Η συναισθηματική τοπογραφία της περιπλάνησης στην καστροπολιτεία της Μονεμβασίας by Constantina E. kalomoiri

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Η συναισθηματική τοπογραφία της περιπλάνησης, στην καστροπολιτεία της Μονεμβασίας

Σπουδάστρια | Καλομοίρη Κωνσταντίνα Ελένη Επιβλέπων καθηγητής | Παναγιώτης Τουρνικιώτης Αθήνα, Σεπτέμβριος 2018

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή, Παναγιώτη Τουρνικιώτη για την καθοδήγηση και την πολύτιμη βοήθεια.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ | 35

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

01. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ερευνητική αυτή εργασία επιχειρεί να αναδείξει κατά βάση σημαντικά χαρακτηριστικά της Καστροπολιτείας της Μονεμβασίας, να ερευνήσει τη σημασία της κίνησης ως εμπειρία του σώματος στην διαμόρφωση της σχέσης του ανθρώπου με τον τόπο, μέσω της παράθεσης ιστορικών και μορφολογικών στοιχείων και πώς αυτά αλληλοεπιδρούν με τον επισκέπτη στις χαράξεις νοητικών διαδρομών.

01. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑτης ΤΗΣπεριπλάνησης ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ συναισθηματική τοπιογραφία στηΣΤΗΝ καστροπολιτεία της Μονεμβασίας

1.1. Προσέγγιση έρευνας Η επιλογή της καστροπολιτείας της Μονεμβασίας ως αντικείμενο μελέτης της παρούσας έρευνας, ξεκίνησε από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η ιστορική της διαστρωμάτωση, η οποία και την ορίζει. Οι αιώνες που την έχουν διαμορφώσει μορφολογικά, δυσκολεύουν μέχρι και σήμερα την ανάγνωση της ευρύτερης περιοχής του βράχου με αποτέλεσμα να ιντριγκάρει τον επισκέπτη. Τίθενται ερωτήματα όπως : ‘Ο κεντρικός δρόμος πότε χαράχθηκε με ακρίβεια ; Το κτήριο αυτό που διαθέτει χαρακτηριστικά τριών πολιτισμών, ποια ήταν η αρχική του μορφή; Η άνω πόλη, που ρημάζει κάτω από των ήλιο και την αλμύρα που δέχεται στις παρειές της, πώς φάνταζε όταν βρισκόταν στην ακμή της ; Ένα ονειρικό τοπίο, σχεδόν παραμυθένιο, που καταφέρνει και διεγείρει την φαντασία του επισκέπτη - περιπλανητή. Κάπως έτσι ξεκίνησε η δική μου πορεία στην έρευνα αυτή. Μέσα απο την επιτόπια ανακάλυψη της καστροπολιτείας στο πεδίο ,σε συνδυασμό με το ιστορικό της υπόβαθρο, ήλθε ως φυσική συνέχεια η περιπλάνηση στα καλντερίμια της, παρατηρώντας και βάζοντας σημάδια στα μονοπάτια που ακολουθούσα, εστιάζοντας κυρίως στο συναισθηματικό αντίκτυπο του παρατηρητή. Ένα άλλο στοιχείο κινητοποίησης της έρευνας αυτής, είναι η εγκατάλειψη και η φθορά που χαρακτηρίζει την Άνω Πόλη, χωρίς καμία ουσιαστική ανάδειξη ενός πολύ σημαντικού τοπίου σε συνδυασμό φυσικά με την Κάτω Πόλη. Δύο οικισμοί, άρρηκτα δεμένοι μεταξύ τους, που ο ένας δεν θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς τον άλλον. Η σχέση αυτή, με τα σημερινά δεδομένα έχει κατακερματιστεί, αναδεικνύοντας κυρίως στους επισκέπτες του κάστρου την κάτω πόλη με τα σωζόμενα κελύφη, σε σχέση με τα κουφάρια της άνω πόλης. Εξαίρεση αποτελεί φυσικά, στο πλάτωμα του βράχου, η αποκατάσταση της Παναγίας Οδηγήτριας ή αλλιώς Αγίας Σοφίας, που αποτελεί κύριο πόλο έλξης για την άνω πόλη , και τους περιπλανητές, στους οποίους ανοίγεται μια νέα οπτική ανάμεσα στα ερείπια που θεωρώ ότι ανταμείβει τον παρατηρητή που θα έρθει κοντά στο έκθεμα και θα αναζητήσει την ομορφιά του. Τα μεθοδολογικά εργαλεία που βοήθησαν στην πραγματοποίηση της παρακάτω έρευνας είναι αρχικά η ιστορία που μελετήθηκε μέσω της αντίστοιχης βιβλιογραφίας, η ανάγνωση των διαδρομών του τόπου, η συλλογή των ‘καδραρισμάτων’ και αντίστοιχα η νοητική επιλογή στάσεων, και τέλος οι αφηγήσεις της ίδιας της πόλης μέσω των κατοίκων της. Στα πλαίσια της έρευνας, πραγματοποιήθηκαν δύο ταξίδια στο βράχο της Μονεμβασίας, δύο διαφορετικές εποχές του χρόνου, το ένα τον Νοέμβρη και το επόμενο τον Μάϊο. Αυτό μου επέτρεψε να παρατηρήσω την μεταβολή και την μορφή της, ανά εποχή, πώς ξεδιπλώνεται το τοπίο στο μάτι του επισκέπτη το Χειμώνα και πώς την Άνοιξη. Υπήρξε η κινητήριος δύναμη, αρκετών συναισθηματικών τοπογραφικών αναλύσεων σε σχέση με την περιπλάνηση, που θα ήθελα να προτείνω ως ανάδειξη ενός υπαίθριου μουσείου το οποίο θα συνομιλεί με αυτό το αρχαίο θα έλεγε κανείς αστικό τοπίο. Η αφηγηματικότητα σε γενικό πλαίσιο που ορίζει την παρακάτω μελέτη, διαιρείται σε τέσσερα νοητά μέρη, τον προσανατολισμό που περιγράφει την αρχική προσέγγιση της υπάρχουσας κατάστασης (ιστορικά γεγονότα και μελέτες αρχιτεκτονικής) , την κυρίως δράση (προσωπική ανάλυση των παραπάνω σε σχέση με την παρατήρηση στο τόπο αναφοράς), την κατάληξη (αφορά τις προτεινόμενες διαδρομές για την αναβίωση του τοπίου) και τέλος την αξιολόγηση (τα συμπεράσματα που προκύπτουν)

01. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

1.2. Ενσυναίσθηση τοπίου Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που συνθέτουν τον πολεοδομικό χαρακτήρα της καστροπολιτείας, είναι τα μεσαιωνικά καλντερίμια, τα οποία διατηρούν ένα γνήσιο χαρακτήρα. Ενδείξεις σε υπόγειους χώρους κτηρίων κατά τη διαδικασία καθαρισμού προς αποκατάσταση τους, μαρτυρούν ότι υπήρχαν κι άλλοι δρόμοι πάνω απο τους οποίους αναδιαμορφώθηκαν ή κατασκευάστηκαν κτίσματα. Υπάρχει κάτι πολύ ιδιαίτερο που προκαλεί αυτή η πόλη στον απλό περιπατητή, κι αυτό παρακινεί την έννοια της περιπλάνησης. Εκτός από τις βασικές χαράξεις που σε οδηγεί η πόλη να τις περπατήσεις, υπάρχουν αμέτρητες διαδρομές στις οποίες μπορεί κανένας να χαθεί και να ανακαλύψει την ομορφιά σε μικρές λεπτομέρειες του τοπίου. Κάθε γωνία εξιστορεί την δική της ιστορία, και αφηγείται γεγονότα μέσω εναπομεινάντων χαρακτηριστικών, που δεν παρατηρεί εύκολα κανείς. Αυτό σαν γεγονός είναι κάτι που με παρακίνησε να διασχίσω όλη την πόλη από διαφορετικές διαδρομές κάθε φορά, κάθετα και οριζοντίως, σχετίζοντας γεγονότα ιστορικά που έχουν καταγραφεί αλλά και εντοπίζοντας μορφολογικά αρχιτεκτονικά στοιχεία που είναι σημαντικό να προσέξει κανείς και να συνδυάσει. Ο κάθε άνθρωπος, ανάλογα με τις βιωματικές τους εμπειρίες και την διαίσθηση του, θα επιλέξει, συνειδητά ή ασυνείδητα, μια διαδρομή θέτοντας τον στόχο να φτάσει κάπου. Συνεπώς, μπορούν να καταγραφούν άπειροι συνδυασμοί διαδρομών. Παρακάτω θα αναλυθούν τέσσερις από τις πιο ιδιαίτερες διαδρομές που επέλεξα, προσπαθώντας να καλύψω ένα σημαντικό εύρος πληροφορίων που θα συμβάλει στο να γνωρίσει ο επισκέπτης καλύτερα την πόλη. Οδοιπορώντας στις διαδρομές που μου επέτρεψαν να ακολουθήσω την ιστορία αυτού του τόπου, ανακάλυψα ένα επιπλέον στοιχείο που κάνει ακόμα πιο ενδιαφέρουσα την περιπλάνηση μου, σαν παιχνίδι χαμένου θησαυρού, τα καδραρίσματα. Υπάρχουν αυτά που έγιναν από ανθρώπινο χέρι για λόγους που θα εξεταστούν παρακάτω αλλά και τα φυσικά καδραρίσματα που δημιουργήθηκαν από την εξέλιξη του τοπίου, μεταξύ της φύσης και της αρχιτεκτονικής. Η καταγραφή τους και η επεξήγηση που προσπάθησε να γίνει, έχει ως στόχο να προσθέσει ένα ακόμα στοιχείο ενδιαφέροντος στη πορεία του περιπατητή και μέσω της παρατήρησης σαν καπετάνιος μέσα από τα κιάλια του, να του επιτρέψει να πάει πίσω στο χρόνο και να νιώσει ένα με το τοπίο. Στα πλαίσια της παραπάνω αναζήτησης, μέσα από την ανάγνωση της βιβλιογραφίας κι άλλων πηγών, προφορικών και μη, έγινε μια προσπάθεια σύγκρισης των πληροφοριών μεταξύ τους , με μια ταυτόχρονη κατανόηση στο πεδίο μελέτης και εξέτασης των στοιχείων καθώς και ότι παρατίθεται παρακάτω έχει φιλτραριστεί από την δική μου προσωπική παρατήρηση και ανάγνωση στοιχείων της επιτόπιας έρευνας. Η παρακάτω πορεία γραφής έχει ως στόχο, την εξέταση της καστροπολιτείας από την γένεση της, μέχρι την ανάλυση των σημαντικών στοιχείων που την διέπουν, από τα κτίσματα, τα οχυρωματικά έργα, δίνοντας βαρύτητα στη πολεοδομική οργάνωση αλλά και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, κάθε κομμάτι που τη συνθέτει και προσελκύει τον επισκέπτη. Αυτό έγινε διότι πιστεύω ότι για να προσπαθήσει κάποιος να συνθέσει ένα σύστημα διαδρομών βασιζόμενο σε μια συναισθηματική τοπογραφία, είναι απαραίτητο να κατανοήσει εις βάθος ο ίδιος τον τόπο, από την αρχή μέχρι το τέλος, ακόμα κι αν τα περισσότερα τμήματα που τον απαρτίζουν δεν είναι ιστορικά – χρονικά αναγνώσιμα.

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

“Τούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή, σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα λιθάρια, σφίγγει τα δόντια. Δεν υπάρχει νερό. Μονάχα φως. Ο δρόμος χάνεται στο φως και ο ίσκιος της μάνδρας είναι σίδερο. Η ρίγα σκοντάφτει στο μάρμαρο. Δεν υπάρχει νερό. Όλοι διψάνε. Χρόνια τώρα. Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνω από την πίκρα τους.”1

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

2.1. Χωρικά χαρακτηριστικά Το ‘πέτρινο καράβι’ του Γιάννη Ρίτσου, η καστροπολιτεία της Μονεμβάσιας ( Μονεμβασίας ή Μονεμβασιάς), που ξεδιπλώνει στον επισκέπτη ένα τοπίο ασάλευτο μέσα στο χρόνο, να αφηγείται την δικής της ιστορία σε κάθε στροφή μονοπατιού, σε κάθε άνοιγμα και κτίσμα. Ο βράχος της Μονεμβασίας, Μαλβάζια2 για τους Φράγκους (εικ. 3), είναι ένα ιστορικό χαρακτηρισμένο μνημείο στην ανατολική Πελοπόννησο, της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς, του νομού Λακωνίας. Η πόλη οχυρό, ή αλλιώς το ‘μικρό Γιβραλτάρ’, ο βράχος που φιλοξενεί την καστροπολιτεία, ήταν ένα βραχώδες ασβεστολιθικό ακρωτήριο, που με τους σεισμούς του 375 π.Χ. πήρε τη σημερινή μορφή (εικ. 2). Δεν διαθέτει σε αφθονία χώμα και βλάστηση, αντιθέτως, το κλίμα του είναι ξηρό και οι άνεμοι συνήθως βόρειοι. Το όνομα προέρχεται από την σύνθεση των λέξεων ‘Μόνη + Έμβασης’ , καθώς διέθετε μια μόνο είσοδο. Συνδεόταν με τον απέναντι οικισμό της ‘Γέφυρας’ μέσω μιας ξύλινης γέφυρας , μήκους 400 μέτρων, η οποία σε περίπτωση κινδύνου ανασηκωνόταν. Τον 15ο αιώνα η ξύλινη γέφυρα αντικαταστάθηκε με μια πέτρινή τοξωτή και σήμερα έχει μετασκευαστεί από μπετό. Χαμηλά κοντά στη θάλασσα , μια λουρίδα ομαλού εδάφους και μεταβλητού πλάτους περιτρέχει τον βράχο, που το μήκος του είναι 1,5 χιλιόμετρο και η στενή του διάσταση δεν ξεπερνάει τα 600 μέτρα. Πάνω από αυτήν υψώνονται σχεδόν κατακόρυφα οι παρειές του γκρεμού σχηματίζοντας στην κορυφή ένα μεγάλο κεκλιμένο πλάτωμα με ύψος διακοσίων τριών μέτρων, πάνω στο οποίο απλώνεται η άνω πόλη3. Αρχικά, πρωτοκατοικήθηκε η άνω πόλη και έπειτα επεκτάθηκε στη νότιο- ανατολική πλευρά του βράχου, όπου εκεί υπήρχε το μοναδικό σχετικά επίπεδο τμήμα του τοπίου, δημιουργώντας την κάτω πόλη. Διέθετε καλό προσανατολισμό και σημαντική στρατηγική θέση, καθώς από το Πελοποννησιακό παραλιακό μέτωπο δεν φαινόταν η καστροπολιτεία, παρά μόνο ένας έρημος βράχος πάνω στο νερό. Αυτό βέβαια, υπήρξε και κίνητρο λεηλασίας για τους πειρατές καθώς η μορφή της ήταν εμφανέστατη από τη θάλασσα, αποτελούμενη παρατηρητήριο για τα καράβια που περνούν για Κρήτη και τις δυτικές χώρες. Ο οχυρός βράχος, ο λεγόμενος Γουλάς, είχε πρόσβαση μόνο από την κάτω πόλη, την λεγόμενη Προάστειον – Βούργο ή Βαρούσι4.

1 2 3 4 1. Σχέδιο του G. Pasini, στη Βασιλική Βιβλιοθήκη του Τορίνου, με τίτλο “Περί κτίσεως Μονεμβασίας”. Δημοσιεύτηκε το 1749. 2. Τοπογραφικό της Μονεμβασίας. Αντίγραφο του V.M. Coronelli των αρχών του 18ου αιώνα, απο το πρωτότυπο σχέδιο του 1690 που έγινε απο τον μηχανικό Orazio alberghetti, και βρίσκεται στο Archivio di Stato της Βενετίας. 3. Χαλκογραφία του V.M. Coronelli, δημοσιέυτηκε το 1687. Ανήκει στη συλλογή της Γεννάδειο Βιβλιοθήκης. 4. Φωτογραφία απο προσωπική μου συλλογή, 3.11.18

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

2.2. Αφήγηση του τόπου Το ευρύτερο πεδίο της άνω πόλης της Μονεμβασίας αποτελεί από μόνο του ένα πεδίο έρευνας σκορπισμένων μελών του κοινωνικού υποβάθρου της πόλης. Τα ερείπια στέκουν ως ίχνη παλαιότερων εποχών, και μαρτυρούν την ιστορικότητα τους με συγκεχυμένες πληροφορίες ανάγνωσης. Οι πολλαπλές στρώσεις ιστορίας, έχοντας διαμορφώσει έναν ποικιλόμορφο χαρακτήρα που αποτελείται από πλούσιες αναφορές σε ιστορικά συμβάντα, ορίζουν την μορφή που είναι εμφανής τη παρούσα εποχή. Η μνήμη ερεθίζεται από τα ίχνη του τόπου που διαβάζει και παίζουν ένα παιχνίδι φαντασιακής αναπαράστασης του τόπου.

5 6 5. Ναυτικός χάρτης με επίκεντρο την Μονεμβασία, Joseph Roux, 1764. 6. Αντίγραφο αρνητικού του 1971, αρχειακό υλικό Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ.

Οι στρώσεις που χαρακτηρίζουν την καστροπολιτείας της Μονεμβασίας είναι πολλές και ξεκινάνε με την πρώτη της αναφορά από τον Παυσανία, χαρακτηρίζοντας την ως την Αρχαία ‘Άκρα Μινώα’. Το τοπωνύμιο «Μινώα» υποδηλώνει την ύπαρξη λιμένα στην αρχαιότητα. Λέγεται ότι μετά την εγκατάλειψη της Σπάρτης, η Λακεδαιμόνιοι5 ήταν αυτοί που είδαν στο ιδιαίτερο τοπίο της, το νέο τους σπίτι6. Το πρώτο όνομα της ήταν Λακεδαιμονία, ίσως παράλληλα με τους όρους ‘Μονεμβασία’ ή ‘Μονοβασία’. Άλλα ίχνη ύπαρξης της πόλης προγενέστερα, δεν έχουν καταγραφεί, έτσι ως επίσημη ημερομηνία ίδρυση της φημολογείται το χρονικό διάστημα μεταξύ 556 – 567 μ. Χ.7 Επικρατεί και μια άλλη θεωρία, αυτή που τοποθετεί τους πρώτους κατοίκους να είναι απόγονοι Ρωμαίων, καθώς έγγραφα που σύνταξε ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος, αναφέρουν ότι οι Σλάβοι δεν εγκαταστάθηκαν ποτέ στην πόλη διότι δεν κατάφεραν να περάσουν τα τείχη της. Πολλά στοιχεία, όπως ειδωλολατρικές επιβιώσεις, μύθοι και θρύλοι της περιοχής αλλά και το γεγονός ότι έχουν βρεθεί πρωτοχριστιανικά ευρήματα ελάχιστα ανά τους αιώνες μέχρι σήμερα στην περιοχή της Μονεμβασίας, ενισχύουν λίγο παραπάνω αυτή την θεωρία. Μια άλλη θεωρία πρωτοκατοίκησης της περιοχής, αναφέρεται στην εποχή του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μαυρικίου, το 582 μ.Χ. , με αρχική εγκατάσταση στο άνω τμήμα του βράχου. Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος εξέδωσε ένα έγγραφο με προνόμια για τη Μονεμβασία το 592 μ.Χ. που αναφερόταν στην ιεραρχική άνοδο της εκκλησιαστικής έδρας. Κοινή παραδοχή ορίζει ότι μετά το 600 μ.Χ. , η πόλη άρχισε να επεκτείνεται προς τα κάτω, δίπλα πια στο θαλάσσιο μέτωπο8.

Η αρχή της δημιουργίας “Πραγματεύομαι ένα γεγονός = κατασκευάζω= παρέχω μια απάντηση σ ένα ερώτημα. Κι αν δεν υπάρχει ερώτημα, δεν υπάρχει τίποτα.”9 Έγγραφα μιλάνε για πιθανή εκκένωση της Μονεμβασίας το 559 μ.Χ.10 , επί Ιουστινιανού, πιθανόν προληπτικά λόγω επιδρομών. Η αποτελεσματική στρατηγική οργάνωση του βράχου της Μονεμβασίας, ενίσχυε τις θαλάσσιες επικοινωνίες, ήταν το κέντρο όλων και τα τοπωνύμια σχετίζονταν με αυτήν. Συνδεόταν άμεσα με τη Σικελία, όπως και όλη η ανατολική ακτή της Πελοποννήσου, και υπήρξε σημαντική επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη κυρίως το έτος 680 μ.X. Η ευρύτερη περιοχής της Μονεμβασίας εκείνη την εποχή, χαρακτηρίζεται από ναυτιλιακές δραστηριότητες, άφθονη ξυλεία και σίδηρο, καθώς και η ύπαρξη μιας σειράς καλών λιμανιών προέτρεπαν σε ναυπηγήσεις καραβιών. Το κυρίως λιμάνι του βράχου, απαρτιζόταν από ένα πολύπλοκο σύστημα από ξύλινες προβλήτες εκφόρτωσης, αποθήκες, τελωνεία,

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

απλωμένα κοντά στη γέφυρα και στον βράχο. Τον 7ο αιώνα, παρακμάζουν οι πόλεις της Πελοποννήσου, κυρίως λόγω των επιδρομών των Σλάβων,και η Μονεμβασία παραμένει το σημαντικότερο λιμάνι . Διαθέτει επικοινωνία με την Αίγυπτο και έχει καταγραφεί μεταφορά προσφύγων ως τα μέσα του 10ου αιώνα. Σε απόσπασμα χειρόγραφου του Οσίου Βιλιβάδου11, εξιστορεί την διαδρομή του από την Ιταλία στην Έφεσο, και αναφέρεται η πορεία του καραβιού από τη Σικελία κατευθείαν στην επόμενη στάση που ήταν η Μονεμβασία. Αυτό το στοιχείο, αποδεικνύει την ισχυρή γεωγραφική και στρατηγική θέση της καστροπολιτείας. Ερείπια μοναστικού συγκροτήματος έχουν εντοπιστεί πολύ κοντά στον βράχο, που αποδείκνυαν την σχέση με τη Έφεσο, καθώς είναι αφιερωμένα στους Εφτάπαιδες, τους επτά παίδες της Εφέσου12. Το 747 μ.χ. η καστροπολιτεία και η ευρύτερη περιοχής της προσβάλλεται από τον ιό της πανούκλας. Τον 12ο αιώνα, η Μονεμβασία χαρακτηρίζεται ως θαλασσοκράτησα, με συνεχής ανάπτυξη του ναυτικού στόλου και διαθέτοντας σημαντικά εμπορικά προνόμια. Δυστυχώς, μνημεία εκείνης της εποχής δεν διασώζονται. Πηγές αναφέρουν ότι το 1148, αντιστάθηκαν με επιτυχία σε επιδρομή Νορμανδών13. Τότε ήταν που κατασκευάστηκε ένας από τους μεγαλύτερους ναούς του βράχου στο Γουλά, η Παναγία η Οδηγήτρια (εικ. 10). Όταν ο Γοδεφρείδος , σύμμαχος του Ρωμαίου αυτοκράτορα της Νίκαιας, ανέβηκε στο θρόνο, η μόνη ελληνική περιοχή ήταν η Μονεμβασία. Έπειτα από πολιορκία 7 ετών, οι Μονεμβασιώτες παραδόθηκαν από την πείνα το καλοκαίρι του 1246 στους Φράγκους. Το χρονικό του Μωρέως μιλά για την άλωση της καστροπολιτείας14. Τρεις μεγάλες οικογένειες επικρατούσαν στην περιοχή ενώ ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού μετανάστευσε στη Μ. Ασία. Όσοι παρέμειναν συντελέσαν στην ανάπτυξη της κάτω πόλης έξω από τα τείχη, από το δυτικό τείχος της γέφυρας, όπου μέχρι και σήμερα παρατηρούνται υπολείμματα κτηρίων. Στο κομμάτι της διοίκησης, δεν μοιράστηκαν φέουδα σε Φράγκους ούτε χτίστηκαν κάστρα καθώς αναγνωρίστηκε η τοπική αυτοδιοίκηση.

78 9 10 7. Η μικρογραφία και η αρχή του χρυσόβουλλου που εξέδωσε το 1301 ο Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος για την Μητρόπολη Μονεμβασίας. Βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο, φωτ. Δ. Καλαπόδας). 8. Οι κατακτητές, άρχοντες και διοικητές, της Μονεμβασίας. Απο τον Αυτοκράτορα του Ανατολικού Ρωμαικού Κράτους Μαυρίκιο (6ος αιώνας) στον διοικητή του ενετικού στόλου Φραντσέσκο Μοροζίνι (17ος αιώνας) 9. Αντίγραφο διακοσμητικού στοιχείου στον ναό της Αγίας Σοφίας απο τον Αριστοτέλη Ζάχο. Αρχειακό υλικό Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 10. Άποψη της Αγίας Σοφίας, 1979. Αρχειακό υλικό Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ.

Το 1261 όπου και προβιβάστικε ως μητρόπολη από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ (εικ. 8) μετά την λεηλασία της Κορίνθου από τους Φράγκους και την σύγκρουση του με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας, ανακτάται η καστροπολιτεία από τους Έλληνες και μετατρέπεται το θρησκευτικό κέντρο της Πελοποννήσου. Θα κυριαρχήσει στην περιοχή η Βυζαντινή αυτοκρατορία, η οποία ξεκινά γεωγραφικά, από τον Πάρνωνα (Βορρά) μέχρι τη Λακωνική Χερσόνησο (Νότο). Αυτό το νέο κεφάλαιο της πορείας της καστροπολιτείας, της επέτρεψε να διατηρήσει την ισχυρή της προσωπικότητα ως ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια – γέφυρα της Ελλάδας με τις γύρω ανεπτυγμένες πόλεις. Η σύνδεση της με την Κωνσταντινούπολη μέσω θαλάσσιων δραστηριοτήτων αλλά και με την Αίγυπτο παραμένουν σημαντικά προνόμια των Μονεμβασιωτών. Σ’ ένα χρυσόβουλο του 1301, ο Ανδρόνικος ο ΙΙ ο Παλαιολόγος15, εξαιρεί την Μονεμβασία για την θέσης της, την πολυτέλεια της, την ευγένεια της Κυβέρνησης, την πρακτικότητα των τεχνών της και την ποικιλία του εμπορίου της16 (εικ. 7) . Ο Μιχαήλ Η’ , αντιμετωπίζοντας αντίξοες συνθήκες στην μετακίνηση δια ξηράς, εξασφάλισε συνθήκες όμοιες από την κυριαρχία του Βιλεαρδουίνου, που αφορούσαν κυρίως την ελευθερία των θαλάσσιων δραστηριοτήτων. Την περίοδο εκείνη ήταν που κατασκευάστηκε και το παραθαλάσσιο τείχος.

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Ο 14ος αιώνας για το βράχο της Μονεμβασίας ήταν από τους σημαντικότερους, ιδίως το χρονικό περιθώριο 1282 με 1380 μ.Χ. , όπου επικρατούσε ευημερία και η πόλη γνώρισε μεγάλες δόξες σε όλους τους τομείς. Η ελιά και τα αμπέλια ήταν σημαντικά αγαθά για τη Μονεμβασία, ο Μονεμβασινός οίνος (Μαλβάζια) μέχρι και σήμερα ξακουστός στα Πελοποννησιακά τραπέζια.

Η περίοδος της πτώσης Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους και η κατάλυση του δεσποτάτου υπήρξαν αφετηρία για την παρακμή της πόλης. Το 1419 ως το 1431 κατακτάται από τους Βενετούς, το 1460 όμως παραδίδεται η πόλη στον Θωμά, τον ηγεμόνα των Πατρών. Το 1463, έπειτα από πολλές προσπάθειες και διαπραγματεύσεις, έγγραφα αναφέρουν τον πάπα Ουμανιστή Πίο Β’ ό οποίος δέχθηκε την Μονεμβασία στην επικράτεια του, ωστόσο μέσα στη δίνη του Βενετοτουρκικού πολέμου , παραδίδεται η πόλη στους Βενετούς17, κι αρχίζει η λεγόμενη Ενετοκρατία Α’ κατά την οποία δέχθηκε πολλές ανακατασκευές και προσθήκες στα ήδη υπάρχοντα κτίσματα. Ενδεικτικά αναφέρονται η δημιουργία χώρου συγκέντρωσης εμπορευμάτων, η ανακατασκευή της μητρόπολης και του καμπαναριού με την προσθήκη εξωνάρθηκα, η επισκευή τριών στερνών (Galeazza, Galera και Bastarda, των οποίων τα ονόματα οφείλονται σε καράβια) και η κατασκευή της νέας πυριτιδαποθήκης. Πραγματοποιηθήκαν επεμβάσεις σε διοικητικά κτήρια για την επανάχρηση τους από αξιωματούχους στην άνω πόλη και δημιούργησαν μια ακόμη πύλη για την άνω πόλη βόρεια του βράχου, τη λεγόμενη Mura Rossa. Δρόμοι που είχαν χαραχθεί στη βυζαντινή αυτοκρατορία, εξαφανιστήκαν εν μια νυκτί από χώρους που προστέθηκαν σε κατοικίες, εξυπηρετώντας τις λειτουργικές ανάγκες του νέου κατακτητή.

11 12 11. Η είσοδος στη Νάπολη της Μαλβαζίας ή Μονεμβασιά από νοτιοδυτικά, άποψη από τη στεριά, Prosper Baccuet. 3-4 Ιουλίου 1829. Λιθογραφία 21,5 x 32,5 εκ., Bory de Saint Vincent, Άτλας, 1835, σειρά 1η, πιν. ΧΧΧΙΙΙ. 12. Άποψη του βράχου της Μονεμβασίας απο τη θάλασσα, 1929, αρχειακό υλικό ψηφιοποιημένης συλλογής ΕΛΙΑ, φωτ. Βαφιαδάκης Γιώργος.

Το 1540, έπειτα από τρία χρόνια πολιορκίας, ο Σουλεϊμάν κατακτά την καστροπολιτεία, έτσι ξεκινάει η πρώτη περίοδος κυριαρχίας των Τούρκων, με αποτέλεσμα ένα πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού που είχε την οικονομική δυνατότητα να διαφύγει παίρνοντας μαζί του εκτός από τα υπάρχοντα τους, κειμήλια καθώς και εικόνες, μέχρι και καμπάνες των εκκλησιών18, επιλέγοντας να μετεγκατασταθεί σε περιοχές Βενετσιάνικης επικρατείας, όπως στο νησί της Κρήτης, στην Κέρκυρα καθώς και στην Βενετία. Οι κανόνες για τους εναπομείναντες κατοίκους είναι συγκεκριμένοι, ‘κανένας Χριστιανός πολίτης δεν επιτρέπεται να μείνει στην Άνω πόλη19’ , με αποτέλεσμα ο πληθυσμός να μετακινηθεί στην κάτω, κάτω από δύσκολες και αντίξοες συνθήκες, στρυμώχνοντας τον, και αξιοποιώντας τα κτίσματα της Άνω για στρατιωτικές μετοικίσεις και κατοικίες ανωτέρων. Καμία εκκλησία στην Άνω πόλη δεν κατάφερε να επιζήσει, με μοναδική εξαίρεση την Παναγία Οδηγήτρια. Το μοναστήρι μετατράπηκε σε τζαμί, δημιουργήθηκαν επιπλέον φρούρια, όπως του Κασσίμ Πασά, κατασκευάστηκαν τρεις νέες δεξαμενές, λουτρά και κατασκευάστηκαν σε ήδη υπάρχοντα κτίσματα πτέρυγες. Στα πλαίσια της οχυρωματικής ανασυγκρότησης που εφάρμοσαν οι Οθωμανοί στα μέσα στου 17ου αιώνα20, το ανατολικό τείχος της καστροπολιτείας θεμελιώνεται στη θέση παλαιότερης οχύρωσης της πόλης. Σημαντικά έργα της περιόδου αυτής, είναι και η διαμόρφωση της κεντρικής πύλης καθώς και η οχυρωμένη άνοδο της άνω πόλης. Παρ’ όλα αυτά, λέγεται ότι επικρατούσε μια ειρηνική συνύπαρξη, καθώς ήσαν χωρισμένοι καθ’ ύψος οι δύο λαοί. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά οχυρωματικά έργα λαμβάνουν χώρα το 1666. Ο επισκέπτης τότε, Εβλιγια Τσελεμπή21, γράφει σε κείμενο της εποχής ‘για τα ψηλά άσπρα σπίτια και

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

τα φημισμένα αγριολούλουδα του βράχου, τα λεγόμενα Μενεξέ22’. Αυτές οι παρατηρήσεις, μπορούν να μας δημιουργήσουν μια φαντασιακή εικόνα του οικισμού την εποχή εκείνη, όταν ακόμα τα ερείπια της άνω πόλης διαρθρώνονταν σε κατοικίες και λειτουργίες στρατού. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας Α’ φτάνει στο τέλος της, το έτος 1690, καθώς οι Βενετοί επιστρέφουν και καταλαμβάνουν την πόλη, θέτοντας έτσι την Ενετοκρατία Β’ στα χρονικά πρακτικά23. Πραγματοποιούνται μετατροπές στο δυτικό τείχος για μια ακόμη φορά και ο πληθυσμός που είχε μεταναστεύσει βρίσκει το δρόμο του γυρισμού. Γίνονται κυρίως μετασκευές σε κτίσματα για διοικητές Βενετούς και την φρουρά τους, πραγματοποιούνται επισκευές σε ναούς με σημαντικότερα δείγματα τον ναό του Αγίου Νικολάου και της Παναγίας της Κρητικιάς, και διαμορφώνεται στην βορειοανατολική γωνία του ανατολικού τείχους, ο προμαχώνας σε συνδυασμό με επισκευαστικές εργασίες, όπως η υπερύψωση του περιδρομίου, η φραγή κανονιοθυρίδων και η επίχριση των όψεων. Στα τέλη του 17ου αιώνα η εκστρατεία του Μοροζίνι με τους Βενετούς, έθεσε τα θεμέλια για την έναρξη της Τουρκοκρατίας Β’ το 1715. Η άνω πόλη επανακατοικείται, καθώς την τελευταία φορά της Τούρκικης κυριαρχίας, με την έξοδο τους, τα περισσότερα κτίσματα εγκαταλείφθηκαν. Σημειώνεται πάλι μετακίνηση πληθυσμού σε Ιταλικής κυριαρχίας περιοχές, κάτι που ίσως τότε έθεσε και τα θεμέλια της μετέπειτα χρονικά εγκατάλειψης του βράχου, καθώς ένα μεγάλο ποσοστό δεν επέστρεψαν ποτέ . Ο πληθυσμός της εκείνη την περίοδο ανέρχεται σε 8.000 κατοίκους περίπου. Σημαντική περίοδος για την αναδιαμόρφωση του αστικού ιστού της καστροπολιτείας θεωρείται το παραπάνω χρονικό διάστημα, καθώς πραγματοποιήθηκαν συνενώσεις ερειπίων και άλλαξε ο πολεοδομικός χαρακτήρας της. Οι δύο μεγάλες πλατείες που θεωρούνται την σήμερον ημέρα σημαντικοί ελεύθεροι χώροι εκτόνωσης , είναι αποτέλεσμα εκείνης της εποχής. Μέσα από σχέδια του Όθωνα de Mirbach24 το 1834, σε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού της μεσαιωνικής πόλης, επενέβη σε τμήματα της πόλης που είχαν καταρρεύσει, δημιουργώντας μεγάλους ανοικτούς χώρους, όπως στην περίπτωση της μεγάλης και της μικρής τάπιας, οι οποίες ήταν τμήματα της κατοικημένης περιοχής όπου ένα τμήμα τους κατέρρευσε με αποτέλεσμα να ισοπεδωθεί η περιοχή και να δημιουργηθεί η σημερινή πλατεία. Έχουν παρατηρηθεί σε ανασκαφές, ευρήματά κατόψεων κατοικιών που έχουν πια καλυφθεί25.

13 14 15 16 13. Η αφίσα της ταινίας Μονεμβασία, παραγωγή : 1964, σκηνοθεσία Γιώργος Σαρρής 14. Φωτογραφικό στιγμιότυπο της παραπάνω ταινίας, με φόντο τον βράχο της Μονεμβασίας απο την Πελοποννησιακή ακτή. 15. Πρόσφατα ξαναχτισμένα σπίτια στη Βόρεια του Αγίου Νικολάου. Ιούλιος 1990. αρχειακό υλικό Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 16. Άποψη της Κάτω Πόλης το 1975. αρχειακό υλικό Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ.

Το 1779 τα Ορλωφικά, γίνονται η αιτία καταστροφής πολλών τμημάτων των δύο αυτών καθ’ ύψος πόλεων. Οι κατακτήσεις της καστροπολιτείας, θα ολοκληρώσουν τον κύκλο τους με την απελευθέρωση της από τους Τούρκους στις 23 Ιουλίου 1821. Με τη βοήθεια της φιλικής Εταιρείας ελευθερώνεται πρώτη μεταξύ των οχυρών πόλεων του Μωρέως. Όπως προαναφέρθηκε, λίγοι κάτοικοι θα επιστρέψουν ξανά στον τόπο τους, Κρητικοί και Μικρασιάτες, έτσι η διαδικασία εγκατάλειψης βάζει το πρώτο της λιθαράκι. Το 1922 δημιουργείται η πόλη της ‘Γέφυρας’. Διαδέχοντας το κάστρο στα μετέπειτα χρόνια, τον Β ’παγκόσμιο πόλεμο, τον Εμφύλιο26 και την κατοχή, το τοπίο της καστροπολιτείας ρημάζει από χρόνο27 σε χρόνο μέχρι που το 1960 κατοικείται η κάτω πόλη από μόλις 100 κατοίκους. Στην απογραφή του 1951, από τους 522 κατοίκους της κοινότητας, στη Γέφυρα ζούσαν οι 261 και στην παλιά πόλη οι 178. Ο πληθυσμός της παλιάς πόλης συνέχισε να μειώνεται και το 1971 σε αυτήν ζούσαν μόλις 32 κάτοικοι 28. Ο βράχος χαρακτηρίζεται από πλήρης φθορά και οι ντόπιοι χρησιμοποιούν την άνω

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

πόλη ως βοσκότοπο (!). Οι λόγοι ήταν προφανείς, αλλες πόλεις αναπτύχθηκαν τριγύρω, τα κάστρα δεν χρειαζόταν να αξιοποιήσουν τον οχυρωματικό τους χαρακτήρα και με την ανάπτυξη των δια ξηράς συγκοινωνιών η μεταφορά των εμπορικών κέντρων έγινε με ευκολία σε πιο προσιτά μέρη29. Το 1965 η καστροπολιτεία κηρύσσεται διατηρητέο μνημείο, με πρότυπη αρχή τον Μυστρά, και ξεκινάει μια διαδικασία επαναφοράς του αυθεντικού στοιχείου που είχε χαθεί τα τελευταία χρόνια με τις λανθασμένες χειρονομίες αποκατάστασης των εναπομείναντα κτηρίων. Παρατηρήθηκαν αλλοιώσεις των αρχικών στοιχείων, παραμορφώσεις και κακοτεχνίες που οφείλονταν σε μια προσπάθεια συντήρησης και γρήγορης αναδιαμόρφωσης, με στόχο το κέρδος , της κάτω πόλης. Εκείνη τη περίοδο ήταν που ενδιαφέρθηκε ο ΕΟΤ για την κατασκευή ενός μεγάλου ξενοδοχείου, τύπου ‘Ξενία’, πάνω στα ερείπια της άνω πόλης, που έπειτα από άγνωστους παράγοντες το παραπάνω σχέδιο ματαιώθηκε30.

