Ccg 2016 arte mulleres creadoras galegas by Consello da Cultura Galega

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 1

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 2

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 3

Arte + mulleres. Creadoras galegas

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 4

Edita © CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2015 Pazo de Raxoi · 2º andar · Praza do Obradoiro 15705 · Santiago de Compostela T 981 957 202 · F 981 957 205 correo@consellodacultura.gal www.consellodacultura.gal Informe elaborado pola Sección de Creación e Artes Visuais Contemporáneas do Consello da Cultura Galega Edición de: María Luísa Sobrino Manzanares

Imaxe de cuberta Ana Mendieta, 1975 Proxecto gráfico Imago Mundi Deseño Maquetación Galicia Media Depósito Legal: C 1797-2015 ISBN 978-84-92923-65-6

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 5

SECCIÓN DE CREACIÓN E ARTES VISUAIS CONTEMPORÁNEAS MARÍA LUÍSA SOBRINO MANZANARES (ED.)

documentos & informes

Arte + mulleres. Creadoras galegas

documentos & informes

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 6

Índice

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 7

10 INTRODUCIÓN María Luísa Sobrino Manzanares 15 1. CONTEXTO HISTÓRICO (1990-2013) 26 Anexo I. Táboa de infraestruturas expositivas 27 Anexo II. Táboa de exposicións e visibilización das artistas realizadas desde 1987 29 Anexo III. Fichas de exposicións para a visibilización das artistas realizadas desde finais dos anos 80 49 2. EXPOSICIÓNS 52 2.1. Exposicións en institucións 53 2.1.1. Museos, centros e fundacións Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) Museo de Arte Contemporánea de Vigo (MARCO) Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa (MAC) Fundación Luís Seoane Centro Torrente Ballester 57 2.1.2. Salas Auditorio de Galicia Sala Normal Sala X Sala Alterarte Igrexa da Compañía Zona C 61 2.1.3. Outras exposicións A Cidade Interpretada Outonarte Chámalle X Fotobienal 65 68

2.2. Exposicións colectivas referenciais a partir dos anos 90 Anexo IV. Fichas de exposicións colectivas de arte galega realizadas desde 1993

82 88

2.3. Exposicións promocionais de novas xeracións Anexo V. Fichas de exposicións promocionais de novas xeracións

PRIMEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:17

Página 8

107 3. BOLSAS, PREMIOS E RECOÑECEMENTOS HONORÍFICOS PÚBLICOS 110 3.1. Bolsas Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural Fenosa Bolsas Novos Valores Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe Deputación da Coruña (apartado Artes Plásticas) Bolsas Fundación Laxeiro á creación artística

113

3.2. Premios Premio Julián Trincado Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas Certame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo» Certame de Pintura «Concello de Cambre» Premio Internacional de Artes Plásticas María José Jove Premios «Novos Valores» de Artes Plásticas Certame de Artes Plásticas Deputación de Ourense Premio de Pintura e Certame de Fotografía Universidade de Vigo Premio Galicia de Fotografía Contemporánea

120

3.3. Recoñecementos honoríficos públicos Medalla Castelao Premios da Xunta de Galicia Premios da Crítica Galicia Medalla de Honor Unión Fenosa Premio Laxeiro

125 4. COLECCIONISMO Colección Centro Galego de Arte Contemporánea Colección de Arte Contemporánea de Gas Natural Fenosa Colección de Arte Fundación NCG BANCO Colección de Arte Novacaixagalicia Colección Fundación RAC Colección de Arte Fundación María José Jove Colección de Pintura Contemporánea Internacional Fundación Barrié 133 5. CONCLUSIÓNS 137 6. BIBLIOGRAFÍA E RECURSOS DOCUMENTAIS

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 9

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 10

Introdución

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 11

presente publicación Arte + mulleres. Creadoras galegas analiza, a través do estudo das principais fontes documentais de museos, centros de arte, certames, espazos expositivos, etc., e da investigación dos feitos artísticos acontecidos entre 1990 e 2013, a presenza das artistas na arte galega destes últimos vinte e tres anos. A súa realización débese á Sección de Creación e Artes Visuais Contemporáneas do Consello da Cultura Galega que, preocupada polas achegas de xénero, pretendeu elaborar un documento sobre a visibilidade real das artistas mulleres no novo panorama transformado pola democracia política en Galicia. A práctica inexistencia de bibliografía sobre o tema fixo desta indagación un traballo complexo no que se intentou abarcar as mulleres artistas —sexan galegas ou non— que expuxesen ou concorresen a premios, certames, etc. realizados en Galicia. E aínda que se tratou de consultar todos os referentes existentes, non sempre foi posible acceder ao rexistro de exposicións ou acontecementos artísticos para obter a documentación, como no caso da Casa da Parra ou doutras entidades, das que só puidemos recoller material dun modo parcial por non ter arquivos das últimas décadas. Ademais da revisión destas fontes e de múltiples datos extraídos de diferentes medios, como a relación de catálogos de artistas individuais ou a extracción de nomes femininos en catálogos colectivos, consultáronse materiais dixitais que non chegaron a editarse e páxinas web, solicitouse información ás propias artistas e, moitas veces, rebuscouse entre folletos e convites difíciles de rescatar do esquecemento. A aplicación das técnicas estatísticas propias da socioloxía permitiunos comparar a presenza das artistas respecto da dos artistas homes para comprobar e demostrar as evidentes diferenzas numéricas existentes entre ambos os dous. A esta análise engádese unha extensa bibliografía, centrada na especificidade dos estudos sobre xénero ou referente ás fontes consultadas. Pretendemos que este corpus sirva como a primeira plataforma indicativa, aínda por completarse e axustarse en futuros estudos de xénero, e, ao tempo, achegar aos lectores e lectoras a mellor información relativa ao estado da cuestión: a visibilidade da muller no panorama artístico galego destes últimos vinte e tres anos.

A irrupción das mulleres artistas no sistema cultural é, sen dúbida, o feito social máis destacado no panorama do cambio de século. Esta realidade débese non só ao indubidable protagonismo que adquire a muller desde a segunda metade do século XX en todos os campos artísticos, científicos e sociais, senón tamén, máis concretamente no que á plástica se refire, á creación en Galicia da Facultade de Belas Artes a comezos da década dos noventa e á facilidade do acceso aos estudos superiores deste tipo. A pesar deste protagonismo social, e mentres resulta incuestionable que as mulleres teñen unha cada vez maior presenza cuantitativa nas aulas universitarias ou nos premios e bolsas, non ocorre igual coa súa participación nas principais exposicións, nas que os homes seguen gozando dunha maior visibilidade e as súas propostas artísticas dunha maior repercusión mediática. O exemplo máis ilustrativo disto detectámolo en 1995, cando se realiza a primeira exposición da arte feminina do século XX feita en Galicia por mulleres1, co significativo título de A arte inexistente. Unicamente Julia Minguillón, Maruja Mallo, Menchu Lamas, Elena Colmeiro e algunha artista máis —Mª Antonia Dans ou Mercedes Rubial— esta1 Exposición comisariada por Rosario Sarmiento (1995): A arte inexistente. As artistas galegas do século XX, Santiago de Compostela,

Auditorio de Galicia.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 12

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

ban a ser medianamente recoñecidas, mentres que gran parte da nómina das artistas presentes nesta mostra foi resultado dunha investigación e verdadeira recuperación de figuras practicamente esquecidas. E aínda que algunhas foron profesoras de pintura ou expuxeron nos Salóns Rexionais da pre e posguerra, a maioría non superou esa esfera artesanal —como ocorrerá con algúns pintores—, o que explicará o silencio da historia. Pero non fai falta recorrer a figuras históricas, outros nomes, mesmo os que conformaban o balance artístico coetáneo á exposición, algúns cun futuro prometedor, por diversas circunstancias ou polo simple desencanto que producen tantas dificultades, quedaron polo camiño; o que proba que, polo menos ata agora, a traxectoria artística da muller é, ademais dunha cuestión de talento, tamén unha cuestión de resistencia, unha carreira de fondo. A pesar de evidentes diferenzas entre artistas homes e mulleres, toda a creación feminina está determinada polos condicionantes propios das coordenadas espazo-temporais, artellando proxectos que se van desenvolver sobre un escenario similar aos deles. Hai que lembrar que se trata dun contexto basicamente urbano que viu esgotar ese mundo rural, tanto tempo persistente na arte galega, e que se caracteriza por un fluído constante de migracións interiores do corazón de Galicia ás principais cidades2. Sirva este informe como continuación e ampliación das investigacións iniciadas naquela exposición de 1995, nun bucle que pretende enlazar a historia das mulleres artistas coas novas autoras do panorama creativo en Galicia. Tratouse de recoller e dar unha visión obxectiva, en cifras facilitadas por institucións, abarcando os eventos artísticos que configuran o panorama galego desde os anos 90. Convén subliñar a realización das Bienais de Artistas Galegas, pioneiras mostras patrocinadas por asociacións feministas de Vigo, que, desde finais da década dos oitenta e principios dos noventa, comezaron a sacar á luz o traballo exclusivo de mulleres, incorporando nomes novos cos que se intentaba formular un carácter de xénero que non sempre se conseguiría3. Ao tempo que a muller accedía, cada vez en maior medida, a cargos de responsabilidade e aínda que numerosas artistas participaban xa do clima de apertura e dinamismo co que o Goberno autonómico e as institucións trataron de impulsar nos últimos vinte anos a creación plástica en Galicia, os traballos femininos non alcanzarían a mesma repercusión que a dos artistas homes. Fronte á excepcionalidade de Menchu Lamas, a única artista muller nas exposicións colectivas de Atlántica, a principios dos oitenta, sorprende o avance da representación feminina en exposicións dos noventa. 30 anos no 20004, comisariada por Miguel Fernández-Cid, en 1994, centrarase na primeira promoción saída da Facultade de Belas Artes de Pontevedra, onde a porcentaxe relativa de seis mulleres e catro homes significou algo insólito no panorama artístico galego. Algo semellante se repetía na seguinte exposición do mesmo comisario, Novos camiñantes (Xacobeo, 1999) —neste caso, cunha relación de seis mulleres e oito homes—, apostando ambas as dúas mostras pola formación dun novo ámbito global de artistas emerxentes, co que parecía iniciarse a transformación da realidade artística galega5. Desde mediados da década dos noventa apréciase unha maior presenza feminina na arte, tanto en mostras colectivas como individuais, e desde os inicios do século XXI esta emerxencia, favorecida pola realización de expo2 É na franxa atlántica onde se concentra a maior actividade da arte en Galicia, polo número de galerías, espazos expositivos, museos,

