlijnen te baseren. Deze zijn neergelegd in de Beroepscode voor psychologen. De beroepscode heeft tot doel de beroepsethische reflectie te bevorderen en als maatstaf te dienen voor toetsing van het beroepsmatig handelen van psychologen. Psychologen dienen bij deze reflectie steeds het volgende in het oog te houden:

• In de beroepsuitoefening zijn veel van de relaties in aanleg ongelijk en kunnen daardoor gemakkelijk leiden tot afhankelijkheid van de betrokkenen.

• In de beroepsuitoefening van psychologen kunnen de relaties met betrokkenen ontwikkelingen doormaken, waarbij in verschillende stadia van de professionele relatie verschillende regels van de beroepscode van toepassing zijn.

• Het kan voorkomen dat psychologen tegelijkertijd of kort na elkaar verschillende rollen vervullen ten opzichte van cliënten of andere betrokkenen. Dat kunnen zowel professionele rollen zijn als niet-professionele rollen. Daarbij bestaat het risico dat deze rollen zich ten opzichte van elkaar niet verdragen of dat er verwarring ontstaat bij de betrokkenen.

Een beroepscode kan geen eenduidige handleiding zijn, die zonder nadere overwegingen uitsluitsel geeft over wat in elke situatie de juiste handelwijze is. In het oog moet worden gehouden dat in een gegeven situatie verschillende basisprincipes en daarop gebaseerde richtlijnen gelijktijdig geldig zijn, maar met elkaar op gespannen voet kunnen staan. In zo’n geval is er sprake van een ethisch dilemma waarbij het gaat om een afweging van welke ethische principes daarbij het zwaarste wegen. De beroepscode is dan het hulpmiddel voor de psycholoog om zijn ethische afwegingen te expliciteren en tot een verantwoorde eigen keuze te komen. Bij dergelijke afwegingen kan het aanbeveling verdienen dat de psycholoog ondersteuning door ervaren collega’s en zijn beroepsvereniging inroept. Het achterwege laten van een dergelijke consultatie behoeft de psycholoog niet altijd te worden aangerekend, als deze een overtuigende motivering heeft voor zijn uiteindelijke beslissing en als het gewicht van deze beslissing een consultatie niet zonder meer vooronderstelt.

Het behoort bij een verantwoorde beroepsuitoefening om bereid te zijn de beroepsethische aspecten van het eigen professioneel handelen onder collega’s ter discussie te stellen. Dat brengt in voorkomende gevallen de verplichting met zich mee het beroepsmatig handelen te verantwoorden aan en te laten toetsen door daartoe bevoegde Colleges en aan een dergelijke toetsing loyaal en coöperatief medewerking te verlenen.

Het zich onttrekken aan die toetsing, of het frustreren daarvan is derhalve in strijd met de geest van de beroepscode.

De beroepscode wordt gedragen door de besluitvorming van de in het Nederlands Instituut van Psychologen georganiseerde psychologen en heeft voor alle individuele leden van de vereniging bindende kracht (artikel 4 lid 1 van de Statuten).

Het Nederlands Instituut van Psychologen is overigens van mening dat de code naar zijn aard zou moeten gelden voor de beroepsuitoefening van alle psychologen.