17 18 19 17. Η αφίσα της ταινίας The wind, παραγωγή : 1986, σκηνοθεσία Νίκος Μαστοράκης 18. Πορτραίτο του Γ. Ρίτσου, απο τον αρχιτέκτονα Κόστα Φινέ. 19. Φωτογραφία απο προσωπική μου συλλογή, 3.11.18

Το 1967 τίθενται τα νέα θεμέλια ελέγχου κι αποκατάστασης του μνημείου αυτού. Η Αρχαιολογική υπηρεσία ζητά πλήρη μελέτη για οποιαδήποτε εργασία εντός της καστροπολιτείας. Απαιτεί καθαρισμό του υπάρχοντος κτηρίου από τις τελευταίες επεμβάσεις, αποκάλυψη της αυθεντικής κατάστασης του, όσο αυτό είναι δυνατό, χρησιμοποίηση υλικών για την αποκατάσταση του σύμφωνα με τη χάρτα της Βενετίας, με στόχο την ενεργοποίηση μιας διαδικασίας επαναφοράς από τα βάθη του χρόνου για την προστασία του μνημείου και της κληρονομιάς του.

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

1.3. Τόπος ως μνημείο “Μελετούμε το πνεύμα που αναδύεται απ’ τους τόπους…”31 Η καστροπολιτεία της Μονεμβασίας είναι η συλλογική μνήμη των κατοίκων της32, και όπως η μνήμη είναι συνδεδεμένη με τα γεγονότα και τους τόπους, η πόλη είναι ο locus συλλογικής μνήμης, η οποία κινείται μέσα σ ’ένα χωρικό πλαίσιο αναφοράς33 . Η ιστορία της, αποτελεί την ερμηνευτική όψη του χρόνου, συμπυκνώνοντας το νόημα της και αναδεικνύοντας τον διαρκή μετασχηματισμό του πεδίου αυτού από το παρελθόν, μέσα από τα ίχνη που αναδύονται στο βραχώδες τοπίο του.

20 21 20. Άποψη της Μεγάλης Τάπιας πρίν την αναδιαμόρφωση της απο το αρχιτεκονικό γραφέιο ΜοΥ. 1970. Αρχειακό υλικό Μουσείου Μπενάκη 21. Καρτ ποστάλ της Μονεμβασίας, 1970.

Η περίπτωση της καστροπολιτείας, η αξία επίδρασης του χρόνου πάνω στο βράχο, αναφέρεται σε μια μνημειακή αρχιτεκτονική, η οποία συνδέεται με σαφείς προθέσεις και φιλοδοξίες. Η ανά τους αιώνες διαμόρφωση της Άνω και Κάτω πόλης, από διαφορετικούς κυρίαρχους, έχει επιτρέψει να συνδιαλέγονται στο τοπίο αυτό διαφορετικά χαρακτηριστικά, με ένα μοναδικό τρόπο. Η ώσμωση του τόπου αυτού με τα ξεχωριστά λαογραφικά χαρακτηριστικά, έχει επιβληθεί στον ίδιο τον χρόνο καθιστώντας το τοπίο της Μονεμβασίας, μνημείο λαογραφικής μνήμης. Έχει καταφέρει παράλληλα να αποκτήσει αξία λειτουργικής χρήσης, τα κτίσματα επανακατοικούνται και φιλοξενούν σύγχρονες ανέσεις. Αυτό φυσικά είναι επίτευγμα κατά ένα μεγάλο ποσοστό των αρχιτεκτόνων Χάρις και Αλέξανδρου Καλλιγά που κάνανε την αρχή, προσφέροντας σε αυτό το μέρος την ελπίδα να ακμάσει ξανά. Το 1975, έπειτα από ένα ταξίδι τους στην καστροπολιτεία και μια σειρά γεγονότων και γνωριμιών, αποφάσισαν να αφιερώσουν το μεγαλύτερο μέρος της ζωή τους για να αναβιώσουν το τοπίο και να επαναφέρουν ότι στοιχεία μπορούσαν να διασώσουν από το παρελθόν. “Η ιστορία και η μνήμη που έχουν εγγραφεί στο φθαρτό του σώμα πυκνώνουν τον ανθρώπινο χώρο και χρόνο, το μνημείο καθιστά το νόημα αυτό αναγνώσιμο.”34 Μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι την Μονεμβάσια την κατακλύζει μια γοητεία μέσω της γραφικότητας της φθοράς που εντοπίζει κανείς σε μια περιπλάνηση του, κυρίως στον Γουλά. Η Άνω πόλη, ως ερείπιο πλέον στο μεγαλύτερο της μέρος, συμπυκνώνει ένα αφηγηματικό χώρο, συνδέοντας τον έμμεσο λόγο της ιστορίας με τον άμεσο λόγο της ανάδυσης τη μνήμης. Το μάτι εντοπίζει τα φθαρτά σημεία και σαν καθρέφτης της ψυχής το εγκλωβίζει μέσα της. Η ανασύνταξη της θραυσματοποίησης αυτής που έχει υποστεί όλος ο βράχος, κυρίως η κάτω πόλη, μέσα από την ιστορική του διάβρωση, καθιστά τη καστροπολιτεία ένα ιδεατό σύμβολο χρονικότητας πολλών εποχών , για να θυμίζει την αρμονική συνύπαρξη διαφορετικών μορφολογικών στοιχείων από διαφόρους πολιτισμούς. Στην προκείμενη περίπτωση, στοιχεία της πόλης αυτής δεν έχουν σβηστεί για να εγγραφούν πάνω τους νέα, αντιθέτως, το παλίμψηστο δεν έχει την ακριβής έννοια του όρου. Η Μονεμβασία αποτελείται από στρώσεις ιστορίας οι οποίες είναι εμφανείς και θα έλεγε κανείς διακριτές στον γνώστη παρατηρητή, αν όχι χρονολογικά σίγουρα μορφολογικά. Πιο πολύ ή έννοια του συμπιλήματος έρχεται κοντά στην φαιά ουσία της καστροπολιτείας, καθώς έχει προκύψει από τη συνένωση διαφορετικών ιστορικών ‘αποσπασμάτων’ ένα αληθινό collage με κεντρική ιδέα οργάνωσης, την ανάγκη για κατοίκηση.

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Η μορφολογία της καστροπολιτείας μεταλλάσσεται ανά τους αιώνες, νέες λειτουργίες όπως η πόλη ως τόπος κατοίκησης κυρίως αλλά και ο χρόνος ζωής της έπειτα τα χρόνια κατάκτησης, η αλλαγή χρήσης της άνω πόλης κυρίως σε θέμα λειτουργιών, τα κτήρια ως κατοικίες αρχικά και έπειτα ως διοικητικά κέντρα για τους Ενετούς αλλά και Τούρκους. Οι σχέσεις των ανθρώπων που ορίζουν την αρχιτεκτονική δομή αυτού του τόπου εξαρχής, η άνω πόλη για τους πλούσιους και η κάτω πόλη για τον απλό λαό. Ένας ευκρινής διαχωρισμός που οφείλεται σ’ ένα συγχρονικό σύστημα επαφών. Η πόλη μπορεί να θεωρηθεί ως ένα θέατρο, στο οποίο λαμβάνει χώρα μια ιδιαίτερη παράσταση, Τα κτήρια είναι οι πρωταγωνιστές και αλληλοεπιδρούν με το τοπίο, μεταμορφώνονται, αναδύοντας σταθερά στοιχεία μέσα από το χρόνο που νοηματοδοτούν τη φράση : η πόλη διαρκεί.

22 23 24 25

Η ιστορική βαρύτητα ενός μνημείου δημιουργεί ένα πυκνό χωρικό και χρονικό νόημα, το ευρύ φάσμα συναισθημάτων που προκαλούνται στους ανθρώπους. Η ουσία της παράδοσης είναι να ανακαλύπτεται κάθε φορά ξανά το νόημα που έχει ήδη ανακαλυφθεί μέσα στον ορίζοντα της νέας εποχής, έτσι ώστε ‘η προσπάθεια της επιστροφής να γίνεται δύναμη μιας εξέλιξης’35.Είναι σημαντικό μέσα από έναν περίπατο, η καστροπολιτεία να υπερβεί την υλική της συγκρότηση και να μετασχηματιστεί σ ένα πεδίο μεταφορικών σημασιών, σ’ ένα νοητικό χώρο σκέψης μέσα από ψήγματα της ιστοριογραφίας της, η οποία θα επιτρέπει την οπτική επαφή ρεαλιστικών στοιχείων στον χώρο και θα παρακινεί στην βιωματική προσέγγιση της πόλης

25. Καρτ Ποστάλ του βράχου, 1930.

22. Άποψη της ‘Αγοράς, 1906, Βρετανική Σχολή. 23. Η κεντρική πύλη της Κάτω Πόλης, 1955. 24. Κάτοικος της καστροπολιτείας ξεκουράζεται στον ίσκιο, 1950.

02. ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΣ _Υποσημειώσεις

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

1, Γ. Ρίτσος, Ποιήματα 1930-1960, Ρωμιοσύνη, ποίημα ‘I’ ,Β’, Αθήνα 1945 - 1947 2. Ἡ Βενετσιάνικη ὀνομασία της ἦταν «Napoli di Malvasia» (Νεάπολις Μονεμβασίας), στὰ λατινικὰ «Neapolis Malvasiae», στὰ γαλλικὰ «Naples de Malvasie», στὰ ἀραβικὰ «Benefsie» καὶ στὰ τουρκικὰ «Menekschse» Μενεξεδένια πόλη. 3. Α. και Χ. Καλλιγά, Μονεμβασία, Αθήνα 2006, σ.10. 4. Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία : Μια βυζαντινή πόλις-κράτος, Αθήνα 2010, σ. 6. 5. Στο ίδιο, σ.10. 6. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π.,σ.10. 7. Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία, όπ.π., σ. 21. 8. Στο ίδιο, σ.31. 9. H. Lefebvre, Δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα, 1977. 10. Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία, όπ.π., σ. 25. 11. Στο ίδιο, σ.15 12. Οι Άγιοι Επτά Παίδες, τα ονόματα των οποίων είναι: Μαξιμιλιανός, Ιάμβλιχος, Μαρτινιανός, Διονύσιος, Αντωνίνος (ή Ιωάννης), Κωνσταντίνος και Εξακουστοδιανός, έζησαν στα χρόνια του αυτοκράτορα Δεκίου (249 - 251 μ.Χ.). 13.Οι Μονεμβασιώτες διατηρούσαν ζωντανή την σύνδεση με την αρχαία Σπάρτη (…) ήταν η μόνη πόλη που δεν καταλήφθηκε από τις ναυτικές δυνάμεις των Νορμανδών το 1148, όταν επιτέθηκαν εναντίων πολλών σημαντικών πόλεων όπως η Κέρκυρα, η Κόρινθος, η Αθήνα, η Θήβα.

20. Σύμφωνα με στοιχεία που ήρθαν στο φως κατά της πρόσφατη αποκατάσταση του από το επιστημονικό προσωπικό της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λακωνίας. 21. Εβλιγιά Τσελεμπή, Οδοιπορικό στην Ελλάδα 1668 - 1671, 1994, σ. 88 22. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π.,σ.13. 23.Στο ίδιο, σ. 12. 24. Στο ίδιο, σ. 17. 25. Συνέντευξη κα. Χ. Καλλιγά, Μονεμβασία, 5.5.2018 26. Ακολούθησαν διαμάχες για την διανομή των λαφύρων και τη διοίκηση, οι οποίες οδήγησαν στην αναρχία. Το Μάρτιο του 1822 αποφασίστηκε από την προσωρινή διοίκησης της Ελλάδας η επισκευή του φρουρίου και η αποστολή φρουράς, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, με αποτέλεσμα η κατάσταση στο φρούριο να χειροτερεύει. Στη συνέχεια το φρούριο και η επαρχία Μονεμβασιάς έπεσε θύμα του εμφυλίου πολέμου. 27. Γ. Ν. Βουνελάκης, Μονεμβασία_Απο την απελευθέρωση μέχρι σήμερα, Αθήνα 2001, σ.12. 28. Στο ίδιο, σ. 89. 29. Στο ίδιο, σ. 21. 30. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π.,σ.18. 31. Δ. Πικιώνη, Συναισθηματική τοπογραφία (1935), στα ΚΕΙΜΕΝΑ, Αθήνα, 2014.

14. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π.,σ.68.

32. Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της πόλης, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 190.

15. Χρυσόβουλο Ανδρόνικου Β’ Παλιολόγου, 1301. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

33. M. Hallbwachs, Η συλλογική μνήμη, Μάιος 2013

16. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, Μονεμβασία, οχυρά - κυκλοφορία σπίτια - εκκλησίες, Αθήνα 1974 , σ. 8

34. Σ. Σταυρίδης, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, κείμενο του Ν. Ι. Τερζόγλου, Αλεξάνδρεια 2006, σ. 261

17. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π.,σ.11.

35. Ζ. Κοτιώνης, Η τρέλα του τόπου, Αθήνα 2004, σ.22.

18. Στο ίδιο, σ. 12.

19.Στο ίδιο, σ.13.

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

“Είναι ίσως η πλήρωση των ίδιων νόμων μέσα στη φύση και την τέχνη, η ομορρυθμία τούτη, που μας κάνει να βλέπουμε να μεταμορφώνονται μπροστά μας οι μορφές της ζωής και της φύσης σε μορφές Τέχνης, κι αντίστροφα; Κι ακόμα, οι μορφές της μιας τέχνης σε μορφές της άλλης; Δεν είναι η ομορρυθμία που κυβερνάει στο βάθος τις, κατά το φαινόμενον, πλέον διάφορες πραγματώσεις, που έχει τη δύναμη ν’ αποκαλύψει και να εξηγήσει η μια την άλλη.”36

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Τα κτήρια ως σταθερά σημεία αναφοράς ολόκληρων κοινωνιών, κατέχουν για το βράχο της Μονεμβασίας ένα είδος αχρονικότητας. Μπορούν να χαρακτηριστούν ως ιστορικά αντικείμενα τα ίδια, που εγγράφονται σ’ ευρύτερους ιστορικούς νόμους, οι οποίοι στο συγκεκριμένο παράδειγμα της καστροπολιτείας είναι σε πληθώρα ανά τους αιώνες. Η φράση που χαρακτηρίζει καλύτερα την παρακάτω αφήγηση είναι ΄Παράδοση δεν σημαίνει προσήλωση στις μορφές του παρελθόντος, αλλά κατανόηση των στοιχείων που επιβιώνουν στον παρόντα χρόνο’37.Η ιστοριογραφία που έχει καταγραφεί μέσα από παλαιά και νέα χειρόγραφα, αλλά και η μελέτη του τόπου, τους νεότερους χρόνους, αποτελεί αντικείμενο ανάδειξης τέτοιων ιχνών, και είναι σημαντικό εργαλείο για την ανάγνωση της πόλης.

3.1. Υλικότητα “Κυρά Μονοβασιά μου, πέτρινο καράβι μου. Χιλιάδες οι φλόκοι σου και τα πανιά σου. Κι όλο ασάλευτη μένεις να με αρμενίζεις μες στην οικουμένη..”38 Στο σημείο αυτό, πριν ξεκινήσει η λεπτομερής ανάλυση των μορφολογικών στοιχείων που συνθέτει τον χαρακτήρα της καστροπολιτείας, είναι σημαντικό να αναφερθούν τα δομικά υλικά της περιοχής και ο ρόλος τους. Η πέτρα είναι ένα το βασικότερο υλικό δομής των κτισμάτων39, την έκοβαν κυρίως από τον βράχο αλλά τμήματα της μετέφεραν και από την απέναντι πελοποννησιακή ακτή όπως και το ξύλο. Ο πωρόλιθος (εικ. 3), που έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στα πλαίσια των ανοιγμάτων, στις βάσεις των καμινάδων αλλά και σε διακοσμητικά στοιχεία των όψεων, καθώς ο ίδιος είναι εύκολο να χαραχθεί, ερχόταν από τον Άγιο Φωκά, που απέχει πέντε μίλια από την Μονεμβασία. Το μάρμαρο, που έχει χρησιμοποιηθεί σε επιγραφές πάνω από θύρες και παράθυρα, σε πλακοστρώσεις και σε εξώστες, το έφερναν από άλλα λιμάνια γι’ αυτό και έχει πολύ μικρή χρήση στην πόλη, όπως έφερναν κι απέξω το σίδηρο ενώ το προμηθεύονταν κυρίως από τη σημερινή Βούταμα, τέσσερα χιλιόμετρα μακριά από τη Μονεμβασία. Το κεραμίδι για τις δίρριχτες στέγες, ερχόταν από την Φραγκούπολη (Φραγκιά) τέσσερα χιλιόμετρα μακριά40.

1 2 3 4 1. Τμήμα εξωτερικής όψης κατοικίας, όπου παρατηρούνται διαφορετικά είδη υλικών δομής. Πιθανόν, αυτό το δείγμα να μαρτυρεί την συλλογή υλικών, πουριά, απο άλλα κτήρια τριγύρω, τα οποία βρίσκονταν σε ερειπιώδη κατάσταση την εποχή κατασκευής του. 2. Εξωτερική τοιχοποία στην οποία φαίνεται η τεχνική τοποθέτησης όστρακων στο κονίαμα δομής της. 3. Τμήμα εξωτερικής όψης κατοικίας απο πωρόλιθο. 4. Όψη αναδιαμορφωμένης κατοικίας με τις επεμβάσεις πριν το 1975, και στοιχεία τσιμέντου στη λιθοδομή.

Το κονίαμα δομής της λιθοδομής αποτελούνταν από ασβεστοκονίαμα με μικρές ποσότητες θηραϊκής γης για να είναι ανθεκτικότερο στο θαλασσινό κλίμα. Παράλληλα σε αυτό προσθέτονταν τμήματα κεραμιδιών αλλά και κοχύλια (εικ. 2), για να το ενισχύσουν. Τον ασβέστη τον προμηθεύονταν από την κοντινή περιοχή του Ψηφιά και του Αγίου Στάθη, δυτικά, καθώς σε εκείνα τα μέρη έβρισκε κανείς σε αφθονία ασβεστόλιθο. Τα κονιάματα επιχρίσεως εσωτερικά αποτελούνταν από ασβεστοκονίαμα ενώ τα εξωτερικά διέθεταν άμμο και ασβέστη, ενισχυμένα με θηραϊκή γη. Υπάρχουν και περιπτώσεις που χρησιμοποιούσαν για λόγους στεγανότητας το κουρασάνι. Η άμμος που χρησιμοποιούταν στα επιχρίσματα, την έπαιρναν από τον χείμαρρο, τη Χρανάπα κι από την περιοχή επίσης του Ψηφιά, απ’ όπου προμηθεύονταν και καλάμια. Η θαλασσινή άμμος δεν έχει χρησιμοποιηθεί παρά ελάχιστα λόγω του υψηλού επιπέδου υγρασίας που διαθέτει η περιοχή γεωγραφικά, δεν θα επέτρεπε την σταθεροποίηση του επιχρίσματος.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

3.2. Ανακαλύπτοντας την καστροπολιτεία “Η μορφή της πόλης είναι πάντα η μορφή μιας εποχής..”41

Κάτω πόλη Οι οικισμός της κάτω πόλης παρουσιάζει ιδιαίτερο μορφολογικό ενδιαφέρον ,συντίθεται από τυπολογικά μείγματα διαφόρων αρχιτεκτονικών στοιχείων, λόγω της συνεχής επανάχρησης και δια της βίας προσαρμοστικότητας του τοπίου της, ανά εποχή, εξυπηρετώντας τη συνύπαρξη των λαών και τη λειτουργικότητα των κτισμάτων. Η αναζήτηση του αυθεντικού στοιχείου που έχει χαθεί μέσα στο χρόνο, τοποθετεί το ερώτημα, τι θεωρείται γνήσιο κι αυθεντικό, σε μια ιστορία που μετράει 2.000 χρόνια.

5 6 7 5. Άποψη της Κάτω Πόλης απο τις ‘βόλτες’. 6 - 7. Αποτύπωση στενομέτωπης κατοικίας με τρία επίπεδα, στα πλαίσια εργασίας για το Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. 1992

Το ενδιαφέρον είναι ότι δεν παρουσιάζονται ξεκάθαρες οικιστικές ενότητες, όμως μπορεί κανείς να ξεχωρίσει με βάση τη λειτουργία και τη θέση , τη σημασία των κτισμάτων, όπως τα καταστήματα, τις κατοικίες και τις εκκλησίες. Παρουσιάζεται στο χάρτη μια πυκνότητα , κυρίως στο νότιο τμήμα του βράχου, κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα κτήρια που βρίσκονται στη βάση της ανόδου προς τον Γουλά, δεν έχουν αποκατασταθεί και στέκουν ερειπωμένα. Διαμορφώνεται ένα ‘πλάτωμα’ δίπλα στο ανατολικό τείχος καθώς και στην τέταρτη πύλη που βρίσκεται ψηλά του οικισμού, βορειοδυτικά του τείχους. Σε εκείνο το τμήμα, ο παρατηρητής μπορεί σχεδόν να περπατήσει πάνω σε τρισδιάστατες

κατόψεις κατοικιών ή και ναών, οι οποίες τώρα πια είναι αφημενες στη φθορά τους. Ένα ακόμα κριτήριο χαρακτηρισμού των κτισμάτων της κάτω πόλης, είναι σίγουρα η δομική τους κατάσταση.

Το τοπίο της Μονεμβασίας συνθέτετε ελεύθερα με αναλογίες κτισμάτων που χαρακτηρίζονται από 1:1 ή 1:2 κατοψικά, συμβάλλοντας στην διαμόρφωση ενός ελεύθερου κανάβου σύνθετων μορφών που αποτελείται από χώρους, δώματα, στέγες, αυλές. Οι θεμελιώσεις των κτηρίων στον βράχο ήταν δύσκολες, και γι’ αυτό γινόντουσαν κατευθείαν πάνω στο βράχο42 , λίγο πιο πεπλατυσμένα σε σχέση με το τοιχίο που ανέβαινε πάνω από το έδαφος, κατασκευασμένο από αργολιθοδομή με συνδετική κονία, όπως έχει προαναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο. Η πρότυπη κατοικία Το Μονεμβασιώτικο σπίτι της κάτω πόλης, διαθέτει μικρότερες διαστάσεις από τα κτίσματα των ευγενών την άνω πόλης. Η ταράτσα του, παίζει το ρόλο της αυλής, καθώς δεν υπήρχε χώρος για εκτόνωση στο περιβάλλοντα χώρο, με κάποιες εξαιρέσεις κτισμάτων που διαμορφώθηκαν μετά τον 19ο αιώνα. Διακρίνονται τρείς κατηγορίες κατοικιών σύμφωνα με την κάτοψη τους, ο στενομέτωπος τύπος, ο πλατυμέτωπος και τετράγωνος, ο οποίος δεν έχει δείξει αντοχή στο χρόνο καθώς δεν αναπαράχθηκε όπως οι άλλοι δύο, παρά μόνο αποτέλεσε κυρίως βάση για μετασκευές. Ο στενομέτωπος τύπος43 (εικ. 7) ήταν ο πιο ευρύς διαδεδομένος στην κάτω όσο και στην άνω πόλη, και τα δείγματα του προέρχονται από πολλές ιστορικές φάσεις. Στην απλούστερη μορφή του διαρθρώνεται τυπικά σε τρείς στάθμες. Η

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

8 9 10 11 8. Στενομέτωπη κατοικία πάνω στο δρόμο της ‘Αγοράς’. 9. Τομή στενομέτωπης κατοικίας, στα πλαίσια εργασίας για το Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. 1992 10. Στο συγκεκριμένο σχέδιο αποτυπώνεται η πολυπλοκότητα των όγκων που διέπει την δομή της Κάτω Πόλης. 11. Ο συνδυασμός της Κάτω Πόλης και του βράχου, απο το κεντρικότερο σημείο της μικρής Τάπιας.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

χαμηλότερη στάθμη φιλοξενούσε κυρίως δύο παράλληλους θολωτούς χώρους, συνήθως κάθετα στην κλίση του εδάφους με κάποιες εξαιρέσεις σαφώς, οι οποίοι χρησίμευαν ως βοηθητικοί44 και πολλές φορές είχαν ανεξάρτητη είσοδο από το δρόμο. Συνήθως σε αυτό το επίπεδο κατασκευαζόντουσαν οι στέρνες, δεξαμενές νερού, των οποίων η μία τους πλευρά ήταν λαξευμένη στο πετρώδες έδαφος. Στις ψηλότερες στάθμες υπήρχε συνήθως κατακόρυφη εσωτερική επικοινωνία μεταξύ αυτών και διαμορφωνόταν η κυρίως κατοικία, όπου στην 2η στάθμη του κτηρίου, στο ισόγειο, βρισκόταν η κύρια είσοδο της κατοικίας με τον χώρο της υποδοχής και συνήθως αποτελούνταν από ένα στενόμακρο χώρο, που μπορεί να φιλοξενούσε και την κουζίνα στο πίσω τμήμα , σε κάποιες περιπτώσεις υπό την μορφή θόλου. Η 3η και τελευταία στάθμη αποτελούνταν επίσης από έναν στενόμακρο χώρο ο οποίος φιλοξενούσε τα υπνοδωμάτια, και ένα χώρο που διαμορφωνόταν αναλόγως το προσανατολισμό του ανοίγματος του, συνήθως βορεινό, ως καλοκαιρινό καθιστικό, με ενδείξεις ότι ήταν αδιαίρετος45 αρχικά. Από εκεί κανείς είχε πρόσβαση στο δώμα του κτηρίου, πάνω από θολίσκους με μια ξύλινη σκάλα ή ανεμόσκαλα, αλλά και στα δώματα διπλανών κτηρίων. Σε μια ιδιαίτερη ξεχωριστή κατηγορία, μπορούν να συμπεριληφθούν τα κτήρια που βρίσκονται στον κεντρικό δρόμο, στην Αγορά (εικ. 16). Συνήθως διέθεταν μια απλή ορθογωνική κάτοψη και κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν το μεγάλο σύνθετο ξύλινο κούφωμα προς το δρόμο, η λεγόμενη πάγκα46 . Στο ισόγειο, με μέτωπο 3,5 μέτρων πλάτος, φιλοξενούνται εμπορικές και υπηρεσιακές λειτουργίες αλλά και στο πίσω τμήμα, το καθιστικό με ένα υπνοδωμάτιο. Στον όροφο , συναντά κανείς τα υπόλοιπα υπνοδωμάτια και τον χώρο υποδοχής με πολλά παράθυρα, σημαντικό στοιχείο του κτίσματος καθώς αυτό είναι που καθορίζει την όψη του κτηρίου.

12 13 14 15 16 12 - 13.Αποτύπωση πλατυμέτωπης κατοικίας με τρία επίπεδα, στα πλαίσια εργασίας για το Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. 1992 14 - 15. Αποτύπωση σύνθετου τύπου κατοικίας, που έχει προκύψει απο την συνένωση δύο ή περισσοτέρων κτισμάτων, στα πλαίσια εργασίας για το Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. 1992 16. Σχέδιο όψης των καταστημάτων στο δρόμο της ‘Αγοράς’,στα πλαίσια εργασίας για το Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. 1992

Ο τύπος του πλατυμέτωπου κτηρίου (εικ. 13), τοποθετείται στην ουσία παράλληλα με την κλίση του εδάφους, έχοντας ορθογωνική κάτοψη. Διαθέτει μια στάθμη θολωτή, όπως και ο στενομέτωπος στην υπόγεια στάθμη του με τους αντίστοιχους χώρους, κι άλλες δύο ψηλότερα με ενδιάμεσα ξύλινο δάπεδο. Στην ουσία, έτσι επιτρέπεται να αναπτυχθεί η όψη της τρίτης στάθμης σειράς παραθύρων προς τη θέα. Ο τρίτος τύπος, οι αναλογίες του οποίου τείνουν προς το τετράγωνο, παρατηρείται κυρίως στον 18ο αιώνα. Διέθετε συνήθως μόνο δύο στάθμες, και στις λίγες εξαιρέσεις των τριών, υπήρχαν θόλοι και στην 2η στάθμη που δεν κάλυπταν ολόκληρο το σχήμα της κάτοψης καθώς περιλάμβανε και ένα τμήμα με ξύλινο πάτωμα. Πάνω από αυτό, διαμορφωνόταν δίρριχτη στέγη και δώμα πάνω από το θολωτό τμήμα. Κατά την Ενετοκρατία Β’, υπήρξε η πρόθεση να δημιουργηθούν στις ανώτερες στάθμες μεγαλοπρεπείς αίθουσες με επίσημο χαρακτήρα. Αυτό μπορούσε να πραγματοποιηθεί κυρίως όταν οι νέοι αυτοί όροφοι ‘πατούσαν’ πάνω σε χαμηλότερους θολωτούς. Κατά την Τουρκοκρατία Β’, επανέρχονται κυρίως οι στενομέτωποι τύποι κατοικίας, με τους επιμήκεις όγκους αλλά και οι πλατυμέτωποι που κατείχαν οθωμανικά μορφολογικά χαρακτηριστικά. Με τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους και την ανακατανομή των ιδιοκτησιών κυρίως στην κάτω πόλη, γίνανε εκτεταμένες νέες παρεμβάσεις. Τον 19ο αιώνα έγινε ριζική αναμόρφωση πολλών κατοικιών, οι νέες ως κατασκευές ήταν πολύ ογκώδεις και τότε ήταν που ξεκίνησε η χειρονομία συνένωσης κτισμάτων (εικ. 14). Πολλές φορές η κάτοψη αναπτυσσόταν

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

ελεύθερη και αποτελούσε ένα σύμπλεγμα χώρων , με τον κύριο να αποτελείται από τέσσερις θολίσκους ανά δύο σε κάθε πλευρά, που αξιοποιείται αναλόγως με παρόμοιες λειτουργίες ανά επίπεδο, όπως στην 1η κατηγορία, κι έναν χώρο με τζάκι, ως χειμωνιάτικο καθιστικό. Δημόσια κτήρια Όπως έχει προαναφερθεί στην ιστορική αναδρομή που πραγματοποιήθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, η Μονεμβασία υπήρξε σημαντικό αστικό και εμπορικό κέντρο της Πελοποννήσου. Μπορεί κανείς να ανακαλύψει στην περιήγηση του στην κάτω πόλη, μια μαρμαρένια μεγαλόπρεπη είσοδος που ανήκει στα συντρίμμια του ανακτόρου του Ανδρόνικου του ΙΙ του Παλαιολόγου47 (εικ. 17), σε συνδυασμό με μια δρομική που θεωρείται και η πιο μεγαλόπρεπη στη καστροπολιτεία. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που πρέπει να σημειωθεί είναι η μη ύπαρξη σχολικού κτηρίου, οι κάτοικοι αναφέρουν ότι τα μαθήματα γίνονταν σε υπόγειο χώρο που ονομαζόταν ‘κατηχούμενα’, νοτιοδυτικά του βράχου, κι αργότερα τα φιλοξένησε ο ναός του Αγίου Νικολάου. Δημόσια κτήρια κοινής χρήσης μπορούν να θεωρηθούν σίγουρα και οι στέρνες, που συλλέγαν τα όμβρια ύδατα. Δύο μεγάλες υπόγειες στέρνες διαθέτει η κάτω πόλη, η μία βρίσκεται κάτω από την κεντρική πλατεία ενώ η δεύτερη μικρή κάτω από την μικρή δυτική τάπια (εικ. 18). Έξω από τα τείχη της καστροπολιτείας, υπάρχει ένα νεκροταφείο , τα κτίσματα των Σφαγείων καθώς και ένα μικρό λιμανάκι της εποχής των Ενετών.

17 18 19 17. Ερείπια της λεγόμενης εισόδου του ανακτόρου του Ανδρόνικου ΙΙ παλαιολόγου. 18. Μικρή στέρνα που βρίσκεται κάτω απο τη μικρή τάπια, σε δρομική. 19. Τα ερείπια κοντά στον βράχο σε συνδυασμό με τους δύο σημαντικούς ναούς, της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας και του Μητροπολιτικού. Στην εικόνα παρατηρείται απο ψηλά η σύνδεση των δύο ναών, κάτι που δεν παρατηρεί κανείς εύκολα όταν βρίσκεται στην κεντρική πλατεία με το κανόνι.

Εκκλησίες Το βραχώδες τοπίο της Μονεμβασίας, φιλοξενεί ένα ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό εκκλησιών, οι οποίες έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα. Στην κάτω πόλη συναντά κανείς εικοσιέξι ναούς, των οποίων η πλειοψηφία κατατάσσεται στα χρόνια της Βυζαντινής κυριαρχίας. Τέσσερις από τους παραπάνω αναφέρεται ότι χτίστηκαν από την αρχή στους μεταβυζαντινούς χρόνους, ενώ κάποιοι άλλοι μετασκευάστηκαν, όπως ο Ελκόμενος Χριστός (εικ. 19), ο οποίος διατηρεί και μια σχεδόν θρυλική θέση στην ιστορία της καστροπολιτείας, καθώς στο όνομα του έχουν καταγραφεί αρκετά περιστατικά που αγγίζουν το κομμάτι των θρύλων. Στην ίδια εξαίρεση ανήκει ο ανώνυμος ναός που βρέθηκε στην ιδιοκτησία Γεωργούλα, και πιθανολογείται να τοποθετείται στην ίδια περίοδο ο ερειπωμένος ναός της Παναγίας στα ‘Κατηχούμενα’ . Η αρχική οικοδομική φάση του ερειπωμένου πια ναού, του Αγίου Ιωάννη, είναι ακόμα μια περίπτωση μεταβυζαντινής οικοδομικής δραστηριότητας, όπως και οι ναοί του Αγίου Σπυρίδων, της Αγίας Άννας – Άγιοι Ακίνδυνοι ή Ευαγγελίστρια, ο Ευαγγελισμός και ο Άγιος Δημήτριος και Άγιος Αντώνιος48. Της περίοδο της Τουρκοκρατίας Α’, αναφέρεται η κατασκευή της Παναγίας Χρυσαφίτισσας. Πολύ πιθανό, όλες αυτές οι νέες κατασκευές ναών να στηρίχθηκαν σε πλαίσια παλαιότερων από την εποχή του Βυζαντίου, και να ανακατασκευάστηκαν ή επάνω στα ερειπωμένα μέλη τους να δημιουργήθηκαν νέοι. Αυτό είναι κάτι που με πολύ δυσκολία μπορεί κανείς να ξεχωρίσει στους ναούς της καστροπολιτείας. Ο Άγιος Νικόλαος, η Αγία Άννα η Καθολική, και η Παναγιά η Κρητικιά κτίσθηκαν την περίοδο της Ενετοκρατίας Β’, ενώ οι δύο πρώτοι σύμφωνα με ανασκαφές που έχουν γίνει , έχουν αντικαταστήσει με σιγουριά παλαιότερο βυζαντινό ναό. Την ίδια περίοδο, λειτούργησε ως χριστιανικός ναός το ‘τζαμί’ – Άγιος Πέτρος για το καθολικό δόγμα, και κτίσθηκαν ο Άγιος Ιωάννης και ο Σωτήρας Χριστός. Επισκευαστικές εργασίες

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

έγιναν στην Αγία Άννα – Παναγία Μάλτα και στον ναό του Αγίου Ανδρέα. Ο Ελκομένος Χριστός Την μεγαλύτερη και σημαντικότερη ιστορία για την καστροπολιτεία, από τους παραπάνω ναούς, κατέχει ο μητροπολιτικός ναός του Ελκομένου Χριστού προς τη Σταύρωση, στο όνομα του οποίου είναι αφιερωμένος. Η παράδοση συνδέει άμεσα τον ναό με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’ Παλαιολόγο , για το λόγο ότι στις προμετωπίδες των δύο χρυσόβουλλων λόγων49 που απέλυσε το 1301 και 1314 για την πόλη, εικονίζεται να προσφέρει το αυτοκρατορικό έγγραφο στον Χριστό. Άλλη μια ιστορία που συνδέεται με το όνομα του, είναι αυτή της κλοπής της εικόνας του Ελκομένου Χριστού50, την οποία αφαίρεσε ο αυτοκράτορας Ισαάκιος Άγγελος (1185 – 1195) και την μετέφερε στο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στα Σθένια της Κωνσταντινούπολης. Η εικόνα επέστρεψε τελικά μέχρι το 1973 στον μητροπολιτικό ναό. Τοποθετημένος πάνω στον κεντρικό άξονα που διατρέχει την κάτω πόλη, και μπροστά από την κεντρική παλαιά πλατεία, ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο, με τρείς ημικυκλικές αψίδες στα ανατολικά και με νάρθηκα στα δυτικά. Η μορφή που κατέχει τη σήμερον ημέρα ο ναός, έχει επέλθει μετά από διαδοχικές αναδιαμορφώσεις μέσα στα χρόνια, με την οικοδομική του φάση να τοποθετείται στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους, τον 6ο αιώνα. Το 1697 προστέθηκε ο τρούλος (εικ. 22) και ο νάρθηκας, τη Βυζαντινή εποχή τοποθετείται η κατασκευή του παρεκκλησιού του Αγίου Ιωάννη στη νότια πλευρά του ενώ το 1538 κατασκευάστηκε στο νότιο τοίχος οι αντηρίδες. Στους επόμενους αιώνες , με τα Ορλωφικά, η εκκλησία καταστρέφεται μερικώς και τα μετέπειτα χρόνια πραγματοποιούνται εργασίες συντήρησης κυρίως, ενώ το καμπαναριό είναι κατασκευής του 20ου αιώνα, καθώς αντικατέστησε το προηγούμενο που είχε καταστραφεί. Τότε διαμορφώθηκε το σημερινό τέμπλο από τον Τήνιο μαρμαρογλύπτη Γεώργιο Καπαριά, αντικαθιστώντας το ξυλόγλυπτο (εικ. 21) που χρονολογούνταν στα τέλη του 16ου αιώνα και τοποθετήθηκε στο ναό της Μυρτιδιώτισσας. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της εισόδου, παραστάδες και γείσο, ανήκουν στην Ενετοκρατία51.

20 21 22 23 20. Η είσοδος του Μητροπολιτικού ναού, απο την πλευρά της κεντρικής πλατείας με το κανόνι. 21. Σχέδιο του ξυλόγλυπτου τέμπλου που μεταφέρθηκε στο ναό της Μυρτιδιώτισσας απο τον ναό του Ελκομένου Χριστού. 22. Σε αυτή την εικόνα μπορεί κανείς να παρατηρήσει έυκολα τις φάσεις κατασκευής του ναού. 23. Ο τρούλος του Μητροπολιτικού ναού αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στην φυσιογνωμία της πόλης.

Παρατηρεί κανείς εντοιχισμένα μαρμάρινα γλυπτά στα τοιχία του ναού (εικ. 20), τα οποία και φημολογούνται ότι ανήκουν σε παλαιοχριστιανικούς και βυζαντινούς χρόνους. Είναι σημαντικό να αναφερθεί, ότι στα χρόνια που πέρασαν τα παλαιότερα υλικά κτισμάτων που ήταν ερειπωμένα ή κατεστραμμένα, αποτελούσαν υλικά δομής για τις νέες κατασκευές. Αυτό είναι και κάτι που μπερδεύει λίγο περισσότερο την ανάγνωση της χρονολογίας κάθε κτίσματος. Το θωράκιο τέμπλου που είναι εντοιχισμένο στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, αναπαριστά δύο παγώνια, τα οποία πατούν σε δράκο, συμβολίζοντας το θρίαμβο της ουράνιας αιωνιότητας στον κάτω κόσμο και το θάνατο. Ο ναός αυτός συνδέεται και με ένα άλλον ανώνυμο ναό, τα στοιχεία αυτού έχουν χαθεί καθώς την Τουρκοκρατία Α’ μετασκευάστηκε σε μουσουλμανικό τέμενος, που έχει βρεθεί κάτω από σπίτι στην περιοχή των Κατηχούμενων, με τυπολογία τρίκλιτης βασιλικής και στη δυτική του πλευρά μεγάλη στέρνα. Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι εκεί βρισκόταν αρχικά η εικόνα του Ελκομένου Χριστού, καθώς ταυτίζεται η ύπαρξη της με το μοναστηριακό ναό του 10ου αιώνα της Υπεραγίας Θεοτόκου και τη θαυματουργική θεραπεία της ηγουμένης της μονής52.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Άγιος Νικόλαος Κατηφορίζοντας από τον μητροπολιτικό ναό, ακολουθώντας το κάτω μονοπάτι που οδηγεί στην ανατολική πύλη του κάστρου , δεν μπορεί κανείς να προσπεράσει απαρατήρητο ένα πολύ ιδιαίτερο κτίσμα, τον ιδιόμορφο ναό που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο (εικ. 26). Υποστηρίζεται από την τοπική παράδοση, οτι ο ναός αυτός δεν λειτούργησε ποτέ ως εκκλησία. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας φιλοξένησε το οπλοστάσιο και την εποχή του Καποδίστρια (1829) και αντικατέστησε τον χώρο των ‘κατηχούμενων’ φιλοξενώντας το αλληλοδιδακτικό σχολείο της πόλεως. Από το 1839 μέχρι και κοντά στο 1950,το δημοτικό σχολείο της πόλης λειτουργούσε στο κτίσμα, απ’ όπου πήρε απολυτήριο ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, διαστάσεων 20,40 επί 9,00 μέτρων, επηρεασμένος από στοιχεία θολωτής βασιλικής του 17ου αιώνα, συγκρίνοντας τον με τον ναό του Αγίου Νικολάου στο Μυστρά53. Κατασκευασμένος το 1703 περίπου (εικ. 27) , όπως είναι λογικό, σε ερείπια δύο βυζαντινών ναών, η οποία χρονολογία αποδεικνύεται από το υπέρθυρο της εισόδου που αναφέρει επίσης το όνομα του Ανδρέα Λικίνιου, καθώς φέρει τον δικέφαλο αετό, ο οποίος αποτελεί οικόσημο της οικογένειας του. Η όψη μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι χαρακτηρίζεται από δυτικά μορφολογικά στοιχεία, όπως το αέτωμα, το στρόγγυλο παράθυρο αλλά και την πυργοειδή ενίσχυση.