residencias de artistas, etc. Sobre isto, véxase P. de Llano e M. Pazos Otón: «Musealización, turismo cultural y desequilibrios espaciales en Galicia: 1992-2004», Quintana, Revista do Departamento de Historia da Arte, Universidade de Santiago de Compostela, nº 3 (2004), pp. 161-179. 3 Concretamente, realizáronse en 1987 (Bienal de Artistas Galegas), 1990 (I Bienal), 1994 (II Bienal), 1977 (IV Bienal). 4 Véxase o catálogo desta exposición comisariada por Miguel Fernández-Cid (1994): 30 anos no 2000. Artistas galegos para un cambio de milenio, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. 5 M. Fernández-Cid: «Lo que entonces se explicaba como razón global de esa propuesta era un hecho que parecía incontestable, y que el tiempo se ha encargado de ratificar; la constancia de que algo se modificaba, de manera decisiva, en el entorno artístico gallego», en «El mal de las fregonas», no catálogo Novos camiñantes, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1999, p. 19.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 13

Introdución

sicións de xénero, empezaría a constituír unha nova realidade no mapa artístico galego. Neste sentido, hai que sinalar o importante labor que se está levando a cabo desde a Facultade de Belas Artes de Pontevedra, en cuxas aulas é moi superior o número de alumnas, así como as distintas accións propostas por colectivos feministas; moitas das cales foron de reducido orzamento e pouca difusión e visibilidade no medio artístico e social. Tamén agora outras exposicións de maior escala poñerán en valor o panorama das novas xeracións, nacidas entre os 60 e principios dos 80, sinalando explicitamente, xa no título, un argumento de xénero. Entre elas, Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia6, realizada en 2008 e que dalgún modo retomou o proxecto iniciado en 1995 coa mostra A arte inexistente. Obviamente, non se trata nesta introdución de enumerar todas as levadas a cabo no transcurso destes anos, sexan aquelas dos principais centros institucionais ou distintos espazos que incluíron artistas mulleres na súa programación, sexan as que con maior ou menor relevancia foron dedicadas exclusivamente ao tema do xénero. Só se trata de presentar un primeiro balance do que se atopará nas páxinas do informe con datos, porcentaxes e referencias, como bolsas, certames, etc., sobre a presenza da muller creadora na arte galega durante estes vinte anos. O informe iníciase coa contextualización do período histórico que vai desde 1990 ata 2013, cos seus antecedentes e os principais datos indicativos do que se avanzou na institucionalización, profesionalización e especialización da arte contemporánea, así como na formación artística. Así mesmo, recóllense as iniciativas que se desenvolveron para promover a igualdade entre os sexos, dar visibilidade ás artistas (exposicións, xornadas, etc.), así como datos relativos á diseminación do pensamento feminista (a través de publicacións, seminarios, exposicións e outras accións formativas ou divulgativas). No corpo central, sinálanse os datos da participación das artistas mulleres —ou, máis especificamente, das que teñen vencello con Galicia (sexa por nacer, formarse ou residir en Galicia)—, en: - Exposicións de promoción de novas xeracións, comparando as cifras rexistradas naquelas que son organizadas desde a Facultade de Belas Artes de Pontevedra e naqueloutras realizadas desde fóra do ámbito académico. - Eventos artísticos de recoñecida relevancia e de certa periodicidade, tanto os que continúan vixentes como os que tiveron importante repercusión nalgún tramo do período estudado (A Cidade Interpretada, Outonarte, Chámalle X, Fotobienal de Vigo). - Outras exposicións colectivas que se realizaron a partir dos 90 e cuxa influencia e repercusión no campo da arte se debe a que o seu obxectivo era ben ofrecer unha visión da arte galega —fosen realizadas en Galicia ou co fin de difundila e promovela no exterior— ou ben facer revisións de carácter xeracional. Tratouse, así mesmo, a cuestión das bolsas de apoio á produción ou á formación artística outorgadas por institucións públicas ou privadas (Fundación Laxeiro, Deputación da Coruña, Deputación de Pontevedra, Gas Natural Fenosa). Premios en que se recoñece o valor de obras artísticas e outorgados por diversas institucións (Universidade de Vigo, Deputación de Pontevedra, Deputación de Ourense, Fundación María José Jove, Auditorio de Galicia, Concello de Cambre, Deputación da Coruña, Gas Natural Fenosa). Recoñecementos honoríficos para distinguir publicamente a traxectoria de artistas e a súa achega á arte contemporánea (Premio Laxeiro, Medalla de Honor Unión Fenosa, Premios da Crítica Galicia, Premios da Xunta —Premios das Letras e das Artes de Galicia, Premios Nacionais da Cultura Galega e Premios da Cultura Galega— e Medalla Castelao). E, por último, coleccións de titularidade pública centrada no CGAC ou de entidades financeiras (Novacaixagalicia, Fundación NCG Banco) e de fundacións (Barrié, María José Jove, RAC, Gas Natural Fenosa).

6 Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia, exposición comisariada por Xosé Manuel Lens e Chus Martínez Domínguez,

Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia, 2008.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 14

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Nas conclusións poderemos observar como, actualmente, aínda que desexariamos confirmar unha certa igualdade de expectativas, o recoñecemento artístico feminino segue sendo minoritario respecto do dos homes. Malia que descubrimos unha maior presenza de mulleres artistas emerxentes nalgunhas mostras, sobre todo en certames e premios artísticos, aínda se observa a escasa porcentaxe que, en xeral, seguen tendo elas nas exposicións individuais ou colectivas de arte galega de maior prestixio e impacto social. Como se sinalou recentemente nun balance sobre o papel da muller nos ámbitos da cultura7, tampouco estas ocupan os verdadeiros postos de poder no mundo artístico nin son representativas na crítica de arte ou nos comisariados. O mesmo sucede coa minoritaria implicación por parte das galerías coa obra das novas xeracións de mulleres, ás que non se lles dá a mesma visibilidade nin se observa unha aposta por elas. E, aínda que, como veremos neste informe, haberá intentos e estratexias para proxectar valores femininos e medidas politicamente correctas por parte do Goberno e das institucións sobre o papel da muller no ámbito artístico, a situación apenas cambiou. Se durante estes anos algunhas artistas alcanzaron o recoñecemento e, por outra parte, o traballo artístico da muller se ampliou a outras áreas creativas como a arquitectura, a ilustración, o deseño ou a banda deseñada, non obstante, a maioría das mulleres artistas encóntranse aínda buscando o seu propio oco nos difíciles camiños dun sistema cultural rexido por homes.

María Luísa Sobrino Coordinadora da Sección de Creación e Artes Visuais Contemporáneas do Consello da Cultura Galega

7 http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/amullernaculturagalegall.pdf e http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/

20140529_A-muller-na-cultura-galega-I.pdf.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 15

1. CONTEXTO HISTÓRICO (1990-2013)

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 16

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 17

O presente informe desvela as cifras da desigualdade entre artistas mulleres e homes no eido galego da arte. Os seus obxectivos son examinar e analizar o estado da cuestión, concienciar as institucións e axentes do contexto artístico do alcance da situación e da necesidade urxente de emprender accións que fomenten activamente a igualdade. Arte + mulleres. Creadoras galegas fai balance desde 1990 ata o ano 2013. Este período, que abrangue algo máis de dúas décadas, ten a suficiente amplitude para analizar a situación actual das artistas, permitindo observar a evolución da súa participación no ámbito artístico. O devandito arco temporal caracterízase por unha intensa institucionalización da arte contemporánea e unha apertura cara ao ámbito internacional sen precedentes, así como un aumento na profesionalización, especialización e acceso á formación artística, xunto ao desenvolvemento de iniciativas para promover a visibilidade dos artistas en xeral e de prometedoras expectativas para as artistas, en particular, ao tempo que importantes achegas das perspectivas feministas. Porén, neste informe maniféstase a desigualdade de oportunidades e de recoñecemento entre artistas de ambos os dous sexos. As súas páxinas nutríronse, a nivel teórico, de diferentes disciplinas (nomeadamente socioloxía, antropoloxía e historia da arte), así como das achegas dos estudos de xénero, de ensaios e informes relativos á presenza da muller na arte. Especificamente, en relación co panorama galego, consultáronse ensaios sobre as diferentes xeracións de artistas comprendidas no período de estudo, así como sobre as políticas culturais aplicadas en Galicia e sobre o papel das institucións e dos eventos artísticos correspondentes a esa cronoloxía. Ademais de manexarse unha ampla bibliografía (ensaios, artigos, catálogos de exposicións...), ao tratarse dun pasado recente e chegar ao presente (escasamente historiado) e debido ao seu carácter exhaustivo, esixiu a realización de fontes documentais novas. Elaboráronse táboas, fichas e gráficas a partir de datos extraídos de publicacións, recompilados mediante a consulta a numerosos axentes artísticos do eido da creación, da investigación, do comisariado, etc. Nesta investigación tivemos importantes problemas de acceso á información que, nalgúns casos, impediron recompilar datos completos como, por exemplo, a Casa da Parra; e, noutros, houbo carencias por non obter resposta dalgunha das institucións ou, as máis das veces, porque a propia institución descoidou a súa función arquivística. O que indica que, malia a profesionalización do sector nas últimas décadas, persiste unha falta de oficio nalgunhas institucións que non teñen catalogada a súa historiografía expositiva, como o Auditorio de Galicia. Tamén é de salientar a pouca efectividade dos sites de varias institucións, nos que non se atopa memoria completa das exposicións realizadas, como o CGAC, ou nos que a organización da información está desordenada, de tal xeito que custa chegar ata os datos buscados. Neste sentido, podería de novo falarse de falta de profesionalidade, pero tamén de falta de transparencia, na medida en que se limita ou dificulta o coñecemento do labor realizado e da forma en que foron xestionados fondos de carácter público. Fronte a estes atrancos, deberemos destacar, con todo, a boa vontade de responsables de institucións que colaboraron no informe, incluso facendo un labor de memoria anteriormente non realizado, como a recompilación dos