24 25 26 27 24. Όψη του ναού του Αγίου Νικολάου με το ισόδομο σύστημα στην είσοδο. 25. Η μεγαλοπρέπεια του τρούλου που προβάλλει μέσα απο τις υπόλοιπες γεωμετρικές μορφές που σνθέτουν τον ναό. 26.Άποψη του ναού απο το κατηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στην Δυτική πύλη. 27. Πάνω απο το επιστύλιο της πόρτας του ναού, μέσα στο αέτωμα, είναι εντειχισμένη μια μαρμάρινη πλάκα με τον δικέφαλο αετό και η κτητορική επιγραφή σκαλισμένη με χρονολογία κτίσεως 1703 μ.χ.

Στις τέσσερις γωνίες του σχηματίζονται επιμήκη διαμερίσματα τα οποία είναι χαμηλά και στεγαζόμενα με οξυκόρυφες καμάρες που εξωτερικά διαμορφώνονται σε δώματα. Διαθέτει πλαϊνές τοξοστοιχίες οι οποίες ενισχύουν την κατά μήκος κίνηση, παρότι ο τρούλος κεντρικά του μνημείου κυριαρχεί, ενώ οι τέσσερις κεραίες του σταυρού προβάλλουν καθαρά πίσω από τα αετώματα . Όλη η κατασκευή είναι από λαξευμένους πωρόλιθους, ενώ η εξωτερικοί τοίχοι είναι από αργολιθοδομή. Παρατηρεί κανείς το γκρίζο κονίαμα της θηραϊκής γης που καλύπτει θόλους και τοίχους, κάνοντας το να ξεχωρίζει χρωματικά. Στην όψη της εισόδου, διαμορφώνεται ένας πυλώνας με κυφωτό ισόδομο σύστημα από πωρόλιθους. Σαν γενική εικόνα, ο ναός αυτός διαμορφώνεται από ένα σύμπλεγμα γεωμετρικών στερεών στον χώρο, όπως τον κύβο, τον κύλινδρο και την σφαίρα, διακριτά μεταξύ τους, καθιστώντας την μορφολογία του μοναδική (εικ. 25). Παναγία Μυρτιδιώτισσα Σε αντίστοιχη μορφολογική κατηγορία με τον ναό του Ελκομένου Χριστού, μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, είναι η Παναγία Μυρτιδιώτισσα ή Κρητικιά, που συναντά ο περιπατητής ως έκπληξη, στην αναζήτηση του στα στενά σοκάκια της κάτω πόλης. Τοποθετημένη στο κάθετο άξονα του μητροπολιτικού ναού, πιο κοντά στο βράχο, τραβάει τα βλέμματα των περαστικών με την αρχιτεκτονική της, όταν αφήνουν τον εμπορικό δρόμο πίσω τους και περνώντας κάτω από μια δρομική την ανακαλύπτουν να τους περιμένει σεμνά και καρτερικά. Η λατρεία της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας έρχεται από τα Κύθηρα, με τα οποία η καστροπολιτεία είχε στενή σχέση καθώς η επισκοπή τους υπαγόταν στην Μητρόπολη τους, γι’ αυτό και η παράδοση αναφέρει ότι ιδρύθηκε από τον επίσκοπο Φιλόθεο Δαρμάριο ο οποίος καταγόταν από τη Μονεμβασία54.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Το δεύτερο όνομα με το οποίο είναι γνωστός ο ναός, ‘Παναγία Κρητικιά’, συσχετίζεται με την εγκατάσταση προσφύγων από την Κρήτη γύρω από αυτή, την περίοδο της επανασυγκέντρωσης πληθυσμού, της Ενετοκρατίας Β’. Ο ποιητής Buchon σημειώνει 40 οικογένειες Κρητών στην γειτονιά55. Ο ναός αυτός συνδεόταν με ένα μικρό θολωτό διαμέρισμα, δεξιά της εισόδου του, με μια τοξωτή καμάρα, σήμερα γκρεμισμένη. Παρατηρούνται στην ίδια πλευρά τα θεμέλια ενός άλλου διαμερίσματος. Κάτω από την εκκλησία υπάρχει στέρνα, το στόμιο της οποίας είναι δίπλα στη νότια πόρτα. Ο τρούλος στηρίζεται σε θόλους, από λαξευτούς πωρόλιθους σε οριζόντιες στρώσεις κατά το ισόδομο σύστημα, ανατολικά και δυτικά ενώ βόρεια και νότια σε τόξα, το τύμπανο διαθέτει τέσσερα ανοίγματα και χαρακτηρίζεται από τρέχουσες ταινίες. Πόρτες και παράθυρα διαθέτουν περιμετρικά πλαίσια από πωρόλιθο με προεξοχές συνδέσεως με την αργολιθοδομή, καθώς παρατηρείται ανακουφιστικό τόξο πάνω από κάθε υπέρθυρο. Όπως και στον ναό του Αγίου Νικολάου, έτσι και εδώ τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ναού προδίδουν μια δυτική έμπνευση56 που ενισχύεται με την εξωτερική διαβάθμιση των όγκων (εικ. 30). Η εκκλησία είναι γνωστή για το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο του 16ου αιώνα, με τα έντονα αναγεννησιακά χαρακτηριστικά, που έχει μεταφερθεί από τον ναό του Ελκομένου Χριστού, αλλά και την ιδιαιτερότητα απολήξεως του αετώματος σε σχήμα κουκουνάρι, που θυμίζει Ιταλική Αναγέννηση. Μετά από την αποτύπωση του ναού από τον Traquair57 το 1905, ο ίδιος υποστηρίζει ότι τα αετώματα φανερώνουν ότι αρχικά υπήρχε ξύλινη στέγη, αν και είναι λίγο δύσκολο να αποδειχθεί μια τέτοια θεωρία καθώς ο τρούλος φαίνεται ως ενιαία κατασκευή με το υπόλοιπο σώμα του ναού και αυτός ο τύπος επαναλαμβάνεται.

28 29 30 31 28. Άποψη του ναού της Μυρτιδιώτισσας απο το κάστρο. 29. Η όψη του ναού με το ισόδομο σύστημα, το δεύτερο που υπάρχει σε όλη τη καστροπολιτεία ώς δείγμα. 30. Ο τρούλος ακολουθεί απλές χαράξεις και συνδέεται αρμονικά με τον κυρίως όγκο του ναού. 31. Ο ναός της Παναγίας Χρυσαφίτισσας απο κεντρικό σημείο της Μεγάλης Τάπια.

Παναγία Χρυσαφίτισσα Στην ‘πέρα’ , κατά πολλούς ντόπιους, τάπια μπορεί κανείς να παρατηρήσει την ύπαρξη μιας σχετικά μικρής εκκλησίας, που όμως επιβάλλει την παρουσία της με την απλότητα της κατασκευής της. Η ίδρυση του ναού γίνεται μετά την εύρεση της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας από τα Χρύσαφα Λακεδαίμονος, η οποία βρέθηκε σε πηγάδι με το ‘βλυχερό ύδωρ’ στη νότια πλευρά του, όπου χτίσθηκε το παρεκκλήσιο της ‘εύρεσης’58. Στη βόρεια πλευράς της υπάρχει ένα κτήριο, το οποίο τη περίοδο της κατασκευής του ναού, στην Τουρκοκρατία Α’, αποτελούσε μοναστηριακό συγκρότημα, τα επονομαζόμενα Κελλιά. Απλού οκταγωνικού τύπου ναός, νησιώτικης μορφολογίας, χτίστηκε στη θέση παλαιότερου καθολικού ναού που ανήκε στο διπλανό μοναστήρι αφιερωμένο στην παναγία Οδηγήτρια, που από αγιογραφικές πηγές του επισκόπου Παύλου Α’ το 955 μ.Χ. , φαίνεται να υπήρχε από τον 10ο αιώνα. Ο ναός χαρακτηρίζεται από ένα σύστημα δομικών μορφών, όπως οι δύο ημικυκλικές καμάρες στη δυτική και ανατολική πλευρά του που χωρίζουν τον νάρθηκα από τον κυρίως ναό κι αυτόν από τον ιερό. Οι χώροι διαχωρίζονται εμφανώς από το εξωτερικό περίβλημα του ναού, κάτι που αποτελεί ιδιαιτερότητα για εκείνη την εποχή, καθώς υπάρχει μια ελευθέρωση μορφών από διακοσμητικά στοιχεία όπως παραστάδες και πεσσούς, και η επιφάνεια ενοποιείται. Ο τρούλος επιβάλλεται στο κυβικό κτίσμα, καθώς εγγράφεται σε αυτό, διαθέτοντας ελαφριά χαρακτηριστικά, και ο νάρθηκας καλύπτεται από ημικυλινδρικό θόλο δημιουργώντας εγκάρσιο άξονα59.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Τζαμί – Αγιος Πέτρος Στην κεντρική πλατεία, απέναντι σχεδόν από τον μητροπολιτικό ναό, συναντά κανείς ένα περίκεντρο οκταγωνικό κτήριο που φιλοξενεί στις μέρες μας την Αρχαιολογική Συλλογή της Μονεμβασίας. Με μεγάλη ιστορία μέσα στο χρόνο και σημαντικές φάσεις ανακατασκευής, αυτό το κτίσμα που τώρα πια αποτελεί δημόσιο κτήριο, χτίσθηκε ως τζαμί την περίοδο της Τουρκοκρατίας Α’, πάνω στα ερείπια μεσοβυζαντινού ναού του Αγίου Πέτρου. Στην Ενετοκρατία Α’ όμως, μετατράπηκε σε δημόσιο κτήριο και πηγές αναφέρουν ότι φιλοξένησε την έδρα της μονής των Καπουτσίνων μοναχών. Την αρχική του λειτουργία ως τζαμί, επανάφερε η Τουρκοκρατία Β’ μέχρι και την περίοδο της επανάστασης όπου και μετατράπηκε σε καφενείο60. Έχει δεχτεί ως κτίσμα πολλές προσθήκες, και αυτό παρατηρείται από την γενικότερη ύπαρξη κακοτεχνίας όπως η ευτελής αργολιθοδομή (εικ. 35). Στην Νότια κι Ανατολική πλευρά του, οι αρμοί των τοίχων που φράζουν τα τόξα είναι μεταγενέστεροι. Αποτελείται από ένα κεντρικό χώρο με χαμηλωμένο τρούλο και δύο πλάγια διαμερίσματα στο Βορρά και τη Δύση. Η αρχική είσοδος του κτηρίου, πιθανότατα να ήταν στη βόρεια πλευρά του, καθώς διακρίνεται ορθοστάτης από πωρόλιθο στο τοίχο χωρίς καμία χρηστικότητα. Διαθέτει κάτω από το κυρίως δάπεδο του, τρεις μεγάλες αποθήκες που εκτείνονται σε όλη την επιφάνεια της πλατείας, και πιθανολογείται ότι το επίπεδο της πλατείας ήταν στο ίδιο ύψος με τα δάπεδα των αποθηκών καθώς και το δάπεδο του Ελκομένου Χριστού βρίσκεται στην ίδια στάθμη61 (εικ. 33,34).

32 33 34 35 32. Το κτήριο μετά την αποκατάσταση του, υπέστη αναδιαμόρφωση όψης. 33. Σχέδιο τομής που δείχνει τμήμα στέρνας που βρίσκεται υπόγεια του ναού του Αγίου Πέτρου - Τζαμί. 34. Τομή απο την αποτύπωση του Τζαμί, παρατηρούνται καθαρά οι υπόγειες στέρνες. 35. Το τζαμί , πρίν την αποκατάσταση και επανάχρηση του ως το Αρχαιολογικό Μουσείο της Καστροπολιτείας.

Άνω πόλη “η ιστορία είναι η προσπάθεια να συγχωνευθούν όλα τούτα τα disjecta membra, τα σκορπισμένα μέλη του παρελθόντος, και να συντεθούν και να χυθούν σε καινούργια μορφή.”62 Το ευρύτερο πεδίο της άνω πόλης της Μονεμβασίας ο επονομαζόμενος ‘Γουλάς’, αποτελεί από μόνο του πεδίο έρευνας για τη συλλογή σημαντικών πληροφοριών. Τα ερείπια στέκουν ως ίχνη συλλογικής αφήγησης μέσα στο χρόνο, συγκεχυμένα , χρησιμοποιώντας τεκμήρια για μια ιδεώδης ανακατασκευή στο μυαλό του περιπλανητή. Η μόνη είσοδος για την Άνω πόλη είναι από τη δυτική πλευρά, μέσω ενός στριφογυριστού δρόμου που ανεβαίνει τον βράχο από την πλευρά του οικισμού της κάτω πόλης. Διέθετε μια Βορεινή επιπλέον είσοδο, την Mura Rossa, από την πλευρά της Γέφυρας, αλλά σφραγίστηκε επί Τουρκοκρατίας. Η πρότυπη κατοικία Η Άνω πόλη κατείχε από την αρχή της δημιουργίας της τα ηνία μιας πιο πλούσιας καθημερινότητας. Το πλάτωμα του βράχου κατείχε την έδρα διοίκησης, τη στρατιωτική βάση αλλά και τις κατοικίες των ευγενών. Το πρότυπο σπίτι σύμφωνα με αναφορές της κα Χάρις Καλλιγά63, είχε πυργοειδές κυρίως σχήμα, και ένα παράδειγμα κοντά στα δεδομένα του είναι το σπίτι του Λάσκαρη στο Μυστρά, 13ος αιώνα. Το κυρίως κτίσμα ήταν μεγάλων διαστάσεων, διέθετε αυλή και στο περίβολο του βρισκόντουσαν κτηριακοί όγκοι που λειτουργούσαν ως αποθήκες κρασιού και προϊόντων. Οι κατοικίες πριν τον 18ο αιώνα, διέθεταν δύο ορόφους πάνω από το θόλο

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

με ξύλινο μεσοδάπεδο, ήταν κυρίως στενομέτωπες και διέθεταν συνήθως δύο στάθμες στο σύνολο, με την κατώτερη να είναι θολωτή και να φιλοξενεί τη δεξαμενή νερού στο πίσω τμήμα του χώρου, ενώ το μπροστινό διέθετε τις βοηθητικές χρήσεις με την είσοδο πάντα στο πλάι. Η ανώτερη στάθμη, ήταν ένα ευρύχωρος αδιαίρετος χώρος με μεγάλα ανοίγματα και κόγχες, στεγαζόταν με θόλο , ο οποίος φιλοξενούσε το καθιστικό και το μαγειρείο, ενώ στο βάθος, κάθετα προς τη κλίση του εδάφους, βρισκόταν ένα υπερυψωμένο ξύλινο δάπεδο , λεγόμενο και πατάρι, που φιλοξενούσε τα υπνοδωμάτια. Το κτήριο κατέληγε σε δίρριχτη στέγη και θόλο δώμα. Στην Β’ Ενετοκρατία, τοποθετούνται διαχωριστικά στον αδιαίρετο χώρο, έχοντας την δυνατότητα δημιουργίας ενοτήτων για τις διοικητικές ανάγκες, καθώς εκείνη την εποχή τα περισσότερα κτήρια έπαψαν να είναι κατοικίες και φιλοξενούσαν στρατιωτικές λειτουργίες. Προστίθενται βοηθητικοί όγκοι που συνδέονται με το κυρίως κτίσμα και διαμορφώνεται ο περίβολος που ήδη υπήρχε. Επί Τουρκοκρατίας, χτίζονται δεξαμενές στους δρόμους και όλα τα κτήρια διαμορφώνονται για τις ανάγκες του Τούρκικου στρατού.

36 37 38 36 - 37. Ερείπια πρότυπης κατοικίας στην Άνω πόλη, κοντά στο συγκρότημα της Πύλης. 38. Η κατοικία του ‘Κρητικού’ , στο δυτικό τμήμα του κάστρου, με φόντο τις στέρνες και το ψηλότερο σημείο του βράχου.

Δημόσια κτήρια Ο Γουλάς εκτός από τα τούρκικα λουτρά που διαθέτει, κάποια από αυτά έχουν διατηρηθεί, ως δημόσια κτήρια μπορούν να αναφερθούν μια πυριτιδαποθήκη που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του βράχου. Διέθετε επίσης, πολλές στέρνες, κατασκευασμένες όπως έχει προαναφερθεί (…..) επί Τουρκοκρατίας και έχουν επισκευασθεί επί Ενετοκρατίας, οι λεγόμενες Κερατσίνι, Κάτεργο και Καράβι64 (εικ. 42) .

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Ναοί Στην έκταση του 120 στρεμμάτων ,κεκλιμένου πλατώματος της κορυφής του βράχου, της κάποτε πόλης των ευγενών του ‘Γουλά’, τα σωζόμενα δείγματα ναών είναι ελάχιστα, καθώς παραμένουν άδεια κουφάρια και ερειπώνουν χρόνο με το χρόνο. Λαμπρό δείγμα με εξαιρετικό ιστορικό υπόβαθρο, είναι η εκκλησία της Αγίας Σοφίας ή αλλιώς της Παναγίας Οδηγήτριας. Η παράδοση του τόπου συνδέει αυτόν τον ναό με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’ Παλαιολόγο65. Μετά την απελευθέρωση, αφιερώθηκε στη Σοφία του Θεού, καθώς θεωρούνταν μικρογραφία της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Ο ναός της Αγίας Σοφίας είναι ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό μνημείο του 12ου αιώνα στην άκρη του βράχου, και λέγεται ότι η κατασκευή σε αυτή τη θέση που δεσπόζει, είχε άμεση σχέση με την επιτυχή απώθηση των ναυτικών δυνάμεων των Νορμανδών το 1148. Επειτα την αποκατάσταση του το 1960 από τον Ευστάθιο Στίκα66, προκαλεί το δέος των επισκεπτών, και πολλές φορές δυστυχώς το μοναδικό κίνητρο έλευσης στο βράχο, εκτός από την εκπληκτική του θέα που αποτελεί πόλο έλξης. Οκταγωνικός ‘ηπειρωτικού’ τύπου ναός, στη περίοδο της Τουρκοκρατίας Α’ μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος, το ‘Φετιχέ’ ‘η του ‘Σουλεϊμάν’, ασβεστώνοντας τις παλαιότερες τοιχογραφίες , προσθέτοντας του μιχράμπ και μιναρέ.

39 40 41 42 39.Άποψη του ναού της Αγίας Σοφίας απο το μονοπάτι που ανεβαίνει απο το συγκρότημα της Πύλης. 40. Η στοά του ναού της Οδηγήτριας πρίν την αποκατάσταση της. 41. Εσωτερική άποψη του ναού της Αγίας Σοφίας. 42. Το σύστημα των στερνών στην Άνω Πόλη, που βρίσκεται δυτικά του βράχου.

Στην Ενετοκρατία Β’, φιλοξένησε μονή δυτικού δόγματος, αφιερωμένο στη ‘Madonna del Carmine’, προσθέτοντας του διώροφο προστώο, με βενετσιάνικα μορφολογικά στοιχεία, στη δυτική πρόσοψη του ναού, για τις λειτουργικές ανάγκες της νέας χρήσης όπως τράπεζα και σχολείο για τα παιδιά των Βενετών, εγκαθιστώντας το Ευαγές ίδρυμα, τρείς φραγκισκανοί μοναχοί. Επέστρεψε στην λειτουργία μουσουλμανικού τεμένους με την περίοδο της Τουρκοκρατίας Β’ και επέστρεψε στην αρχική του λειτουργία με την απελευθέρωση, ως χριστιανικός ναός, παράλληλα καταστρέφοντας το μιναρέ που είχε κτιστεί στη νοτιοδυτική γωνία του ναού67. Η βασική πρωτοτυπία της Αγίας Σοφίας, του σταυροειδούς οκταγωνικού ναού, είναι η ύπαρξη διπλής ανοικτής στοάς στη νότια πλευρά που στις μέρες μας είναι γκρεμισμένη μετά το 1900 (εικ. 40) , όμως μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα ίχνη που ακόμα φαίνονται σε ερειπιώδης κατάσταση. Ο γλυπτός διάκοσμος του χρονολογείται το 12ο αιώνα και οι τοιχογραφίες του, που ανάγονται στα τέλη του 12ου με αρχές του 13ου αιώνα, είναι εξαιρετικής τέχνης με πιο γνωστή αναπαράσταση τον Χριστό με δύο σεβίζοντες αρχαγγέλους καθώς και δύο άλλους ολόσωμους με αυτοκρατορική ενδυμασία που τη βρίσκει κανείς στο νάρθηκα. Σε κάποια γωνιακά παρεκκλήσια υπήρχαν ταφές, και λέγεται ότι τον 18ο αιώνα, σ ‘ένα από αυτά ετάφη ο Ιωάννης Κατακουζηνός68, ο οποίος πέθανε στο Μόριά το 1383 . Για τη τωρινή μορφή που συναντάμε το ναό, οφείλεται το έργο αποκατάστασης από το Δ. Μονεμβάσιας Π.Ε. Λακωνίας του Εσπα 2007 – 2013, που εντάσσεται στην γενικότερη ανάδειξη του συνόλου της άνω πόλης.

3.3. Το κάστρο Ο ίδιος ο βράχος της Μονεμβασίας υπερασπίζεται δυναμικά την πόλη, καθώς η φύση του εδάφους της σε συνδυασμό με τα τείχη την προστατεύουν. Παρατηρεί

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

κανείς τμήματα οχυρών που αφορούν το κυρίως κάστρο που αγκαλιάζει την άνω πόλη και το περιμετρικό τείχος της κάτω πόλης. Η σύνδεση των δύο πόλεων γίνεται από ένα στριφογυριστό δρόμο στη μέση περίπου του οικισμού, που καταλήγει στην τοξωτή πύλη της άνω πόλης, η οποία κατά τον Kervin Andrius69, έχει κατασκευαστεί επι Τουρκοκρατίας και η πόρτα της είναι φτιαγμένη από ξύλο συκιάς υπενδεδυμένο με φύλλα σιδήρου (εικ. 44) . Εισέρχοντας στον χώρο, παρατηρεί κανείς ένα θολωτό διάδρομο με κόγχες και μικρά δωμάτια αριστερά και δεξιά, που πιθανόν φυλάκιζαν εκεί τους κρατουμένους λόγω των ανοιγμάτων αλλά και της μορφολογίας του χώρου. Το κάστρο της άνω πόλης παρατηρεί κανείς ότι δεν διαθέτει στο περίγυρο του πάντα τείχη, καθώς το βραχώδες στοιχείο είναι αυτό που συμπληρώνει τις οχυρωματικές ανάγκες. Στο νότιο τμήμα του, βρίσκεται ένα χαμηλό τείχος που καταλήγει σε φυλάκιο και τοποθετείται χρονολογικά επί Βυζαντινής εποχής, παρόμοιο τμήμα τείχους διαμορφώνεται και βορειοδυτικά, το οποίο είχε στρατηγική ερμηνεία καθώς από εκεί φαινόταν καθαρά ο δρόμος που οδηγεί στην Μονεμβασία από τον Πελοποννησιακό κόλπο. Αυτό το τείχος είναι το επονομαζόμενο ‘Mura Rossa’ λόγω του κόκκινου κονιάματος του.

43 44 45 46 43. Ο περίδρομος του ανατολικού τείχους που οδηγεί στο πύργο. 44. Η ξύλινη θύρα της Πύλης του κάστρου. 45.Άποψη του ανατολικού τείχους της κάτω πόλης απο το μονοπάτι για τον φάρο. 46. Η κεντρική πύλη της Κάτω πόλης, διαμορφωμένη επί τουρκοκρατίας Α’. Απο πάνω αχνοφαίνεται η όψη του σπιτιού του Γ. Ρίτσου.

Στην ανατολική πλευρά, συναντάμε την μοναδική τάπια της πόλης, όπου διαθέτει και το τρίτο φυλάκιο του Κάστρου. Δυτικά, κανείς παρατηρεί από μακριά το ψηλότερο σημείο του κάστρου, όπου διαμορφωνόταν ένα τετράγωνο οχυρό που διέθετε πύργους στις τρείς γωνίες του, το οποίο κατά τον Kervin Andrius, είναι Βυζαντινής εποχής, στα μέσα του 13ου αιώνα. Ίσως το κτίσμα αυτό ταυτίζεται με την αναφορά μιας έκρηξης που έγινε σε πυριτιδαποθήκη το 1689 και έχει εξιστορήσει ο Locatelli70, ή ίσως είναι ένας μύλος όπως εικάζει ο Lavasseur. Κατά μήκος του τείχους στο νοτιοανατολικό του τμήμα, το διατρέχει ένα στενός διάδρομος που επιτρέπει την δημιουργία ενός μονοπατιού περιμετρικά του κάστρου. Από εκεί κανείς μπορεί να παρατηρήσει τις κόγχες που διαμορφώνονται στα τείχη, συνδιαλέγονται με τις επάλξεις και λένε τη δική τους ιστορία. Κάθε κόγχη είναι στραμμένη σε ένα διαφορετικό στρατηγικό ή σημαντικό μέρος ή κτήριο της κάτω πόλης. Στην κάτω πόλη, το ανατολικό και δυτικό τμήμα του τείχους, οδηγεί κάθετα στο βράχο, προς την θάλασσα, διαθέτει ύψος επτά μέτρων, ακολουθεί βαθμιδωτά τη κλίση του εδάφους ενώ το πάχος κυμαίνεται στα 70 εκατοστά, και το Νότιο τμήμα ακολουθεί τη μορφή της ακτής (εικ. 43). Το συνολικό εξωτερικό ύψος είναι οκτώ με δέκα μέτρα ενώ εσωτερικά είναι 1μιση με 2 μέτρα ύψους (εικ. 45). Στο δυτικό τείχος υπάρχουν δύο πύλες, μια ψηλά στην βάση του βράχου για ανεφοδιασμό και αιφνιδιασμό και η άλλη η κεντρική περίπου στη μέση του τείχους, που αποτελεί και την κύρια είσοδος της πόλης, την Μονή έμβαση71 (εικ. 46) . Ο κυλινδρικός θόλος που τη σκεπάζει, διαθέτει νότια έναν δεύτερο χώρο ο οποίος χρησίμευε πιθανόν ως φυλάκιο. Το νότιο τμήμα του τείχους, διαθέτει κεντρικά στην έκταση του μια πύλη προς τη θάλασσα, το λεγόμενο Πορτέλλο. Σύμφωνα με τον Kevin Andrews , η πλειοψηφία των τειχών έχουν κατασκευαστεί επι Τουρκοκρατίας, καθώς δεν υπάρχουν στοιχεία που να μαρτυρούν ομοιότητες με τα τείχη που κατασκεύασαν οι Ενετοί στον Μυστρά ή στο Ναύπλιο72. Πρέπει μάλιστα να γκρεμίστηκαν οποιαδήποτε βυζαντινά οχυρωματικά έργα και να αντικαταστάθηκαν με τα σημερινά που παρατηρεί κανείς.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

3.4. Σύλληψη των ιχνών της Κάτω πόλης “Για τη συναισθηματική μας φύση, η σύλληψη της ‘ύλης’ δεν είναι ανεξάρτητη από τη θερμοκρασία και την κράση της ατμόσφαιρας, από την ένταση και την ποιότητα του φωτός. Ετσι , για να μιλήσω μόνο για ‘φυσικά’ παραδείγματα. Ο χώρος είναι για το συναίσθημα μικρότερος στη ζέστη και μεγαλύτερος στο κρύο. Το βάρος της ύλης είναι μεγαλύτερο στη ζέστη. Το σχήμα, οξύτερο στο κρύο. Ποιο τάχα μυστήριο του Χρόνου ένωσε η ώρα τούτη του Χρόνου με το μυστήριο του Χώρου; Ποια ασυμφιλίωτα στοιχεία συνάρμοσε; Παντού όπου κοιτάξεις θα δεις διπρόσωπες ερμές αντιθέσεων… Εμπρός σε τόσο μυστήριο, η ψυχή δεν έχει ανάγκη από εξήγηση..”73 Μετά την κήρυξη της καστροπολιτείας ως μνημείο, έχουν καταγραφεί μεγάλες αλλοιώσεις στα υπάρχοντα μορφολογικά στοιχεία των κτισμάτων. Όσες επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν εκείνη την εποχή είχα ως στόχο την επαναφορά βυζαντινών χαρακτηριστικών, σύμφωνα με την αντίληψη ότι οι άλλες περίοδοι της ιστορίας του τόπου δεν υπήρχε λόγος να διατηρηθούν. Χρησιμοποιούταν σε αφθονία το μπετόν αρμέ, φαρδιά τοξωτά ανοίγματα έκλειναν με σιδεριές ‘fer forge’ , μεγάλα τμήματα του παλαιού κτίσματος έπρεπε να κατεδαφιστούν και με τα πουριά που προκύπταν χτίζονταν οι εξωτερικές τοιχοποιίες χωρίς συγκεκριμένο τρόπο δομής, αναμιγνύοντας τα με το χαρακτηριστικό ροζ τσιμέντο. Τα πουγκιά μαζί με το σύστημα λουκιών ξηλωνόταν για να αντικατασταθεί με σύγχρονο, και η στέρνα δεν είχε πια λόγω ύπαρξης αφού πλέον υπήρχε δίκτυο ύδρευσης.

47 48 49 47. Τοιχίο του ερειπίου της κατοικίας του στρατηγού Ρενιέρη στην Άνω Πόλη. 48. Βάση καμινάδας, διαμορφωμένη με πώρινες λεπτομέρειες και ενσωματωμενη στο εξωτερικό επίχρισμα, στην Κάτω Πόλη. 49. Σχέδιο του ναού της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας όπου παρατηρείται η ιδιαιτερότητα του ισόδομου συστήματος της όψης της.

Έχει καταγραφεί, ότι μέσα σε τρία χρόνια είχα αλλοιωθεί περίπου 15 σπίτια σ ’ένα σύνολο 160 ιδιοκτησιών. Με τις επεμβάσεις αυτές σβήνονταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας μακράς τοπικής ιδιόμορφης αρχιτεκτονικής παράδοσης και επιβαλλόταν ένα νέο κίβδηλο ύφος74. Πολλές από αυτές τις παρεμβάσεις δεν κατάφεραν να απομακρυνθούν και να εντοπιστούν τα γνήσια στοιχεία που καλύφθηκαν μέχρι και σήμερα. Θαυμαστό στο σύμπλεγμα των αρχιτεκτονικών στοιχείων, oι πολλαπλές μεταποιήσεις των κτηρίων, οι προσθήκες, οι επαναχρήσεις και οι αποκαταστάσεις που έχει δεχθεί ένα κέλυφος, αφήνουν σημάδια που είναι χαρά στο μάτι και το πνεύμα του ερευνητή να ανακαλύψει, πιστεύοντας ότι ανακάλυψε τον χαμένο θησαυρό ανάμεσα στις πέτρες που μιλούν.

Δομικά χαρακτηριστικά Τοιχοποιίες Όπως έχει προαναφερθεί, η χρήση πωρόλιθου περιοριζόταν σε ειδικά τμήματα της κατασκευής όπως σε γωνιόλιθους, σε πώρινα περιθώρια, σε θόλους και τόξα, σε τζάκια (εικ. 48) αλλά και διακοσμητικά στοιχεία. Ελάχιστα κτήρια έχουν εντοπιστεί με εξωτερικές διπλές τοιχοποιίες εξολοκλήρου από πωρόλιθο75, οι οποίες είναι χτισμένες με ισόδομο σύστημα (εικ. 49). Μέσα απο το χρονικό των ανακατασκευών, τα παραπάνω τμήματα των υλικών επαναχρησιμοποιούνταν σε διαφορετικά τμήματα και πολλές φορές ανακατεύονταν με την αργολιθοδομή μαζί με μικρές πέτρες. Οι τοίχοι από αργολιθοδομή χτιζόταν παράλληλα, από την μέσα και έξω πλευρά του τοίχου, ενώ οι πέτρες έμπαιναν οριζόντιες σε άξονα, με κατακόρυφους αρμούς που σταύρωναν και με επιμήκεις οριζόντιους αρμούς. Το πάχος ήταν συνήθως

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

50 με 60 εκατοστά και στις γωνίες τοποθετούνται γωνιόλιθοι. Οι αρμοί στην τοιχοποιία καλυπτόταν από μικρά κομμάτια λίθων, τα πελεκούδια ή σπασμένα κεραμίδια και πολλές φορές από τμήματα σχιστόπλακας76. Οι τοιχοποιίες ήταν γενικώς επιχρισμένες, με πατητό επίχρισμα που άφηνε πολλές φορές εμφανή τμήματα λίθων, ενώ ανεπίχριστα έμεναν τα βοηθητικά κτίσματα. Ιδιαίτερες είναι οι όψεις στις οποίες διαμορφώνεται μια ξεχωριστή τεχνοτροπία, η οποία αφορά ένα είδος τελειώματος με πυκνά κομμάτια κεραμιδιών που προσαρμόζονται στο κονίαμα, με αποτέλεσμα η όψη να γίνεται ανάγλυφη (εικ. 50) . Παρόμοιο δείγμα συναντά κανείς σε καμάρες στη Σαντορίνη, στη περιοχή της Καλντέρας. Οι ξυλοδεσιές είναι σπάνιες, αν και στην άνω πόλη η έδραση των τοίχων της υψηλότερης στάθμης γίνεται πάνω σε ζεύγος δοκών που στρώνονται σε όλο το μήκος των τοίχων, γύρω και πάνω από τις οποίες χτίζονται οι εξωτερικές τοιχοποιίες77. Ξυλοκατασκευές Δείγματα ξύλινων μεσοδαπέδων ξύλινων που έχουν διασωθεί, μαρτυρούν έναν λιτό χαρακτήρα, καθαρά λειτουργικό. Αποτελούνται από δοκάρια πελεκητά, 40 έως 50 εκατοστά και γεφυρώνονταν με φαρδιές σανίδες, γύρω στα 30 εκατοστά και πάχους 3 εκατοστών, τα οποία εδράζονταν στη περιμετρική τοιχοποιία κατά το χτίσιμο. Σε δείγματα του 19ου και 20ου αιώνα, υπάρχει οροφή επιχρισμένη κάτω από τα δοκάρια, με τσατμάδες, ακολουθώντας τα νεοκλασικά πρότυπα της εποχής. Περιμετρικά υπήρχε μια σανίδα για περιθώριο κι ένα αρμοκάλυπτρο έκλεινε τον αρμό με το τοίχο. Έχουν βρεθεί υπολείμματα περίτεχνων οροφών, όπως σε κτίσμα της Τουρκοκρατίας Β’ , με ροζέτα στο κέντρο της οροφής, το οποίο είχε αποκατασταθεί την δεκαετία του ’60, ενισχύοντας την θεωρία των εσωτερικών διακοσμήσεων.

50 51 52 53 50. Τεχνοτροπία εξωτερικού επιχρίσματος σε κατοικία της Κάτω Πόλης με τη χρήση κεραμιδιών. 51. Ξύλινη στέγη ορόφου σε κατοικία ετοιμόροπη. Φαίνεται καθαρά η δομή των ξύλινων στοιχείων της. 52. Ξύλινο διακοσμητικό σε δρομική. 53. Λιθοδομή σε όψη καταστήματος που βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση.

Οι διαχωριστικοί τοίχοι αποτελούνταν κυρίως από μπαγδατί (τσατμά) ή και από ξύλο, σπάνια από λιθοδομή αν δεν αφορούσε δομικό στοιχείο της κατασκευής. Τα στοιχεία αυτά διέθεταν ορθοστάτες από πελεκητή ξυλεία πάνω στους οποίους καρφώνονταν κομμάτια από καλάμια ή παλιοσανίδες, αλείφονταν με σοβά στον οποίον προστίθενται τρίχες ζώων και κόκκαλα αρκετές φορές για ενίσχυση της αντοχής. Είχαν πάχος περίπου 17 εκατοστά. Από ξύλο ήταν και οι εσωτερικές σκάλες επικοινωνίας, με τα πατήματα τους χωνευτά στα σκαλομέρια.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Ανοίγματα και μορφές Στις όψεις του κεντρικού δρόμου, της Αγοράς, παρατηρείται μια ενότητα μορφών στα ανοίγματα κοντά στο έδαφος, καθώς επικρατεί ένας συγκεκριμένος τύπος θύρας για τα καταστήματα. Στα υπόλοιπα κτίσματα σε όλη την κάτω πόλη, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι διαφαίνεται μια σχετική ισορροπία, όσον αφορά τα ανοίγματα που έχουν δημιουργηθεί την ίδια χρονική περίοδο. Εντοπίζονται σε κάποια σημεία άξονες συμμετρίας, πόρτας παραθύρου καθ’ ύψος, αλλά σε γενικά πλαίσια επικρατεί μια αναρχία μορφολογική, που μπορεί να μας δώσει πληροφορίες για τις προσθήκες και τις αναδιαμορφώσεις του κτηρίου. Παράθυρα Η πολυμορφικότητα των ανοιγμάτων κάθε κτίσματος είναι αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της μεταβολής του αρχικού χαρακτήρα αυτής της πόλης. Διαθέτει συγκεκριμένα τυπικά χαρακτηριστικά, το κούφωμα χωρίζεται σε καΐτια και είναι ξύλινο με σανίδες και τραβέρσες, ασφαλίζονται από τις μπάρες (κοντομύρια) και τοποθετούνται τα σκούρα από μέσα. Σε περιπτώσεις κτηρίων μετά τον 19ο αιώνα, μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι αντιστρέφονται οι όροι του τζαμιού και του σκούρου, καθώς ο ίδιος κανόνας ισχύει και σε φρουριακού τύπου κτήρια (τα λεγόμενα αρχοντικά). Το μέγεθος τους είναι πάνω κάτω το ίδιο σε επιφάνεια , το συνηθισμένο μέγεθος σε μικρά παράθυρα, είναι 0,60 μέτρα επί 0,40 μέτρα, ενώ υπάρχουν και ανοίγματα 0,20 επί 0,20 καθώς και 0,30 επί 0,30 μέτρα. Στα μεγάλα αρχοντικά, τα παράθυρα φτάνουν το 1,30 επί 0,80 μέτρα και μπορεί κανείς να συναντήσει και μεγαλύτερα μεγέθη 78.

54 55 56 57 58 59 60 61 54. Άποψη ανοίγματος απο το εσωτερικό κατοικίας προς αναδιαμόρφωση. 1982 55. Σκίτσο πρότυπου ανοίγματος, στα πλαίσια εργασίας για το Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. 1992 56. Άνοιγμα νεόκτιστης κατοικίας στη Κάτω Πόλη. 57. Μαρμάρινο οικόσημο πάνω απο εξώπορτα κατοικίας. 58 - 61. Παράθυρα κατοικιών στην Κάτω Πόλη.

Πάνω από τα παράθυρα, σε σπάνιες περιπτώσεις, υπάρχουν τμήματα μαρμάρου σκαλιστά που διαθέτουν το οικόσημο της οικογένειας , συνήθως ορθογώνιου σχήματος ή και κυκλικά (εικ. 57). Σύμφωνα με τον μεσαιωνικό χαρακτήρα της πόλης, τα μικρά παράθυρα ίσως να υπήρχαν εξαρχής στα κτίσματα της καστροπολιτείας, καθώς πολλές αντίστοιχες πόλεις κάστρα είχαν μικρά ανοίγματα για λόγους οχυρωματικούς, συνεπώς μπορούν να θεωρηθούν από τα πιο αυθεντικά της στοιχεία. Με τα χρόνια και με τις αναδιαμορφώσεις που προέκυψαν, η επιφάνεια των παραθύρων μεγάλωσε. Υπάρχει πάντα ένα πλαίσιο από πέτρα, πωρόλιθο, πλάτους 0,10 μέτρα έως 0,20 μέτρα, που εξέχει από την λιθοδομή της όψης συνήθως 3 περίπου εκατοστά. Το σχήμα των παραθύρων είναι κυρίως ορθογωνικό, αλλά μπορεί κανείς να συναντήσει και κυκλικά παράθυρα, ιδιαιτέρως σε εκκλησίες, ακόμα και δίλοβα λίγο πιο σπάνια. Εσωτερικά, υπάρχει σχεδόν πάντα ένα τόξο και διαπλάτυνση του ανοίγματος στο πάχος του τοίχου. Τα υπέρθυρα των εσωτερικών κουφωμάτων , είναι ξύλινα, διακοσμημένα με απλά κυμάτια. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί ο παρατηρητής να μάθει την ιστορία ενός κτηρίου μόνο από την μορφολογία των παραθύρων ενός κτίσματος αν παρατηρήσει προσεκτικά τα ανοίγματα του. Τα παράθυρα χωρίζονται αναλυτικά στις παρακάτω κατηγορίες 79: - Λιτό ορθογώνιο πλαίσιο, με τέσσερις πωρόλιθους ανά πλευρά, περιμετρικά του ανοίγματος. Είναι η πιο συνηθισμένη μορφή που αντιπροσωπεύει κτήρια τη Βυζαντινής περιόδου. (εικ. 54)

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

- Λιτό ορθογώνιο πλαίσιο, με τέσσερις πωρόλιθους ανά πλευρά, περιμετρικά του ανοίγματος, τοποθετημένοι συμμετρικά, οι κάθετοι αναπαριστούν αφαιρετικά επίκρανα. Μια πιο σύνθετη εκδοχή της παραπάνω μορφής, πιθανόν να οφείλεται σε αναδιαμόρφωση των ανοιγμάτων. (εικ. 58) - Λιτό ορθογώνιο πλαίσιο, με τέσσερις πωρόλιθους ανά πλευρά, περιμετρικά του ανοίγματος και επίστεψη χαμηλωμένου τόξου από πωρόλιθους. Φημολογείται ότι η επίστεψη του χαμηλωμένου τόξου πραγματοποιήθηκε έπειτα της κατασκευής του κτηρίου, από τους Ενετούς. (εικ. 59) - Ορθογώνιο πλαίσιο, με τμήματα πωρόλιθου περιμετρικά του ανοίγματος και επίστεψη με γείσο νεοκλασσικίζον. Ίσως τα συγκεκριμένα ανοίγματα να αναδιαμορφώθηκαν ή να βρίσκονται σε προσθήκη που έγινε σε τμήμα του αρχικού κτηρίου, την περίοδο της μεγάλης ανοικοδόμησης τον 20αιώνα καθώς είναι μορφή που ανήκει στην αρχιτεκτονική του νεοκλασικισμού, παρ’ όλα αυτά, θα μπορούσε επίσης να ανήκει σε επιφανής οικογένεια του Βυζαντίου, καθώς υπάρχει δείγμα πόρτας που ανήκει στο ανάκτορο του Ανδρόνικου του ΙΙ του Παλαιολόγου(……) και ακολουθεί την κλασική μορφή επίστεψης αρχαιοελληνικών θυρών σε ναούς. Η ύπαρξη σκούρου και τζαμιού καθώς και η τοποθεσία τους, διαχωρίζει τις παραπάνω πιθανότητες. (εικ. 60) - Ορθογώνιο πλαίσιο, με ποδιά και πρέκι από πωρόλιθο, αριστερά και δεξιά του ανοίγματος παραστάδες με επίκρανα και βάση (άλλοτε απλά κι άλλοτε περίτεχνα) από το ίδιο υλικό. Η συγκεκριμένη μορφή είναι μια παραλλαγή της παραπάνω. (εικ. 62) - Ορθογώνιο πλαίσιο, με τμήματα πωρόλιθου περιμετρικά του ανοίγματος και επίστεψη με γείσο νεοκλασσικίζον και τριγωνικό τυφλό φεγγίτη. Η σύνθετη αυτή μορφή πιθανολογείται ότι ο τριγωνικό φεγγίτης της έχει προστεθεί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας Α’. (εικ. 63)

62 63 64 65 66 67 68 69 62 - 64. Παράθυρα κατοικιών στην Κάτω Πόλη. 65. Σύγκριση ανοιγμάτων σε κατοικία που έχει συνενωθεί εσωτερικά, αλλά διατηρεί τον ξεχωριστό μορφολογικό χαρακτήρα των δύο αρχικών κατοικιών, στην όψη της. 66. Σπάνιο δείγμα δίλοβου παραθύρου σε κατοικία που έχει διατηρηθεί. 67 - 68. Όψη κατοικίας με διαφορετικές μορφές ανοιγμάτων σε κάθε όροφο, οι οποίες και αποτελούν απόδειξη των διαφόρων μετασκευώ ν της μέσα στο χρόνο. 69. Δείγμα μικρών διαστάσεων παραθύρου, κοντά στο έδαφος, που μαρτυρεί στοιχεία μας οχυρωματικής πόλης και τον μεσαιωνικό χαρακτήρα της.

-Ορθογώνιο πλαίσιο, με τμήματα πωρόλιθου περιμετρικά του ανοίγματος και επίστεψη με γείσο νεοκλασσικίζον και ελλειψοειδές τυφλό φεγγίτη. Η συγκεκριμένη μορφή είναι σύνθετη, και πιθανολογείται ότι ο τριγωνικό φεγγίτης έχει προστεθεί κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας Α’. (εικ. 61) - Ορθογώνιο πλαίσιο, με τρείς πωρόλιθους ανά πλευρά και πρέκι με οθωμανικά χαρακτηριστικά. Τα συγκεκριμένα ανοίγματα αναδιαμορφώθηκαν ή πιθανό να βρίσκονται σε προσθήκη που έγινε σε τμήμα του αρχικού κτηρίου, την περίοδο της Τουρκοκρατίας Α’ όπου έχει σημειωθεί ότι έχουν γίνει και οι περισσότερες οικοδομικές δραστηριότητες. (εικ. 64) - Δίλοβα μακρόστενα πλαίσια από πωρόλιθο περιμετρικά, και ημικυκλικό πρέκι. Πιθανόν βυζαντινής περιόδου. (εικ. 59) - Κυκλικό άνοιγμα, με περιμετρικό πλαίσιο από πωρόλιθο, που λειτουργεί ως φεγγίτης κυρίως σε ναούς.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Θύρες Οι θύρες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις πόρτες εισόδου των κατοικιών και των ναών, και διακρίνονται σε διάφορες μορφές ανεξαιρέτως λειτουργίας, αλλά και στις πόρτες που συνδυάζονται με παράθυρα, καταλαμβάνοντας στο πλάτος τους σχεδόν όλη την όψη ενός κτίσματος. Η δεύτερη κατηγορία, είναι η λεγόμενη ‘πάγκα’ που αποτελεί είσοδο των καταστημάτων στον κεντρικό δρόμο της καστροπολιτείας, στην ‘Αγορά’ (εικ. 73). Συνήθως, είναι ένα ξύλινο περίτεχνο κούφωμα με τοξωτό άνοιγμα και σύνηθες διαστάσεις της τάξεως του 1,80 μέτρα ύψος επί 1,60 - 2,10 μέτρα πλάτος, και η όψη διαμορφώνεται σε σχήμα ‘Γ’ , ή σε σχήμα ‘Τ’ με 3,50 μέτρα πλάτος80 . Τα σκούρα βρίσκονται έξω από το κούφωμα, και ανοίγουν κυρίως τα μισά προς τα πάνω και τα άλλα μισά προς τα κάτω. Ο λόγος κατασκευής τους έγκειται στην λειτουργικότητα του καταστήματος, καθώς έμενε μισό το άνω τμήμα με αποτέλεσμα να εκτίθενται τα προϊόντα στο κοινό.

70 71 72 73 74 75 76 77 70 - 72. Θύρες κατοικιών στην Κάτω Πόλη. 73. Φωτογραφία της μοναδικής πάγκας που δεν βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο της ‘Αγοράς’, αλλά κάτω απο αυτόν, στον πυκνό παλαιό αστικό ιστό. 74 - 77. Θύρες κατοικιών στην Κάτω Πόλη.

Η πρώτη κατηγορία που αναφέρθηκε πιο πάνω χωρίζεται σε υποκατηγορίες, σύμφωνα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους. Οι θύρες είναι συνήθως ξύλινες με σανίδωμα κατακόρυφο ή οριζόντια καρφωτές. Το πλαίσιο τους, όπως και στα παράθυρα, αποτελείται από πωρόλιθους διαμορφωμένους άλλοτε περίτεχνα κι άλλοτε λιτά, ενώ συνηθισμένα είναι και τα υπέρθυρα διαφόρων σχημάτων και απεικονίσεων, με σκαλιστά κοσμήματα στον άξονα της πόρτας ή δίπλα της. Παρακάτω αναφέρονται οι κατηγορίες τους αναλυτικά81 : - Ορθογώνιο άνοιγμα, με περιμετρικό πλαίσιο από τμήματα πωρόλιθου. Αυτή η μορφή θύρας είναι η πιο διαδεδομένη στη καστροπολιτεία, και αντιπροσωπεύει κυρίως την βυζαντινή εποχή. Συνήθως το φύλλο της ξύλινης θύρας είναι μονό. (εικ. 72) - Ορθογώνιο άνοιγμα, με περιμετρικό πλαίσιο από τμήματα πωρόλιθου τοποθετημένοι ακανόνιστα συμμετρικά ανά πλευρά. Σύνθετη εκδοχή της παραπάνω μορφής, πιθανό να οφείλεται σε αναδιαμόρφωση των ανοιγμάτων. (εικ.74) - Ορθογώνιο άνοιγμα, με πλαισίωση από πωρόλιθους σε σχήμα παραστάδων (περίτεχνες ή λιτές) με επίκρανα και ημικυκλική απόληξη με ‘κλειδί’ στο κέντρο της. Αυτή η μορφή είναι καθαρά βυζαντινή, κάτι που και η χάραξη του κλειδιού κεντρικά της ημικυκλικής απόληξης αποδεικνύει περίτρανα με κάποιο μονόγραμμα συνήθως της οικογένειας. (εικ. 71) - Ορθογώνιο άνοιγμα, με περιμετρικό πλαίσιο από τμήματα πωρόλιθου και απόληξη ημικυκλική λιτή, πολλές φορές στο άνω τμήμα εντοπίζεται τμήμα μαρμάρου με ανάγλυφα σχέδια ή λέξεις. Αυτή η μορφή θύρας πιθανολογείται να ανήκει στη περίοδο της Βυζαντινής κυριαρχίας, κι ας είναι βασικό στοιχείο το χαμηλωμένο τόξο των Ενετών. Μπορεί να θεωρηθεί μια απλουστευμένη μορφή των θυρών με τις πλαισιωμένες παραστάδες. Συνήθως τα φύλλα της θύρας είναι διπλά ξύλινα, χωρίς φυσικά να αποκλείονται οι περιπτώσεις του μονού φύλλου με παράθυρο στο άνω μέρος του. Το ένα διαθέτει στο άνω μέρος παράθυρο, όταν πρόκειται για κατοικία, για να μπορεί το σκούρο να κατεβαίνει και να μπαίνει φως. (εικ. 57)

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

- Ορθογώνιο άνοιγμα, με περιμετρικό πλαίσιο από τμήματα πωρόλιθου και από πάνω χαμηλωμένο τόξο από πωρόλιθους. Φημολογείται ότι η επίστεψη του χαμηλωμένου τόξου πραγματοποιήθηκε έπειτα της κατασκευής του κτηρίου, από τους Ενετούς. (εικ. 77) - Ορθογώνιο άνοιγμα, με πλαισίωση από πωρόλιθους σε σχήμα παραστάδων (περίτεχνες ή λιτές) με επίκρανα και βάσεις, και επίστεψη από επιστύλιο και γείσο. Εδώ τίθενται τα ίδια ερωτήματα όπως και στην αντίστοιχη μορφολογία των παραθύρων, στην προκειμένη περίπτωση. Ίσως μια πιο προσεκτική ματιά στο ίδιο το κτήριο θα μπορούσε να λύσει το αίνιγμα αυτό , ανά περίπτωση, ακόμα και ο συνδυασμός αντίστοιχων παραθύρων και πόρτας για να τοποθετηθεί σε ένα χρονικό γεγονός. Συνήθως, συναντά κανείς μονές ξύλινες θύρες σε αυτή τη μορφή πλαισίου. (εικ. 75) - Ορθογώνιο άνοιγμα, με πλαισίωση από τμήματα πωρόλιθου τοποθετημένοι ακανόνιστα συμμετρικά ανά πλευρά και επίστεψη από επιστύλιο και γείσο. Η συγκεκριμένη μορφή παρατηρείται ότι είναι μεικτή, το περιμετρικό στοιχείο του πωρόλιθου είναι προγενέστερο του επιστυλίου και του γείσου, με αποτέλεσμα να τοποθετεί την αμφιβολία της δημιουργίας του στους Ενετικούς χρόνους, ως αναδιαμόρφωση. (εικ. 70)

78 79 80 81 78. Δείγμα καμινάδας μορφολογικού ενδιαφέροντος, καθώς μόνο το άνω τμήμα της διαφοροποιείται απο το λοιπό κτίσμα της κατοικίας ως υφή. 79. Καμινάδα κυκλικής διατομής, με εμφανή λιθοδομή σε αρμονία με το κυρίως κτίσμα. 80. Απόληξη καμινάδας με κεραμική μορφή. 81. Η γνωστή Campana, φωτογραφία πρίν την αποκατάσταση του κτίσματος.

Καμινάδες Από ψηλά παρατηρώντας κανείς την κάτω πόλη, μέσα από το σύμπλεγμα των όγκων που αλληλοδιαδέχονται ο ένας τον άλλον καθ’ ύψος και οριζοντίως, ξεπροβάλλουν σαν σημεία αναφοράς της τοπιογραφίας, οι καμινάδες της Μονεμβασίας. Τα τζάκια που βρίσκονται σήμερα , κατασκευασμένα από πωρόλιθο, στα εσωτερικά των κτισμάτων, είναι κυρίως Ενετικά. Τα μεγέθη τους είναι συνήθως μικρά, 0,30 επί 0,30 επί 0,80 μέτρα και είναι κατασκευασμένες κυρίως από πέτρα82 . Έχουν κυκλική διατομή, αλλά υπάρχουν και παραδείγματα τετραγωνικής, με μια μικρή μείωση του περιμετρικού πλάτους τους καθώς κορυφώνεται, και στις δύο περιπτώσεις. Η βάση τους συνήθως είναι περίτεχνη και διαμορφωμένη από πέτρινα φουρούσια, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις είναι πλαισιωμένο από ανοίγματα. Διαθέτουν συνήθως κωνική, ή επίπεδη απόληξη πάνω από το διάτρητο τμήμα απ’ όπου βγαίνει και ο καπνός, και μερικές φορές συναντά κανείς και μια απομίμηση μικρού θολίσκου. Ιδιαίτερη εξαίρεση μορφολογικής αξίας είναι η μοναδική Βενετσιάνικη καμινάδα (εικ. 81) που ξεχωρίζει , καθώς είναι στρόγγυλη και καθ’ ύψος η περίμετρος της αυξάνεται, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας μεγάλος κύλινδρος που διαθέτει περιμετρικά πέτρινα φουρούσια. Πρέπει να αναφερθεί, ότι υπάρχουν καμινάδες που δεν ξεχωρίζουν από την εξωτερική τοιχοποιία του κτηρίου καθώς αυτές έχουν εξωτερικά επιχριστεί, κι προσδίδουν μια μοναδική πλαστικότητα στο σύνολο του κτηρίου. Υδρορροές – κιούγκια Τα κιούγκια και οι υδρορροές, είναι ένα σημαντικό σύστημα των κτηρίων που εντάσσεται στην παραδοσιακή μορφή του οικισμού. Τα πήλινα λούκια, διαμορφωνόντουσαν από την αρχή της κατασκευής του κτηρίου μαζί με τη στέρνα, και βρίσκονται εντοιχισμένα με μια κάθετη εγκοπή στο πάχος του τοίχου (εικ. 85). Στη στέψη του κτηρίου είναι εμφανή και σε κλίση μια υποχώρηση της όψης που γίνεται κυρίως κεντρικά του πλάτους του τοίχου

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

ή στις γωνίες του κτηρίου (εικ. 84), που βοηθάει στην συγκέντρωση των όμβριων και την μεταφορά τους από τα λούκια στο έδαφος αλλά και στη στέρνα στον υπόγειο χώρο. Η ομαλή πορεία του νερού διασφαλίζεται από την τοποθέτηση των κεραμιδιών με την κοίλη πλευρά τους προς τα πάνω, τα λεγόμενα κολυμπητά κεραμίδια με ειδικό κονίαμα.

82 83 84 85

Αποτμήσεις

83. Απότμηση μετά απο μετασκευή του κτίσματος, ενσωματώνοντας πουρί άλλου κτίσματος, πιθανόν απο πλαίσιο ανοίγματος.

Οι ακρογωνιαίοι λίθοι των κτηρίων, εμφανείς ή επιχρισμένοι (εικ. 82), κατασκευάζονταν κυρίως από πωρόλιθους και διέθεταν σε κάποια κτήρια αποτμήσεις, δηλαδή μερική υποχώρηση του τοίχου προς το εσωτερικό του κτηρίου για να περνάνε τα μεγαλόσωμα ζώα . Στις γωνίες τοποθετούνται λίθοι μεγέθους που έφταναν ακόμα και το ένα μέτρο σε μήκος και τα 25 εκατοστά σε πάχος, των οποίων η απότμηση έφτανε στο ανθρώπινο περίπου ύψος. Διαθέτουν ποικιλομορφία και μπορεί να συναντήσει κανείς περιπτώσεις επιχρισμένου εξωτερικού τοίχου και στο σημείο όπου έχει πραγματοποιηθεί η απότμηση, να τοποθετείται τμήμα πωρόλιθου που πραγματοποιεί την επιθυμητή γωνία.(εικ. 83) Στέγες Παρατηρείται ότι τα περισσότερα κτίσματα διαθέτουν δίρριχτες στέγες και κατ’ εξαίρεση τετράριχτες ή ακόμα και μονόριχτες. Η τετράριχτη διαμορφώνεται από έναν κορφιά, ο οποίος στις δύο του άκρες καταλήγει σε ένα ζευκτό, ή σε περισσότερα, αν το άνοιγμα που πρέπει να γεφυρωθεί είναι πολύ μεγάλο. Για να ολοκληρωθεί η κατασκευή, πάνω τοποθετούνται καλάμια, ασβεστοκονίαμα και κεραμίδια. Στις μονόριχτες και δίρριχτες στέγες είναι ο ίδιος τρόπος κατασκευής. Διατάσσονται με τον άξονα που ορίζει η μακρύτερη πλευρά του, είτε κάθετά είτε παράλληλα στις υψομετρικές καμπύλες83.

82. Ακρογωνιαίοι λίθοι σε επιχρισμένη κατοικία της Κάτω Πόλης.

84. Το μορφολογικό στοιχείο των λουκιών που διαμορφώνουν την στέψη του κτίσματος, γι ακαθαρά λειτουργικούς λόγους και την συλλογή ομβρίων, αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό για την φυσιογνωμία της Κάτω Πόλης. 85. Εμφάνιση συστήματος των κιουγκιών, έπειτα φθοράς της καατσκευής του.

Σιδηροκατασκευές Τα κύρια στοιχεία από σίδερο που έχουν εντοπιστεί αφορούν τις επενδύσεις των ξύλινων φύλλων στις κύριες πύλες της κάτω και άνω πόλης, με φύλλα σιδήρου που ανήκουν στον 17ο αιώνα. Χρησιμοποιούσαν επίσης κιγκλιδώματα σε παράθυρα χαμηλότερων επιπέδων .Τέλος σε ορισμένα μπαλκόνια του 19ου αιώνα σαφώς συναντώνται δείγματα κιγκλιδώματος με χειροποίητα ή χυτά σχέδια.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Ελεύθεροι χώροι Αυλές και Δώματα Τα αρχικά κτίσματα της κάτω πόλης δεν διέθεταν αυλές από την αρχή της κατασκευής τους. Για τον λόγο αυτό, δημιουργήθηκε ένα σύστημα δωμάτων, σε διάφορα υψομετρικά επίπεδα μεταξύ τους, τοποθετημένα κλιμακωτά, που καλύπτουν την ανάγκη εκτόνωσης των κατοικιών. Το δώμα του ενός κτηρίου γίνεται η αυλή του άλλου (εικ. 88), μορφολογικά μπορεί κανείς να τα συγκρίνει με τους περιπάτους στην Καλντέρα της Σαντορίνης. Συνήθως είναι πλακόστρωτα και περιβάλλονται από χαμηλά πέτρινα πεζούλια. Το σχήμα τους συνήθως είναι ακανόνιστο, από ορθογώνιο έως πολύπλευρο, κι αυτό οφείλεται κυρίως στις συνενώσεις κτισμάτων που έχουν γίνει ανά καιρούς. Οι αυλές που εντοπίζονται σήμερα, κυρίως ιδιωτικές που χωρίζονται από το δρόμο με ψηλό ή χαμηλό φράχτη και αντίστοιχα πέτρινη είσοδο, είναι προϊόντα αναδιαμόρφωσης μετά το 1715 (εικ. 89). Χρειάστηκε να γκρεμιστεί κάποιο τμήμα κτηρίου, ή να σκεπαστεί κάποιο τμήμα δρόμου που προϋπήρχε για την δημιουργία τους, και το σχήμα τους αποτελεί πολλές φορές συμπλήρωμα του υπάρχοντος κτίσματος.

86 87 88 89 86. Κατοικία Γ. Ρίτσου. 87. Κατοικία Κάρτερ, με το χαρακτηριστικό μπαλκόνι πάνω στο τείχος. 88. άποψη του συστήματος δωμάτων απο ψηλά. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει την πολυπλοκότητα των όγκων που διαπλέκονται και δημιουργούν επιφάνειες σε διάφορα επίπεδα. 89. Πλαίσιο εισόδου για την αυλή κατοικίας που βρίσκεται σε ερειπιώδης πια κατάσταση.

Σημαντική απόδειξη της παραπάνω θεωρίας είναι το γεγονός ότι παρατηρούνται μεγαλύτερες αυλές στο τμήμα της κάτω πόλης που βρίσκεται στην αρχή του βράχου, κι αυτό δείχνει κάτι που ισχύει και σήμερα, ότι λόγω της ερείπωσης κτισμάτων σε εκείνο το σημείο, κάποια ισοπεδώθηκαν τελείως κι έτσι δημιουργήθηκαν νέοι χώροι για ιδιώτες πάνω σε λείψανα παλαιών κατόψεων. Οι περισσότερες αυλές, είναι διαμορφωμένες με πλακόστρωση και πολλές φορές διαθέτουν πολλαπλά επίπεδα μέχρι να φτάσεις στη κύρια είσοδο του κτηρίου. Εξώστες Σε όλη την κάτω πόλη, εντοπίζονται ελάχιστοι εξώστες, είναι κατασκευασμένοι την εποχή της μεγάλης οικοδομικής δραστηριότητας και αναδιαμόρφωσης τον 19ο με 20ο αιώνα(εικ. 86). Τέσσερις από αυτούς, βρίσκονται στην μεγάλη τάπια σε δύο ξεχωριστά κτήρια, διαθέτουν μαρμάρινη πλάκα με σκαλιστά φουρούσια και περίτεχνο κιγκλίδωμα84. Δρομικές και Θόλοι Ο κυλινδρικός θόλος είναι το στοιχείο που επικρατεί από την αρχή στη περιοχή, κυρίως στα σπίτια, όπου χρησιμοποιείται στο επίπεδο όπου βρίσκονται οι στέρνες και πολύ σπάνια παρατηρείται ο ίδιος θόλος σε ανώτερο επίπεδο. Με πλάτος γύρω στα 3,00 μέτρα85, δίνοντας έτσι σταθερά δεδομένα για τις αναλογίες του πλάτους, ο πολλαπλασιασμός αυτού του στοιχείου επέτρεπε πολλές παραλλαγές και εξασφάλιζαν δομική σταθερότητα σε όλο το κτίσμα. Οι ελαφρώς χαμηλωμένοι είναι στοιχεία της Ενετοκρατίας και οι ελαφρώς ψηλότεροι της Τουρκοκρατίας. Οι νεότεροι χαρακτηρίζονται από αρκετά χαμηλωμένους θόλους, καθώς δεν διακρίνεται και κάποια αλληλοτομία. Οι σφαιρικοί θόλοι χρησιμοποιούνται κυρίως σε εκκλησίες αλλά και Οθωμανικά λουτρά, κατασκευασμένα σε οριζόντιους δακτυλίους, χωρίς θολότυπο. Οι αρμοί έδρασης του στις τελευταίες στρώσεις, γίνονται κατακόρυφοι και τη μονολιθικότητα της κατασκευής την αποκτούν με τη βοήθεια του κονιάματος.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Οι θόλοι χτίζονται κατά κόρον από λαξευτούς πωρόλιθους, κατά σειρές παράλληλες προς τις γενέτειρες, και οι γενέσεις πατούν απ’ ευθείας στην αργολιθοδομή του τοίχου86 (εικ. 92). Σε μερικές περιπτώσεις, σφηνώνονται σχιστόλιθοι ανάμεσα τους, όπως στην περίπτωση της Αγίας Άννας. Οι ανάγκες και οι συνθήκες διεύρυνσης της καστροπολιτείας, την ανάγκασε να έχει δυναμική ανάπτυξη η οποία απογειώθηκε την Βυζαντινή εποχή. Σημαντικό στοιχείο στα καλντερίμια της, θεωρούνται οι δρομικές ή διαβατικά, οι οποίες είναι τμήματα δρόμων που σκεπάζονται από καμάρες. Πάνω από αυτές μπορεί να διαμορφώνεται ένας εξώστης, όπως στα παραδείγματα κτηρίων που υπάρχουν στις κάτω τάπιες και ενώνονται με το παραθαλάσσιο νότιο τείχος (εικ. 87), ή να αναπτύσσονται όροφοι σπιτιών κυρίως λόγω έλλειψης χώρου, κάτι που ο επισκέπτης παρατηρεί στη καρδιά της κάτω πόλης (εικ. 90). Οι δρομικές ενισχύουν την αίσθηση της οχυρωματικής πόλης, και δημιουργούν μονοπάτια λαβύρινθους, μπερδεύοντας τον πατατηρητή στην περιπλάνηση του για το πού μπορεί να βρίσκεται, πάνω ή κάτω από κάποιο κτίσμα (εικ. 91).

90 91 92 90. Δρομική που διαθέτει βοηθητικό χώρο απο πάνω, με άνοιγμα στο μονοπάτι. Ο χώρος προσεγγιίζεται απο την διπλανή διόροφη κατοικία και φαίνεται καθαρά η κατασκευή του ξύλινου δαπέδου με τάβλες. 91. Μια απο τις πιο ιδιαίτερα μορφολογικά δρομική, λόγω του διακοσμητικού της στοιχείου στο άνοιγμα της σε μορφή φουρουσίων. 92. Εσωτερικός χώρος καταστήματος, ισόγειου επιπέδου, έπειτα απο αποκατάσταση και ενίσχυση του θόλου του.

03. ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ _Υποσημειώσεις

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

36. Δ. Πικιώνη, Συναισθηματική τοπογραφία (1935), στα ΚΕΙΜΕΝΑ, Αθήνα, 2014.

53. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 11.

37. Δ. Ησαίας, Τ. Παπαιωάννου, Αρχιτεκτονική 1980 - 2010, Αθήνα 2011.

54. Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία : Μια βυζαντινή πόλις-κράτος, Αθήνα 2010, σ. 63.

38. Ρήση του Γ. Ρίτσου, 1930.

55. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 11.

39. Α. και Χ. Καλλιγά, Μονεμβασία, Αθήνα 2006, σ. 29. 40. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, Μονεμβασία, οχυρά - κυκλοφορία σπίτια - εκκλησίες, Αθήνα 1974, σ. 16. 41. Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της πόλης, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 67.

56. Σύνδεσμος : www.uoa.gr , Μονεμβασία – Ναοί, τελ. Ανακ. 25.8.2018 57. Traquair R, Laconia I. The medieval fortresses Q Monemvasia, 1905 - 6. 58. Σύνδεσμος : www.uoa.gr , όπ.π.

42. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.19.

59. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 12.

43. Στο ίδιο, σ. 14.

60. Σύνδεσμος : www.uoa.gr , όπ.π.

44. (…) αφιερωμένη στην αποθήκευση διαφόρων προϊόντων, όπως του φημισμένου κρασιού. Στο ίδιο,σ. 16

61. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 10.

45. Στο ίδιο, σ. 17. 46. Τα παλαιότερα δείγμα ήταν θολωτά. Στο ίδιο, σ. 17. 47. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 8. 48.Στο ίδιο, σ. 9. 49. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.12. 50. Στο ίδιο, σ. 35. 51. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 10. 52. Ἡ διήγηση τοῦ ἐπισκόπου Παύλου «περὶ τῆς μακαρίας Μάρθας» περιλαμβάνεται παραφρασμένη σὲ μονεμβασιώτικο χειρόγραφο, ποὺ δημοσίευσε τὸ 1874 ὁ ἱστοριοδίφης Κ. Ν. Παπαμιχαλόπουλος. Ὁ ἀνώνυμος συντάκτης τοῦ χειρογράφου, ὁ ὁποῖος μαρτυρεῖ πὼς ἀντέγραψε τὴ διήγηση ἀπὸ χειρόγραφο κώδικα τοῦ 17ου αἰώνα, προσάρμοσε τὴ διήγηση τοῦ ἐπισκόπου Παύλου στὸ συναξάρι τῆς Παναγίας Χρυσαφιτίσσης.

62. Ρήση του E. Cassirer. 63. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.13. 64. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 8. 65. Στο ίδιο, σ. 12. 66. Κατά τα έτη 1937-1939 και 1950-1955 με διακοπή λόγω πολέμου, ο Ε. Στίκας, αρχιτέκτων της Υπηρεσίας Αναστήλωσης του Υ.Π.Θ., αναστήλωσε εκ βάθρων το ναό, με την εποπτεία του τότε διευθυντή Α. Ορλάνδου.

73. Δ. Πικιώνης, όπ.π. 74. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.18. 75. Η όψη του ναού της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας και μια πρόσοψη ισόγειου θολωτού χτίσματος. 76. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 16. 77. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.19. 78. Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα Δ., Μορφολογική ανάλυση παραδοσιακού οικισμού Μονεμβασίας, 5ο εξάμηνο Αρχιτεκτόνων, Υπέυθυνος Β. Χρηστίδης, 1992 79. Η παραπάνω μορφολογική ανάλυση έχει γίνει λαμβάνοντας υπόψη την αναφερόμενη βιβλιογραφία σε συνδυασμό με την επιτόπια παρατήρηση. 80. Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα, όπ.π. 81. Η παραπάνω μορφολογική ανάλυση έχει γίνει λαμβάνοντας υπόψη την αναφερόμενη βιβλιογραφία σε συνδυασμό με την επιτόπια παρατήρηση. 82. Συνέντευξη κ. Τ. Παπαδάκη, ιδιοκτήτης τουριστικού καταλύματος ‘Κελλιά’, 3.11.2017. 83.Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.20. 84. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 16.

67. Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία, όπ.π., σ. 34.

85. Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα, όπ.π.

68. Σύνδεσμος : www.uoa.gr , όπ.π.

86. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.22.

69. K. Andrews, Castles of the Morea, 2006. 70.Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, όπ.π. σ. 6. 71. Συνέντευξη κα. Χ. Καλλιγά, Μονεμβασία, 5.5.2018. 72.K. Andrews, όπ.π.

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

“Όταν η φύση εντείνει το μυστήριo της, η ψυχή πάσχει, και εις το βάθος τούτου του πάθους είναι η κατανόηση..”87

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

4.1. Η καστροπολιτεία ως εργαλείο προσέγγισης της ψυχής Η Μονεμβασία είναι ένα πλέγμα ιχνών που συσσωρεύονται στο χώρο, ένα σύμβολο διαρκούς παρουσίας που πυκνώνει το υφάδι των σημασιών μια πόλης με αναμνήσεις και ιστορικότητα βαθιά στους αιώνες. Είναι μια πόλη όπου η ψυχή μπορεί να κατοικήσει. Μέσα από την τοπιοανάλυση , ο χώρος του βράχου, μετατρέπεται σε εργαλείο περιγραφής της ανθρώπινης ψυχής καθώς προσεγγίζεται ως μια τοπογραφία του ψυχισμού. ‘Για να αναλύσουμε την ύπαρξη μας μέσα στην ιεραρχία μιας οντολογίας, για να ψυχαναλύσουμε το χαμένο σε αρχέγονες κατοικίες ασυνείδητο μας, θα πρέπει… να φτάσουμε στο επίπεδο των ονειροπολήσεων στο οποίο παραδιδόμαστε στους χώρους της μοναξιάς μας.’88

Εικ. σελ. 82. Άποψη της κατοικίας του στρατηγού Ρενιέρη στην Άνω Πόλη. Εικ. σελ. 83. Ερείπια κατοικιών στην Άνω Πόλη, ανατολικά του βράχου.

Η πρόθεση των εκατοντάδων ‘δημιουργών΄ της έχει επιβιώσει μέσα στο χρόνο, από την αυθεντικότητα των εκ γεννετής στοιχείων της, μέχρι τα ίχνη επανασχηματισμού της, κάθε πολύτιμο στοιχείο της εκπέμπεται στα βλέμματα των ερευνητών και περιηγητών που προσπαθούν συνεχώς να ερμηνεύσουν και να αποκρυπτογραφήσουν τα μυστικά και τα νοήματα της. Με αυτό τον τρόπο η καστροπολιτεία αναδύει έναν χώρο σκέψης, στον οποίο ενσωματώνονται οι ιδέες, τα συναισθήματα, οι αρετές, ο λόγος, οι ηθικές αξίες και νοοτροπίες ακόμα των ανθρώπων που την ποίησαν, βίωσαν και κατοίκησαν. Η κοινωνία είναι αυτοδημιουργία η οποία εκδιπλώνεται ως ιστορία89. Η καστροπολιτεία, είναι μια περίπτωση οργανικής πόλης που διαθέτει άπειρες αναγνώσεις, οικειοποιήσεις και ταυτοποιήσεις τόπων μέσα στην τοπιογραφία της. Το συνονθύλευμα που προκύπτει από το δομημένο , φυσικό και συναισθηματικό περιβάλλον, καταλήγει σ’ ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα που για την καλύτερη δυνατή κατανόηση του, θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί από τον περιπατητή – επισκέπτη ως τόπο με συναισθήματα στον οποίον αποτυπώνονται ιστορικά ίχνη αλλά και σύμβολα αστικής ζωής. Η παρούσα εικόνα της άνω και κάτω πόλης, συγχέεται με τη μνήμη και τα νοήματα που ανακαλεί ενώ όσα τμήματα της δεν είναι απολύτως κατανοητά ή αναγνωρίσιμα, όπως τα ερείπια που υπάρχουν σε σημεία της πόλης, τα συμπληρώνει η φαντασία. Οι εντάσεις που προκαλεί η αισθητηριακή απόλαυση σε συνδυασμό με την ποικιλία ερεθισμάτων που συλλέγει από το τοπίο, αποτελούν στοιχεία μιας ζωντανής πόλης. ‘Υπάρχει μια καθαρή απόλαυση στο να αισθάνεται κανείς τον κόσμο : τα παιχνίδια του φωτός και της σκιάς, η αίσθηση και η μυρωδιά του αέρα, οι υφές, οι ήχοι, τα χρώματα, οι μορφές. Ένας καλός τόπος είναι προσβάσιμος σε όλες τις αισθήσεις. Ένα αισθησιακό περιβάλλον, με συγκεκριμένο χαρακτήρα μετατρέπεται σε στήριγμα για τις προσωπικές αναμνήσεις, συναισθήματα και αξίες, συνδέοντας με τον τρόπο αυτό την ταυτότητα του χώρου με την προσωπικότητα του ατόμου.’ 90

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Ανακαλύπτοντας το φως ‘πάνω’ από τη σκιά Από την γέννηση του κανείς αναζητά το φως, κινείται προς αυτό. Μπορεί να καθορίσει ουσιαστικά τα βαθύτερα συναισθήματα και την διάθεση μας, μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε τα πάντα γύρω μας, το χρώμα, το βάθος, το χώρο ή τον όγκο. Η αρχιτεκτονική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την φαιά ουσία του, το χρειάζεται για να δημιουργήσει, για να αποκαλυφθεί η σύλληψη της δημιουργίας των μορφών της. Για να προσαρμοστεί όμως ένα στοιχείο στο φυσικό φως, οφείλει να ενσωματώσει την κίνηση των σκιών που δημιουργούνται, οι οποίες αποτελούν σημαντικά εργαλεία για την ανάγνωση. Έχουν την δυνατότητα να μεταβληθούν, και μαζί τους μεταβάλλεται όλο το τοπίο. Αλλάζουν οι όγκοι, εμφανίζονται στοιχεία που δεν ‘υπήρχαν’ και πάλι κάποια άλλα χάνονται. Στην ουσία το δίπολο φως – σκιά, επιτρέπει στο τοπίο να μεταβάλλεται μέσα στο χρόνο και στις εποχές, να αλλάζει την μορφή του και να παίζει με την μνήμη και αντίληψη του παρατηρητή.

1 2 3 1. Τα ερείπια των κατοικιών της Άνω Πόλης, ανατολικά του κάστρου, την ώρα της Δύσης του ηλίου. 2 - 3. Μονοπάτια της Κάτω Πόλης.

Στην περίπτωση της καστροπολιτείας, υπάρχει μια έντονη διαφορά ανάμεσα στην άνω και κάτω πόλη. Η άνω πόλη είναι όλο το χρόνο λουσμένη στο φως, δεν υπάρχουν στοιχεία που δημιουργούν σκιερά τμήματα, παρά ελάχιστες περιπτώσεις κτισμάτων. Αποτελείται κατά βάση από ερείπια, που φέρουν τις δικές τους μοναδικές σκιάσεις στον χώρο οι οποίες έρχονται πιο κοντά στο καλλιτεχνικό πνεύμα, εγκλωβίζοντας την ιστορία τους με το αποτύπωμα τους στο τοπίο, μέσα από το βάθος του χρόνου. Αντιθέτως, η κάτω πόλη χαρακτηρίζεται από σκηνές που κυριαρχεί έντονα το παραπάνω δίπολο, προσδίδοντας έντονη πλαστικότητα στις μορφές της, τονίζοντας τα δομικά χαρακτηριστικά των όψεων της, εντείνοντας την μορφή της πέτρας που αντανακλά το φως. Μέσα στα καλντερίμια, τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των κτισμάτων δημιουργούν σχήματα στο μονοπάτι και τραβάνε το βλέμμα λεπτομέρειες όπως οι υφές στο επίχρισμα της κροκί όψης αυτής της κατοικίας, όπως το τμήμα της πόρτας που χάνεται και συμπληρώνεται από τις ραβδωτές σκιάσεις του Φθινοπωρινού δέντρου. Διαγώνιες σκιάσεις που έχουν την ροϊκότητα της ίδιας της πόλης, ξεχωριστά τοπία απαράμιλλης ομορφιάς, μια συνεχή μετάβαση πραγματοποιεί μια χωρική εμπειρία στον περιπλανητή που δεν τη ξεχνάει ποτέ.