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 18

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

datos de exposicións colectivas do CGAC ou o histórico de exposicións da Fundación Luís Seoane. E, de novo, hai que salientar e agradecer a colaboración dun gran número de persoas que, a título individual, nos achegaron datos, nos axudaron a completalos ou nos resolveron dúbidas. Desde a década dos 90, prodúcese unha importante institucionalización e promoción da arte en Galicia. Crearanse elementos clave para a arte contemporánea a un ritmo sen precedentes. Esta institucionalización comeza a concibirse na década anterior. Coa aprobación, en 1981, do Estatuto de autonomía de Galicia, empezarán a darse as condicións para deseñar políticas culturais cunha orientación definida e para crear institucións públicas destinadas ao apoio e promoción da cultura en Galicia. Respecto do tema das INFRAESTRUTURAS, ao abeiro do Estatuto de autonomía, en 1983 crearase o Consello da Cultura Galega e, desde 2008, unha nova sección denominada Sección de Creación e Artes Visuais Contemporáneas. Tamén en 1983 se creará un departamento especificamente dedicado ás artes plásticas na Dirección Xeral de Cultura da Xunta de Galicia: a Sección de Artes Plásticas, un dos primeiros entes públicos que dinamizaría o sector cunha política de exposicións e de compra de obras. Pero non será ata os anos 90 cando se poida falar dunha decidida transformación da infraestrutura artística, sendo o centro máis emblemático o CGAC, creado a finais de 1993, tamén ao abeiro do Estatuto de Autonomía e enmarcado na política xurdida a partir de 1980 para promover o desenvolvemento de plataformas culturais en España. Paralelamente a esta institucionalización, o campo da arte caracterízase por unha maior PROFESIONALIZACIÓN e especialización e unha tímida apertura cara a ámbitos internacionais. Características apreciables nas institucións máis senlleiras e no traballo desenvolvido na crítica de arte, galerías, feiras, bienais, no comisariado de exposicións ou no campo editorial. Esta normalización do sector vén determinada pola posta en funcionamento das novas institucións8. Ademais das estruturas de carácter estable, contribuíron a esta profesionalización convocatorias como a Bienal de Pontevedra, realizada desde no ano 1969, pero que, a partir dos 90, será menos tradicional e localista, cunha vocación definitivamente internacional; a Fotobienal de Vigo, vixente entre 1984 e 2000, e de carácter internacional desde a súa segunda edición de 1986; a Mostra Unión Fenosa, iniciada en 1989, que se abriu a Portugal en 1997 e a todas as nacionalidades en 2006; proxectos de arte pública como os do Parque Torre de Hércules (A Coruña, 1992), Parque de Bonaval (Santiago de Compostela, 1994) ou a Illa das Esculturas (Pontevedra, 1998), máis concibido para a intervención de artistas doutras nacionalidades. Uns eventos fundamentais que haberían de actuar como grandes revulsivos na promoción da arte galega e a súa proxección cara ao exterior foron as exposicións colectivas Atlántica. A primeira realizouse no antigo Hospital de Baiona (Pontevedra) en 1980; a segunda, ao ano seguinte, no Centro Cultural de la Villa (Madrid); e a terceira en 1983 no Pazo Xelmírez de Santiago. Aínda que a importancia de Atlántica está xa suficientemente estudada, hai que salientar, soamente, que estas iniciativas privadas supuxeron un intenso pulo provocador para toda unha serie de mostras artísticas tanto privadas como gobernamentais, desde onde se asumiu axiña o seu éxito, e promovéronse novas exposicións colectivas ao longo da década dos 80. Entre estas iniciativas oficiais, a representación da plástica galega na Expo 92 de Sevilla ou a creación da Casa de Galicia en Madrid (1992). Na apertura do mercado da arte, o pulo viría da man da creación, en 1982, da feira internacional ARCO (Madrid), á que sucesivamente acudirán os principais centros e museos galegos de arte contemporánea e gale-

8 Véxase Anexo I. Táboa de infraestruturas expositivas.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 19

Contexto histórico (1990-2013)

rías galegas de novo perfil como Trinta (Santiago de Compostela, 1985), Bacelos (Vigo, 1990), Adhoc (Vigo, 1990), Marisa Marimón (Ourense, 1994) ou SCQ (Santiago de Compostela, 1997-2012), ademais da súa participación en feiras do estranxeiro como as de Basilea, Miami, París ou Lisboa. Aos intentos de acadar unha normalización no mercado galego e peninsular, responderán coa creación das diferentes feiras que, sen conseguir consolidarse, se organizaron en Galicia: Foro Atlántico de Arte Contemporáneo (catro edicións realizadas en Santiago de Compostela, A Coruña, Porto e Pontevedra, entre 1995 e 1999), Puro Arte, renomeada Espacio Atlántico (cinco edicións desenvolvidas entre 2006 e 2011 en Vigo) e Cuarto Público (que comezou en Santiago de Compostela en 2013). Da aspiración á profesionalización dos axentes artísticos de Galicia tamén é indicativo a creación de estruturas asociativas: a Asociación Profesional de Galerías de Arte de Galicia (AGAG), fundada a finais dos 80; a Asociación Galega de Artistas Visuais (AGAV), fundada en 1997; ou, máis recentemente, Asociación Galega de Críticos de Arte (AGCA) en 1999, na actualidade sen actividade. Por outra banda, destaca a implantación, dentro da educación universitaria, da licenciatura de Historia da Arte (Santiago de Compostela, USC, 1993). E, nos últimos anos, puxéronse en funcionamento o Máster en Arte, Museoloxía e Crítica Contemporáneas (USC) e o Máster en Arte Contemporánea. Investigación e Creación (UVigo), que colaboran na formación e integración dos profesionais, comisariado, crítica, xestión, etc. Tamén, neste escenario, hai que subliñar o importante rol que desempeñaron revistas culturais e especializadas, como Festa da Palabra Silenciada, editada por Feministas Independientes Galegas (FIGA) (desde 1983); Microfisuras. Cadernos de Pensamento e Creación (1997-2002); InteresArte (1998-2002); Fe (1995-1999); Sinal, publicación promovida pola Asociación Galega de Artistas Visuais, de curta pero significativa vida (2000); Quintana: Revista del Departamento de Historia del Arte, editada pola USC (desde 2000); Art Notes. Revista Internacional de Arte y Cultura (2004-2010) ou Dardo Magazine (desde 2006). Co uso xeneralizado de Internet, a rede abre un novo espazo para a documentación e investigación da materia artística. Neste sentido, destacan as intervencións no portal do Consello da Cultura Galega (culturagalega.gal). Así, as colaboracións de Xosé Manuel Lens, coas seccións Atrapade ó mensaxeiro (artigos recompilados en libro electrónico), Búmerang (colección de 30 entrevistas a artistas visuais de Galicia) e Búmerang: Axentes (30 entrevistas a axentes do mundo da arte). Aloxado nesta mesma web, desde a Sección de Creación e Artes Visuais Contemporáneas do Consello da Cultura Galega, ponse en marcha ATALAIA. Arte contemporánea en Galicia. Un proxecto que ofrece aos usuarios unha achega informativa inédita, actualizada e sistemática do contexto artístico actual. Conta cun directorio de artistas, obras, exposicións, publicacións e demais eventos realizados en Galicia, que se arquivan, permitindo a difusión e análise deles. Na súa función de directorio, ATALAIA vén a cubrir o baleiro deixado por Espazodocumental.net, aloxado na web do CGAC entre 2007 e 2009, que desapareceu coa seguinte directiva do centro. No eido da FORMACIÓN ARTÍSTICA e á marxe das antigas escolas de artes e oficios que viñan funcionando desde o século XIX, o fito máis relevante no mundo da arte prodúcese, en 1990, coa creación da Facultade de Belas Artes de Pontevedra, da Universidade de Vigo, coa que se eleva a docencia artística ao ámbito universitario. En 1991, seguiríana a Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia, estudos creados tamén pola LOGSE e que inclúen as especialidades de Escultura e Pintura. A ensinanza artística experimenta así un pulo considerable e é máis accesible para os membros da comunidade galega que queren orientarse ao desempeño da profesión e que, anteriormente, tiñan que desprazarse a outras comunidades para completar a súa formación en ensino universitario, cursar Artes e Oficios ou obter por outros medios unha aprendizaxe autodidacta.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 20

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Téñase en conta que, ata entrado o século XX, a aprendizaxe da pintura e do debuxo era socialmente considerada só como un pasatempo estético e doméstico para as mulleres, e estas tiñan dificultades para acceder a unha ensinanza oficial. A lexislación establecía a división sexuada dos saberes e na formación artística das mulleres non se incluía un coñecemento profundo da figura nin da perspectiva nin da anatomía9. En consonancia con estas limitacións, ata 1935 rexistrábanse unhas cifras baixas da presenza das mulleres nos circuítos artísticos. Así o indican o número de concorrencia feminina ás Exposicións Rexionais de arte galega; eventos que, por outra parte, constituirán o único vehículo para dar a coñecer o seu traballo. Estes datos recólleos Rosario Sarmiento no catálogo da exposición10, nunha gráfica en que se revela tamén que non é só nos inicios do século, senón que a media das porcentaxes femininas nas exposicións colectivas de ámbito galego ata 1985 non acadou nunca grandes alzas.