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

4.2. Τα μυστικά του βράχου “Ανεβαίνουμε, κατεβαίνουμε μαζί με το έδαφος, επάνω εις τα κυρτώματά του, τους γηλόφους, τα όρη ή βαθιά μέσα στις κοιλάδες. Χαιρόμαστε την επίπεδη έκταση της πεδιάδας, μετρούμε τη γη με τον κόπο του κορμιού μας. Το έρημο τούτο μονοπάτι είναι απείρως ανώτερο από τις λεωφόρους των μεγαλουπόλεων. Γιατί με την κάθε πτυχή του, με τις καμπές του, τις άπειρες εναλλαγές της προοπτικής του χώρου που παρουσιάζει, μας μαθαίνει τη θεία υπόσταση της ατομικότητας της υποταγμένης εις την αρμονία του Όλου. Και η ανθρώπινη ψυχή χαίρεται την κινούμενη τούτη γεωμετρία του αιθέρος και του φωτός, που είναι οι εποχές (...)”91 Είναι μια πόλη που προκαλεί τη νοητική οργάνωση της και επιτρέπει τη σταδιακή αναδίπλωση της αντιληπτικής εμπειρίας. Την ανακαλύπτεις σιγά σιγά και ολόκληρη μόνο αν διαθέσεις χρόνο να την περπατήσεις προσεκτικά. Στη διαδρομή συναντά κανείς συχνά το στοιχείο της έκπληξης και κρύβονται μυστικά σε όλη την έκταση της, αξίες που σχετίζονται με το αρχαϊκό πρότυπο του λαβυρίνθου. Διαθέτει μια εύληπτη δομή η οποία λειτουργεί ως βάση που επιτρέπει, σε βάθος χρόνου, την εκτενέστερη επεξεργασία της, μέσα από τη σταδιακή εξοικείωση και τον σχηματισμό νέων συσχετισμών.

4 5 6 4. Άποψη του στρυφογυριστού μονοπατιού για την Άνω Πόλη. 1982 5. Ο ναός δίπλα στο συγκρότημα της Πύλης του κάστρου, που αποκαταστλαθηκε πλήρως, το 2011. 6. Ερείπια πρότυπων κατοικιών στην άνω Πόλη και η διεκδίκηση της φύσης σε αυτά.

Πέραν όμως των παραπάνω στοιχείων, όλα τα μονοπάτια σε οδηγούν κάπου. Δεν εντοπίζεται το απόλυτο χάος ή ο φόβος απώλειας του προσανατολισμού. Κι αν αυτός εμφανιστεί στον περιπλανητή, θα είναι για λίγο, καθώς όταν θα ψάξει για σημάδια θα βρει ακριβώς αυτό που ψάχνει χωρίς πολύ κόπο. Αν επιτρέψει στον εαυτό του να ‘χαθεί’ για λίγο, η καστροπολιτεία θα του προσφέρει απλόχερά τα πιο όμορφα μυστικά της . Τίποτα δεν βιώνεται αυτόνομα, αλλά ως μια συνέχεια αλληλουχίας στο χώρο και στο χρόνο. Η παρούσα εικόνα της καστροπολιτείας στον επισκέπτη – περιπλανητή συγχέεται με τη μνήμη και τα νοήματα που ανακαλεί, καθώς διαμορφώνεται η εμπειρία του παρόντος. Στο τοπίο της Μονεμβασίας, ερχόμαστε αντιμέτωποι με τη δομή της, η οποία ξεφεύγει από τον αντιληπτικό ορίζοντα του επισκέπτη, έτσι η άμεση σωματική εμπειρία συμπληρώνεται από τη μνήμη και τη φαντασία, σύμφωνα με τον Σ. Κονταράτο. Κατά τη διαδικασία διαμόρφωσης της αντιληπτικής εικόνας με την παρούσα κατάσταση της καστροπολιτείας, μπορεί ο περιπλανητής να φέρει ασυνείδητα σε σύγκρουση τα νέα ερεθίσματα με τα όσα ήδη έχει οικειοποιηθεί και γνωρίζει σε έναν άλλον παρόμοιο τόπο που διαθέτει τα χαρακτηριστικά μιας καστροπολιτείας.

Στοχαστικός περίπατος στην Άνω Πόλη “Η τοποθεσία περιέχει όχι μόνο παρουσίες αλλά και τη μνήμη προηγουμένων παρουσιών όπως και την έμμονη ιδέα μιας πιθανής παρουσίας.”92 Αφήγηση του χρόνου Αφήνοντας πίσω κανείς, αυτό το σύμπλεγμα αναδόμησης ενός παρελθόντος που τα όρια του είναι τόσο αχνά όσο η ομίχλη που κατακλύζει το βράχο τις άγριες μέρες του χειμώνα, επιτρέπει στον εαυτό του, ακολουθώντας τα στριφογυριστά μονοπάτια, που οι κάτοικοι ονομάζουν ‘βόλτες’ (εικ. 4) , να αναδυθεί σε ένα τοπίο που ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να συλλάβει, μόνο αφού έχει διασχίσει τον θολωτό προθάλαμο της άνω πόλης, θα ξεδιπλωθεί

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

μπροστά του σε επίπεδα ένα τοπίο απαράμιλλης ομορφιάς και δέους. Δεν διαθέτει με τη πρώτη ματιά χαρακτηριστικά σύγκρισης με τη κάτω πόλη, είναι κυρίως μια ενότητα ερειπωμένων πέτρινων στοιχείων, που κείτονται ανάμεσα στη βλάστηση του βράχου, άμορφα, συντελώντας δυναμικά στην δημιουργία συγκίνησης στον περιπατητή. Τόσο διαφορετικές αυτές οι δύο πόλεις, μα αν κανείς δει το τοπίο μέσα από το πρίσμα της εν συναίσθησης που κατακλύζει το καθένα μπροστά σε τέτοια φθορά, νιώθει την ομοιότητα που τις συνδέει. Εντοπίζει την αλληλεξάρτηση του πάνω και του κάτω, των δύο πόλεων ανάμεσα σε ουρανό και θάλασσα, την ανάγκη να υπάρξει η μια για την άλλη και με την άλλη ταυτόχρονα, δημιουργώντας μια σχέση που δεν μπόρεσε ακόμα και με τη φθορά του χρόνου να διακοπεί. Ακόμα κι αν δεν είναι διακριτά στο ανθρώπινο μάτι τα γεγονότα που τις ενώνουν, ακόμα κι αν ξεδιπλώνεται μπροστά στον παρατηρητή ένα τοπίο που έχει υποστεί άπειρες αναδιαμορφώσεις, οι ίδιες οι πέτρες μαρτυρούν την ιστορία τους, μια ιστορία που κυρίως την αισθάνεσαι και δεν τη βλέπεις.

7 8 9 7. Η βάση με τα πόδια λέοντως που ανακαλύφθηκε έπειτα τον καθαρισμό των ερειπίων, για την ανάδειξη των αυθεντικών στοιχείων. 8. Τμήμα χώρου που ανακαλύφθηκε στις ανασκαφές στο συγκρότημα της πύλης της Άνω Πόλης. 9. άποψη του συγκροτήματος της Πύλης μέσω του εξώστη του ναού που ανακαλύφθηκε ακριβώς δίπλα.

Το πρώτο πλάτωμα που συναντά κανείς, διαμορφώνεται από κτίσματα που έχουν αποκατασταθεί με τη προσπάθεια του Δήμου και τη βοήθεια του ΕΣΠΑ προσφάτως. Η περιοχή της άνω πόλης για χρόνια υπήρξε μη προσπελάσιμη εξαιτίας κυρίως της κατάρρευσης των λίθων και των επιχώσεων, ενώ οι χώροι στο συγκρότημα της πύλης είχαν φραγεί με νεότερους τοίχους, για λόγους προστασίας των κατοίκων. Εναπομείναντα κτίσματα αντιμετώπιζαν ισχυρά δομικά προβλήματα με εκτεταμένες καταρρεύσεις , ρηγματώσεις , κ.α. που οφειλόταν κυρίως στη μακροχρόνια εγκατάλειψη της περιοχής, τη φθορά του χρόνου και φυσικά τις καιρικές συνθήκες. Δεν αποκλείεται και η πιθανότητα βίαιης απόσπασης οικοδομικού υλικού, με στόχο την αποκατάσταση κτηρίων της κάτω πόλης. Η αποκατάσταση Στο πλαίσιο των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν, στόχος ήταν η αποκάλυψη και η ανάδειξη μιας γειτονιάς που βρίσκεται στην αρχή του βράχου, καθώς σε αυτή τη περιοχή συναντά κανείς πληθώρα κελυφών σε αποσύνθεση, αλλά σε κατάσταση αναγνωρίσιμη σε σχέση με τα υπόλοιπα ψήγματα του βράχου. Η αρχαιολογική ανασκαφή εντόπισε τμήμα οδικού δικτύου, μήκους περίπου 300 μέτρων, που συνιστάται σε δώδεκα λιθόστρωτους δρόμους, με εμφανής τις διαδοχικές φάσεις κατασκευής τους, με μέριμνα για την ομαλή απορροή υδάτων, προσαρμοσμένοι στο φυσικό ανάγλυφο του εδάφους του βράχου. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει ένας φαρδύς εγκάρσιος δρόμος που ξεκινά πλησίον της πύλης, διέρχεται από τις οικίες και οδηγεί στο ναό της Αγίας Σοφίας. Συγκεκριμένα, η γειτονιά αυτή περιλαμβάνει το συγκρότημα τη κεντρικής πύλης (εικ. 9) , που αφορά χώρους οχυρωματικούς κυρίως, ένα χώρο πλησίον του που θεωρείται ναός, δύο οικίες και ένα δίκτυο σχεδόν αναγνώσιμο, το οποίο συνδέει τα παραπάνω κτίσματα και κορυφώνεται μέσω κλιμάκων σε ένα νέο πλάτωμα που φιλοξενεί τον ναό της Παναγίας Οδηγήτριας ή Άγιας Σοφίας. Τα κτίσματα αυτά, συνθέτουν μια σημαντική ενότητα του οικιστικού συνόλου που υπήρχε κάποτε στο σημείο αυτό, παρέχοντας με εύληπτο και διδακτικό θα έλεγε κανείς τρόπο , πληροφορίες για την οργάνωση και τις λειτουργίες μιας καθαρά πόλης-κάστρου με συνεχή χρήση από τον 6ο αιώνα μέχρι και τον 19ο93.

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Εμβαθύνοντας στα κτίσματα που αναδείχθηκαν στην Άνω πόλη, το συγκρότημα της κεντρικής πύλης είναι ένα αυτόνομο λειτουργικό παράδειγμα του κάστρου. Ανακαλύφθηκαν διαφορετικές οικοδομικές φάσεις στα δάπεδα και επιστρώθηκαν υδραυλικά κονιάματα στα δώματα, σύμφωνα πάντα με τα αρχικά ίχνη. Υπήρξε αντικατάσταση των σαθρών ξύλινων υπερθύρων και προστέθηκαν μεταλλικές κατασκευές για την προστασία των επισκεπτών, ενώ στο κτήριο που αναπτύσσεται στην ανωδομή της πύλης τοποθετήθηκε ξύλινο δάπεδο για την εξυπηρέτηση των νέων λειτουργιών του χώρου, ως χώρος επισκεπτών. Στον ανώνυμο ναό στερεώθηκαν οι τοιχοποιίες και έγινε προσπάθεια αναδείξεως στα κατάλοιπα της αψίδας του ιερού που αποκαλύφθηκε μετά τις διερευνητικές τομές (εικ. 5) . Επιλέχθηκε να αποκατασταθεί η επικοινωνία των δυο κλιτών καθώς ο ενδιάμεσος τοίχος ήταν μεταγενέστερη προσθήκη κι έτσι κατάφεραν να αναδειχθούν τα τοξωτά ανοίγματα κατά μήκος και να αναγνωστεί ευδιακρίτως το περίγραμμα του. Στις ανασκαφικές εργασίες στη δεύτερη στάθμη, αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα (περιθυρώματα ανοιγμάτων , κ.α.) που τεκμηριώνουν την ύπαρξη κτηρίων σε παλαιότερες οικοδομικές φάσεις (εικ. 8) , χώρος προετοιμασίας του μπαρουτιού, και μεγάλο αριθμό σιδερένιες μπάλες κανονιών. Ιδιαίτερο εύρημα είναι η πώρινη κατασκευή η οποία κοσμείται στη βάση της με πόδια λεόντων (εικ. 7).

10 11 12 10. Ερείπια κατοικίας όπου παρατηρείται ελαφρώς η δομή του αρχικού κτίσματος. 11. άποψη της πρότυπης κατοικίας, που υπέστη αποκατάσταση και ενίσχυση σε όσες περιοχές επιστρεπόταν. 12. Τμήμα του ισόγειου θολωτού τμήματος κατοικίας στην Άνω Πόλη.

Κατοικίες και φθορά Ακολουθώντας κανείς ένα στενό δρομάκι, βορειοανατολικά της πύλης, ανάμεσα στη πυκνή βλάστηση και τις πέτρες, χωρίς να μπορεί να διακρίνει κανείς ξεκάθαρα ποια από τα φυσικά υλικά γύρω του είναι τμήμα του βράχου ή τμήμα από κάποιο κτίσμα. Κυρίως ,στο νοτιοανατολικό τμήμα του μονοπατιού, μπορεί κανείς να παρατηρήσει τμήμα σαθρών τοιχοποιιών που περικλείουν δείγματα χώρων σε κατάρρευση. Βασικά στοιχεία αναγνώρισης είναι οι θολωτοί χώροι κοντά στο έδαφος, όπου ανάμεσα στα χαλάσματα, παρατηρούνται οι ενσωματωμένες στο βράχο στέρνες που φιλοξενούσαν στον υπόγειο χώρο οι περισσότερες κατοικίες (εικ. 12) . Από αυτή την πλευρά, δεν γίνεται να καταλάβει κανείς το περίγραμμα των κτηρίων με μια απλή παρατήρηση, εκτός εάν απομακρυνθούν τα χόρτα της τριγύρω περιοχής με σκοπό την αποκάλυψη όλων των επιπέδων. Από την άλλη μεριά του πλατώματος, ανηφορίζοντας ελαφρώς, βρίσκονται τα καλοδιατηρημένα δείγματα κατοικιών, των οποίων η κατάσταση οφείλεται στη μερικώς αποκατάσταση τους από το παραπάνω πρόγραμμα (εικ. 15). Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν σε αυτές, είχαν ως αποτέλεσμα να στερεωθεί το σωζόμενο κέλυφος και να αποκατασταθούν όσο γινόταν τα μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία, κάποιοι αγωγοί ή κάποιες εστίες για παράδειγμα94. Έτσι, ο παρατηρητής με τα μάτια της φαντασίας μπορεί να ορίσει και να ολοκληρώσει το αρχικό περίγραμμα του κτίσματος, και να το συγκρίνει με τις αποκατεστημένες κατοικίες της κάτω πόλης95. Καθώς συνεχίζει κανείς την πορεία του νοτιοδυτικά, ακολουθώντας το μονοπάτι παράλληλα με το τείχος, τον ‘παραθαλάσσιο’ περίπατο θα έλεγε κανείς, προς τα νότια μπορεί να παρατηρήσει τα ‘καδραρίσματα’ που δημιουργούνται στο τοιχίο. Προς το εσωτερικό του βράχου σιγά σιγά αποκαλύπτεται ένα ακόμα κουφάρι οικίας διαφορετικό από τα άλλα. Στενομέτωπο ορθογώνιο, πιθανόν διώροφο, στο ισόγειο τμήμα του υπάρχουν δύο τοξωτές είσοδοι οι οποίες πιθανών να οδηγούσαν στους βοηθητικούς χώρους και αντιστοίχως στην

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

στέρνα (εικ. 14). Ο λοιπός βράχος Στην συνέχεια το μονοπάτι χάνεται στη βλάστηση, και στο σημείο εκείνο του βράχου ανοίγεται στον ορίζοντα όλο το πλάτωμα του. Πιο κοντά στον παρατηρητή και εύκολα προσβάσιμο, είναι ένα μικρό μαυσωλείο, ταφικό μνημείο πιθανόν της Τουρκοκρατίας Α’, του οποίου οι τρεις πλευρές διαρθρώνονται με τοξωτά ανοίγματα και η ανωδομή καλύπτεται με μικρό τρουλίσκο. Σε λίγο πιο μακρινή απόσταση, είναι εμφανές το συγκρότημα των δημόσιων στερνών (εικ. 13), ένα σύστημα θολωτών κατασκευών , επιχρισμένες με κουρασάνι (υδραυλικό κονίαμα), ώστε να εξασφαλίζεται η στεγανοποίηση τους. Οι συλλεκτήριες επιφάνειες συγκέντρωναν τα όμβρια ύδατα στο εσωτερικό τους και αντλούνταν από στόμια που διαμορφώνονταν στο θόλο τους.

13 14 15 13. Το σύστημα των τριών δημόσιων στέρνων και μπροσά ταφικό μνημείο της εποχής της Τουρκοκρατίας. 14. Η κατοικία του Κρητικού, καλοδιατηρημένο δείγμα κατοικίας της Άνω Πόλης. 15. Άποψη των πρότυπων κατοικιών απο το ‘παραθαλάσσιο’ μονοπάτι.

Λίγο πιο πάνω, στη ψηλότερη κορυφή του βράχου, φαίνεται η επονομαζόμενη πυριτιδαποθήκη (βλέπε ) , ένα κτίσμα σε ερειπιώδης κατάσταση, τυπολογίας τετραγώνου. Η έλευση του περιπατητή σε εκείνο το σημείο είναι αρκετά δύσκολη καθώς τα μονοπάτια δεν είναι επιμελημένα και δύσκολα τα βρίσκει στη πυκνή βλάστηση, έτσι ώστε η πιθανότητα ατυχήματος να αυξάνεται. Όταν φτάσει κανείς στο συγκρότημα της Ακρόπολης, στη κορυφή του βράχου, έχει τη δυνατότητα να ατενίσει την πελοποννησιακή ακτή βορειοδυτικά με λεπτομέρεια, και κάπως έτσι συνειδητοποιεί τη σημαντικότητα του σημείου αυτού. Από εκεί και έπειτα δεν υπάρχουν ίχνη τείχους του κάστρου, καθώς η ίδια απόκρημνη φυσική μορφολογία του εδάφους, καταστεί απίθανο κάποιος να εισέλθει στη πόλη από αυτή τη μεριά, τη νοτιοδυτική.

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

4.3. Επισκέπτης και υπάρχουσες κύριες διαδρομές Ο οικισμός της κάτω πόλης οριοθετείται από 4 νοητούς άξονες, το δυτικό τείχος, το ανατολικό τείχος, το παραθαλάσσιο τείχος καθώς και το μονοπάτι στην αρχή του βράχου που διαπερνά κάθετα το μήκος της πόλης έως την είσοδο στη θάλασσα και το Πορτέλλο. Ο αστικός σχηματισμός της Μονεμβασίας δεν μπορεί να γίνει με την μία αντιληπτός στον επισκέπτη. Πρέπει να χαθεί και να εξερευνήσει τα σοκάκια της, για να καταφέρει να αναγνώσει την ολότητα της. Μπαίνοντας από την κύρια πύλη, βρίσκεσαι σε έναν προθάλαμο, που σε κατευθύνει στον επόμενο μικρότερο χώρο πριν απλωθεί μπροστά ο κεντρικός δρόμος, η ‘Αγορά’, που είναι και ο μοναδικός που διαθέτει εμπορικές χρήσεις, διατηρώντας έτσι τον χαρακτήρα της από παλιά. Η πρώτη αίσθηση που λαμβάνει ο επισκέπτης, είναι μια εναλλαγή χωρικών διαβαθμίσεων, που αντιλαμβάνεται το σώμα του από την ίδια την μεταβολή των χώρων στους οποίους κινείται. Αυτή είναι και η βασική εμπειρία που προσφέρει η τοπιογραφία της καστροπολιτείας. Η περιπλάνηση απαρτίζεται από εναλλαγές συναισθημάτων που εντάσσονται σε μια ολότητα συνεχούς μεταβολής σκηνών, κάτι που εντείνει το δίπολο φως σκιά.. Δεν μπορεί να διαφοροποιηθεί νοητά, είναι ένα συνονθύλευμα ιχνών του παρελθόντος που έχουν ενσωματωθεί στις χαράξεις των μονοπατιών, στους πέτρινους τοίχους των κτηρίων, προκαλώντας ένα σύμπλεγμα αισθήσεων που απαρτίζεται από νοσταλγία, ρομαντικότητα, ενθουσιασμό, θλίψη και έκπληξη.

16 17 18 19 16. Ταχυδρομική κάρτα της Μονεμβασίας, 1938. 17. Ό κεντρικός εμπορικός δρόμος της Κάτω Πόλης με τις πάγκες. 18. Στενό σημείο της ‘Αγοράς’ που οδηγεί στη κεντρική πλατεία με το κανόνι. 19. Στο τέλος του δρόμου της ‘Αγοράς’, στο μικρό πλάτωμα που έχει διαμορφωθεί για τις ανάγκες του ξενοδοχείου ‘Malvasia’.

Κάτω πόλη Ο πολεοδομικός σχεδιασμός της Μονεμβασιάς κινείται στο πρότυπο των ιπποδάμειων πόλεων96, το οποίο «βασίζεται στη χάραξη παράλληλων δρόμων, που τέμνονται κάθετα, (κάναβος), έτσι ώστε να δημιουργούνται ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα και πλατείες. Τα οικοδομικά τετράγωνα χαράσσονταν έτσι ώστε οι δρόμοι να είναι ευθύγραμμοι και ευρείς και οι πλατείες μεγάλες, ενώ τα δημόσια κτίρια ήταν εξαρχής καθορισμένα σε θέσεις που εξασφάλιζαν λειτουργικότητα και την άμυνά τους. Οι πόλεις προσανατολίζονται έτσι ώστε τα κτίρια να εκμεταλλεύονται το άμεσο ηλιακό κέρδος, δηλαδή να έχουν ήλιο το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι (αυτό που σήμερα ονομάζουμε βιοκλιματικό).Επιπλέον, λαμβάνεται μέριμνα ώστε να υδροδοτούνται με το απαραίτητο νερό και οι δρόμοι να έχουν τις κατάλληλες κλίσεις για την απομάκρυνση των όμβριων. Από τον παραπάνω ορισμό, μπορεί κανείς να εντοπίσει διαβάζοντας τις χαράξεις των μονοπατιών στη καστροπολιτεία ως σύνολο, την μετάλλαξη του παραπάνω προτύπου , ως ένα στοιχείο αναδιαμόρφωσης ακόμα μέσα στα χρόνια. Ενώ οι εναπομείναντες δρόμοι μαρτυρούν την βάση του σε ένα κάναβο, επικρατεί μια αναρχία στη συνεχή πορεία τους, δημιουργώντας δαιδαλώδεις διαδρομές στον περιπατητή. Αυτό οφείλεται στο ότι παλαιότεροι δρόμοι έχουν ενταχθεί στο νέο οικιστικό σύνολο97, ενώ κάποιοι άλλοι έχουν αφανιστεί λόγω της αναδιαμόρφωσης της περιοχής όπου βρίσκονται. Οριζόντιος άξονας _Η ‘Μέση οδός – Αγορά’ Η κυκλοφοριακή διάρθρωση της πόλης, ήταν σημαντικό να καλύπτει δύο βασικά στοιχεία του χαρακτήρα τη, τον οικισμό και το οχυρό. Η κάτω πόλη διαθέτει 4 κύρια σημεία, τα οποία ενώνονται ανά δύο μεταξύ τους , και δημιουργούν

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

τους βασικούς άξονες που διαπερνούν τη πόλη. Από τη νοτιοδυτική πύλη (εικ. 16) διατρέχει κατά μήκος τις υψομετρικές καμπύλες του εδάφους, ο κύριος άξονας της πόλης, για τις εμπορικές της δραστηριότητες, παράλληλος με το θαλάσσιο τείχος, η αναφερόμενη ‘Μέση Οδός’ τα Βυζαντινά χρόνια ή ο λεγόμενος ‘Αγορά’, ‘Φόρος’ (επί Ενετοκρατίας) ή ‘Παζάρι’. Κατά μήκος και των δύο πλευρών του, διαρθρώνονται τα καταστήματα στο ισόγειο ,επίσης κάποια εργαστήρια και δημόσιες υπηρεσίες, ενώ οι κατοικίες των ιδιοκτητών βρίσκονταν στον όροφο. Η ‘Αγορά’ καταλήγει στην πύλη του ανατολικού τείχους, η οποία οδηγεί στον φάρο. Παρατηρείται ότι ο άξονας αυτός χωρίζει περίπου σε δύο ίσα τμήματα την κάτω πόλη οριζοντίως, καθώς πρέπει και να σημειωθεί ότι είναι ο πλατύτερος όλων των άλλων δρόμων, φτάνοντας μέχρι και 2,40 μέτρα. Στη μέση αυτού του δρόμου, στην καρδιά της κάτω πόλης, βρίσκεται η κεντρική πλατεία που διαθέτει τον μητροπολιτικό ναό του Ελκομένου Χριστού καθώς και το Αρχαιολογικό μουσείο, το λεγόμενο ‘Τζαμί -Άγιος Πέτρος’. Είναι η πλατεία με το κανόνι, καθώς σήμερα φιλοξενεί ένα στη μέση της επιφάνειας της, διαθέτει εκπληκτική θέα προς τη θάλασσα και τον υπόλοιπο οικισμό που αναπτύσσεται σε κατώτερο επίπεδο από αυτήν. Στην ουσία ο εμπορικός χαρακτήρας του δρόμου σταματάει σε αυτό το σημείο, ενώ στη συνέχεια του διαμορφώνονται ξανά οικιστικά χαρακτηριστικά. Υπάρχει μια διακλάδωση που σου δίνει τη δυνατότητα να πάρεις το νοτιοανατολικό μονοπάτι που σε μεταφέρει στην αυλή του ναού του Αγίου Νικολάου και έπειτα στη πύλη που οδηγεί στον Φάρο, ενώ το βορειοδυτικό μονοπάτι οδηγεί σε γειτονιές κατοικιών που τώρα πια στην πλειοψηφία τους έχουν διαμορφωθεί σε τουριστικά καταλύματα. Φυσικά από τον κεντρικό δρόμο, την ‘Αγορά’ ξεκινάνε αρκετοί μικρότεροι κάθετοι σε αυτόν, τα καλντερίμια, με διαφορετικά πλάτη στο μήκος τους κάθε φορά, διαθέτοντας πολλές φορές ένα μόνο πέρασμα, με κλιμακωτούς ή ανηφορικούς δρόμους, με γωνίες και δρομικές, που κάνουν πιο σύνθετο και περιπετειώδες τον περίπατο του επισκέπτη.

20 21 22 20. Βγαίνοντας απο τη μεγάλη δρομική, απομακρυνόμενος απο το Πορτέλλο. 21. Δρομική που διαμορφώνεται στην πορεία του κάθετου δρόμου προς τη θάλασσα. 22. Οι ‘βόλτες’ της καστροπολιτείας.

Κάθετος άξονας _ο δρόμος για τη θάλασσα Αντιστοίχως, υπάρχει άλλος ένα βασικό άξονας, που τέμνει τον οριζόντιο, και χωρίζει καθέτως την κάτω πόλη σε δύο ίσα τμήματα. Ξεκινά από το λεγόμενο ‘Πορτέλλο’ , η πύλη προς την θάλασσα, η οποία διαμορφώνεται με μια μεγάλη δρομική (εικ. 20) , και καταλήγει στο βόρειο τμήμα της κάτω πόλης, στην αρχή του βράχου, εκεί που ξεκινάνε ‘οι βόλτες’ και η ανάβαση στο κάστρο. Καθώς ανηφορίζει κανείς από το Πορτέλλο, φτάνει στο επίπεδο του δρόμου και συνεχίζει κάθετα περνώντας από μια ακόμα δρομική (εικ. 21) , μικρότερη αυτή τη φορά, διασχίζοντας χαλάσματα κτιρίων. Το δρομάκι συνεχίζει πιο στενό, και περνά μέσα από μια αυλή που έχει διαμορφωθεί ως καφενείο, με βλάστηση και πολύχρωμα αντικείμενα. Ανηφορίζει κλιμακωτά, και πέφτει πάνω σε δυο ερειπωμένες καμάρες με τόξα. Για να συνεχίσει κανείς την αρχική πορεία που έχει χαραχθεί και να βγει στη πλατεία, κάνει μια μικρή παράκαμψη στα δεξιά, προσπερνώντας το υπέροχο κτίσμα με τη βενετσιάνικη θύρα και φτάνει σε ένα σύστημα κλιμάκων που με απότομες στροφές, οδηγεί σε μια ακόμα δρομική, πλάι στο μητροπολιτικό ναό, τον Ελκομένο Χριστό. Προσπερνώντας την κεντρική πλατεία με το κανόνι, και αφήνοντας πίσω του την εντυπωσιακή είσοδο του Ελκομένου Χριστού, ακολουθεί τη κλίμακα κάθετα στη Αγορά και περνάει κάτω από μια ακόμη δρομική, ανακαλύπτοντας τον ναό της Μυρτιδιώτισσας στο πρώτο πλάτωμα που βρίσκει. Περνάει δίπλα από την απότμηση του κτίσματος θαυμάζοντας την τεχνική της, και

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

συνεχίζει ανηφορικά σ’ένα στενό μονοπάτι, κλιμακωτά που οδηγεί σε ένα ακόμα πλάτωμα το οποίο συνδέεται με την αυλή – δώμα μιας κατοικίας. Στο αριστερό χέρι, βρίσκεται ένα ισοπεδωμένο ερειπωμένο κτίσμα εξολοκλήρου από πέτρες και χώμα. Το ανηφορικό μονοπάτι συνεχίζει μέσα από πέτρες και χαλάσματα, αλλά μπορεί κανείς να παρατηρήσει την διαφορετική αίσθηση που δίνουν τα κτήρια σε αυτό το τμήμα της πόλης. Τα περισσότερα από αυτά ήταν ισοπεδωμένα και οικοδομήθηκαν νέα πάνω σε βάσεις παλαιών μετά τον 20ο αιώνα. Μέσα από κάποιες μικρές στροφές και ακόμα περισσότερα σκαλοπάτια, φτάνει κανείς στις ‘βόλτες’ και ξεκινάει την ανάβαση του για την άνω πόλη. Παραθαλάσσιο μονοπάτι Ένας ιδιαίτερα ξεχωριστός περίπατος, είναι αυτός που διασχίζει κατά μήκος την κάτω πόλη, παράλληλα με το θαλάσσιο τείχος. Ξεκινά από την νοτιοανατολική πύλη, περνάει από την μεγάλη τάπια (ή ‘Πέρα Τάπια’), συνεχίζει διασχίζοντας μια δρομική που οφείλεται σ’ένα ξεχωριστό εξώστη της οικίας Κάρτερ, και φτάνει σε ένα μικρό πλάτωμα όπου βρίσκεται πάνω από την δρομική του ‘Πορτέλλου’. Σε αυτό το πλάτωμα φιλοξενούνται τα ερείπια του ναού του Αγίου Σπυρίδων σε χαμηλότερη στάθμη από αυτή που βρίσκεται ήδη ο περιπατητής. Ακολουθώντας την πορεία κατά μήκος του τείχους, συναντά ακόμα μια δρομική που οφείλει την ύπαρξη της σε εξώστη κτηρίου, αυτή τη φορά της οικίας Φανής, πριν ανακαλύψει τη μικρή τάπια (ή ‘Δώθε Τάπια’) και θαυμάσει την εικόνα της κάτω πόλης σε συνδυασμό με το κάστρο, σ’ ένα θεατρικό σκηνικό. Είναι λύτρωση για τη ματιά κάποιου όλο αυτό το συνονθύλευμα μορφών, που δεν γνωρίζεις με τη πρώτη που αρχίζει το ένα και τελειώνει το άλλο, αλλά είναι τόσο σκηνογραφικά τοποθετημένα στην ανηφορική πλαγιά του βράχου που επικρατεί μια αρμονία ξεχωριστής σημασίας για τον επισκέπτη. Η συνύπαρξη ερειπίων και αποκαταστημένων κτισμάτων, η βλάστηση που παρεμβάλλεται από αυλές ή χαλάσματα, η πύκνωση και η αραίωση που παρατηρείται σε όγκους στο χώρο, αναδύει μια ομορφιά ξεχωριστού κάλλους.

23 24 25 26 23. Ερείπια στη βάση του βράχου, προσεγγίζοντας τα απο το αντίστοιχο μονοπάτι. 24. Άποψη του παραθαλάσσιου τείχους, στο σημείο της μικρής Τάπιας. 25. Το μονοπάτι που οδηγεί απο την μικρή Τάπια στη μεγάλη. 26. Στη βάση του βράχου, το μονοπάτι που οδηγεί στο ύψος του ναού των Αγίων Αποστόλων, που είναι σκαλιστός μέσα στο βράχο.

Συνεχίζοντας την περιπλάνηση κατά μήκος της θάλασσας, μπορεί κανείς να φτάσει στην άκρη του τείχους και να ατενίσει την γέφυρα απέναντι. Δεξιά του όμως ανακαλύπτει ένα πλάτωμα σε πιο χαμηλή στάθμη. Για να το προσεγγίσει πρέπει να περάσει κανείς από την τρίτη και τελευταία, σε αυτό τον άξονα, δρομική και θα καταλήξει σε αυτό το πιο ιδιωτικό πλάτωμα, μόλις περάσει ξυστά από ένα κτίσμα πάνω σχεδόν στα τείχη. Εκεί εντοπίζει κανείς μια παραθετημένη όψη κτηρίων που είναι αποτέλεσμα συνένωσης τους. Με τη πρώτη ματιά θεωρείται αδιέξοδος, αλλά εκεί είναι που η πόλη αυτή συνεχίζει να εκπλήσσει, καθώς είναι ορατή μια κλίμακα ενδιάμεσα των τοιχίων η οποία μέσα από ένα πολύ στενό ανηφορικό μονοπάτι όπου χωράει μόνο ένα άτομο, βγάζει σε ένα πλάτωμα κι από εκεί αν κατευθυνθείς νοτιοδυτικά φτάνεις στην αρχή της εισόδου της πόλης. Μονοπάτι του βράχου Κατά μήκος της αρχής του βράχου, είναι χαραγμένο στο φυσικό τοπίο ένα μονοπάτι, ξεχωριστό, κυρίως για τη θέα, από τα υπόλοιπα τρία που έχουν ήδη αναφερθεί. Έχει ως αρχή και τέλος, τους ανώτερους πύργους των τειχών που εγκιβωτίζουν στα σπλάχνα τους την κάτω πόλη. Ακολουθώντας το όμως κανείς, διαβάζει στο τοπίο εικόνες που αναζητούν να φανερωθούν. Η θέα από τόσο ψηλά είναι εκπληκτική, ένα σκηνικό από συστήματα δωμάτων, στεγών

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

και πολλή θάλασσα, αποτελεί ένα μυθικής αξίας τοπίο. Προσεγγίζοντας το μονοπάτι σαφώς από οποιοδήποτε κάθετο δρόμο που ανεβάζει στο βράχο, επιλέγει κανείς να το ακολουθήσει αρχικά νοτιοδυτικά, για να προσεγγίσει την τέταρτη υπαρκτή πύλη της κάτω πόλης που λίγοι γνωρίζουν. Η ίδια απαρτίζεται από ένα θολωτό χώρο που μπορεί κανείς να ξαποστάσει για λίγα λεπτά, ενώ παράλληλα να παρατηρήσει τα χαλάσματα που απλώνονται από τη μία, και τη θέα της πελοποννησιακής ακτής από την άλλη. Η γειτονιά κάτω από την πύλη λέγεται ότι ήταν τα ‘Κατηχούμενα’ , τώρα πια λίγα ερείπια κτηρίων και κάποιοι ανώνυμοι ναοί περιμένουν σιωπηλά ανάμεσα στα χαλάσματα.

27 28 29 30 27 - 28. Μονοπάτια της Κάτω Πόλης. 29. Η μικρή ή αλλιώς δώθε Τάπια. 30. Η μεγάλη ή αλλιώς πέρα Τάπια.

Επιστρέφοντας νοτιοανατολικά, εντοπίζει κανείς τα ερείπια του ναού Αγία Σωτήρα (εικ. 23) , παρατηρώντας τις δύο ημικυκλικές καμάρες που έχουν παραμείνει, σκαλιστές με τη μία τους μεριά, ενσωματωμένη στο βράχο. Περνώντας από το σημείο που ξεκινά κανείς να ανηφορίζει για την άνω πόλη, και συνεχίζοντας το μονοπάτι ανατολικά, παρατηρεί μια σχισμή στο βράχο ψηλά, και ένα χειροποίητο απότομο μονοπάτι που ανεβάζει σε αυτή. Εδώ βρίσκεται ο λιτός ναός των Δώδεκα Αποστόλων, λαξευμένος μέσα στο βράχο, με απίστευτη θέα προς την πόλη. Συνεχίζοντας προς το πύργο του νοτιοανατολικού τείχους, συναντά κανείς δυσκολίες προσπελασιμότητας καθώς το τμήμα εκείνο έχει χαθεί από τη βλάστηση και δεν διαγράφεται η πορεία του στο έδαφος. Σαφώς από τους παραπάνω κύριους δρόμους που αναλύθηκαν, ξεκινάνε καλντερίμια καλοδιατηρημένα, κάθετα σε αυτούς και παράλληλα, ανηφορικά ή μη, κλιμακωτά και ανηφορικά, αλλά θα αναλυθούν στα πλαίσια της πρότασης διαδρομών με βάση τις ενότητες που έχουν επιλεχθεί. Πλατείες Το 1836, ο Othon Mirbach εκπόνησε ένα σχέδιο εκσυγχρονισμού της κάτω πόλης. Πολλές από τις εκτάσεις που φαίνονται σ’ αυτό το σχέδιο αδιαμόρφωτες, ήταν ερειπωμένες , έτσι πάρθηκε η απόφαση σχεδιασμού και δημιουργίας πλατειών για την εξυγίανση του πολεοδομικού ιστού καθώς και την εκτόνωση των λειτουργιών που αφορούσαν στα κοινά και αποσκοπούσαν στην δημιουργία νέων δεσμών για την πόλη μεταξύ των κατοίκων της. Τότε ήταν που δημιουργήθηκε στα σχέδια η μεγάλη πλατεία, η Πέρα τάπια (εικ. 30) , της Παναγίας της Χρυσαφίτισσας. Την ίδια περίοδο διαμορφώθηκε πιο ελεύθερα και η Δώθε τάπια (εικ. 29). Η πλατεία με το κανόνι όμως, προϋπήρχε πιθανώς από την εποχή του Βυζαντίου, καθώς αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του κεντρικού εμπορικού δρόμου, και δεν είναι διόλου τυχαία τοποθετημένη στην καρδιά του οικισμού εκεί που οι δύο κύριοι άξονες του τέμνονται. Αν αυτές ήταν οι αρχικές της διαστάσεις, είναι κάτι που δεν γνωρίζουμε έως και σήμερα.

100

101

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

4.4. Η έννοια του καδραρίσματος “Είδα αρκετά. Η οπτασία αντάμωσε με όλους τους ανέμους. Είχα αρκετά. Βοές των πόλεων, το βράδυ και στον ήλιο, για πάντα. Γνώρισα αρκετά. Τα σταματήματα της ζωής. – Ω Βοές και Οπτασίες. Αναχώρηση μέσα στην τρυφερότητα και στον καινούργιο θόρυβο.”99

31 32 33 34 35 36 37 38 39

Η περιπλάνηση ενός επισκέπτη σε ένα τοπίο όπως η καστροπολιτεία της Μονεμβασίας, μπορεί να του προσφέρει αμέτρητα πλεονεκτήματα στο πώς να αντιλαμβάνεται κανείς μια τέτοιου είδους ιδιόμορφη, θα έλεγε κανείς, αρχιτεκτονική. Η τοπιογραφία της, προκαλεί την δημιουργία μιας φαντασιακής εικόνας που λειτουργεί ως οργάνωση των δεδομένων αντίληψης, καθώς η αρχιτεκτονική εμπειρία δεν είναι παρά μια σύνθεση ‘κάδρων’, που στο προκείμενο παράδειγμα, το ίδιο το τοπίο ενισχύει στην ουσία αυτή την παρατήρηση. Ο K. Lynch εστιάζει μέσα από το έργο του στις δομές, συνέχειες και ασυνέχειες που συνθέτουν την εικόνα του αστικού ιστού στο μυαλό των κατοίκων του. Όπως ο ίδιος γράφει , ‘ο κόσμος μπορεί να οργανωθεί γύρω από ένα σύνολο σημείων αναφοράς, να κατακερματιστεί σε ένα σύστημα συγκεκριμένων τόπων, συνδεδεμένων μέσα από αποτυπωμένα στη μνήμη μονοπάτια.’100 Ιδιαίτερη σημασία έχουν τα φυσικά χαρακτηριστικά του τόπου και κυρίως η συμβολή τους στην ευκολία αποτύπωσης της εμπειρίας στη συνείδηση του υποκειμένου. Στη διαδρομή για την πύλη της άνω πόλης, στην διάρκεια της ανάβασης μέσα από τα στενά πέτρινα καλντερίμια της καστροπολιτείας, σχηματίζονται καδραρίσματα που εντάσσονται σε ένα σύμπλεγμα φυσικού τοπίου και πέτρας. Μια γωνία που διαμορφώνεται από την είσοδο μιας κατοικίας σε συνδυασμό με το κλασικό πιθάρι, ένα ερειπιώδης απομεινάρι κατοικίας την οποία έχει διεκδικήσει σχεδόν εξολοκλήρου η φύση, ένα σκιερό πλατύσκαλο που μέσα από τα φύλλα της συκιάς αχνοφαίνεται ο προορισμός σου, όλα αυτά αποτυπώνονται στον βιωματικό χάρτη του μυαλού του επισκέπτη και δίνει τροφή στη σύσταση της ψυχογεωγραφίας του τόπου. Ο κάθε εξερευνητής όμως επιλέγει ασυνείδητα το κάδρο που θα παρατηρήσει. Συνειδητά γίνεται η επιλογή του σημείου που θέλει να μεταβεί, όμως τα βιώματα που τον συνθέτουν και η ίδια του η αντίληψη είναι αυτή που θα του χαράξει το δικό του μονοπάτι στη διαδρομή. Το κάδρο λειτουργεί ως ένα κλειστό σύστημα που εσωκλείει τμήματα του περιβάλλοντος, τα διαφοροποιεί και στο τέλος τα επανασυνθέτει με στόχο να κατασκευάζει μια νέα πραγματικότητα εστιάζοντας συνήθως σε ένα στοιχείο συγκεκριμένα. Αποτελείται από τρία μέση, το όριο, το διάκενο και τα δυναμικά σημεία καμπής. Το ίδιο το περιβάλλον της καστροπολιτείας είναι αρκετά ισχυρό ώστε να δημιουργεί μια αίσθηση στον εμπλεκόμενο αποτελώντας ένα ανώτερο επίπεδο εξοικείωσης. Ο περιπλανητής είναι στην θέση να αναγνώσει τα στοιχεία αυτά, δημιουργώντας μια έντονη εικόνα για την πολιτεία αυτή καθώς χαράσσονται στο μυαλό του το σχήμα της πέτρας, η μυρωδιά της θάλασσας, η χωρική εμπειρία των καλντεριμιών , η μορφή του ανοίγματος, το φως και η σκιά, το χρώμα των σοβάδων και η υφή τους, μια σύνθετη και πολύπλευρη εικόνα, που πολλές φορές μπορεί να ερεθιστεί και από τις πέντε αισθήσεις, παραμένει στο μυαλό του και μεταλλάσσεται σε κάτι φανταστικό όταν φεύγει από το πεδίο.

102

103

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Πιο συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί διαφόρων ειδών ‘καδραρίσματα’ στο τοπίο της κάτω πόλης, και αναφέρονται αναλυτικά παρακάτω :

40 41 42 43 44 45 46 47 48

- Το παραθαλάσσιο τείχος της κάτω πόλης και η κανονιοθυρίδες του, διαμορφώνουν ακανόνιστες μορφές ανοιγμάτων, άλλοτε μικρών κι άλλοτε μεγάλων, με θέα πάντα προς τη θάλασσα (εικ. 31 - 35) .(Το μέσα καδράρει το έξω.) - Τα ερείπια κτισμάτων των οποίων έχουν παραμείνει κάποια από τα ανοίγματα του, με το οικοδομικό υλικό του τοίχου ακανόνιστο στο κάδρο προς την πόλη. Αναδύουν μια ρομαντικότητα πάντα τα ερείπια, προσφέρουν μια διαφορετική ματιά προσέγγισης του τοπίου, πιο συναισθηματική. Στην περίπτωση που καδράρουν τον εσωτερικό χώρο των χαλασμάτων, έχεις την δυνατότητα να ρίξεις μια κλεφτή ματιά σε έναν ιδιωτικό χώρο με ‘πλαίσιο’ την φθορά του, και να κάνεις την σύγκριση νοητά. Ερεθίζουν την φαντασία του παρατηρητή και παράλληλα προσδίδουν ένα μελαγχολικό τόνο στην αύρα του τοπίου (36 - 40). (Το μέσα καδράρει το μέσα κυρίως αλλά και το έξω.) - Τις δρομικές που συναντά κανείς στην περιπλάνηση των καλντεριμιών, σε συνδυασμό με τις θολωτές καμάρες , στήνουν πολλές φορές ένα τοπίο προσέγγισης καμβά και επιτρέπουν στις λεπτομέρειες της επόμενης ‘σκηνής’ να αποκαλυφθούν με έκπληξη στον παρατηρητή, καθώς το πλαίσιο τονίζει τα σημαντικά στοιχεία για τον καθένα (εικ. 41 - 44). (Το μέσα καδράρει το έξω.) - Τα ίδια τα κτήρια που στέκονται στις παρειές των μονοπατιών, το ίδιο το τοπίο, δημιουργεί ένα ημιτελές κάδρο, με οροφή τον ουρανό, βοηθώντας στο μάτι να εστιάσει στη σκηνή μπροστά του. Δεν υπάρχουν χαώδεις κάδρα, όλα είναι σαν να έχουν ζυγιστεί και μετρηθεί έτσι ώστε ο παρατηρητής να συλλέγει την ομορφιά του τοπίου λίγο λίγο (εικ. 45 - 48). (Το μέσα καδράρει το μέσα) - Τα πλαίσια θυρών που στέκουν ακόμα ασάλευτα, δημιουργούν κάδρο στο τοπίο. Το παράδειγμα του Πορτέλλο, έχει διπλή εικόνα, καθώς από μέσα πλαισιώνει την σκηνή της θάλασσας κι απέξω την σκηνή της πόλης. Τέτοιους είδους καδραρίσματα είναι ιδιαίτερα σημαντικά, καθώς επιτρέπουν στον παρατηρητή να συλλάβει την διπλή ιδιότητα του στοιχείου ταυτόχρονα με μια απλή κίνηση περιστροφής. Αντιστοίχως, τα παραπάνω ισχύουν και για την κεντρική πύλη εισόδου αλλά και για την πύλη προς το Φάρο (εικ. 49 - 52). Η περίπτωση της άνω πόλης Στην άνω πόλη, παρατηρούνται δύο από τις παραπάνω κατηγορίες που ήδη αναφέρθηκαν, αυτή των ερειπίων ( εικ. 57 - 58), αλλά και των πλαισίων των θυρών, με παράδειγμα σημαντικό την κύρια πύλη που διαθέτει διπλό νόημα κάδρου όπως και αυτή του Πορτέλλο (εικ. 53 - 54) . Ανηφορίζοντας μέσω τον στριφογυριστών μονοπατιών, εντοπίζονται αρκετά ανοίγματα στο χαμηλό τοιχίο που κυρίως ‘καδράρουν’ την κάτω πόλη, με έμφαση κυρίως στις κατοικίες. Κατά μήκος όμως του νοτιοδυτικού τείχους, εντοπίζεται πληθώρα τουφεκιοθυρίδων και κανονιοθυρίδων, που μέσα από εκτενή παρατήρηση και καταγραφή, δεν έχουν τυχαίο προσανατολισμό . Η καθεμιά καδράρει ένα τοπίο, το οποίο στην ουσία είναι σημαντικό να προστατευθεί. Φεύγοντας από το συγκρότημα της πύλης, και διασχίζοντας το μονοπάτι παράλληλα με το τείχος, παρατηρείται σειρά πλαισίων με την ακόλουθη σειρά πλαισιωμένων σκηνών :

104

105

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

- Τα πρώτα πλαίσια καδράρουν την πύλη ανεφοδιασμού του νοτιοδυτικού τείχους καθώς και το μονοπάτι που ξεκινά στην αρχή του βράχου. Πιθανόν πιο παλιά να φαινόταν και ο ναός της Αγίας Σωτήρας (εικ. 59 - 61).

49 50 51 52 53 54 55 56 57

- Το επόμενο ακριβώς εστιάζει σε μια ‘εικόνα’ του μητροπολιτικού ναού, του Ελκομένου Χριστού. Είναι γνωστό ότι στην νοητή κάθετο του ναού αυτού, τοποθετείται πολεοδομικά το Πορτέλλο (εικ. 62) . - Αμέσως μετά, το καδράρισμα εντοπίζει κεντρικά το φυλάκιο του νοτιοανατολικού τείχους, καθώς στο πλάνο βρίσκεται και ο ναός του Αγίου Νικολάου ( εικ. 63 - 64). - Ο πύργος κυριαρχεί στη σκηνή καθώς και το μονοπάτι που οδηγεί σε αυτό, κοντά στην αρχή του βράχου. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων είναι εμφανής από το ίδιο σημείο, αν και παρακάτω κεντράρεται μέσω πλαισίου μόνος του σε κυρίαρχη θέση στη σκηνή (εικ. 65 - 66). - Στο επόμενο άνοιγμα, η σκηνή διαθέτει την Πέρα τάπια, κάτι που δεν είναι αναγνώσιμο, καθώς δεν είναι γνωστό αν την εποχή που δημιουργήθηκαν αυτές οι εστιάσεις, υπήρχε το πλάτωμα. Βέβαια μια άλλη θεωρία μπορεί να αναφέρει ότι αφού η δημιουργία της Τάπιας έγινε μετά την περίοδο της Τουρκοκρατίας Α’, θα μπορούσε ίσως το άνοιγμα αυτό στο τείχος να διαμορφώθηκε έτσι ώστε να φυλάσσεται το πλάτωμα. Καθώς η τοποθεσία της τάπιας είναι δίπλα στη θάλασσα, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι είχε κάποια σύνδεση με το Πορτέλλο, αν και καράβια δεν έδεναν στο συγκεκριμένο σημείο καθώς είναι απόκρημνα τα βράχια, θα μπορούσαν να δέσουν ανοιχτά και να πλησιάσουν με βάρκα, που έχουμε δει στο παρελθόν να συμβαίνει (εικ. 67). - Το επόμενο καδράρισμα, καθώς προχωρά κανείς προς το νοτιοδυτικό φυλάκιο του άνω τείχους, εντοπίζει την πύλη της Άνω πόλης και τμήμα του μονοπατιού που ανηφορίζει (εικ. 68 ). Έπειτα, ο ναός της Παναγίας Χρυσαφίτισσας κεντράρεται (εικ. 69). - Ένα τελευταίο άνοιγμα εστιάζει στις δύο πλατείες, την κεντρική αλλά και την Πέρα τάπια, κάνοντας πολύπλοκο τον εντοπισμό του σημείου εστίασης (εικ. 70) . Σαν γενικό συμπέρασμα, μπορείς κανείς να υποθέσει ότι κάποια από αυτά τα ανοίγματα διατηρήθηκαν αυθεντικά από την κατασκευή του τείχους καθώς η πύλη προϋπήρχε όπως αντίστοιχα και τα οχυρωματικά έργα που δεσπόζουν σε κάποιες σκηνές καδραρίσματος. Όσο αφορά όμως, την εστίαση σε κάποια οικιστικά σύνολα καθώς και στις τάπιες, ίσως έχουν αναδιαμορφωθεί μετά την Τουρκοκρατίας Α΄ και την κατασκευή των παραπάνω. Το τείχος, βρίσκεται σε μεγάλο υψόμετρο, με αποτέλεσμα να μην είναι ίσως δυνατή η χειρονομία βολής από τα ανοίγματα αυτά, κάτι που ενισχύει παραπάνω την θεωρία περί ανοιγμάτων παρατήρησης σημαντικών και στρατηγικών θέσεων της καστροπολιτείας.

106

107

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ

58 59 60 61 62 63 64 65 66

108

67 68 69 70

109

04. ΥΠΑΙΘΡΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΝΗΜΗΣ _Υποσημειώσεις

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

87.Δ. Πικιώνη, Συναισθηματική τοπογραφία (1935), στα ΚΕΙΜΕΝΑ, Αθήνα, 2014. 88.G. Bacherlard, Η ποιητική του χώρου, 2004, σ. 36. 89. Κ. Καστοριάδης, τα σταυροδρόμια του Λαβύρινθου, 1999 90. K. Lynch, Good sity Form, 1981, σ. 132. 91. Δ. Πικιώνης, όπ.π. 92. P. Eisenman, Η πόλη ως απωθημένο κείμενο,1990, σ.62 93. Αρχιτεκτονικές πινακίδες είναι αναρτημένες στο πρώτο πλάτωμα της Άνω πόλης, επεξηγώντας τις ενέργειες αποκατάστασης από το Υπουργείο Πολιτισμού και τον Δήμο Μονεμβασίας το 2013 για το έργο «Ανάδειξη περιοχής Αγίας Σοφίας και Κεντρικής Πύλης στην Άνω Πόλη Μονεμβασίας», Εσπα 2007 – 2013. 94. Με τη βοήθεια ενεμάτων και τυφλών αγκύριων, κατάφεραν να πραγματοποιηθούν τοπικές ανακτήσεις για εξασφάλισή στατικής επάρκεια. Στο ίδιο. 95. Οι οικίες αυτές ανήκαν σε αξιωματούχους και ευγενείς της Μονεμβασίας, και στα κατάλοιπα των παραδειγμάτων αυτών είναι εύκολο να διακρίνει κανείς την ύπαρξη δύο με τριών ορόφων, και κεραμοσκεπής. Οργανώνονται σε ομάδες με κοινό περίβολο, και στις χαμηλότερες στάθμες τους έχει διασωθεί ο χώρος της στέρνας. Ένα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο που μπορεί κανείς να παρατηρήσει είναι ένα είδος εξώστη , λεγόμενο δωματηρό ηλιακό. 96. Ε. Ξαναλάτου - Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου Περβολάκη, Μονεμβασία, οχυρά - κυκλοφορία σπίτια - εκκλησίες, Αθήνα 1974, σ. 7. 97. Την περίοδο μετά τον 19ο αιώνα. 98. Συνέντευξη κα. Χ. Καλλιγά, Μονεμβασία 5.5.2018 99. A. Rimbaud, Ποιήματα σε πρόζα απο τη συλλογή ‘Illuminations’, 1872. 100. K. Lynch, όπ.π. 124.

110

111

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

“Περπατώντας επάνω σε τούτη τη γή η καρδιά μας χαίρεται με την πρώτη χαρά του νηπίου την κίνηση μας μέσα στο χώρο της πλάσης, την αλληλοδιαδοχή τούτη καταστροφή κι αποκατάσταση της ισορροπίας που είναι η περπατησιά. Χαίρεται το προχώρημα του κορμιού επάνω από την ανάγλυφη τούτη ταινία που είναι το έδαφος. Και το πνεύμα μας ευφραίνεται από τους άπειρους συνδυασμούς των τριών διαστάσεων του Χώρου..”101

112

113

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Ερεθίζοντας το οπτικό νεύρο καθιστάς πραγματοποιήσιμη την λειτουργία σύνδεσης ιστορικών γεγονότων με την υπάρχουσα κατάσταση στην οποία και βρίσκεσαι. Μια θέαση, ένα άνοιγμα στο τοιχίο που καδράρει το απέραντο τοπίο της θάλασσας σε συνδυασμό με όλες τις αισθήσεις, τη ζεστασιά του ήλιου, το άρωμα της αρμύρας, τον ήχο των γλάρων, επαναφέρουν εικόνες και κυρίως συναισθήματα που κάτοικοι αυτής της καστροπολιτείας έχουν βιώσει παλαιότερα. Είναι όμως αισθήσεις που ενεργοποιούνται ξανά, κοινές και με άλλα ελληνικά μέρη που διαθέτουν τα παρόμοια παραπάνω στοιχεία. Ερεθίζεται η μνήμη και χαράζεται ανεξίτηλα , με γνώμονα όλες τις αισθήσεις, ένα μονοπάτι νοητικής επιστροφής στο μέρος αυτό. Για αυτό σημαντικό είναι, να χρησιμοποιηθούν ‘εικόνες’ που επαναφέρουν σκέψεις και μνήμες μιας άλλης εποχής που συνδυάζεται με τις ασχολίες τους, όπως στο δρόμο για το Φάρο ο φαροφύλακας διέσχιζε το συγκεκριμένο αδρό μονοπάτι, νιώθοντας το μερικές φορές αφιλόξενο λόγω του αέρα που λυσσομανάει απ’ όλες τις πλευρές σε αυτό το απέραντο και συνάμα αδρανές τοπίο. Η αντανάκλαση των ακτινών του ηλίου πάνω στις πέτρες, αναγκάζοντας τα βλέφαρα να μισοκλείσουν, είναι μια σκηνή που βιώνει κάθε επισκέπτης σε αυτή τη πόλη. Έντονες διακυμάνσεις φως και σκιά. Ένα γλυπτικό τοπίο, που οξύνει τις αισθήσεις και σε παρακινεί να θες περισσότερα από το να το παρατηρείς, θες να το κάνεις δικό σου. Θες να το νιώσεις, να το αγγίξεις, να ανακαλύψεις όλες τις στρώσεις ιστορίας που το συνθέτουν για να το κατανοήσεις, τόσο πολύπλοκο μπροστά στα μάτια σου αλλά και συνάμα τόσο απλό. Να ανακαλύψεις πώς όλα αυτά τα διαφορετικά επίπεδα ιστορίας που το έχουν κατά καιρούς καταδυναστεύσει, διαμορφώνουν αυτό τον ανάλαφρο και συνάμα στιβαρό χαρακτήρα του που τόσο θαυμάζει κανείς. Σαν αερικό να στέκεται ανάμεσα σε γη και ουρανό, ανέγγιχτο από τις εποχές που περνάνε από πάνω του, περήφανο για την ύλη του στα σπλάχνα του και την παρουσία του στον τόπο αυτό. Προκαλώντας συγκίνηση και θαυμασμό, ενδιαφέρον και περιέργεια, ένταση και ηρεμία ταυτόχρονα. Όποιος περπατήσει αυτό το τοπίο, δεν θα καταφέρει ποτέ να σβήσει τις χαράξεις των μονοπατιών στη μνήμη του.

114

115

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

5.1. Αντίληψη και περιπλάνηση “Όταν φτάνει σε μια νέα πόλη, ο ταξιδιώτης ξαναβρίσκει ένα παρελθόν που δεν ήξερε πλέον ότι είχε : η ξένη φύση αυτού που έπαψες πλέον να είσαι ή να έχεις, σου έχει στήσει καρτέρι στα πιο ξένα και άγνωστα μέρη”102 Προφανώς, η βαθύτερη ουσία που διαμορφώνει τον κάθε επισκέπτη ,είναι και αυτή που θα ορίσει το ταξίδι του σε αυτό τον τόπο. Οι περιβαλλοντικές εικόνες ‘ποικίλλουν σημαντικά ανάμεσα σε διαφορετικούς παρατηρητές’103. Η μνήμη του καθενός ορίζεται από τις εμπειρίες και τις στιγμές που έχει βιώσει. Ένας κάτοικος γειτονικής πόλης θα αντιληφθεί με τελείως διαφορετικό τρόπο τη διαδρομή αυτή που επιθυμώ να χαράξω, καθώς τα ερεθίσματα του με τη τοπιογραφία της Μονεμβασίας, είναι τελείως διαφορετικά με έναν επισκέπτη που θα βρεθεί για πρώτα φορά εκεί. Είναι πιθανό να επηρεαστεί από τις ιστορίες που του έχουν διηγηθεί, αρκεί μονάχα αυτό για να αλλάξει η ουσία της οπτικής γωνίας που αντιλαμβάνεται το κάστρο. Η έκπληξη του επισκέπτη – περιηγητή που θα βρεθεί για πρώτη φορά στο πεδίο, θα καταφέρει μέσω του εργαλείου της μνήμης να εντάξει την μοναδικότητά του σε μέρη που ήδη έχει βρεθεί όπως ίσως ένα κάστρο της νότιας Γαλλίας ή τον Μυστρά. Θα συλλέξει ο ίδιος τα στοιχεία που χρειάζεται για να ερεθίσουν τη μνήμη του, ασυνείδητα, και να αντιληφθεί το χώρο με τον δικό του μοναδικό τρόπο, θα επηρεαστεί από την εσωτερικεύουσα μνήμη του που θα του ορίσει τον δικό του τρόπο αντίληψης των στοιχείων που θα συναντήσει στο μονοπάτι του.

1 2 1. Νοητικός χάρτης της Βοστώνης , εικονογραφικός τρόπος αποτύπωσης των προβλημάτων αναγνωσιμότητας του τόπου. 2. Νοητικός χάρτης του New Jersey, Για τον καθορισμό των νοητικών χαρτών, ο K. Lynch χρησιμοποίησε τη μέθοδο των συνεντεύξεων. Το δείγμα του αποτελούταν από 30 ανθρώπους από το κέντρο της Βοστόνης, και δεκαπέντε από το Νιου Τζέρσεϋ, και Λος Άντζελες. Η συνέντευξη περιλάμβανε περιγραφή της πόλης, της σχεδίαση ενός σκίτσου αυτής, και περιγραφή ενός φανταστικού ταξιδιού στην πόλη.

Η έννοια της ατμόσφαιρας σε συνδυασμό με την αντίληψη που έχουμε για την δομή μιας καστροπολιτεία, συμπυκνώνεται στην συναισθηματική εμπειρία της περιπλάνησης. Μέσα από τα έργα των K. Lynch και C.Norberg Schulz, παρατηρείται ο κατακερματισμός της αστικής εμπειρίας που διαθέτει ένας άνθρωπος, σε επιμέρους ποιοτικά προσδιορισμένες τοπικότητες ως ατμοσφαιρικές ενότητες που πλαισιώνονται από εντοπισμένες τοπογραφικά βιωματικές αφηγήσεις και συνδιαλέγονται μέσα από την περιπλάνηση. Στην προκειμένη περίπτωση βέβαια, δεν αναφερόμαστε σ ’ένα αστικό τοπίο, αλλά θα μπορούσε κανείς να το ονομάσει ένα ιδιόμορφο παραδοσιακό τοπίο, αμύθητης αξίας. Αυτό σημαίνει ότι οι παραπάνω προσέγγισης είναι πιο εύκολο να υποστηριχθούν καθώς η ίδια η τοπιογραφία της Μονεμβασίας διαλύει το στερεότυπο μιας κλασικής πόλης. ‘Η μνήμη και η φαντασία παραμένουν άρρηκτα συνδεδεμένες’104 . Η διαπλοκή της περιπλάνησης με την αντίληψη, διαμορφώνει ποιοτικές διαβαθμίσεις με βάση την συνειρμική ερμηνεία του χώρου κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης, του σώματος στον χώρο μετατρέποντας το πεδίο σε μεταβατικό όπου το πραγματικό και το φαντασιακό συγχέονται και τείνουν να ανακατασκευάσουν μια νέα εικόνα για τον κάθε περιπλανητή. Το σώμα θυμάται, συσσωρεύει και επηρεάζεται από τους τόπους που το έχουν αγγίξει, χαράζοντας στη μνήμη του ιδεολογικές αναπαραστάσεις που κατασκευάζουν μια στοιχειακή εμπειρία της παρούσας τοπιογραφίας. Η περιπλάνηση ως εργαλείο έχει απασχολήσει πολλούς θεωρητικούς και καλλιτέχνες, οι οποίοι έχουν δώσει τη δική τους ερμηνεία . Το 1860, ο C. Baudelaire εισήγαγε τον ήρωα του ‘πλάνητα’ (flaneur), εμπνευσμένος από τις εικόνες του Παρισιού. Γίνεται ο ίδιος ο παρατηρητής της μοναξιάς της πόλης, έχοντας κατακτήσει κάθε σοκάκι της με την ιδιότητα του περιπατητή. Το γεγονός ότι στην αστική δομή της καστροπολιτείας κυριαρχούν οι στενοί ελικοειδείς δρόμοι σε συνδυασμό με τις δρομικές, επιτρέπεται η αντιστοιχία

116

117

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

του ορισμού ‘flanerie’. Η έννοια της εισχώρησης σε έναν πλασματικό κόσμο που στηρίζεται στη φαντασμαγορία της ‘αστικής’ καθημερινότητας ενός κάστρου, οδηγεί σε παραλληλισμό των μεσαιωνικών στοών των Βυζαντινών χρόνων. Αυτή η συνεχής μυστική παρατήρηση του πλάνητα, βασίζεται στις χωρικές εμπειρίες που προσφέρει το τοπίο, προκειμένου να αφουγκραστεί και να συλλέξει βιώματα. Μια επαναστατική οργάνωση, που αποτελούταν από καλλιτέχνες της πρωτοπορίας και θεωρητικούς της πολιτικής, οι λεγόμενοι καταστασιακοί, με κέντρο δράσης το Παρίσι το 1957, είχαν σαν κύρια ιδέα ‘την κατασκευή των καταστάσεων’, και με κύριο εκπρόσωπο τον G. Debord, εισήγαγαν την έννοια της ψυχογεωγραφίας. Ένα μοτίβο συναισθηματικών πεδίων που διαπερνούν την πόλη και τον επισκέπτη της και ορίζεται ως η μελέτη συγκεκριμένων νόμων και επιδράσεων του γεωγραφικού περιβάλλοντος, το οποίο επιδρά άμεσα στην συναισθηματική συμπεριφορά των ατόμων. Η δική τους μετάφραση στην περιπλάνηση , η λεγόμενη ‘Derive’, θέτεται ως ‘πρακτική μιας συναρπαστικής αποκλίνουσας πορείας που βασίζεται στη βιαστική αλλαγή ατμοσφαιρών’105. Η περιπλάνηση προσφέρει τα στοιχεία για τη δομή της ψυχογεωγραφικής οργάνωσης της τοπιογραφίας. Το τοπίο της καστροπολιτείας, εισάγει σκηνές που χαρακτηρίζονται από συνεχή αλλαγή συναισθημάτων και ατμόσφαιρας, δημιουργώντας στον περιπατητή μια ‘σύγχυση’ που καταλήγει να τον βγάζει από την πορεία του, γοητευμένος από κάποια μορφή στο χώρο που ερέθισε τις αισθήσεις του. Είναι ένα τοπίο πλάνη, δημιουργεί ψευδαισθήσεις και συνθέτει σκηνικά που διηγούνται μια διαφορετική ιστορία με βάση το συναισθηματικό επίπεδο του περιπλανώμενου.

3 4 1. Allan B. Jacobs, Σκίτσο της διαδρομής Costa Masciarelli. 2. Διαγράμματα που προέκυψαν με την δημιουργία των διαδρομών στην καστροπολιτεία της Μονεμβασίας. Η κάθε ‘περιπλάνηση’ διαθέτει δικό της χαρακτήρα, και αποτελείται απο ένα αυτόνομο σύστημα κόμβων, αξιοθέατων και ορίων. Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει, οτι απο μόνα τους τα αφαιρετικά διαγράμματικά αυτά σκίτσα, εσωκλείουν τις περιοχές ενδιαφέροντος του κάθε ορισμένου ‘μονοπατιού’, αποτελώντας τα ίδια τα όρια στην περιπλάνηση του επισκέπτη.

Ο Νορβηγός αρχιτέκτονας C.Norberg Schulz, εντοπίζει διαδικασίες ανάγνωσης του χαρακτήρα μιας πόλης μέσα από τον προσανατολισμό σε σχέση με αναγνωρισμένα σημεία αναφοράς, και τον κατακερματισμό της σε επιμέρους αλλά συνδεδεμένες μεταξύ τους τοπικότητες συγκεκριμένης ταυτότητας. Ο χώρος αναλύεται και περιγράφεται σύμφωνα με την διαισθητική αντίληψη του παρατηρητή και το είδος της συμπλοκής του με αυτόν. ‘Η ζωή λαμβάνει χώρο, συνθέτετε μέσα από πολλές και διαφορετικές στιγμές της άφιξης, της συμπλοκής, της συνάντησης, της συμφωνίας ή της αντίφασης των ποιοτήτων’106. Η Μονεμβασία, με βάση τις ιστορικές διαστρωματώσεις που την διαμορφώνουν, είναι ένα τοπίο όπου η ζωή έχει αναπτυχθεί σε κάθε γωνιά της μέσω όλων των παραπάνω καταστάσεων, αναδεικνύοντας τα σημεία αναφοράς της που έχουν παραμείνει αναλλοίωτα στο χρόνο και προσδίδοντας της μια ισχυρή ταυτότητα δια μέσω των παλίμψηστων της. Η προσέγγιση του K. Lynch υπήρξε η βάση κυρίως για την μελέτη χάραξης των μονοπατιών, καθώς ο ίδιος εισάγει τις έννοιες του κόμβου, του μονοπατιού, του ορίου και της περιοχής, οι οποίες αποτελούν βασικά στοιχεία προσανατολισμού του ανθρώπου στο χώρο. Εντοπίζοντας σημεία αναφοράς, κάθε φορά διαφορετικά για κάθε θεματικό χάρτη που έχει αναλυθεί, αναδιοργανώνεται η πόλη στα μάτια του επισκέπτη, καθώς δημιουργείται μια συνεκτική ολότητα μέσω της περιπλάνησης , της κιναισθητικής εμπειρίας της πόλης. Μέσα από ιδιαίτερες ατμόσφαιρες , ο χώρος της πόλης ερμηνεύεται ανάλογα με το ψυχικό του αντίκτυπο. Ο K. Lynch αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στον παράγοντα κίνησης του σώματος για τη σύνθεση της εικόνας μιας πόλης. Η γνωριμία με τον χαρακτήρα μιας πόλης, οφείλει την ύπαρξη της στο τρόπο που έχει λάβει το σώμα τα ερεθίσματα από το περιβάλλον κατά την περιπλάνηση του, έτσι ώστε να δημιουργηθεί η νοητική εικόνα του χωρικού σχηματισμού.

118

119

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

5.2. Δομή προσέγγισης των χαράξεων

“Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, από τη στιγμή που εμπλέκονται στην αντίληψη του χώρου η μνήμη και η φαντασία, έχουμε περάσει ήδη σε ένα άλλο επίπεδο, όπου η αισθητή παρουσία και το άμεσο βίωμα έχουν σε μεγάλο βαθμό υποκατασταθεί από την παράσταση και την αναστόχαση..”107

5. Χάρτης του βράχου της Μονεμβασίας.Τοπογραφικό υπόβαθρο του 1981, απο το Υπουργείο Πολιτισμού. Μέσω της έρευνας και της παρατήρησης του τόπου, έχει ως αποτέλεσμα σχεδιασθεί ο βασικός χάρτης, με βάση τις ‘έννοιες’ της νοητικής εικόνας του Lynch. Έχουν αποτυπωθεί οι κύριες και δευτερεύσουσες διαδρομές που διέπουν την Κάτω και Άνω πόλη και έχουν επισημανθεί κόμβοι ως σημεία αναφοράς στη κατά την περιπλάνηση. Με κριτήρια τη μορφολογική τους ιδιαιτερότητα αλλά και την ιστορική τους αξία που δεν είναι ευρέως γνωστή, έχουν επιλεχθεί τα αξιοθέατα του συμπεριλαμβάνονται στις χαράξεις των διαδρομών. Τέλος, είναι εμφανή τα όρια του οικισμού, που εσωκλείουν τους περιπάτους, και σε κάθε χάρτη ορίζονται διαφορετικά για να συνάυδουν με την πληροφορία που εξιστορείται στον καθένα απο αυτούς.

Το 1960 ο K. Lynch εισήγαγε την έννοια της ‘νοητικής εικόνας’, η προσέγγιση της μελέτης αυτής εστίασε στο ζήτημα της μορφής, κάτι που αποδεικνύεται μέσα από το διαχωρισμό των συστατικών μια πόλης που εκείνος όρισε (εικ. 1). Οι παραπάνω διαδρομές (paths), βασίστηκαν σε αυτή την δομή και αποτελούνται: Aπό κόμβους (node), που αφορούν μέρη του αστικού ιστού θεμελιώδης σημασίας (όπως οι τρείς πλατείες, ο μητροπολιτικός ναός και οι πύλες) απ’ όπου οι διαδρομές εκκινούν ή καταλήγουν ή θα μπορούσαν να τέμνονται μεταξύ τους. Οι κόμβοι αυτοί, έχουν επιλεχθεί με βάση την σημαντική ιστορία τους στην πόλη, καθώς και τα ‘στρατηγικά’ τους σημεία. Τα όρια (edge) μεταφράζονται στη προκειμένη περίπτωση ως κτιστά όντα (τα τείχη κυρίως ) αλλά μπορούν να θεωρηθούν και νοητές χαράξεις όπως ο εμπορικός δρόμος, η Αγορά, καθώς διαχωρίζει το άνω με το κάτω τμήμα της κάτω πόλης σε δύο διαφορετικές ολότητες, υποδηλώνοντας την αλλαγή ανάμεσα σε δύο αντιφατικές καταστάσεις, διαπλέκοντας τεςς όμως σε ένα ενιαίο σύνολο. Τα αξιοθέατα (landmarks), στην περίπτωση αυτών των διαδρομών χαρακτηρίζονται οι στάσεις, σημεία αναφοράς σημαντικά για την κατανόηση της πόλης, τα οποία συνυφαίνονται με μνήμες που ανακαλούν γεγονότα του παρελθόντος, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά που τα ορίζουν. Αφορά κυρίως την οπτική αντίληψη και εκφράζεται μέσω εντάσεων στην κορυφογραμμή της πόλης. Ο τρόπος προσέγγισης που έχει επιλεχθεί παίζει σημαντικό ρόλο, ακόμα κι αν η θέση τους βρίσκεται κοντά σε κόμβο, αλλάζει τη νοηματοδότηση τους. Οι περιοχές (district), είναι τα τμήματα του χάρτη, που έχουν οριστεί με διαφορετικό χαρακτήρα, όπως τα νέα ανεγερθέντα κτίσματα, οι γειτονιές ερείπωσης, Τα κατηχούμενα, η πύκνωση και η αραίωση που εντοπίζεται σε συγκεκριμένες περιοχές. Δεν θεωρείται η αστική δομή τους αυτοαναφορική, καθώς αποτελεί κομμάτι ευρύτερων συνεχειών, οι οποίες σε μεγαλύτερη κλίμακα χαρακτηρίζουν τον αστικό ιστό. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα είδος αφαίρεσης, απλοποίησης της εικόνας, μέσω της παράλειψης ή της υπαγωγής σε ευρύτερα σύνολα χαρακτηριστικών χαμηλότερης έντασης. Η διαδρομές, σχεδιάστηκαν με έμφαση στην σύνδεση αρχιτεκτονικών μορφολογικών στοιχείων της πόλης που είναι σημαντικό να αναδειχθούν, καθώς η αντίληψη λαμβάνει ερεθίσματα για την απόδοση της ταυτότητας, της αναγνώρισης των χαρακτηριστικών που κάνουν το κάθε στοιχείο να ξεχωρίζει από το σύνολο. Η ιστορία της εξέλιξης της πόλης που δεν έχει τρόπο να φανεί διαφορετικά και αφηγείται μέσα από μορφές, καδραρίσματα και χαράξεις, είναι τα σημεία αναφοράς που σε συνδυασμό με τις κινήσεις του περιπατητή, οργανώνουν μια ατμόσφαιρα μοναδική. Η πορεία του μονοπατιού, που χαρακτηρίζεται από συνεχείς εναλλαγές φωτός, η χωρική εμπειρία που προσφέρει διακυμάνσεις κατά την πορεία, προκαλεί συνδέει τις βιωματικές

120

121

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

εμπειρίες του ατόμου κατευθείαν με τον τόπο. Νοητά ενώνει τα θραύσματα που εντοπίζει σε αυτή του την περιήγηση με τις κυριολεκτικές συνδέσεις τους. Τα σημεία στάσεων που επιλέχθηκαν στις διαδρομές, δεν επικοινωνούν βάση κυριολεκτικών συνδέσμων , αλλά προτείνουν νέους χρονικούς και χωρικούς συσχετισμούς, επαναπροσδιορίζοντας το νόημα της απόστασης, ανάλογα του βαθμού οικειοποίησης. Η ελεύθερη κίνηση, το βιαστικό πέρασμα μέσα από ποικίλες ατμόσφαιρες της πόλης . Τα κτίσματα και οι ελεύθεροι χώροι που έχουν επιλεχθεί, επιτρέπουν στο παρατηρητή να βιώσει τη πόλη σε βάθος χρόνου, ως ένα πέρασμα από τη μια στάση στην άλλη, εντοπίζοντας την ατμοσφαιρικότήτα τους και επιλέγεται να επαναπροσδιοριστεί η όψη της πραγματικότητας του οικισμού, μιας όψης που κανείς την βλέπει με διαφορετικό μάτι έπειτα την ακολουθία των παραπάνω διαδρομών. Σύμφωνα με τον Lynch, είναι σημαντικό το μυστήριο που χαρακτηρίζει τις επιλεγμένες μορφές, να υπόσχεται τη λύση του, μέσα από την ένταξη του σ’ ένα ευρύτερο οργανωμένο σύστημα. Το απόλυτο χάος μπορούν να αντιστρέψουν την πρόθεση των παραπάνω χαράξεων.

5.2. Διαδρομές μνήμης και αναβίωσης “Μέσα από την υποκειμενική αντίληψη, η ενσυναισθητική τάση βγάζει τα αντικείμενα από τα προκαθορισμένα, αυτονόητα πλαίσια του, εξυψώνοντας τα μέσα από την εμμένειά τους.”108 Η ιστορική βαρύτητα ενός μνημείου δημιουργεί ένα πυκνό χωρικό και χρονικό νόημα, το ευρύ φάσμα συναισθημάτων που προκαλούνται στους ανθρώπους. Είναι σημαντικό μέσα από αυτόν τον περίπατο, η καστροπολιτεία να υπερβεί την υλική της συγκρότηση και να μετασχηματιστεί σ’ ένα πεδίο μεταφορικών σημασιών, σ’ ένα νοητικό χώρο σκέψης μέσα από ψήγματα της ιστοριογραφίας της, η οποία θα επιτρέπει την οπτική επαφή ρεαλιστικών στοιχείων στον χώρο και θα παρακινεί στην βιωματική προσέγγιση της πόλης. Η Άνω πόλη, ως ερείπιο πλέον στο μεγαλύτερο της μέρος, συμπυκνώνει ένα αφηγηματικό χώρο, συνδέοντας τον έμμεσο λόγο της ιστορίας με τον άμεσο λόγο της μνήμης.