Fonte: Rosario Sarmiento (coord.) (1995): A arte inexistente: as artistas galegas do século XX [Catálogo da exposición realizada no Auditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Concello de Santiago de Compostela. 9 Véxase Estrella de Diego (2009): La mujer y la pintura del XIX español, Madrid, Cátedra. 10 Rosario Sarmiento, op. cit., p. 33.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 21

Contexto histórico (1990-2013)

Actualmente, o acceso á formación artística formal, lonxe de estar institucionalmente vetado ou limitado ás mulleres, como sucedía no pasado, é un logro consolidado e un espazo onde son maioría. Aínda así, como se demostrará neste informe, o acceso a unha existencia artística coñecida e recoñecida segue sendo, hoxe en día, asunto pendente. Se examinamos as cifras de alumnado na Facultade de Belas Artes en Pontevedra, paradoxalmente o número de alumnas sempre foi maioría. Desde que iniciou a súa andaina en 1990, a porcentaxe de mulleres matriculadas en Belas Artes sempre estivo por riba do 50% e, na actualidade, sitúase ao redor do 70%, como se observa na seguinte táboa. Licenciatura ou grao en Belas Artes, Facultade de Belas Arte de Pontevedra. Cursos académicos 1990/1991 a 2012/2013 Curso académico

Licenciatura/Grao Alumnas

Alumnos

Nº

1990 / 1991

57,6

42,4

1991 / 1992

137

62,3

37,7

1992 / 1993

209

64,5

115

35,5

1993 / 1994

274

64,3

152

35,7

1994 / 1995

340

65,1

182

34,9

1995 / 1996

361

186

1996 / 1997

378

65,5

199

34,5

1997 / 1998

373

63,4

215

36,6

1998 / 1999

384

64,3

213

35,7

1999 / 2000

381

64,4

211

35,6

2000 / 2001

390

64,5

215

35,5

2001 / 2002

410

65,2

219

34,8

2002 / 2003

436

67,7

208

32,3

2003 / 2004

437

69,5

192

30,5

2004 / 2005

442

71,4

177

28,6

2005 / 2006

455

72,1

176

27,9

2006 / 2007

454

71,4

182

28,6

2007 / 2008

437

70,6

182

29,4

2008 / 2009

415

68,7

189

31,3

2009 / 2010

441

68,9

199

31,1

2010 / 2011

404

69,1

181

30,9

2011 / 2012

390

69,3

173

30,7

2012 / 2013

386

69,7

168

30,3

2013 / 2014

368

68,8

167

31,2

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos xerados polo servizo de Acceso aos informes do Sistema de Información á Dirección, UNIDATA, da Universidade de Vigo.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 22

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Estas porcentaxes son similares nos estudos de 3º ciclo, máis dedicados ao ensino, investigación e a acadar unha formación artística máis completa. Desde que se instauraron os novos másters e programas de doutoramento coa implantación do Plan Boloña, o número de alumnas matriculadas continúa sendo superior á de alumnos e sitúase ao redor do 65%. Matrícula en 3º ciclo (másters e programas de doutoramento da Falcultade de Belas Artes de Pontevedra). Cursos académicos 2009/2010 a 2013/2014 Curso académico

3º ciclo Alumnas

Alumnos

Nº

2009 / 2010

2010 / 2011

65,6

34,4

2011 / 2012

64,3

35,7

2012 / 2013

63,2

36,8

2013 / 2014

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos xerados polo servizo de Acceso aos informes do Sistema de Información á Dirección, UNIDATA, da Universidade de Vigo.

A revisión destes datos faría supoñer a lóxica incorporación evolutiva das mulleres ao mundo da arte, incrementando de forma proporcional a súa participación en exposicións, eventos, coleccións de prestixio, feiras de arte, bolsas, etc. Mais, como se reflectirá ao longo do informe, segue existindo un gran desequilibrio entre as mulleres que se forman como creadoras e as que participan no campo profesional. Fronte a esta realidade, póñense en marcha distintas INICIATIVAS ARTÍSTICAS cuxo obxectivo común é difundir as obras de mulleres artistas, paliar a súa escasa visibilidade, contradicir a infravaloración dos seus traballos e buscar transformar a devandita estrutura artística. Pioneiras, neste período, foron as exposicións organizadas entre 1987 e 1997 polo colectivo feminista Alecrín, Grupo de Estudos sobre a Condición da Muller, coincidindo coa celebración do 8 de marzo. Mostras en que, por vez primeira en Galicia, confluían as formulacións feministas e a arte nun formato expositivo. Acadaron catro edicións e, segundo se foron sucedendo, tornáronse máis profesionais, contando co comisariado e co asesoramento de profesionais e a publicación dun catálogo. A importancia destas exposicións tamén reside na ampla nómina de artistas participantes, no abano de disciplinas mostradas (pintura, escultura, ilustración, vídeo, instalación, fotografía...) e na interdisciplinareidade —desmontando os estereotipos sobre a arte realizada por mulleres—, así como na inclusión de artistas históricas en diálogo con xeracións novas e intermedias, de artistas coñecidas e de artistas emerxentes. Similares formulacións tiña a que será a exposición de mulleres artistas de maior repercusión na década dos 90: A arte inexistente. As artistas galegas do século XX, realizada en Santiago de Compostela, no Auditorio de Galicia, e acompañada dunha publicación de gran calidade que incluía ensaios de Estrella de Diego, María Luísa Sobrino e Rosario Sarmiento, xunto cunha importante recompilación de documentación. A súa comisaria, Rosario Sarmiento, remontábase a Elvira Santiso —nada en 1872— e recollía o legado de 18 artistas galegas. Ademais do alcance desta exposición, é de salientar que non se volverá organizar unha exposición de revisión histórica destas características.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 23

Contexto histórico (1990-2013)

Alén destas exposicións, cumpriría mencionar outras que se levaron a cabo na década dos 90 ou que se impulsan a partir delas. Mostras máis modestas en medios e de menor repercusión realizadas na súa maior parte no Día Internacional da Muller, iniciativas de carácter periódico, como Voilà la femme, no Ateneo Santa Cecilia de Marín (desde 1992); outras de carácter puntual, como Mare marginis (Pazo Provincial da Deputación de Pontevedra, 1994), Presente plural (As Pontes, 1994), Nós-outras. Pintoras, poetas e orgullo de ser muller (Santiago de Compostela, 1997) e a mostra As novísimas pintoras galegas (Casa das Artes de Vigo, 1995), comisariada por María Xosé Queizán, á que se lle dedicou un número monográfico da revista feminista Festa da Palabra Silenciada11. Nesta década, algúns espazos privados tamén realizaron exposicións de mulleres en colaboración con outras entidades, como A voz em grito (Galería Sargadelos, Santiago de Compostela, 1998), ou Ás doce, Cenicienta. Exposición de artistas galegas e De lado (na Galería Artefacto, Vigo, 1998 e 1999). O conxunto de exposicións levadas a cabo na década dos 90 xunto á inauguración do CGAC, en 1993, cunha gran mostra retrospectiva de Maruja Mallo, parecían prometer unha situación normalizada para as artistas nun futuro próximo. Porén, tanto no resto da Península como en Galicia, as exposicións de revisión histórica e as grandes panorámicas de artistas do presente foron decaendo no transcurso da década. Decaemento xa sexa por considerarse innecesarias, xa sexa porque tamén houbo unha gran polémica sobre a oportunidade e efectividade destas accións como estratexias. Cuestionábase que o criterio de selección fose o feito de ser muller ou porque supuña non saír da dicotomía de xénero e da división sexual; así mesmo porque se consideraba que a cuestión non reside no sexo de quen produce a obra, senón no contido ou ben no seu carácter crítico ou feminista. Por outra banda, engadíase que, tendo como criterio o xénero feminino, se facían mostras de baixa calidade que ían en contra da dignificación e recoñecemento dos traballos de calidade, o que significaba nivelar valores non nivelables; con eses criterios corríase o risco de crear unha categoría á parte: a arte de mulleres ou arte feminina. Coa entrada do novo século, parece observarse unha renovada loita, tanto no contexto español como no galego, pola visibilidade das artistas ante o pouco que mudou a situación. Respecto do resto da Península, unha serie de exposicións repartidas por todas as comunidades dan resposta a estes conceptos cun claro carácter reivindicativo, entre outras: Mujeres que hablan de mujeres; Mujeres, manifiestos de una naturaleza muy sutil; Amazonas de la vanguardia, etc. Un dos feitos máis salientables é a creación da asociación Mujeres en las Artes Visuales (MAV) en 2009, que non só representa os intereses das artistas, senón que establece alianzas entre as diversas axentes do Estado español: críticas, comisarias, coordinadoras e directoras de centros, investigadoras e xestoras. Respostas ante unha situación persistente e que tamén se producirán no ámbito galego. Destacan especialmente mostras como Clónicas (Casa das Artes, Vigo, 2004), na que participan 40 artistas de distintas xeracións —o abano das datas de nacemento vai desde 1946 a 1972— e de distintas procedencias xeográficas. A outra grande exposición foi Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia (Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela, 2008); unha mostra que pretendeu seguir o fío de A arte inexistente, realizada trece anos atrás, se ben cun afondamento nas últimas xeracións: as 26 artistas da mostra naceran entre a década dos 60 e principios dos 80. Unha cuestión que hai que subliñar é que, ao igual que outras exposicións deste período, se anuncia explicitamente a cuestión de xénero no seu título, distanciándose doutro tipo de exposicións sen ningunha formulación ao respecto. Coa introdución das obras de cada artista, inclúense textos críticos de numerosos autores e autoras e unha ampla reportaxe fotográfica da mostra, nun catálogo concibido para edición impresa e que inesperadamente foi editado en soporte CD. 11 Ademais da reprodución das obras e entrevistas coas seis autoras representadas, incluía un ensaio de Lourdes Méndez sobre

feminismo e arte que achegaba información de artistas e bibliografía daquela pouco coñecida en Galicia.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 24

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Ademais destas grandes mostras, no século XXI podería falarse dunha proliferación de exposicións de artistas galegas a partir da segunda metade da primeira década. Máis modestas en medios e con menor repercusión que as mostras da Casa das Artes ou as do Auditorio de Galicia, contribuíron a crear unha conciencia crítica respecto da situación, así como a facer visibles sobre todo ás artistas. Algunhas destas mostras non posúen máis criterios que reunir obras feitas por mulleres, outras foron organizadas ao redor dunha temática concreta, algunhas inclináronse abertamente por contidos feministas, outras con certa perspectiva de xénero e, no seu conxunto, alternan as dun maior interese xunto coas de calidade e profesionalidade cuestionables. En varias das exposicións e eventos abundan as iniciativas suscitadas desde a Facultade de Belas Artes de Pontevedra, entre outras: Imaxes da sombra (2002) ou Mulleres. Arte en Pontevedra 4 (2004). A finais da década, Xosé M. Buxán Bran comeza o ciclo de exposicións que a Sala X dedica á obra de profesorado de Belas Artes coa mostra Ex profeso 1 (Sala X, 2009), integrada exclusivamente por artistas e docentes mulleres. Tamén as profesoras da Facultade de Belas Artes de Pontevedra Yolanda Herranz e Anne Heyvaert coordinaron en España a exposición Flying Carpet, itinerante por varios países. Integrada por 165 artistas de diversas nacionalidades. En Galicia, mostrouse en 2004 na Fundación Gonzalo Torrente Ballester de Santiago e no Centro Caixanova de Vigo —no marco da Marcha Mundial das Mulleres en Vigo—, e, en 2005, no Pazo da Cultura de Pontevedra. Salientables son as iniciativas desta catedrática de Escultura na Facultade de Belas Artes de Pontevedra, Yolanda Herranz, propoñendo mostras como Imaxinarte (2003), Ingravidez en rojo (2003), Corpus: esencias y existencias (2006), Nosotras (2006), Sin rencor (2007), Rosas y corazones (2009), Generosas y fuertes (2009), Xf. Xénero feminino (2010) e Estamos (1) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are (2011). Nas obras artísticas e nas publicacións reflíctese o resultado das súas liñas de investigación: a experiencia creativa e a condición feminina; a relación entre as mulleres e arte actual; o corpo e o proxecto artístico actual ou o corpo e a escultura. Outras mostras abordaron a problemática da violencia de xénero: Cárcel de amor. Relatos culturales sobre la violencia de género (2006), ciclo de vídeo comisariado por Berta Sichel e Virginia Villaplana para o Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía; no seu itinerario e baixo a coordinación de Ánxela Caramés chegou á Fundación Luís Seoane da Coruña en 2006. O programa —non integrado por mulleres na súa totalidade, aínda que si maioritariamente— incluía artistas de diferentes nacionalidades, e do ámbito galego a María Ruido. No mesmo ano e coa mesma visión de violencia de xénero, organizouse na Casa da Parra de Santiago de Compostela Fisuras no cotián. 9 narradoras no relato da violencia. Comisariada por Chus Martínez Domínguez e Xosé Manuel Lens, a mostra integraba a fotografía, o deseño, a instalación ou mesmo a literatura nas narrativas que as nove artistas, todas elas vinculadas a Galicia, construían arredor da violencia no ámbito doméstico. A artista Mar Caldas vén desenvolvendo unha dinámica actividade sobre exposicións de xénero. Desde a función de comisariado, organizou varias exposicións integradas por artistas galegas. En Boas pezas, proxectou unha mostra respondendo á escasa selección de artistas mulleres na exposición Urbanitas, realizada pouco antes no MARCO de Vigo. Outras mostras, como Maquila Boutique (2007), xurdían para a denuncia da precariedade laboral das mulleres na industria téxtil a nivel mundial. Cada artista interviña sobre unha prenda de roupa usada pertencente a compañías sobre as que existen informes de explotación laboral nos países do sur. Directamente vinculado á Universidade de Vigo e orientado a promover e divulgar o traballo das graduadas e posgraduadas recentemente na Facultade de Belas Artes de Pontevedra, desde 2011 desenvólvese o proxecto de visibilización ARTISTAS, apoiado pola Unidade de Igualdade desa Universidade12 e comisariado polas profesoras Almudena Fernández Fariña e Mar Caldas. Abrangue varios grupos de investigación e traballo centrados na perspectiva de xénero. Actualmente, este proxecto acada a súa 3ª edición, combinando o formato expositivo co formato postal e a realización dunha publicación anual.

12 http://www.uvigo.es/uvigo_gl/administración/igualdade/investigación/equipos.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 25

Contexto histórico (1990-2013)

Na Normal, espazo de intervención cultural da Universidade da Coruña, Ánxela Caramés comisariou Elas fan tech, exposición organizada por MAV en 2013. Novas iniciativas xurdirán nesta consideración promocional de artistas emerxentes da Facultade de Belas Artes de Pontevedra: Xeración 80. A natureza dos estados intencionais da muller e Da arte feminina á arte feminista, que combinaba o formato expositivo coa programación de performances, mesas de debate e outras actividades. Dentro das xeiras pola visibilidade das mulleres na produción cultural galega actual é a proposta expositiva Que ves cando me ves? (2011), comisariada por Paula Cabaleiro. Tamén ela será a responsable de Creamos (Nós). Artistas mulleres en 1ª persoa, que trata as narrativas habituais: identidade, sexualidade, maternidade, familia, xénero, memoria, vida cotiá ou espazo privado e público. Das novas xeracións de artistas e xestoras tamén proceden iniciativas como a creación do Colectivo 20º 65, a partir do Máster en Arte, Museoloxía e Crítica Contemporáneas da Universidade de Santiago de Compostela, en 2010, e integrado polas artistas Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Lidia Costa, Basilisa Fiestras, Beatriz Suárez Saá, Paz Vicente e Magatzem 909 MC. Este colectivo organizará as exposicións Identitas, itinerante por diversos centros culturais de Galicia e Asturias entre 2010 e 2011, e, fóra de Galicia, 8 k de memoria (Centro Cultural Villa de Móstoles, 2012). En 2013, ten lugar no Museo de Arte Contemporánea de Castela e León (MUSAC) a mostra Genealogías feministas en el arte español: 1960-2010, que contou coa presenza das galegas Ánxela Caramés, Carmen Nogueira, Uqui Permui, María Ruido, Mar Caldas e María Antonia Dans, amais das artistas vinculadas con Galicia Chelo Matesanz, Marina Núñez, Yolanda Herranz e Mónica Cabo. En 2009, xorde en Ourense o Colectivo Violeta co obxectivo de potenciar a igualdade de xénero e visibilizar o traballo das artistas ourensás. En 2011, o colectivo realiza un programa interdisciplinar co gallo da exposición colectiva Muller, creación e arte (Casa da Xuventude, Ourense) e, finalmente, en 2013, organiza Encontros 8 de marzo - Muller, arte e creatividade (Centro Cultural Marcos Valcárcel, Ourense). Nestes últimos anos, por parte de organismos e institucións, tamén son de subliñar outras exposicións colectivas de artistas galegas, como Caminos en femenino, organizada pola Fundación Camiño Portugués de Santiago —con sede en Pontevedra— e comisariada polo seu presidente, Constantino Lores. Desde a Rede Museística Provincial de Lugo, organizáronse as mostras: ¿Quién da la vuelta a la tortilla? Hombres, mujeres, género y roles en las colecciones de tres Museos Provinciales (Museo Provincial de Lugo, Museo de León e Museo de Bellas Artes de Murcia, 2012), comisariada por Encarna Lago, directora igualmente do Museo de Lugo, así como A arte de ser muller nun mundo por compartir, comisariado por ela mesma en conmemoración do 8 de marzo. Deberíase resaltar que ningunha destas exposicións de revisión das achegas das artistas galegas e ningunha destas accións positivas para apoiar a produción e divulgación das artistas tiveron cabida nos principais museos e centros de arte contemporánea galega (CGAC, MARCO e MAC). Maioritariamente, realizáronse en espazos «periféricos», agás sete, que tiveron lugar en salas con certo poder de lexitimación: dúas no Auditorio de Galicia (as célebres A arte inexistente e Marxes e mapas) e cinco na Casa das Artes de Vigo (as coñecidas Bienais de Alecrín, as mostras bastante esquecidas As novísimas pintoras galegas e Clónicas). Tamén é de salientar que a maioría destas exposicións non foron recollidas en catálogo.