6 6. Αναλυτικός χάρτης με επισήμανση στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τόπου. Αφορά μια ευρύτερη ανάλυση της περιοχής, δίνοντας έμφαση στους κύριους πολεοδομικούς άξονες της, στις εισόδους της, καθώς και στα μορφολογικά χαρακτηριστικά της που την χαρακτηρίζουν, όπως είναι η ύπαρξη δρομικών, οι κατοικίες και οι ναοί της (έχουν επιλεχθεί συγκεκριμένα δείγματα για να μπορούν να εισαχθούν στις διαδρομές που έχουν παρακάτω αναλυθεί). Τέλος, επισημαίνονται οι ‘περιοχές’ που την απαρτίζουν με συγκεκριμένο χαρακτήρα όπως οι πλατείες και τα πλατώματα ερειπίων που ολοκληρώνουν την μορφή της.

Το σώμα, κέντρο της δράσης στο χώρο, προετοιμάζει ένα πιθανό σύνολο κινήσεων μέσα από τη λειτουργία της αντίληψης, η οποία προσανατολίζει τη συνείδηση προς τον εξωτερικό κόσμο της ύλης ως ένα σύνολο εικόνων. Μέσω αυτής της θεωρίας μπορεί να εδραιωθεί η επιλογή σημείων στο πεδίο, και να αποδειχθεί εξάλλου ότι ο κάθε περιηγητής θα επιλέξει να χαράξει μια δική του διαδρομή στο χώρο σύμφωνα με τα ερεθίσματα του. Έρευνες νευροεπιστημών της ψυχολογίας έχουν μιλήσει για τις επιπτώσεις του περπατήματος στον ανθρώπινο εγκέφαλο καθώς είναι ιδιαιτέρως ισχυρές. Τα ερεθίσματα που λαμβάνει κατά τη διαδικασία της περιπατιτικής πορείας είναι καθοριστικά για τη σκέψη και τη ταυτότητα του. Μέσω της ‘οργανωμένης’ περιπλάνησης που προτείνεται παρακάτω, θα απομνημονεύσει κάθε πληροφορία που θα ερεθίσει τη μνήμη του, θα αναγνωρίσει στο πέρασμα του αξίες και στοιχεία που μπορεί να τα τοποθετήσει στο βιωματικό του παρελθόν και όσα στοιχεία δεν μπορεί να αναγνωρίσει θα τα συμπληρώσει φαντασιακά. Τέλος, όταν θα φτάσει στο σημείο τερματισμού του, θα γίνει μια τελική ανάκληση όλων αυτών, χρησιμοποιώντας και τις πέντε του αισθήσεις, και θα αποτυπωθεί ο τόπος μέσα του με έναν τρόπο που θα του υποδείξει ασυνείδητα την επόμενη του διαδρομή.

122

123

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Παρακάτω, μέσα από την λεπτομερή ανάγνωση των ιστορικών στοιχείων της πόλης, την εκτενή παρατήρηση του μορφολογικού της πλούτου, την πρόθεση για αναβίωση της τοπιογραφίας της αλλά και της ανάδειξης στοιχείων που ο κάθε επισκέπτης δεν είναι δυνατό να γνωρίζει με την επίσκεψη του, μελετήθηκε ένας επιλεγμένος αριθμός διαδρομών, που συγκεντρώνει ιστορικά – μορφολογικά – συναισθηματικά χαρακτηριστικά με την βοήθεια της αφηγηματικότητας του περιπάτου. Έπειτα από συγκέντρωση πρόσφατης χαρτογράφησης109 (1981) και σε συνδυασμό με την εύρεση παλαιότερης έρευνας110 καθώς και μελέτης111 πάνω στον χάρτη της καστροπολιτείας, με την επιτόπια παρατήρηση καθώς και μερική αντιστοίχιση του διαδικτυακού χάρτη, παρουσιάζεται το παρακάτω υπόβαθρο κατά προσέγγιση. Παρακάτω παρατίθενται σε ενότητες οι μελετημένες διαδρομές. Για την άνω πόλη, δεν διαφοροποιούνται καθώς η κατάσταση που επικρατεί είναι δύσκολο να ερμηνευτεί μέσα σε όλη αυτή τη βλάστηση του πλατώματος. Παράλληλα, περιέχονται λεπτομέρειες που αφορούν επιλεγμένα αξιοθέατα112 (landmarks) και εμπλουτίζουν με γνώση τον επισκέπτη που θα ήθελε να εντρυφήσει λίγο παραπάνω στα μυστικά της καστροπολιτείας. Ανακαλύπτοντας τους ναούς Σημαντικό ιστορικό και μορφολογικό κομμάτι της Μονεμβασίας είναι οι ναοί της και η ιστορία τους. Στον παρακάτω χάρτη, χαράζεται μια διαδρομή που διασχίζει σχεδόν κατά μήκος όλο τον βράχο, μπορεί ο περιπατητής να ξεκινήσει από την κεντρική νοτιοδυτική πύλη της πόλης και να κορυφωθεί η διαδρομή του στην άνω πόλη και στο περίβολο της Αγίας Σοφίας.

7 7. Διαδρομή 1_ Ανακαλύπτοντας τους ναούς. Ο χάρτης αυτός έχει εστιάσει στη σύνδεση επιλεγμένων ναών, που διαθέτουν σημαντικό ιστορικό υπόβαθρο για την πόλη και ξεχωρίζουν.Η διαδρομή συνδέει τα ‘αξιοθέατα’ αυτά, ακολουθωντας το μονοπάτι που διασχίζει δρομικές και ελεύθερους χώρους, οι οποίοι και αποτελούν τους ‘κόμβους’ για τον περιπλανητή, στους οποίους μπορεί να θαυμάσει το ξεχωριστό τοπίο που απλώνεται μπροστά του σε αυτά τα σημεία. Τα ‘όρια’ σε αυτή την περίπτωση δεν παύουν να είναι το οχυρωματικό σύστημα του βράχου, που εσωκλείει τις διαδρομές. Η διαδρομή έχει αρχή και τέλος.

Κατάλογος στάσεων, με τη σειρά πορείας της διαδρομής : 1.

Ναός Αγίας Άννας ή Καθολική

Τζαμί ή Άγιος Πέτρος _ Στις μέρες μας φιλοξενεί το αρχαιολογικό μουσείο

124

Μητροπολιτικός ναός Ελκομένου Χριστού

Ναός Αγίου Ανδρέα

Ναός Αγίου Σπυρίδων

Ναός Παναγίας Χρυσαφίτισσας

Ναός Αγίου Νικολάου _παλαιό σχολείο

Ναός Παναγίας Μυρτιδιώτισσας

Ναός Υπεραγίας Θεοτόκου

10.

Ναός Αγίας Άννας ή Παναγία Μάλτα

11.

Ναός Αγίων Αποστόλων

12.

Ναός Αγίας Σοφίας ή Παναγίας Οδηγήτριας

125

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Ελεύθεροι χώροι και ιστορία

Η αρχική διάρθρωση της καστροπολιτείας αναφέρεται ότι διέθετε μόνο μια κεντρική πλατεία, γι’ αυτό και η ύπαρξη των υπόλοιπων ελευθέρων χώρων είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς μαρτυρά την επίδραση των πολιτισμών στη αναδιαμόρφωση της πολεοδομίας της πόλης.

8. Διαδρομή 2_ Ελεύθεροι χώροι και Ιστορία. Ο χάρτης αυτός έχει εστιάσει στους ελεύθερους χώρους της κάτω πόλης, που διαθέτουν μια σημαντική ιστορία αναδιαμόρφωσης και αντανακλούν τις πολλαπλές φάσεις που έχουν σημαδέψει τη πολεοδομία της καστροπολιτείας. Τα όρια εδώ είναι οι όψεις τον κτισμάτων που εσωκλείουν τον χώρο εκτόνωσης και ορίζουν τον χαρακτήρα και τη μορφή του. Οι κόμβοι έρχονται σε συμμετρική θέση στη κάτοψη, τονίζοντας στοιχεία του τείχους που ολοκληρώνουν την εικόνα της διαδρομής. Η διαδρομή είναι κυκλική.

Κατάλογος στάσεων, με τη σειρά πορείας της διαδρομής: 1. Πλάτωμα στο νοτιοδυτικό τμήμα του τείχους, κάτω από το φυλάκιο. (node) Το σημείο αυτό διαθέτει μια σημαντική θέση στην ιστορία των κατακτητών, καθώς η τρύπα που υπήρχε σε αυτό το σημείο του τείχους, δίπλα στη θάλασσα, είχε διανοιχθεί από του Ενετούς, οι οποίοι είχαν διασχίσει τη θάλασσα με μια σχεδία, και αποσκοπούσαν να αιφνιδιάσουν τους κατοίκους της πολιτείας. Με τα χρόνια σαφώς, η σχισμή αυτή καλύφθηκε και τώρα πια αποτελεί ένα ‘μπάλωμα’ στο σημείο του τείχους113 (εικ. 11). 1. Μικρή ή ‘δώθε’ τάπια. (landmark) Ήταν μέρος του οικιστικού συνόλου πριν την διαμόρφωση της σε ‘πλατεία’ μετά το 1836 από τον πολεοδόμο Othon de Mirbach. Μπορεί κανείς ακόμα να παρατηρήσει το πλήθος ερειπίων που στέκονται ακόμα σε εκείνο το σημείο, μαρτυρώντας σημάδια μιας άλλη εποχής, ανέγγιχτα από τις προθέσεις εκσυγχρονισμού. Μεγάλο δέος προκαλούν και οι αυλές που υπάρχουν σε αυτό το σημείο, ενισχύοντας την παραπάνω θεωρία (εικ. 9). 2. Μεγάλη ή ‘πέρα’ τάπια. (landmark) Έχει τις ρίζες της στην παραπάνω ιστορία διαμορφώσεων ελευθέρων χώρων. Το τοπίο εδώ αλλάζει, λόγω του ναούς της Παναγίας Χρυσαφίτισσας, που διατηρεί τον δικό της περίβολο, καθώς και την αναδιαμορφωμένης πλατείας προσφάτως, από το γραφείο ΜοΥ. Η ύπαρξη σφαιρών κανονιού τοποθετημένα ώστε να διατηρούν ένα κάναβο στο χώρο σε σχέση με τα νέα επανασχεδιασμένα λούκια και την ιδιαίτερη πλακόστρωση, που μπορεί να συναντήσει κανείς και σε αυλές της πόλης, προσδίδουν μια διαφορετική χάρη. Η θέα της πόλης με τον βράχο, τα ερείπια αριστερά , και το τείχος δεξιά, συνθέτουν ένα τοπίο μοναδικού κάλλους (εικ. 10). 2. Πλάτωμα κάτω από το φυλάκιο, στο νοτιοανατολικό τείχος. (node) Μπορεί κανείς στο σημείο αυτό να παρατηρήσει απομεινάρια τοιχοποιίας πέτρινης, εκεί υψωνόταν πύργος στο ύψος του περιμετρικού διαδρόμου του τείχους. Κατεβαίνοντας κανείς τα σκαλιά, μπορεί να παρατηρήσει τα ανοίγματα προς τη θάλασσα, τις πιθανόν κανονιοθυρίδες, που επιτρέπουν να κρυφοκοιτάξεις την θέα της114 (εικ. 12). 3. Ανατολικός πύργος. (node) Έπειτα απο την επίσκεψη στο Φυλάκιο, μπορεί κανείς να ανέβει το περίδρομο του τείχους, και φτάνοντας στην κορυφή όπους και διατηρείται έπειτα της αποκατάστασης του ο ανατολικός πύργος, να ατενίσει απο εκεί τη θάλασσα αλλα και την Κάτω πόλη απο ψηλά (εικ. 13). 3. Αυλή ναού Αγίου Νικολάου. (landmark) Φεύγοντας από το φυλάκιο, πρέπει κανείς να διασχίσει μια μεγάλη επιφάνεια της πόλης που είναι πια ερειπωμένη. Δεν υπάρχει ευκρινές μονοπάτι, μόνο μπορεί κανείς να δει τον τρούλο του Ναού και να τον ακολουθήσει μέσα από

126

127

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

9 10 11

12 13

9. Το μονοπάτι που οδηγεί στο εσωτερικό του παλαιού ιστού της πόλης, απο τη μικρή τάπια. 10. Κεντρικά της μεγάλης τάπιας, παρατηρείται η νέα διαμόρφωση της πλατείας με τις νέες αρχιτεκτονικές χαράξεις σε συνδυασμό με την ροηκότητα των μορφών που ‘κατεβάινουν’ απο τον βράχο ώς τη θάλασσα. 11. Το πλάτωμα του δυτικού τείχους. Τα κτήρια της φωτογραφίας αποτελούν χειρονομία συνένωσης του 19ου αιώνα. 12. Θολωτή εσοχή πιθανόν βοηθητικής χρήσης του παλαιού κτίσματος που βρισκόταν στο πλάτωμα αυτό, στο ανατολικό τείχος. 13. Άποψη απο χαμηλά, του Ανατολικού πύργου.

128

129

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ τα ερείπια και τη βλάστηση. Φτάνοντας στην προστατευμένη από τον δρόμο αυλή, έρχεται σε επαφή με την εποχή που κάποτε φιλοξενούσε μαθητές οι οποίοι διδασκόντουσαν σε αυτό το κτίσμα. Πέρα από την ιδιότητα του ναού, και των μορφολογικών στοιχείων που το εκφράζουν, δεν λειτούργησε ποτέ, και έχει υπάρξει εκτός από σχολείο 115, πολιτιστικός και εκθεσιακός χώρος (εικ. 14).

14 15 16 17

4. Κεντρική πλατεία. (landmark) Διασχίζοντας τον κεντρικό δρόμο, την Αγορά, φτάνει κανείς στον αρχικό ελεύθερο χώρο της πόλης, που με τα χρόνια απέκτησε στην επιφάνεια του το Τζαμί. Διαθέτει εξαιρετική θέα στην υπόλοιπη κάτω πόλη, αλλά και από την πλευρά του βράχου (εικ. 15).

15. Το καμπαναριό του μητροπολιτικού ναού, Ελκομένου Χριστού, στην κεντρική πλατεία της Κάτω Πόλης. Είναι ένα σημείο αναφοράς στη φυσιογνωμία της.

5. Αυλή ναού Παναγίας Μυρτιδιώτισσας. (landmark) Περνώντας μέσα από την δρομική, φτάνει κανείς στο ‘ιδιωτικό΄ μικρό πλάτωμα του περίβολου της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας, όπου μπορεί να ξαποστάσει και να θαυμάσει την αρχιτεκτονική της ιδιαιτερότητα (εικ. 16). 6. Πλάτωμα νέων κτισμάτων. (landmark) Λίγο πριν συνεχίσει κάποιος για να πάρει το στριφογυριστό μονοπάτι για την άνω πόλη, συναντά ένα μικρό πλάτωμα στο οποίο παρατηρείται έντονη η διαφορετικότητα σε αυτό το σημείο της πόλης σε σχέση με το κάτω τμήμα, καθώς νέα κτίσματα έχουν οικοδομηθεί σε βάσεις παλαιών, κάτι που δεν μπορεί κανείς εύκολα να ξεχωρίσει (εικ. 17).

14. Ο προάυλειος χώρος του ναού του Αγίου Νικολάου, όπου φιλοξενεί πολιτιστικές πλέον εκδηλώσεις.

16. Η εντυπωσιακή δρομική που πρέπει να περάσει κανείς για να ανακαλύψει τον ναό της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας. 17. Νέα κτίσματα ανατολικά στις παρυφές του βράχου.

7. Τμήμα ερειπίων. (landmark) Συνεχίζοντας κάθετα αυτή τη φορά, περνά νοητά σ’ ένα διαφορετικό τοπίο, καθώς μπορεί κανείς να παρατηρήσει πληθώρα ερειπίων που δεν θυμίζουν πια κατοικίες καθώς δεν παρατηρούνται ανοίγματα παρά μόνο τοιχοποιίες που σιγά σιγά καταρρέουν. Ενισχύει έτσι την δυνατή εναλλαγή της μορφολογίας του τοπίου σε εκείνο το σημείο (εικ. 18). 4. Δυτικό πύργος. (node) Μια έκπληξη για τον περιπατητή και που λίγοι γνωρίζουν, είναι η στιγμή, αφότου διασχίσει τα χαλάσματα και βγει στον δρόμο την αρχή του βράχου, που θα φτάσει στο πλάτωμα του πύργου (εικ. 22). Ένα θολοσκέπαστο τμήμα που διαθέτει μια θύρα με καταπληκτική θέα (εικ. 20). 8. Δώμα κατοικίας Γ. Ρίτσου. (landmark) Δεν θα μπορούσε η περιήγηση αυτή να μην καταλήξει στη ταράτσα του σπιτιού του Γ. Ρίτσου, την οποία προσεγγίζεις δίπλα από το θολωτό τμήμα της εισόδου μέσω μίας κλίμακας, κι έχει απίστευτη θέα προς την πόλη, καθώς είναι το δυτικότερο σημείο της (εικ. 21).

130

131

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

18 19 21 20 22 18. Η περιοχή ερειπίων στην δυτική πλευρά του κάθετου άξονα της Κάτω πόλης, όπου κανείς συναντά συμπλέγματα κτισμάτων σε προχωρημένη φθορά, σε βαθμό που δεν μπορούν να εντοπιστούν οι δομές τους. 19. Ο δυτικός πύργος. 20. Η 4η Πύλη της Κάτω Πόλης στο Δυτικό πύργο, η πύλη ανεφοδιασμού. 21. Η θέα απο το δώμα της κατοικίας Γ. Ρίτσου. 22. Άποχη του δυτικού τείχους μαζί με τον ερειπωμένο πύργο του.

132

133

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Το μονοπάτι με τους εξώστες του 19ου αιώνα. Έχει αναφερθεί προηγουμένως, η σημασία των δωμάτων στην εκτόνωση της πόλης και η μη ύπαρξη εξωστών, εκτός από εκείνους που είναι πολύ σπάνιοι σε συνδυασμό με δρομικές και είναι τμήματα του ίδιους το τείχους. Μετά τον 19ο αιώνα όμως πολλά κτίσματα ανακατασκευάστηκαν, δέχθηκαν προσθήκες ή κατασκευάστηκαν εξ ολοκλήρου από την αρχή. Αυτό άλλαξε τη μορφολογία της πόλης, καθώς από μεσαιωνικό κάστρο με μικρά ανοίγματα και μικρούς χώρους, προστέθηκε σε αυτή τα χαρακτηριστικά του νεοκλασικισμού, με τους μαρμάρινους ή ξύλινους εξώστες, τα μεγάλα ανοίγματα και τους μεγάλους εσωτερικούς χώρους. Θεωρήθηκε σημαντικό να καταγραφούν τα κτίσματα με μπαλκόνι σε συνδυασμό με ένα στοιχείο της πόλης αρκετά παλιό από την αρχή της κατασκευής της, όπως είναι οι δρομικές. Έτσι στον επισκέπτη θα δοθεί η ευκαιρία να ζήσει μια χωρική εμπειρία εναλλαγής τοπίων καθώς θα περνά κάτω από τα σκοτεινά θολοσκέπαστά καλντερίμια και παράλληλα θα έχει τη δυνατότητα να εστιάσει στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των κτηρίων του 19ου αιώνα. Παρακάτω αναφέρονται ενδεικτικά κάποια ιστορικά τεκμήρια των κτηρίων, για την επιπλέον κατανόηση της επιλογής του αντικειμένου στην πορεία της διαδρομής. Κατάλογος στάσεων, με τη σειρά πορείας της διαδρομής: 1. Το κτήριο με τα δίλοβα παράθυρα. (landmark) Το πολύπλοκο αυτό συγκρότημα άνηκε στην παλαιότερη οικογένεια της Μονεμβασίας , οικογένεια Στελλάκη, και τα θεμέλια του μετράνε από τον 18ο αιώνα. Είχε εγκαταλειφθεί προπολεμικά, και το 1962 η ερείπωση του ήταν μεγάλη116. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι είχε τραβήξει ως κτήριο την προσοχή των αρχιτεκτόνων Schulz και Barnsley117, καθώς το είχαν αποτυπώσει το 1890. Το συγκρότημα αποτελείται από κτίσματα που τοποθετούνται παράλληλα με το τείχος και κάποια κάθετα, ενώ η 2η στάθμη επεκτείνεται με δρομικές πάνω από τους δρόμους. Σημαντικό μορφολογικό στοιχείο, τα δίλοβα παράθυρα, που αποκαλύφθηκαν έπειτα από τον καθαρισμό της τοιχοποιίας. Κατά την αποκατάσταση του, επιλέχθηκε οι όγκοι να διαφοροποιηθούν διακριτά μεταξύ τους για την καλύτερη κατανόηση του συνόλου. Η καμινάδα και τα πλαίσια των παραθύρων μαρτυρούν μια βενετσιάνικη επιρροή στο κτίσμα (εικ. 24).

23 23. Διαδρομή 3_ Το μονοπάτι με τα κτήρια του 19ου αιώνα. Ο χάρτης αυτός έχει εστιάσει στα κτίσματα που αναδιαμορφώθηκαν ή κατασκευάστηκαν απο την αρχή, μετά τον 19ο αιώνα. Βαρύτητα δίνεται στους εξώστες ως μορφολογικό στοιχείο που σπανίζει στον βράχο, και κυρίως γιατί έρχεται σε αντίθεση με τον μεσαιωνικό οχυρωματικό χαρακτήρα της καστροπολιτείας, έναν χαρακτήρα που διέθετε απο την αρχή της δημιουργίας της. Οι δρομικές συμπληρώνουν την παραπάνω ενότητα, καθώς και οι ίδιες αποτελούν σε κάποια σημεία του χάρτη, τμήμα εξώστη. Η διαδρομή έχει αρχή και τέλος.

1. Μικρή Τάπια. (node) 2. Το διάσημο σπίτι. (landmark) Χτισμένο γύρω στη δεκαετία του 1920, πάνω σε παλαιότερα τμήματα δύο ορθογωνικών όγκων. Από την πλευρά της μικρής τάπια, μέσω ενός μικρού κλιμακοστασίου, γινόταν η είσοδος στο κυρίως χώρο, ενώ ανατολικά εκτεινόταν ένας κήπος που έφτανε μέχρι την κάθοδο για τη πύλη του Πορτέλλου. Το τμήμα που προεξέχει του όγκου πάνω από τη δρομική, είναι το αποχωρητήριο. Με την επέμβαση που έγινε στο κτήριο, αποκαλύφθηκε μια κρυμμένη στάθμη με θόλους, μερικοί από τους οποίους αποτελούσαν τμήματά των θαλάσσιων οχυρώσεων, και τα ερείπια ενός μεσοβυζαντινού ναού. Πρέπει να αναφερθεί, ότι η κατοικία αυτή έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ταινία του 1986 του Ν. Μαστοράκη, ‘The wind’, αμερικανικής παραγωγής (εικ. 25).

134

135

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

3. Εξώστης στο τείχος. . (landmark) Η έκταση, που εκείνη την εποχή διέθετε ερείπια άλλων κατοικιών και τμήματα οχύρωσης αλλά και οδικού δικτύου, παραχωρήθηκε στον Σταυρή Ρίτσο τον 19ο αιώνα. Το κτήριο, τετραγωνικής κάτοψης, διαθέτει νεοκλασικά χαρακτηριστικά, ενώ κάποιοι ερειπωμένοι παρέμειναν ανέγγιχτοι. Στέγασε ανάμεσα στους δύο πολέμους το ‘ανοικτό σχολείο’, ενώ αργότερα ενοικιαζόταν. Κατά την περίοδο της κατοχής, δεν το είχαν επιτάξει οι Γερμανοί, όμως τα δάπεδα του χρησιμοποιήθηκαν για καυσόξυλα από τους ενοικιαστές του. Έπειτα, πραγματοποιήθηκαν αρκετές αλλαγές, αφαιρέθηκε η χυτοσιδηρή αυλόπορτα του, και στην ανατολική του πλευρά το άνοιγμα που υπήρχε καταστράφηκε σε μια καταιγίδα και αργότερα φράχτηκε (εικ. 26). 2. Μεγάλη Τάπια. (node) 4. Τα πρώην ερείπια. (landmark) Η ιδιοκτησία ανήκε στον Δημήτριο Ρίτσο, πατέρα του Γιάννη Ρίτσου, τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα. Τα κτίσματα που προϋπήρχαν είχαν εγκαταλειφθεί προπολεμικά με αποτέλεσμα το οικόπεδο να αποτελείται από ψήγματα ερειπίων. Πέρασε στην οικογένεια των Ζουμπουλάκη, στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Γύρω στο 1990, αγοράστηκε ξανά η ιδιοκτησία με στόχο να κατασκευαστεί τουριστικό κατάλυμα, όταν καταφέρει να εγκριθεί από την Αρχαιολογική υπηρεσία. Το οικόπεδο ξεκινάει από τον περίβολο του ναού του Αγίου Νικολάου και φτάνει μέχρι τη μεγάλη τάπια, και περιλάμβανε ομάδες κτισμάτων με χαρακτηριστικά μορφολογικά στοιχεία. Κάτω από το συγκρότημα, πέρναγε παλιό δρόμος, τον οποίον επέτρεψαν να αποκαλυφθεί οι διαδικασίες καθαρισμού, ξεκινούσε δυτικά και στη συνέχεια του υπάρχοντος δρόμου έστριβε κατά ορθή γωνία προς τα νότια, συνεχίζοντας ως τη πλατεία. Στο ανατολικό τμήμα διασώζονται υπολείμματα από αρκετούς θόλου σε επίπεδο χαμηλότερο. Οι μαρμάρινοι εξώστες, έχουν κατασκευαστεί χωρίς να είναι γνωστό αν τα παλαιότερα κτίσματα διέθεταν, ο σχεδιασμός πραγματοποιήθηκε με βάση την αρμονία της όψης σε σχέση με τα κτίσματα δεξιά κι αριστερά που διέθεταν ήδη εξώστη (εικ. 27). 5. Κατοικία 19ου αιώνα. (landmark) Το κτίσμα αυτό αγόρασε μια οικογένεια Ιταλών από τις εκκλησιαστικές αρχές της Μονεμβασίας, κοντά στο 1974, όπου και η μελέτη των Α. και Χ. Καλλιγά ολοκληρώθηκε118. Το αρχικό κτίσμα διέθετε δύο μακρόστενους θόλους , πάνω στους οποίους τον 19ο αιώνα προστέθηκε μια στάθμη κατοικίας με νεοκλασικά χαρακτηριστικά, όπως ο μαρμάρινος εξώστης, μεγάλα ανοίγματα και εσωτερικοί ευήλιοι χώροι (εικ. 28).

24 25 26 27 24. Άποψη της κατοικίας απο την μικρή τάπια, διαθέτει δύο δρομικές, την πάνω που σύνδέεται με το τείχος και παράλληλα δημιουργεί εξώστη, και την κάτω θολωτή που οδηγεί στο πλάτωμα των Βενετών. Ιδιαίτερο μορφολογικό χαρακτηριστικό, η ασσυμετρία της όψης και η διαφορά κατασκευής στα πλαίσια των ανοιγμάτων, καθώς μαρτυρούν διαφορετικές οικοδομικές φάσεις. 25. Οι οικία στην οποία γυρίστηκε το έργο του Ν. Μαστοράκη, The wind, το 1986. 26. Άποψη του παραθαλάσσιου τείχους και της κατοικίας με τον συμπαγή εξώστη στο τείχος. 27. Το οικόπεδο του Δ. Ρίτσου μετα την κατασκευή των δύο κτισμάτων. Δεν παρατηρείται ομοιομορφία στην κατασκευή τους καθώς διαθέτουν διαφορετικά μεγέθη ανοιγμάτων, και τοποθετούνται αλλού οι εισόδους τους.

Δρομική_1 Δρομική_2 Δρομική_3 6. Το ίχνος παλαιού εξώστη. (landmark) Το συγκεκριμένο κτίσμα αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα στενομέτωπου τύπου με τρείς στάθμες. Ο χώρος εκτόνωσης που διαθέτει αφορά το γειτονικό δώμα που έχει διαμορφωθεί μετά την κατεδάφιση της 3ης στάθμης του διπλανού κτηρίου, απ’ όπου διαμορφώνεται η επίσημη είσοδος ενώ παλαιότερα η είσοδος βρισκόταν στη μεσαία στάθμη, στην οποία έφτανε μέσω μια πέτρινης κλίμακας. Το αξιοθαύμαστο είναι ότι κατά τις διαδικασίες αποκατάστασης ανακαλύφθηκε ένα πυρήνας στο κέντρο του υπάρχοντος κτίσματος, τετραγωνικού τύπου που τα χαρακτηριστικά του μαρτυρούν τον

136

137

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

17ου αιώνα, όπου τότε πραγματοποιήθηκε πιθανό επέκταση, δικαιολογώντας το κτήριο ως στενομέτωπο πια (εικ. 31).

28 29 30 31

Δρομική_4

28. Εκπληκτικό κτίσμα που βρίσκεται στην μικρή Τάπια, φιλοξενεί τουριστικό κατάλυμα. Αν και νέα κατασκευή, προσπαθεί να ακολουθήσει τις μορφές της Κάτω Πόλης, καθώς χρησιμοποιεί διαφορετικής μορφής ανοίγματα, στο ισόγειο και στον όροφο.

7. Το πολύπλευρο κτίσμα. (landmark) Κατασκευασμένο στις αρχές του 20ου αιώνα, διαθέτει τα σκούρα εξωτερικά όμως έχει διατηρήσει στοιχεία των προηγούμενων αιώνων και χαρακτηριστικών, όπως τα πώρινα περιθώρια στα ανοίγματα. Διαπιστώνεται ένα ιδιόμορφο σχήμα κάτοψης, που ίσως οφείλεται σε παλαιότερο κτίσμα που βρισκόταν εκεί ή πήρε την μορφή της πολεοδομικής χάραξης και εξάντλησε τον ελεύθερο χώρο σε αυτό το σημείο. Η είσοδος βρίσκεται κεντρικά, και εντυπωσιακό στοιχείο στο κτίσμα αυτό είναι η ύπαρξη κήπου που διαθέτει ψηλή μάντρα, μέσα στον οποίο έχουν ανακαλυφθεί, όπως ήταν φυσικό, παλαιότερα δείγματα κτισμάτων (εικ. 32). 3. Τα κατηχούμενα. (node) (εικ. 35) 8.Το Σμυρναίικο σπίτι. (landmark) Η κατοικία αυτή, κτισμένη κοντά στο 1910, έχει συμπεριλάβει στο περίγραμμα της κάποιο τμήμα των οχυρώσεων της πύλης, ένα στενό θολωτό πέρασμα, κάθετο στο τείχος, οδηγώντας σ’ ένα μεγαλύτερο θολωτό πέρασμα, με παράθυρο προς την άνοδο στο πλάτωμα πάνω από την πύλη119. Δεν έχει ανακαλυφθεί το εύρος των ερειπίων στο οποίο κτίστηκε πάνω. Το κτίσμα λειτουργούσε ως μαγαζί μέχρι την κατοχή, όπου διαμορφώθηκε σε κατοικία της Αλεξάνδρας, κόρη μιας οικογένειας προσφύγων από την Σμύρνη. Παρατηρείται στο κτήριο έντονα το νεοκλασικό στοιχείο, αποδεικνύεται αυτό με την ύπαρξη εξώστη καθώς και την διαφορά των υψών ανά όροφο. Στο ισόγειο διαφοροποιείται η είσοδος προς το κατάστημα σε σχέση με τις λοιπές πάνω στην ‘Αγορά’, καθώς δεν διαθέτει τη γνωστή πάγκα, αλλά διαρθρώνεται σε τρία ανοίγματα με περιθώρια από λαξευμένους ασβεστόλιθους (εικ. 29).

29. Το Σμυρναίικο σπίτι και η πρώτην ταβέρνα του κ. Τσομπανίδη στο δρόμο της ‘Αγοράς’, 1977. 30. Η πρόσοψη του σπιτιού της Ευδοκίας, με τα παλαιά επιχρίσματα. 31. Πρόσοψη της κατοικίας με το ίχνος του εξώστη, του παλαιότερου πυρήνα και η είσοδος. φωτ. Δ. Καλαποδάς.

Δρομική_5 9. Η κρυμμένη εκκλησία. (landmark) Η κατοικία αυτή, κτισμένη το 1904, διαμορφώθηκε πάνω σε ερείπια δωμάτων αρχαίων κτισμάτων, ανάμεσα σε αυτά ήταν και οι θόλοι της Παναγίας της Μάλτας. Αξιοθαύμαστο στοιχείο αποτελούσε ο θαυμαστός κήπος, ο οποίος περιήλθε μετά τον θάνατο της ιδιοκτήτριας, Ασπασία Αγγελάκη, στην Αρχαιολογική υπηρεσία, και τον διαμόρφωσε ώστε να αποκαλυφθούν τα ερείπια του ναού και να είναι προσιτά στους επισκέπτες. Ανάμεσα στην εκκλησία και την στέρνα του σπιτιού, ανακαλύφθηκε επίσης ένα μακρύς θόλος με ανεξάρτητη είσοδο (εικ. 30) Δρομική _4 10. Το ξύλινο μπαλκόνι. (landmark) Το κτίσμα αυτό έχει δεχθεί αναδιαμορφώσεις έπειτα του 1890, κι αυτό αποδεικνύεται από φωτογραφία που είχαν τραβήξει οι αρχιτέκτονες Schultz και Barnsley120, στην οποία δεν παρατηρείται το ξύλινο μπαλκόνι που διαθέτει τώρα το κτίσμα. Το ίδιο το περίγραμμα του κτηρίου έχει αλλάξει, προσθέτοντας στο τότε υπάρχον, σ ένα τμήμα της αυλής προς τη θάλασσα, ένα ορθογωνικό διώροφο κτίσμα. Τη δεκαετία του ’70, όταν πέρασε σε χέρια νέων ιδιοκτητών, υπέστη αρκετές επισκευές. Όπως και στα παραπάνω παραδείγματα, σε τμήμα

138

139

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

της αυλής έχουν ανακαλυφθεί ερείπια παλαιότερων κτισμάτων, πάνω στα οποία επιλέχθηκε να ανεγερθεί και μια νέα κατοικία (εικ. 33)

32 33 34 35

11. Το λεγόμενο σπίτι του Κάβουρα, μετασκευές. (landmark) Το κτίσμα έχει περάσει ανά τα χρόνια σε πολλά διαφορετικά χέρια ιδιοκτητών, χωρίς να το αναδείξουν με τις επισκευές που χρειάζεται. Βρίσκεται στο κέντρο του παλαιού ιστού της Μονεμβασίας της κάτω πόλης, κοντά στην περιοχή της κεντρικής πλατείας. Είναι ένα σύμπλεγμα ιστορικών στοιχείων, και θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει ως εγχειρίδιο ιστορίας της θολοδομίας121 για τον ενδιαφέρον που έχουν μια σειρά θόλων, που βρίσκονται σε απόσταση με το κυρίως σπίτι, απλώνονται από τη μια πλευρά ως κάτω από το Τζαμί και συνεχίζουν ως το επισκοπείο (εικ. 34).

32. Το ‘πολύπλευρο’ σπίτι και η μάντρα του. 2004

4. Κεντρική πλατεία. (node)

33. Η κατοικία που βρίσκεται στην μικρή τάπια και υπέστη ριζικές αναδιαμορφώσεις. 34. Ο δρόμος που περνάει μπροστά απο το σπίτι του κάβουρα, σε συνδυασμό με τον ξύλινο εξώστη του και τη δρομική στο βάθος. 35. Η λεγόμενη περιοχή των ‘Κατηχούμενων’, που αποτελείται κυρίως απο ερείπια . Άποψη απο το μονοπάτι του βράχου.

140

141

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Η αφήγηση των ιχνών Στο σχεδιασμό του συγκεκριμένου μονοπατιού, συμπεριλήφθηκαν κτήρια που διαθέτουν ιστορική ισχύ μέσα στο χρόνο. Κατέχουν μορφολογικά χαρακτηριστικά που είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα της εποχής τους, κι αυτό διαφαίνεται είτε στην γνησιότητα της κατασκευής τους είτε μπορεί να παρατηρηθεί ευκρινώς μέσα από τις μετασκευές τους. Υπάρχουν όμως και κτίσματα, τα οποία διαθέτουν στο εσωτερικό τους σημαντική ιστορία για την πόλη, κρυμμένοι θησαυροί, οι οποίοι αποκαλύφθηκαν έπειτα από εργασίες επισκευών. Η συγκεκριμένη διαδρομή, μεγάλης διάρκειας καθώς διασχίζει σημαντική επιφάνεια της καστροπολιτείας, αποτελεί και μια σύνδεση άνω και κάτω πόλης, χρησιμοποιώντας κοινό παρονομαστή τα μορφολογικά στοιχεία των κτισμάτων, εστιάζοντας κυρίως σε κατοικίες. Κατάλογος στάσεων, με τη σειρά πορείας της διαδρομής: 1. Το παλαιοπωλείο. (landmark) Το 1890, σε μια επίσκεψη τους στη Μονεμβασία, οι αρχιτέκτονες Schulz και Barnsley122, θαύμασσαν το συγκεκριμένο κτήριο σε βαθμό που το αποτύπωσαν με ένα σκίτσο, το οποίο φανερώνει τις πιο χαρακτηριστικές του διατάξεις, την πάγκα και τα δίλοβα παράθυρα, τα οποία δυστυχώς μετά τις αναδιαμορφώσεις του κτίσματος τον 19ο αιώνα δεν κυριαρχούν πια στην όψη του, καθώς ανοίχθηκε ένα μεγάλο παράθυρο και αφαιρέθηκε ο ενδιάμεσος κίονας, αλλά και την πολυπλοκότητα του ξύλινου ανοίγματος της θύρας αντικατέστησε μια πολύφυλλη πόρτα. Η πρώτη στάθμη αποτελείται από θόλο, κι άλλος ένα εκτείνεται ακριβώς από πάνω του. Τώρα πια λειτουργεί ως προσθήκη τουριστικού καταλύματος (εικ. 37-38). 2. Η πολυπλοκότητα του κ. Αγγελάκου. (landmark) Η ιδιοκτησία αυτή αποτελείται από τρία τμήματα κτισμάτων, μια πολυπλοκότητα κάτοψης που αναφέρεται σε συνενώσεις κτισμάτων. Διαθέτει μια κατοικία με τρείς στάθμες, τρείς παράλληλοι θόλοι Ενετικοί πάνω από τους οποίους απλώνεται ένα πλακόστρωτο δώμα. Διέθετε χαρακτηριστικά που μαρτυρούν το καθένα μια διαφορετική εποχή, όπως η διεύρυνση της μεσαίας στάθμης με θολίσκους εσωτερικά της κατοικίας, κι φραγμένα δίλοβα παράθυρα στις όψεις. Οι φάσεις είναι πολλές και δεν μπορούν να χαρακτηριστούν με ακρίβεια123. Το κατάστημα αποτελεί διεύρυνση δύο θόλων, και κατά την αναδιαμόρφωση του το 1967, πολλές φραγμένες πόρτες εσωτερικά ανοίχτηκαν και επανήλθαν στην αρχική μορφή (εικ. 39-40).

36 36. Διαδρομή 4_ Η αφήγηση του χρόνου Ο χάρτης αυτός έχει συλλέξει κτίσματα με μοναδικά μορφολογικά χαρακτηριστικά, κτίσματα που διαθέτουν στα υπόγεια τους μυστικά, και ανακαλύφθηκαν κατα την αποκατάσταση τους, αλλά και ερείπια κτισμάτων που στέκουν σαν μελαγχολική θύμιση στο Γουλά. Αυτά τα ‘αξιοθέατα’, ορίζουν τα σημεία αναφοράς σε αυτόν τον χάρτη περιπλάνησης, ολοκληρώνοντας τον μαζί με τους κόμβους των ελέυθερων χώρων και τα όρια της οχύρωσης της Πόλης. Απο ένα τέτοιο χάρτη, ο περιπλανητής μπορεί να αναγνωρίσει τα σημάδια μέσα στο χρόνο, ή ακόμα και να τα φανταστεί, υποδεiκνύοντας του απλά το σημείο και αφηγούμενος το ιστορικό του πλαίσιο. Η διαδρομή έχει αρχή και τέλος.