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 26

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

ANEXO I. TÁBOA DE INFRAESTRUTURAS EXPOSITIVAS 1992

Sala de exposicións da Fundación Caixa Galicia, Lugo

1993

CGAC, Santiago de Compostela

1993

Hospital de Caridad, Ferrol

1993

Espazo para a Arte Caja Madrid, Pontevedra

1995

Museo de Arte Contemporánea Unión Fenosa, A Coruña (actualmente Museo de Arte Contemporá-

1995

Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña

1995

Museo de Belas Artes, A Coruña (edificio novo)

1995

Fundación Eugenio Granell, Santiago de Compostela

1996

Fundación Caixa Galicia, sedes de Vigo e Ourense

1997

Museo Provincial de Lugo (ampliación do museo)

1997

Pazo da Cultura, Pontevedra

1997

Fundación CIEC (Centro Internacional de Estampa Contemporánea), Betanzos

1997

Igrexa da Compañía, USC, Santiago de Compostela

1998

Fundación Luís Seoane, A Coruña (sede na Casa da Cultura Salvador de Madariaga)

1999

Fundación Gonzalo Torrente Ballester, Santiago de Compostela

1999

Fundación Laxeiro, Vigo

2000

Fundación Caixa Galicia, sede de Pontevedra

2000

Centro Cultural Deputación Ourense (recentemente renomeado Centro Cultural Marcos Valcárcel)

2002

MARCO, Vigo

2002

Museo do Mar de Galicia, Vigo

2002

Centro Torrente Ballester, Ferrol (antigo Hospital de Caridad, ampliado e renomeado)

2003

Fundación Luís Seoane, A Coruña (sede actual)

2003

Fundación Caixa Galicia, sede de Santiago de Compostela

2003

Centro Social Caixanova, Vigo (edificio Casa Bárcena)

2003

Fundación María José Jove, A Coruña

2004

Sala Alterarte, Uvigo, Ourense

2005

Fundación Pedro Barrié de la Maza, sede de Vigo

2005

Fundación Caixa Galicia, Ferrol

2005

Sala Palexco, A Coruña

2005

Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra

2006

Fundación Caixa Galicia, sede da Coruña

2006

Centro Social Caixanova, Pontevedra

2007

Fundación RAC, Pontevedra

2007

Zona C, Santiago de Compostela

2010

Centro Social Caixanova, Santiago de Compostela

2011

Cidade da Cultura, Santiago de Compostela (dous primeiros edificios)

2011

Sexto Edificio (Museo de Pontevedra)

2011

Normal, UDC, A Coruña

2011

Centro Ágora, A Coruña

2011

Pinacoteca Municipal Francisco Fernández del Riego, Vigo

2013

Centro Municipal José Ángel Valente, Ourense

nea Gas Natural Fenosa)

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 27

Contexto histórico (1990-2013)

ANEXO II. TÁBOA DE EXPOSICIÓNS E VISIBILIZACIÓN DAS ARTISTAS REALIZADAS DESDE 1987 ANO

TÍTULO

CIDADE

1987

1ª Exposición de artistas galegas Alecrín

Vigo

1990

II Bienal de artistas galegas

Vigo

1992-2013

Voilà la femme

Marín

1994

III Bienal de artistas galegas

Vigo

1994

Mare marginis

Pontevedra

1994

Presente plural

As Pontes de García Rodríguez

1995

A arte inexistente

Santiago de Compostela

1995

As novísimas pintoras galegas

Vigo

1997

IV Bienal de arte Alecrín

Vigo

1997

Nós-outras. Pintoras, poetas e orgullo de ser muller

Santiago de Compostela

1998

A voz em grito

Santiago de Compostela

1998

Ás doce, Cenicienta. Exposición de artistas galegas

Vigo

1999

De lado

Vigo

1999

Contra la identidad

Pontevedra

2002

Imaxes da sombra

Vigo, A Coruña

2003

Ingravidez en rojo

Pontevedra

2003

Imaxinarte

Vigo

2004

Clónicas

Vigo

2004

Labios de Penélope

Santiago de Compostela

2004

Mulleres. Arte en Pontevedra 4

Pontevedra

2004

Non sexas cómplice

Vigo

2004-2005

Flying Carpet

Santiago, Vigo, Pontevedra

2006

Boas pezas

Pontevedra

2006

Cárcel de amor. Relatos culturales sobre la violencia de género A Coruña

2006

Corpus: esencias y existencias

Pontevedra

2006

Fisuras no cotián. 9 narradoras no relato da violencia

Santiago de Compostela

2006-2007

Maquila Boutique

Lugo, Santiago, Pontevedra

2007

Nosotras

Mugardos

2008

Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia

Santiago de Compostela

2009

Cociñarte

Ourense

2009

Generosas y fuertes

Santiago de Compostela

2009

Rosas y corazones

Pontevedra

2009

Sin rencor

Vigo

2009-2010

Ex profeso 1

Pontevedra

2010

Xf. Xénero feminino

A Guarda

2010-2011

Identitas

Itinerante en Galicia

2011

A arte de ser muller nun mundo por compartir 3.0

Lugo

2011

A voz dos carraos

Foz (Lugo)

2011

Artistas. 1º proxecto de visibilización

Vigo

2011

Estamos (1) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are

Ourense

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 28

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

ANO

TÍTULO

CIDADE

2011

Muller, creación e arte

Ourense

2011

Que ves cando me ves?

Santiago de Compostela

2012

A arte de ser muller nun mundo por compartir 4.0

Lugo

2012

Artistas. 2º proxecto de visibilización

Ourense

2012

Caminos en femenino, arte 2011-2012

Itinerante

2012

Da arte feminina á arte feminista

Santiago de Compostela

2012

¿Quién da la vuelta a la tortilla?

Lugo

2012

Xeración 80. A natureza dos estados intencionais da muller

Pontevedra

2013

Artistas. 3º proxecto de visibilización

Itinerante

2013

Creamos (Nós). Artistas mulleres en 1ª persoa

Cangas do Morrazo

2013

Creamos (Nós) II. Artistas mulleres en 1ª persoa

Lugo

2013

Elas fan tech

A Coruña, Pontevedra

2013

Muller, arte e creatividade

Ourense

Exposicións de prácticas feministas e queer en Galicia nas que interviñeron artistas galegas ANO

TÍTULO

CIDADE

2002

Trans Sexual Express. A Classic for the Third

A Coruña

2002-2003

Corpos de produción. Miradas críticas e relatos feministas en

2005

Radicais libres. Experiencias gays e lesbianas na arte peninsular Santiago de Compostela

2009

En todas partes. Políticas de la diversidad sexual en el arte

2013

In-Out House. Circuitos de género y violencia en la

torno ós suxeitos sexuados nos espacios públicos

era tecnológica

Santiago de Compostela Santiago de Compostela Pontevedra

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 29

Contexto histórico (1990-2013)

ANEXO III. FICHAS DE EXPOSICIÓNS PARA A VISIBILIZACIÓN DAS ARTISTAS REALIZADAS DESDE FINAIS DOS ANOS 80 1ª Exposición de artistas galegas Alecrín

1987

Centro de Estudios de la Mujer, Vigo Organizada por Alecrín. Coordinada por Cuqui Piñeiro Artistas (por orde de aparición no folleto divulgativo): Alicia Alonso, Berta A. Cáccamo, Coco Argüelles, Carmen Béjar, Sara Blanco, Maritina Cabanas, M. del Carmen Calviño, Marisa Candal, Esperanza Carballas, Joaquina Casares, Elena Colmeiro, Carmen Chacón, Díaz Freijo, Queta Domínguez, Emilia Fernández, Guillermina Fernández, Victoria F. Novoa, Dolores F. Teijeiro, Sofía F. Vila, Victoria de la Fuente, Beatriz G. Trillo, M. Fernanda G. Zabarte, Márgara Hernández, Eva H. Rodríguez de Rojas, Vera Iglesias, Nieves Izquierdo, Paloma Jaén Zulueta, Monserrat Juárez, Gabriela Ladrero, Menchu Lamas, Natividad L. Seytre, Ana M. Legido, Luisa Legísima, Maite López Meijide, María Loureiro, Gloria de Llano, Marisa Maicas, Fina Mantiñán, Begoña Marmoyer, Ana M. Pasarín, Aurora Morera, Ángeles Ocaña, Pilar Orozco, Puri del Palacio, Marta Prado de Vera, Encarnación Penelas, Baley, Elsa Pérez Vicente, Rosa Quicler, Matilde Reynosa, Rosa R. Navas, Mercedes Ruibal, Carmen Rojas, Emilia Salgueiro, Jovita Seoane, Laura Terré, Rosa Vázquez Vázquez, Mercedes Vila Bela Nº de artistas: 58 Datos xeracionais: Sen datos Catálogo: Non

II Bienal de artistas galegas

1990

Antigo Edificio Banco de España, Vigo Organizada por Alecrín. Comisariada por Cuqui Piñeiro Álvarez e coordinada por María Luísa Sobrino e Margarita Ledo Andión Artistas (por orde de aparición no catálogo): Maruja Mallo, María Antonia Dans, María Victoria de la Fuente, Elena Colmeiro, Mercedes Ruibal, Elena F. Gago, Dolores Padín, Berta Álvarez Cáccamo, Marisa Areal Vila, Loreto Blanco Salgueiro, M. de Bouzas, Teresa Cámara, María Xosé Díaz, María de Felipe, Renata Fontela, Ana García Pan, Márgara Hernández, Menchu Lamas, Ana Mazoy, Carmen Pallarés, Rosalía Pazo, Pamen Pereira, Mª Jesús P. Carballo, Cruz Pérez Rubido, María Ruido, Isabel Taboada, Laura Terré, María Alejos, Beatriz Díez Astoreka, Asunción Fernández Puentes, Marta Filgueira, Isabel García, Nieves Loperena, Pilar Prol, Marisol Rodríguez, Xexé Nº de artistas: 36 Datos xeracionais: Exposición de revisión histórica. Parte da precursora Maruja Mallo, a cal é homenaxeada, e recolle artistas plásticas con obra nas décadas 60-70, ata chegar a finais dos 80, así como fotógrafas con traxectoria desde finais dos 70 a finais dos 80 Catálogo: VIGO. Concello / ALECRÍN (1990): II Bienal de artistas galegas, Vigo, Alecrín / Concello [Estrutúrase da seguinte forma: - Homenaxe a Maruja Mallo - Tempos de transición (Anos 60-70) - Experiencias actuais (Anos 90) - Apartado de fotografía «Visións-Muller» O catálogo contén os ensaios «Muller, feminismo e artes plásticas» de María Luísa Sobrino e «Visións-Muller» de Margarita Ledo Andión. Recompila un texto de Consuelo de la Gándara sobre Maruja Mallo, a conferencia «O popular na plástica española. (A través da miña obra 1928-1936)», pronunciada pola artista en Montevideo en 1937, e unha bibliografía sobre a autora]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 30

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Voilà la femme

1992-2013

Ateneo Santa Cecilia, Marín Primeira edición en 1992 comisariada por Antón Sobral e Antón Castro. Edicións posteriores comisariadas por Celeste Garrido e nalgunha ocasión por Yolanda Herranz Artistas: Sen datos completos do histórico de participación Nº de artistas: Sen datos completos Datos xeracionais: A primeira edición concentrouse en artistas con traxectoria. As posteriores orientáronse a creadoras noveis, nomeadamente alumnas de Belas Artes que remataran os estudos recentemente ou estaban nos últimos cursos da carreira Artistas na edición de 1998 (por orde alfabética): Nuria Buján, Marina Couñago, Beatriz F. Cortizas, Celeste Garrido, Cristina González, María Iglesias, Patricia Iglesias Pereira, Carolina Miraz, Mirta Pequeño, Ángeles Pillado, Maite Rigueira, María R. Palacio, María Sacristán, Belén Suárez, Elena Vitoria, Ruth Yebra Comisaria: Celeste Garrido Nº artistas: 16 Artistas na edición de 2006 (por orde alfabética): Inés Casado, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Sonia Tourón, Patricia Valverde Comisaria: Yolanda Herranz Nº de artistas: 5 Catálogos: HERRANZ, Yolanda et al. (1998): Voilà la femme, Marín, Ateneo Sta. Cecilia. [Textos: Celeste Garrido, Yolanda Herranz, as artistas] HERRANZ, Yolanda et al. (2007): Voilà la femme, Marín, Concello, Concellaría da Muller. ISBN 978-84-611-6211-6. [Textos: Yolanda Herranz Pascual, Celeste Garrido Meira, Tania Pagola Menéndez]

III Bienal de artistas galegas

1994

Casa das Artes, Vigo Organizada por Alecrín. Comisariada por María Falagán Artistas (por orde de aparición no catálogo): Pilar Álvarez Pablos, María Álvarez, Olga Arbones, Loreto Blanco, Berta Cáccamo, Mª Xosé Díaz, María de Felipe, Ana Fernández, Marta Filgueira, Concha García, Carmen Hermo, Yolanda Herranz, Menchu Lamas, María Ledo, Carmen Nogueira, Menchu Outón, Rebeca Padín, Teresa Pajares, Pamen Pereira, Cruz Pérez Rubido, Elena Prado, María Ruido, Cristina Sicilia, Rosa Veloso Nº de artistas: 24 Datos xeracionais: A exposición abrangue dúas xeracións: artistas que tiñan unha traxectoria desde principios dos 80 e artistas que comenzaron a desenvolver a súa obra nos 90 Catálogo: CASA DAS ARTES (Vigo) et al. (1994): III Bienal de artistas galegas, Vigo, Alecrín. [Textos: María Falagán, Carmen Pallarés]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 31

Contexto histórico (1990-2013)

Mare marginis

1994

Palacio Provincial da Deputación, Pontevedra Organizada polo Ateneo de Pontevedra. Comisariada por Carla Asensi. Asesoramento de Antón Sobral Artistas (por orde alfabética): Raquel Blanco, Uxía Blanco, Paloma Cabello, Eva Carrera, Carmen Hermo, Yolanda Herranz, Ánxeles Iglesias, Carmen Prieto, Noska Sandoval Nº de artistas: 9 Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións, desde nadas nos anos 20 ata os anos 70 Catálogo: ASENSI, Carla et al. (1994): Mare marginis, Pontevedra, Deputación. [Texto: Yolanda Herranz]

Presente plural

1994

Sala de exposicións do Mercado Vello, As Pontes de García Rodríguez Comisariada por Susana Cendán Artistas (por orde alfabética): Montse Amigo, Eva Carrera, Carme Chacón, Mª Xosé Díaz, Alicia Fernández Míguez, Fernanda García Zabarte, Ana Karina Lema, Rocío López Mihura, Mª José Santiso, Rosa Veloso Nº de artistas: 10 Datos xeracionais: Nadas entre os anos 40 e principios dos anos 70 Catálogo: CENDÁN, Susana et al. (1994): Presente plural, As Pontes de García Rodríguez, Concello. [Textos: Susana Cendán, María Luísa Sobrino Manzanares]

A arte inexistente. As artistas galegas do século XX

1995

Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por Rosario Sarmiento Artistas (por orde de aparición no catálogo): Elvira Santiso, Mª del Carmen Corredoyra y Ruíz de Baro, Maruja Mallo, Julia Minguillón, Mª Antonia Dans, Mª Victoria de la Fuente, Elena Colmeiro, Fina Mantiñán, Mª Elena Fernández Gago, Beatriz Rey, Menchu Lamas, Mª Xosé Díaz, María de Felipe, Pamen Pereira, Berta Cáccamo, Elena Prado, Mar Rodríguez Caldas, María Ruido Nº de artistas: 18 Datos xeracionais: Parte de artistas nadas no último terzo do século XX e recolle as sucesivas xeracións ata chegar a artistas que emerxen nos 90 Catálogo: SARMIENTO, Rosario et al. (1995): A arte inexistente. As artistas galegas do século XX, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 84-88484-24-0 [O catálogo contén os ensaios «O regreso da muller artista como o regreso da muller araña» de Estrella de Diego, «Dende o particular: prácticas artísticas femininas» de María Luísa Sobrino Manzanares e «Da arte inexistente ás imaxes de muller» de Rosario Sarmiento. Tamén inclúe un amplo apartado de documentación e unha cronoloxía de logros sociais e persoais de mulleres ao longo do século realizada por Manuela Sío]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 32

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

As novísimas pintoras galegas

1995

Casa das Artes, Vigo Comisariada por Mª Xosé Queizán Artistas (por orde alfabética): María Álvarez, Pilar Álvarez Pablos, Carmen Hermo, Menchu Outón, Natalia P. García, María Ruido Nº de artistas: 6 Datos xeracionais: Artistas que iniciaban a súa traxectoria nos 90, todas elas nadas entre 1967 e 1969 Revista: QUEIZÁN, María Xosé (coord.) (1995): «As novísimas pintoras galegas», Festa da Palabra Silenciada, 11, 4-53 [Textos de María Xosé Queizán, María Xosé Ruiz, Marga Romero e entrevista ás artistas. Completan o monográfico, o ensaio «A subversión en imaxes», no que Lourdes Méndez fai un percorrido polo feminismo na teoría e na práctica artísticas; e o artigo «Algumas pintoras portuguesas do s. XX» de Vanda Sofía e G. J. Franco]

IV Bienal de arte Alecrín

1997

Casa das Artes, Vigo Organizada por Alecrín. Comisariada por Pilar Corredoira Artistas (por orde de aparición no catálogo): Elena Colmeiro, Soledad Penalta, Rosalía Pazo, María Carretero, Estela Pintos, Yolanda Ferrer, Sofía Fernández de Ana, Cruz Pérez Rubido, Patricia Rieger, Almudena Fernández Fariña, Alejandra Icaza, Maruja Mallo Nº de artistas: 12 Datos xeracionais: Parte da precursora Maruja Mallo e recolle artistas con traxectoria desde os 60 ata chegar ás artistas máis novas dos 90 Catálogo: CORREDOIRA, Pilar et al. (1997): IV Bienal de arte Alecrín, Vigo, Concellería de Cultura, Educación e Muller / Alecrín [No catálogo as artistas son agrupadas nas categorías de Escultura, Fotografía e Pintura]

Nós-outras. Pintoras, poetas e orgullo de ser muller

1997

Sala Múltiple María Balteira, Santiago de Compostela Comisariada pola Agrupación Cultural O Galo Artistas (por orde alfabética): Raquel Blanco, Monse Cea, Mar García, Ruth Martínez, Renata Otero, Carmen Prieto, Rosa Vázquez Nº de artistas: 7 Datos xeracionais: Artistas que iniciaban a súa traxectoria nos 90, todas elas nadas nas décadas dos 60 e 70 Outros datos: A exposición foi acompañada dun recital poético a cargo de Enma Couceiro, Marta Dacosta, Lupe Gómez, Mónica Góñez Silva, María Lado, Olga Novo, Ana Romaní, Isolda Santiago Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 33

Contexto histórico (1990-2013)

A voz em grito

1998

Galería Sargadelos, Santiago de Compostela Comisariada por Monse Cea. En colaboración con Mulleres Nacionalistas Galegas Artistas (por orde alfabética): María Álvarez, Monse Cea, Renata Otero, Marga Portela, María Ruido Nº de artistas: 5 Datos xeracionais: Nadas entre 1961 e 1972 Publicación: MNG (1997): Axenda 1998, Santiago de Compostela, Mulleres Nacionalistas Galegas [Ademais das obras das artistas, a axenda inclúe textos de Ana Romaní, de M. C. Álvarez e artigos sobre mulleres senlleiras na historia: Marisa Vinyals a Marquesa Vermella, María Pita, Olivia Pose, María Araúxo, Sofía Casanova, María Luz Morais...]