3. Σε στυλ Le Corbusier. (landmark) Άλλοτε μπακάλικο του Αρτινιού, αγοράστηκε το 1966 για να αναδιαμορφωθεί σε κατοικία. Σημαντική λεπτομέρεια στην μορφολογία του κτηρίου, είναι ότι από την αρχή δεν διέθετε δώμα, γι’ αυτό και η νέα ιδιοκτήτρια αγόρασε και το διπλανό κατάστημα που διέθετε, με σκοπό να τα συνενώσει. Έχει ιδιαίτερη θέα προς τη θάλασσα από την πάγκα, λόγω της τοποθεσίας του πάνω στο δρόμο (εικ. 41). Μέσα από την μελέτη των Α. και Χ. Καλλιγά, η τυπολογία του κτηρίου μπορεί να πει κανείς ότι έρχεται κοντά στα πρότυπα του Le Corbuzier (εικ. 42), για την μονάδα κατοικίας στη Μασσαλία, κυρίως όταν προσέγγιζε κανείς το κτίσμα σε τομή. Μια εξήγηση μπορεί να αφορά ότι είχε αντλήσει έμπνευση ο ίδιος από ένα μεσαιωνικό μοναστήρι της Ιταλίας, την Certosa di Val d’ Emo124.

142

143

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

4. Οι πέντε ταράτσες. (landmark) Το εντυπωσιακό που κατέχει αυτό το σπίτι, είναι ότι μόλις περάσει κανείς την αυλόπορτα με τις χαράξεις στο κλειδί ‘ΑΩΛΖ/Οκτωβρίου Α’/Μ.Καλογεράς’, εισέρχεται σε μια πολυπλοκότητα δωμάτων που εκτείνεται η μια δίπλα στην άλλη (εικ. 43) . Η επιγραφή αυτή τοποθετήθηκε μετά τις εκτεταμένες επισκευές που πραγματοποίησε ο ιδιοκτήτης, Ν, Καλογεράς το 1837. Αριστερά με μικρή διαφορά ύψους απλώνονται τα δύο δώματα, το τρίτο δώμα ανήκει στο λουτρό, η θολωτή κουζίνα καταλήγει στο τέταρτο, ενώ η τελευταία στάθμη, που θυμίζει υδραίικα χαρακτηριστικά, εκτονώνεται στο πέμπτο δώμα (εικ. 44). Όσο αφορά το εσωτερικό του, στη πρώτη στάθμη διαθέτει θόλους των οποίων στα μπούνια έχουν ενσωματωθεί μεγάλα αποθηκευτικά πιθάρια, ενώ ο διπλός θόλος που βρίσκεται κάτω από την πρώτη ταράτσα του σπιτιού πιθανό να ανήκε σε σημαντικό δημόσιο κτήριο, κρίνοντας από τα υπολείμματα των μεγάλων ανοιγμάτων και τα ίχνη από τις σιδεριές του125 . 5. Τα ξυλόγλυπτα Οθωμανικά ταβάνια (landmark) Χαρακτηριστικό δείγμα Μονεμβασιώτικου τύπου, ο μακρύς του άξονας είναι παράλληλος προς τη θάλασσα, με σειρά παραθύρων για την θέα προς αυτή. Η χαμηλότερη στάθμη αποτελείται από θόλους διαφόρων εποχών που επιτρέπουν την διάρθρωση αυλής, σπάνιο παράδειγμα παλαιότερου του 19ου αιώνα. Επί Τουρκοκρατίας είχε συνενωθεί το κτίσμα με το διπλανό σε ψηλότερη στάθμη, και διέσωζε χαρακτηριστικά οθωμανικά όπως εσωτερικά ξυλόγλυπτα ταβάνια τα οποία μετά το 1921 εξαλείφθηκαν126. Τα σπίτια χωρίστηκαν κατά την περίοδο της Κατοχής και αναδιαμορφώθηκαν εκ νέου δύο διαφορετικές αυτόνομες κατοικίες ξανά. Το πώρινο περίγραμμα των παραθύρων είναι Ενετική επιρροής, ενώ η κύρια είσοδο κατέχει το κλασικό μισό παράθυρο που ανοίγει προς τα κάτω (εικ. 45). 6. Στο πλάτωμα των Ενετών (landmark) Το εντυπωσιακό αυτό κτίσμα που βρίσκεται στο πλάτωμα του φυλακίου του νοτιοδυτικού τείχους, ανήκε σε μια από τις πολύ παλιές Μονεμβασιώτικες οικογένειες, η οποία δυστυχώς το είχε εγκαταλείψει (εικ. 46). Το πλάτωμα, 2,50 μέτρα επιφάνειας και χαμηλότερα από τις επάλξεις, τη δεκαετία του ’70 είχε επιστρωθεί από τα μπάζα του κτίσματος, και σημαντικό ρόλο για την αποκατάσταση του έπαιξε η φωτογραφία του αρχιτέκτονα R. Traquair , που φαινόταν το κτίσμα από ψηλά πριν γκρεμιστεί, για να φανούν τα όρια του (εικ. 47). Μετά τον καθαρισμό αποκαλύφθηκε μια στρώση από μεταλλικές μπάλες που είχαν παραμείνει εκεί από τον 18ο αιώνα.

37 38 39 40 41 42 37. Ο δρόμος πρός την Αγορά και η πάγκα του τότε παλαιοπωλείου. φωτ. Δ. Καλαποδάς. 1982. 38. Η παραπάνω λήψη το 1978. 39. Κάτοψη Β’ στάθμης του κυρίως σπιτιού στην οποία φαίνεται η πολυπλοκότητα της κάτοψης του, η οποία οφείλεται στην συνένωση κτισμάτων. 40. Η ταράτσα του ιδίου σπιτιού. φωτ. Δ. Καλαποδάς, 1971. 41. Πρόσοψη του καταστήματος της Αλισέτ πάνω στην ‘Αγορά’. 42. Πρόπλασμα του αρχικού σπιτιού, των Α. και Χ. Καλλιγά, κατά την μελέτη αποκατάστασης του. Μπορεί να παρατηρηθεί σε αυτή την τομή μια ομοιότητα με την μονάδα κατοικίας του Le Corbuzier καθ ‘΄ύψος.

1. Πλάτωμα στο νοτιοδυτικό τμήμα του τείχους, κάτω από το φυλάκιο. (node) 7. Τα ερείπια της Δοϊράνης. (landmark) Αυτό το μικρό συγκρότημα ερειπίων, έστεκε εκεί με όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του (κι αργότερα χτίστηκε και μετατράπηκε σε ξενοδοχείο) όπως ένας μικρός οθωμανικός όγκος, και το τμήμα των αντηρίδων του κεντρικού κτίσματος (εικ. 48). Το 1973 ανακαλύφθηκαν υπολείμματα ενός θόλου μπροστά από το κτήριο (ένα ψηλό κτίσμα της Ενετοκρατίας Β’ που βρισκόταν στο κέντρο της ιδιοκτησίας) , στα οποία είχε τοποθετηθεί στο άνοιγμα της στέρνας ένα μαρμάρινο μεσοβυζαντινό φρεατοστόμιο με ανάγλυφους δράκοντές (εικ. 49 - 50), και με ένα χάλκινο νόμισμα του αυτοκράτορα Βυζαντίου, Φιλιππικού Βαρδάνη που βασίλεψέ τον 8ο αιώνα127 . Σε φωτογραφία του 1890, του Schulz και Barnsley128 , φαίνεται το κτήριο ακόμα όρθιο με μια σειρά αντηρίδων στη μια πλευρά, καθώς μάλλον από τότε

144

145

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

ξεκίναγε να χάνει την ευστάθεια του. 2. Μικρή Τάπια. (node) 8. Campana. (landmark) Η κατοικία αυτή με τη ξεχωριστή καπνοδόχο, τύπου Campana, είναι μοναδική στην καστροπολιτεία. Το ανώτερο κυλινδρικό τμήμα της που προεξέχει και στηρίζεται με πέτρινα φουρούσια, αφορά μια ειδική κατασκευή για να μην καπνίζει το τζάκι απ’ όπου κι αν φυσά ο άνεμος, καθώς το κενό ενδιάμεσα των φουρουσιών επιτρέπει στο καπνό να φεύγει ελεύθερα (εικ. 52 -53). Το σκίτσο της μορφολογίας της κυριαρχεί σε πολλές ξυλόγλυπτες αναφορές και γκραβούρες σε σπίτια όλης της Ελλάδας, διαθέτει Ενετική επιρροή καθώς στη Βενετία υπάρχουν πολλές αντίστοιχες καμινάδες με διάφορες παραλλαγές, όπως πτυχωτές, κωνικές κ.α. Στη προκειμένη περίπτωση, το μέγεθος της συνδέεται με το υλικό κατασκευής της καθώς συνήθως ήταν από τούβλο ενώ στη Μονεμβασία από αργολιθοδομή. Το καθαρό άνοιγμα του είναι 1,44 μέτρα και ύψος 1,05 μέτρων, με βάθος 1,12 μέτρων, με τις διαστάσεις αυτές να τις αποκτά κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας Β’ όταν διαμορφώθηκε και το ανώτερο τμήμα129. Άλλο σημαντικό στοιχείο του κτίσματος είναι η διάρθρωση του σε τέσσερις πλήρεις στάθμες, με δύο κύριες εισόδου, στο ημιυπόγειο τμήμα, που βγάζει σε μια αυλή, καθώς και στο τρίτο επίπεδο που βγάζει στο δρομάκι. 9. Καλογερά. (landmark) Η όψη του συγκεκριμένου κτίσματος είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική καθώς φέρει διακοσμητικά στοιχεία Ενετικής περιόδου, που αφορούν τα ανοίγματα. Αναπτύσσεται σε τρείς στάθμες, και το ιδιαίτερο στοιχείο του είναι το γείσο που ενώνεται στα παράθυρα του στην τελευταία στάθμη. 3. Μεγάλη Τάπια. (node) 4. Τμήμα ερειπίων_1. (node)

43 44 45 46 47 48 43.Η πρόσοψη του σπιτιού με τις πέντε ταράτσες, απο την 2η. φωτ. Δ. Καλαποδάς (1972) 44.Εδώ παρατηρούνται οι δύο απο τις πέντε ταράτσες της κατοικίας (1973) 45. Το σπίτι της Κανέλλας απο τα δυτικά. Στο βάθος φαίνεται η άλλη κατοικία που είχε συνενωθεί παλαιότερα (1974). 46. Η ογκοπλαστική του διάρθρωση ξεχωρίζει στο σημείο αυτό, και μπορεί να παρατηρήσει κανείς την πολλαπλή συνένωση κτισμάτων (1999). 47.Οι νοτιοδυτική γωνία του τείχους με τα δύο ερείπια σπίτια εν χρήσει. Φωτογραφία του R. Traquair, 1905. 48. Ανατολικός τοίχος του Οθωμανικού κτίσματος των ερειπίων της Δοιράνης (1973).

10. Στη ρίζα του βράχου. (landmark) Κοντά στην αρχή του βράχου, μπορεί κανείς να παρατηρήσει νέο κτίσμα της δεκαετίας του 1980, το οποίο βασίστηκε πάνω σε μια ερειπωμένη περιοχή, το λεγόμενο μελισσομαντρί (εικ. 54). Στην αρχή η ιδέα ήταν το σημείο αυτό να καθαριστεί και να δημιουργηθεί ένας ωραίος κήπος, που να θυμίζει την παλαιότερη λειτουργία του, έπειτα όμως το ενδιαφέρον για αγοραπωλησίες αυξήθηκε και προχώρησε η κατασκευή κατοικίας στο σημείο αυτό, πάνω από τους ισόγειους θόλους που προϋπήρχαν και μια στέρνα που ανακαλύφθηκε κατά τη διαδικασία καθαρισμού (εικ. 55). 11. Οικοτροφείο. (landmark) Η Μαστραποστόλη διοικούσε το 1940 ένα οικοτροφείο για τα κορίτσια της περιοχής που θέλανε να συνεχίσουν την εκπαίδευση τους στο ελληνικό σχολείο της Μονεμβασίας. Το κτίσμα αυτό, όπως και τα περισσότερα, είχε κτιστεί σε ερείπια παλαιότερων θόλων κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Έπειτα από τον θάνατο της το 1962, το κτίσμα εγκαταλείφθηκε κι άρχιζε να ρημάζει και το εντυπωσιακό στενομέτωπο κτίσμα, με την στενή όψη προς τη θάλασσα, ήταν ένα κόσμημά μορφολογικών χαρακτηριστικών, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του (εικ. 56). Όταν όμως το 1984 αγοράστηκε και μπήκε σε διαδικασία αποκατάστασης, πολλά από αυτά τα στοιχεία χάθηκαν. Ένα τμήμα των ερειπίων, κατασκευάστηκε εκ νέου σε κατοικία, κρύβοντας έτσι

146

147

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

ένα τμήμα απ’ το αρμολόγημα του ανατολικού τοίχου. Στη στενή όψη όμως ακόμα διασώζονται δύο ζεύγη παραθύρων, χαμηλά πιο μικρά με υπέρθυρο130 και διπλή καμπυλότητα, ενώ πιο ψηλά μεγαλύτερα ανοίγματα με κυμάτια νεοκλασικίζοντα (εικ. 58) . Στη μακριά πλευρά παρατηρείται η κύρια είσοδος, διακοσμημένη με κοιλόκυρτα και κλασσικίζοντα στοιχεία. Εσωτερικά διέθετε σημαντικά στοιχεία, όπως το τζάκι αλλά και οι εσωτερικές σκάλες (εικ. 57). 12. Το κτίσμα του 19ου αιώνα. (landmark) Το σημείο αυτό δεν μπορεί να περάσει από κανέναν απαρατήρητο. Αποκαταστάθηκε το 1986, ενώ πιο πριν το ερειπίωδες κουφάρι του στεκόταν περήφανο στα χαλάσματα (εικ. 60) . Χτίστηκε γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, έχει μικρή επιφάνεια εξωτερικών τοίχων και μακριές μεσοτοιχίες. Η 1η στάθμη έχει στην όψη της προς το δρόμο μαγαζί, που δεν ακολουθεί τον κανόνα της πάγκας, αλλά ο άξονας του είναι παράλληλος με το δρόμο. Εντυπωσιακή είναι η λίθινη σκάλα που ξεκινάει στο πλάι της όψης και οδηγεί στην 2η στάθμη. Το πλατύσκαλο προεξέχει πάνω σε φουρούσια και αποκτά φρουριακό χαρακτήρα. Στο πίσω μέρος του κτίσματος, διαμορφώνεται μια ιδιωτική αυλή. 13. Το σπίτι πάνω από το δρόμο. (landmark) Κάτω από αυτό το κτίσμα των νεότερων χρόνων, ανακαλύφθηκε δρόμος παλαιότερης εποχής στη νότια πλευρά της ιδιοκτησίας. Έτσι το 1993, ο νέος ιδιοκτήτης αναδιαμόρφωσε το κτίσμα σύμφωνα με τα στοιχεία που αποκαλύφθηκαν και έπρεπε να διατηρηθούν ως ίχνη στην ιστορία (εικ. 62). Οι καθαρισμοί γίνανε κυρίως στην νότια πλευρά του κτίσματος, αποκαλύφθηκε μια στάθμη χαμηλότερα της αυλής, όλος ο παλιός δρόμος και φάνηκαν τα ίχνη της δρομικής (εικ. 61). 14. Η καμινάδα. (landmark) Μια ακόμη εντυπωσιακή καμινάδα μπορεί να κεντρίσει το ενδιαφέρον του παρατηρητή στη διαδρομή του. Αρχικά, το κτίσμα αποτελούνταν από ένα μικρό θολωτό χώρο με πολύ παχύς πλαϊνούς τοίχους, αποτελώντας απομεινάρι παλαιότερου οχυρώματος. Πάνω από αυτόν διαμορφώθηκαν δύο συγκροτήματα (εικ. 63).

49 50 51 52 53 54 49. Το μεσοβυζαντινό φρεατοστόμιο όπου και βρέθηκε το νόμισμα στα ερείπια της Δοιράνης (1974). 50. Τομή του παραπάνω. Σκίτσο των Α. και Χ. Καλλιγά (1974). 51. Η campana με το βενετσιάνικο παράθυρο της. 52. Η κατοικία με την campana πρίν αρχίσουν οι καθαρισμοί, με τα μπάζα ως την στάθμη Γ’ (1971). 53. Το Βενετσιάνικο τζάκι στο εσωτερικό της παραπάνω κατοικίας. 54. Τμήμα θόλου πάνω απο τη στέρνα στο δυτικό ερειπιώδες σπίτι, στο οικόπεδο που χρησιμοποιούνταν ως Μελισσομαντρί.

15. Ο μυστικός κήπος. (landmark) Στο σημείο αυτό παλαιότερα υπήρχε μια έκταση με λίγα υπολείμματα κτισμάτων και δύο ευκάλυπτους, τα οποία μόλις πουλήθηκαν αναδιαμορφώθηκαν σε κατοικία (εικ. 64). Στα υπολείμματα των παραπάνω κτισμάτων λοιπόν, κατασκευάστηκαν εκ νέου τρείς στάθμες, αφήνοντας χώρο για την διαμόρφωση μια αυλής μπροστά από την είσοδο (εικ. 66). 5. Τμήμα ερειπίων_2. (node) 16. Ναός Υπεραγίας _Κατηχούμενα. (landmark) 17. Ο κρυφός ναός. (landmark) Κάτω από τη στάθμη του συγκεκριμένου κτίσματος, κρύβεται ένα μυστικό που ανακαλύφθηκε το 1973 με τον καθαρισμό που έγινε προς αποκατάστασης του. Στη χαμηλότερη στάθμη προ την πλευρά της αγοράς, βρέθηκαν σπαράγματα τοιχογραφιών στους τοίχους, και μερικά αρχιτεκτονικά μαρμάρινα μέλη καθώς και είδος πλακόστρωσης στο δάπεδο (εικ. 67). Αναγνωρίστηκαν μετέπειτα ότι τα παραπάνω αφορούσαν ναό οποίος ήταν σε επαφή με έναν άλλον ανατολικά, τους Αγίους Σαράντα, του οποίου ένα κλίτος μονάχα σώζεται.

148

149

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

18. Τα ερείπια κοντά στις βόλτες. (landmark) Προς το τέλος της διαδρομής αυτής, και λίγο πριν ανέβει στην άνω πόλη, μπορεί κανείς να παρατηρήσει μια επικλινής έκταση σκεπασμένη με αγριόχορτα, στα οποία ξεπροβάλλουν θεμέλια αρκετών κτισμάτων σε ερειπιώδης κατάσταση, αλλά και τα θεμέλια ενός κατεστραμμένου ναού. 6. Συγκρότημα Πύλη Άνω Πόλης. (node) 19. Οικία στρατηγού Ρενιέρη. (landmark) 7. Τμημα Ερειπίων_3 20. Ερειπωμένη οικία Κρητικού. (landmark) 21. Ερειπωμένη οικία. (landmark) 22. Το πρότυπο σπίτι. (landmark)

55 56 57 58 59 60 55. Τα ερείπια προς τα δυτικά του οικοπέδου που χρησιμοποιούνταν ως μελλισομαντρί (1985). 56. Το οικοτροφείο της Μαστραποστόλη απο βορειοδυτικά (1977). 57.Λεπτομέρειες μορφολογικές στο εσωτερικό του κτίσματος, όπως το σκάλισμα του επιστυλίου στο παράθυρο του άνω ορόφου, η χτιστή σκάλα για το πάνω δωμάτιο και η πόρτα εισόδου στο σπίτι (1971). 58. Όψη του οικοτροφείου απο το δρόμο (1969). 59. Τμήμα της εισόδου στο πίσω τμήμα του παραπάνω κτίσματος. 60. Το σπίτι του Ralph, πάνω στο δρόμο της ‘Αγοράς’, στο σημείο που αποκτά πάλι τον οικιστικό του χαρακτήρα.

150

151

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

61 62 63 64 65

66 67

61. Το σπίτι με το αποχωρητήριο προς τη θέα. (1977) 62. Υπολείμματα θόλων και η δρομική που αποκαλύφθηκε ‘στο σπίτι πάνω απο το δρόμο’ (1995). 63. Άποψη απο το δρόμο, το μονόχωρο σπίτι με την εντυπωσιακή καμινάδα. 64. Το σπίτι με τον μυστικό κήπο, και οι δύο ευκάλυπτοι του. φωτ. Δ. Καλαποδάς,, 1989. 65.Άποψη του πλατώματος με τα ερείπια στην Άνω πόλη, απο το ύψος του ναού της Αγίας Σοφίας. 66. Το οικόπεδο πρίν το κτήριο (1982). 67. Ο ερειπιώνας απο την Πάνω Πόλη, μετά τους καθαρισμούς (1976).

152

153

05. ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ _Υποσημειώσεις

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

101. Δ. Πικιώνης, Συναισθηματική τοπογραφία, στα Κείμενα, Αθήνα 1935

117. Schultz and Barnsley, Byzantine Research Fund Archive, 1890.

102. I. Calvino, Αόρατες πόλεις, Δεκέμβριος 2009.

118. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.153.

103. K. Lynch, The image of the city, 1918, σ. 6.

119. Στο ίδιο, σ. 252.

104. Pallasmaa, The eyes od the Skin, 1996, σ. 52.

120. Schultz and Barnsley, όπ.π.

105. G. Debord, Internationale Situationniste, 2004, σ. 78

121. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.95.

106. C. Norberg Schulz, Existence place and Architecture, 1971.

122. Schultz and Barnsley, όπ.π. 123. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.62.

107. Σ. Κονταράτος, Η εμπειρία του Αρχιτεκτονημένου Χώρου και στο Σωματικό Σχήμα, 1983.

124. Στο ίδιο. σ. 54.

108. Σ. Σταυρίδης, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, κείμενο του Ν. Ι. Τερζόγλου, Αλεξάνδρεια 2006.

126. Στο ίδιο, σ. 88.

109. Ζερβός Π., Ντούζα Α. , Ξάνθη Θ., Σκαμαγκά Α., Μονεμβάσια, 6ο εξάμηνο Αρχιτεκτόνων, 1982

128. Schultz and Barnsley, όπ.π.

110. Χάρτης του 1954, από την έρευνα της Μονεμβασία, Ε. Ξαναλάτου – Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου – Περβολάκη, Μονεμβασία, οχυρά – κυκλοφορια – σπίτια – εκκλησίες, Αθήνα 1974, σ. 24. 111. Χάρτης του 2004, Μονεμβασία, Α και Χ. Καλλιγά, Μονεμβασία,Αθήνα 2006.

125. Στο ίδιο, σ. 156.

127. Στο ίδιο, σ. 131.

129. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.98. 130. Στο υπέρθυρο είναι χαραγμένη μια ημερομηνία, χίλια επτακόσια κάτι από Χριστού γέννησης, κάτι που αποδεικνύει την ύπαρξη του σπιτιού πριν την Τουρκοκρατία. 131. C. Norberg Schulz, Το πνεύμα του τόπου, Genius loci, Αθήνα 2009.

112. Τα όποια έχουν επιλεχθεί κυρίως από τις μελέτες και τα έργα αποκατάστασης των Χ. και Α. Καλλιγά. 113. Συνέντευξη κα. Χ. Καλλιγά, 5.5.2018. 114. Αρχιτεκτονικές πινακίδες αναρτημένες στο ανατολικό τείχος της κάτω πόλης, από το Υπουργείο Πολιτισμού και τον Δήμο Μονεμβασίας το 2013 για το έργο «Αποκατάσταση και Ανάδειξη Ανατολικού τείχους στη Κάτω πόλη Μονεμβασίας», Δεπιν 2007 – 2013. 115. Την εποχή που κατοικούσε στη Μονεμβασία ο Γιάννης Ρίτσος. 116. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.167.

154

155

06. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

“Ο άνθρωπος, ο περιπλανώμενος βρίσκεται εν κινήσει καθ’οδόν. το έργο του είναι να εισχωρήσει στον κόσμο και να ενεργοποιήσει τα νοήματα του..”131 Η τοπιογραφία της καστροπολιτείας της Μονεμβασίας, δεν θα μπορούσε να μελετηθεί ως ένα αυθύπαρκτο σύστημα, ανεξάρτητο από τους περιπατητές που την προσεγγίζουν. Εντοπίζεται έντονα η σχέση του ανθρώπου με το τοπίο καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής της, και μέσω αυτής έχει ολοκληρωθεί και αποκτά νόημα, ένα νόημα που μπορεί κανείς να ανακαλύψει μέσα από την έννοια της περιπλάνησης στον τόπο αυτό. Η σταδιακή μελέτη όλων των στοιχείων που συνθέτουν τον βράχο της Μονεμβασίας σε συνάρτηση με την έρευνα και τα ιστορικά γεγονότα που την έχουν διαμορφώσει, αποκάλυψε την ισχυρή σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον άνθρωπο και στον χώρο, μέσα από την οποία παρατηρείται ότι μεταβάλλονται και τα δύο. Ο αφαιρετικός σχεδιασμός διαδρομών αναβίωσης , ο οποίος επήλθε σαν ιδέα έπειτα της δικής μου περιπλάνησης στο πεδίο , ισχυροποιώντας την ιδέα ενός υπαίθριου μουσείου μνήμης σε άνω και κάτω πόλη που θα αναδείξει στοιχεία στον επισκέπτη όσα δεν είναι εμφανή με γυμνό μάτι ή δεν θα τα ανακαλύψει και ποτέ , αποκάλυψε ότι η περιπατητική εμπειρία λαμβάνει καθοριστικό ρόλο στην αντίληψη ενός χώρου. Με την κατάλληλη επιλογή κόμβων, αξιοθέατων και με την βοήθεια των ορίων και των περιοχών, μπορεί κανείς να διαβάσει εύκολα και εις βάθος τον χαρακτήρα μιας πόλης, ειδικά αν τα παραπάνω ερμηνευτούν στα πλαίσια της ψυχογεωγραφίας, ενεργοποιώντας τις αισθήσεις και τη μνήμη. Σε όλη τη διαδικασία, διαθέτει πρωταρχικό ρόλο η όραση, η αίσθηση που παρέχει βασικές πληροφορίες για την χωρική δομή. Ο άνθρωπος συντίθεται από τα βιώματα του και είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τους τόπους του. Η περιπλάνηση σε ένα τοπίο αφορά την ανθρώπινη εμπειρία και προκαλεί στον περιπατητή μια διαισθητική αναγνώριση της τοπιογραφίας που διασχίζει. Αν επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να νιώσουμε το χώρο, να αφουγκραστούμε τα παλίμψηστα, θα τον κατανοήσουμε καλύτερα. Η κάθε αρχιτεκτονική παρέμβαση, ακόμα και οι νοητές χαράξεις σαν αυτές που πραγματοποιήθηκαν σε αυτή την έρευνα, απαιτεί την γνώση του τόπου, η οποία κερδίζεται μέσω της περιπλάνησης και αποκαλύπτει μυστικά χρήσιμα για την ανάγνωση του.

156

157

07. ΠΗΓΕΣ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

Συλλογές Γ. Ρίτσος, ‘Ρωμιοσύνη’, Ποιήματα (1930-1960), Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος, 1961. A. Rimbaud, ‘Ποιήματα σε πρόζα από τη συλλογή Illuminations’, Εκλάμψεις 1872, Αθήνα, Εκδόσεις Ηριδανός, 2004. Δ. Πικιώνη, Συναισθηματική τοπογραφία (1935), στα ΚΕΙΜΕΝΑ, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 2014. Βιβλιογραφία Α. Βαρελά, , ‘Καλοκαίρι στη Μονεμβασιά’, Αθήνα,Εκδότης Πατσούρης, 1980 Αλέξανδρος Γ. Καλλιγάς / Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία : ξαναγράφοντας σε παλίμψηστα, Αθήνα, Αθήνα, Εκδόσεις ποταμός, 2006. Αλέξανδρος Γ. Καλλιγάς / Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία, Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα, 1996. Αλέξανδρος Γ. Καλλιγάς / Χάρις Καλλιγά, Μονεμβασία : Μια βυζαντινή πόλις - κράτος, Αθήνα, Εκδόσεις ποταμός, 2010.

Στάυρος Σταυρίδης , Μνήμη και εμπειρία του χώρου, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια,2006. Χάρις Καλλιγά, Βυζαντινή Μονεμβασιά και οι πηγές της ιστορίας της, Αθήνα ,Εκδόσεις Εστία, 2003. Aldo Rossi , Η αρχιτεκτονική της πόλης ,Θεσσαλονική, Univercity Studio Press, 1991. Christian Norberg – Schulz, Genius Loci : το πνεύμα του τόπου Αθήνα, Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ,2009. Christian Norberg – Schulz , Intentions in architecture, Oslo, The MIT press, 1965. Gaston Bachelard , Η ποιητική του χώρου , Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, 1992. I. Calvino , Αόρατες πόλεις, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, Δεκέμβριος 2009. Kevin Lynch , Good city Form , America, Twentieth Printing, MIT press, 1981. Kevin Lynch, The image of the city America, Twentieth Printing, MIT press, 1990.

Γιώργος Ν. Βουνελάκης, Μονεμβασιά - Από την απελευθέρωση μέχρι σήμερα, Αθήνα, Εκδόσεις Μέδουσα, 2001.

Lefebvre H. ,Δικαίωμα στην πόλη (1977), Αθήνα, Εκδόσεις Κουκκίδα, 2007.

Δ. Ησαίας, Τ. Παπαιωάννου , Αρχιτεκτονική 1980 – 2010, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2011.

M. Halbwachs , Η συλλογική μνήμη, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήσης, Μαίος 2013

Ζ. Κοτιώνης , Η τρέλα του τόπου, Αθήνα, Εκδόσεις Εκκρεμές, 2004.

R. Klaus, Url. Steinmuller , Monemvasia, the town and its history Athens, 1980

Σ. Κονταράτος , Η εμπειρία του Αρχιτεκτονημένου Χώρου και το Σωματικό Σχήμα, Αθήνα, Εκδόσεις Κατσανιώτη, 1983.

Umberto Eco , Πολιτιστικά κοιτάσματα, Ιταλία, Εκδόσεις Παρατηρητής 1992.

158

Περιοδικά και Άρθρα

Διαδικτυακοί τόποι

P. Eisenman, , ‘Η πόλη ως απωθημένο κείμενο’, Διεθνές περιοδικό αρχιτεκτονικής τεύχος αρ. 4, 1990

Αρχειακό υλικό μουσείο Μπενάκη https://www.benaki.gr Μυθική Πελοπόννησος http://www.mythicalpeloponnese.gr/

Δ. Φατούρος , ‘Εκτός των τειχών’, Θέματα χώρου και τεχνών, 7/1976

Ψηφιοποιημένες συλλογές ΕΛΙΑ http://eliaserver.elia.org.gr

Α. και Χ. Καλλιγά, ‘Ένα παλαιό σπίτι στη Μονεμβασία’, Περιοδικό ‘Αρχιτεκτονικά θέματα’, 1974 Α. και Χ. Καλλιγά , ‘Η Μονεμβασία, σπάνιο διατηρημένοι οικισμού’, Καθημερινή, 12/4/1981

δείγμα

Κάστρα της Ελλάδας https://www.kastra.eu

σωστά

Διαλέξεις Ε. Ξαναλάτου – Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου – Περβολάκη, Μονεμβασία, οχυρά – κυκλοφορια – σπίτια – εκκλησίες, Αθήνα, 1974 , ΕΜΠ Ζερβός Π., Ντούζα Α. , Ξάνθη Θ., Σκαμαγκά Α., Μελέτες τμήματος Μορφολογίας, ΕΜΠ Μονεμβάσια, 6ο εξάμηνο Αρχιτεκτόνων, Αθήνα, Φεβρουάριος 1982 Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα Δ. , Υπέυθυνος Β. Χρηστίδης,, Μορφολογική ανάλυση παραδοσιακού οικισμού Μονεμβασίας, 5ο εξάμηνο Αρχιτεκτόνων, Αθήνα, 1992

159

08. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

01| σελ. 9 , 10, 11, φωτογραφίες : προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018

02 | Φωτογραφία εξωφύλλου κεφαλαίου : προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11. 2017 1. Διαδίκτυο, www.lithoksou.net, last accessed 17.7.2018 2. Διαδίκτυο, www.alamy.com , last accessed 6.8.2018 3. Αλέξανδρος Γ. Καλλιγάς, Χάρις Α. Καλλιγά, Μονεμβασία, Ξαναγράφοντας σε παλίμψηστα, Αθήνα 2006. σελ. 11 4. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 5. Διαδίκτυο, www.wikimedia.org last accessed 6.8.2018 6. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018 7. Αλέξανδρος Γ. Καλλιγάς, Χάρις Α. Καλλιγά, Μονεμβασία, Ξαναγράφοντας σε παλίμψηστα, Αθήνα 2006.σελ. 10 8. Απο αριστερά προς τα δεξιά : α) Αυτοκράτορας Ανατολικού Ρωμαικού κράτους Μαυρίκιος, 6ος αιώνας. β) Νορμανδός βασιλιάς της Σικελίας Ρογήρος Β’, 12ος αιώνας. πηγή : wikipedia γ) Κάστρο παραδίδεται σε σταυροφόρους, 13ος αιώνας. πηγή : 12 Βαρονίες, pronoiarios.wordpress.com. δ) Βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος, 13ος αιώνας. πηγή : wikipedia ε) Βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος, 13ος αιώνας. πηγή : www.ime.gr. στ) Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής, 15ος αιώνας, προσωπογραφία του Ιταλού ζωγράφου G. Belini. πηγή : wikipedia ζ) Διοικητής ενετικού στόλου και δόγης Φραντσέσκο Μοροζίνι, 17ος αιώνας. πηγή : wikipedia last accessed 6.8.2018 9.Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018

10.Στο ίδιο.

03 |

21.8.2018

11. Διαδίκτυο, Άρθρο : Στους δρόμους του Μοριά, η Γαλλική επιστημονική αποστολή του 1829. www.arcgis.com last accessed 21.8.2018

Φωτογραφία εξωφύλλου κεφαλαίου : προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017

42 - 48. Προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018

12. Ψηφιοποιημένη συλλογή ΕΛΙΑ, http://eliaserver.elia.org.g

6 -7. Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα Δ.. Υπέυθυνος Β. Χρηστίδης. Μορφολογική ανάλυση παραδοσιακού οικισμού Μονεμβασίας, 5ο εξάμηνο Αρχιτεκτόνων.1992

50. Προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018

14. Διαδίκτυο, http://xristakos.blogspot.com/ last accessed 12.3.2018

8. Προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018

52 - 53. Προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018

15. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018

9 - 10. Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα, όπ.π.

16. Στο ίδιο.

54 - 55. . Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα, όπ.π.

11. Προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018

17.Διαδίκτυο, www.imdb.com

12 - 16. . Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα, όπ.π.

13. Διαδίκτυο, www.retrodb.gr last accessed 6.8.2018

18. Διαδίκτυο, άρθρο : Βραδιά ποίησης στο πλαίσιο της έκθεσης «ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ, 20 Χρόνια Μετά…», http://agonaskritis.gr last accessed 12.3.2018 19. Προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018 20. Διαδίκτυο, Αρχειακό υλικό Μουσείου Μπενάκη, www.benaki.gr last accessed 12.3.201821. 21. Διαδίκτυο, http://xristakos.blogspot.com/ last accessed 12.3.2018 22. Στο ίδιο 23. Στο ίδιο. 24. Στο ίδιο. 25. Στο ίδιο.

1 - 5. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017

17. Ε. Ξαναλάτου – Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου – Περβολάκη, Μονεμβασία, οχυρά – κυκλοφορια – σπίτια – εκκλησίες, Αθήνα 1974, ΕΜΠ σελ. 8 18. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017

49. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018

51. . Ξυπνητού Μ., Καραμάνου Α. , Μαλαθούνη Χ. , Χαλκιάς Γ. , Χάρμπη Δ. , Γρύλλης Ν. , Γκίκα, όπ.π.

56 - 80. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 81. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018 82 - 91. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 92. Ζερβός Π., Ντούζα Α. , Ξάνθη Θ., Σκαμαγκά Α. Μελέτες τμήματος Μορφολογίας, ΕΜΠ .Μονεμβάσια, 6ο εξάμηνο Αρχιτεκτόνων. Φεβρουάριος 1982

19 - 21. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018 22 - 23. Προσωπική φωτ. συλλογή. 5.5.2018 24. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018 25 - 26. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 27 - 28. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018 29 - 32. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 33 - 35. Ε. Ξαναλάτου – Δεργκάλιν, Α. Κουλόγλου – Περβολάκη, Μονεμβασία, όπ.π., σελ. 23, 14 36 - 39. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 40 - 41.Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ.

160

161

Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΣΤΡΟΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ

04 |

05 |

40. Στο ίδιο, σ. 65.

Φωτογραφίες εξωφύλλου κεφαλαίου : προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017

41. Στο ίδιο, σ.54.

Οι φωτογραφίες αυτού του κεφαλαίου είναι απο την προσωπική μου φωτογραφική συλλογή, μέσα απο τα ταξίδια που πραγματοποίησα στην Μονεμβασία στις 3.11.2017 και 5.5.2018. Εξαιρούνται οι παρακάτω :

1. Διαδίκτυο, http://writingcities.com last accessed 10.7.2018

43. Στο ίδιο, σ. 156.

2. Στο ίδιο.

44. Στο ίδιο, σ. 158.

3. Jacobs Allan B, Via Costa Masciarelli : A question of Values, univercity of California, 2004

45. Στο ίδιο, σ.88.

4. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018 16. Διαδίκτυο, http://xristakos.blogspot.com/ last accessed 12.3.2018 27 - 28. Ζερβός Π., Ντούζα Α. , Ξάνθη Θ., Σκαμαγκά Α. Μελέτες τμήματος Μορφολογίας, όπ.π.

4. Σχεδιαγράμματα μέσα απο την σχεδιασμό των διαδρομών. 5. Επεξεργασμένος χάρτης για την διερέυνηση και τον σχεδιασμό των διαδρομών της περιπλάνησης. 6. Το ίδιο. 7. Το ίδιο. 8. Το ίδιο. 9 - 22. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 και 5.5.2018. 23. Επεξεργασμένος χάρτης για την διερέυνηση και τον σχεδιασμό των διαδρομών της περιπλάνησης. 24 - 28. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 και 5.5.2018. 29. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.66. 30. Στο ίδιο, σ. 252. 31. Στο ίδιο, σ. 264. 32. Στο ίδιο, σ. 304. 33 - 35. Προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017 και 5.5.2018. 36. Επεξεργασμένος χάρτης για την διερέυνηση και τον σχεδιασμό των διαδρομών της περιπλάνησης. 37. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.176 38. Στο ίδιο, σ. 176. 39. Στο ίδιο, σ.65.

162

67. προσωπική φωτ. συλλογή. 3.11.2017

42. Στο ίδιο, σ.55.

46. Στο ίδιο, σ. 232. 47. Στο ίδιο, σ. 233. 48. Στο ίδιο, σ.131. 49. Στο ίδιο, σ. 132. 50. Στο ίδιο, σ.132. 51. Αρχειακό υλικό, Τομέα Ιστορίας, ΕΜΠ. 21.8.2018 52. Α. και Χ. Καλλιγά, όπ.π., σ.98 53. Στο ίδιο, σ.99. 54. Στο ίδιο, σ. 100. 55. Στο ίδιο, σ. 227. 56. Στο ίδιο, σ. 228. 57. Στο ίδιο, σ.210. 58. Στο ίδιο, σ. 211. 59. Στο ίδιο, σ. 212. 60. Στο ίδιο, σ.196. 61. Στο ίδιο, σ. 197. 62. Στο ίδιο, σ. 283 63. Στο ίδιο, σ. 284. 64. Στο ίδιο, σ. 91. 65. Στο ίδιο, σ. 135. 66. Στο ίδιο, σ. 136.

163