Ás doce, Cenicienta. Exposición de artistas galegas

1998

Galería Artefacto, Vigo Organizada polo Centro Veciñal e Cultural de Valladares. Patrocinada pola Concellaría da Muller, Concello de Vigo. Comisariada por Ana Beatriz Barros Artistas (por orde alfabética): Carmen Nogueira, Ángeles Pillado, Maite Rigueira, Elena Vitoria, Ruth Yebra Nº de artistas: 5 Datos xeracionais: Sen datos Catálogo: Non

De lado

1999

Itinerario: Galería Artefacto, Vigo; sala de exposicións Luisa Cuesta, Residencia Universitaria Burgo das Nacións, Santiago de Compostela Organizada en Vigo polo Centro Veciñal e Cultural de Valladares, en Santiago por Iniciativa Curva. Patrocinada pola Concellaría da Muller do Concello de Vigo e a Universidade de Santiago de Compostela. Comisariada por Ana Beatriz Barros Artistas (por orde alfabética): Cristina Brea, Celeste Garrido, Cecilia Labella, Sonia Omil, Begoña Paz, Marta Vega Nº de artistas: 6 Datos xeracionais: Sen datos Catálogo: Non

Contra la identidad

2001

Galería Anexo, Pontevedra Comisariada por Antón Castro Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Natividad Bermejo, Almudena Fernández, Yolanda Herranz, Chelo Matesanz, Ana María de Matos, Marina Núñez Nº de artistas: 7 Datos xeracionais: Nadas entre 1957 e 1970 Outros datos: A maioría das artistas con vencello á Facultade de Belas Artes de Pontevedra Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 34

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Imaxes da sombra

2002

Proxección nos concertos de Son Delas en: Teatro García Barbón, Vigo; Teatro Rosalía de Castro, A Coruña; Auditorio Municipal Gustavo Freire, Lugo; Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por Berta Cáccamo Artistas (por orde alfabética): Berta A. Cáccamo, Matusa Barros, Loreto Blanco, Natividad Bermejo, Mª Jesús Fariña Busto, Mª Luisa Fernández, Ana Fernández, Almudena Fernández Fariña, Yolanda Herranz, Menchu Lamas, Elena Lapeña, Chelo Matesanz, Carmen Nogueira, Marina Núñez, Mónica Ortúzar, Rosalía Pazo, Pamen Pereira, Montse Rego, María Ruido, Ana Soler Nº de artistas: 20 Datos xeracionais: Nadas entre os anos 50 e os 70 Outros datos: Proxección de obra artística de autoras galegas ou vinculadas a Galicia durante o espectáculo poético-musical «Son Delas». Os concertos son organizados por Uxía Senlle, con motivo do 8 de marzo Catálogo: Non

Ingravidez en rojo

2003

Salas de exposicións da Facultade de Belas Artes e da Escola de Restauración, Pontevedra Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Isabel Alonso, Celeste Garrido, Patricia Valverde Nº de artistas: 3 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: Non

Imaxinarte

2003

Galería-librería Hades, Vigo Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Isabel Alonso, Uxía Blanco, Inés Casado, Tamara Casas, Rita Casás, Isabel Domínguez, María Jesús Fariña, Celeste Garrido, Anne Heyvaert, Carme Hermo, Yolanda Herranz, Sonia Omil, Begoña Paz, Lola Solla, Antón Sobral, Sonia Tourón, Patricia Valverde, Candela Vara Nº de artistas: 19 (18 artistas mulleres e 1 artista home) Datos xeracionais: Nadas entre os anos 50 e os 70 Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 35

Contexto histórico (1990-2013)

Clónicas

2004

Casa das Artes, Vigo Comisariada por María Falagán. Coordinada por Carmen Armiñán e Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Alice Aycock, Ana Bellido, Natividad Bermejo, Sylvie Bussières, Berta Cáccamo, Natalia Cacchiarelli, Carmen Calvo, Lola Dopico, Nieves Galiot, Celeste Garrido, Carmen Hermo, Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Sofía Jack, Elena Jiménez, Ana Juan, Menchu Lamas, Elena Lapeña, Ana Cristina Leite, Mercedes Lence, Laura Lío, Chelo Matesanz, Ana de Matos, Francisca Mompó Rabadán, Saskia Moro, Blanca Muñoz, Rosa Muñoz, Carme Nogueira, Marina Núñez, Teresa Pajares, Marta María Pérez Bravo, Sandra Ramos, Montse Rego, Ángeles San José, María Luisa Sanz, Ana Soler, Johanna Gislind Speidel, Lola Solla, Alison Wilding Nº de artistas: 40 Datos xeracionais: Nadas entre 1946 e 1972 Outros datos: Exposición organizada con motivo da Marcha Mundial das Mulleres realizada ese ano en Vigo. Participan artistas de cinco países, a metade das artistas, 20, naceron ou traballan en Galicia Catálogo: CASA DAS ARTES / María FALAGÁN (2004): Clónicas, Pontevedra, Deputación Provincial. ISBN 84-8457-195-5. [Textos: María Falagán, Yolanda Herranz, Concha Fontenla]

Labios de Penélope

2004

Galería C5, Santiago de Compostela Comisariada por Concha Fontenla Artistas (por orde alfabética): Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Ana de Matos, Marina Núñez, Marta Prieto, Sandra Ramos, Montse Rego, Ana Soler Nº de artistas: 18 Datos xeracionais: Nadas entre 1957 e 1973 Outros datos: Excepto a cubana Sandra Ramos, as demais artistas naceron ou traballan en Galicia Catálogo: Non

Mulleres. Arte en Pontevedra 4

2004

Pazo da Cultura, Pontevedra Comisariada por Antón Sobral e Ramón Rozas Artistas (por orde alfabética): Sol Alonso, María Domínguez, Lola Dopico, Itziar Ezquieta, Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Elena Lapeña, Ana Ojea, Isabel Rueda, Verónica Sixto, Ana Soler, Zig Zag (Sonia Tourón, Silvia Sánchez e Amaya González) Nº de artistas: 14 Datos xeracionais: Nadas entre 1957 e 1979 Outros datos: A exposición forma parte dun ciclo dedicado a artistas con vínculo coa cidade de Pontevedra; nesta edición todas eran mulleres e, na gran maioría, vinculadas á Facultade de Belas Artes de Pontevedra Catálogo: SOBRAL, Antón et al. (2004): Mulleres. Arte en Pontevedra 4, Pontevedra, Deputación. ISBN 84-609-1226-4. [Textos: Ramón Rozas]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 36

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Non sexas cómplice

2004

Praza do Progreso e diferentes lugares da cidade de Vigo Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Leticia Alvariñas, Emilia Barreiro, Verónica Bellas, Silvia Björg, Epitafio del Cuervo, Anabel Domínguez, Patricia Dosío, Ana Fervenza, Patricia Pinedo, Begoña Rodríguez, Olalla Rodríguez, Ezequiel Villalba Nº de artistas: 12 (11 mulleres e 1 home) Datos xeracionais: Alumnado da Facultade de Belas Artes de Pontevedra Outros datos: Accións e intervencións desenvolvidas por estudantado de escultura; excepto un alumno, o resto das participantes son mulleres. Actividade organizada pola Concellaría da Muller, como parte da campaña «Eu non sou cómplice» e enmarcada na Marcha Mundial das Mulleres realizada en Vigo Catálogo: HERRANZ, Yolanda (2005): Non sexas cómplice, Vigo, Concellaría da Muller. ISBN 84-689-0173-3. [Texto: Yolanda Herranz]

Flying Carpet

2004-2005

Itinerario: Fundación Gonzalo Torrente Ballester, Santiago de Compostela; Centro Cultural Caixanova, Vigo; Pazo da Cultura, Pontevedra Coordinación: Yolanda Herranz e Anne Heyvaert. Comisaria-Coordinadora en España: Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Cento sesenta e cinco creadoras de vinte e cinco países dos cinco continentes e de diferentes ámbitos artísticos, a maioría das artes plásticas. Dende Galicia, participaron dezasete mulleres. No ámbito das artes plásticas: Virginia Barros, Raquel Blanco, Berta Cáccamo, Tita Fraga, Dolores Gálvez, Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Blanca Silva, Lola Solla, Isabel Somoza, Ana Soler. Do ámbito literario e outros: Uxía Blanco, Susana Fernández, Olga Patiño, Ánxeles Pena, Luz Pozo Garza, Luísa Villalta Nº de artistas: 165; do ámbito galego 17 Datos xeracionais: Diversas xeracións. As artistas plásticas galegas ou vinculadas a Galicia naceron nas décadas dos 50, 60 e 70 Outros datos: O proxecto naceu en Suíza en 2002, por iniciativa de tres artistas. Ata 2011, viaxara por 19 países (Alemaña, Bélxica, Brasil, Canadá, Costa Rica, Grecia, Francia, Islandia, Italia, Xapón, Lituania, Luxemburgo, Noruega, Polonia, EUA, etc.). En España amosouse en Madrid e en Galicia Catálogo: CENDÁN, Susana et al. (2004): Flying Carpet, Santiago de Compostela, Dirección Xeral de Promoción Cultural. ISBN 84-453-3745-9. 2004: 1ª e 2ª imp. 2004, 3ª e 4ª imp. 2005. [Textos: Susana Cendán, Yolanda Herranz, Anne Heyvaert]

Boas pezas

2006

Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra Comisariada por Mar Caldas Artistas (por orde alfabética): Mónica Cabo, Andrea Costas, Las Pingüinas (Sara García e Natalia Umpiérrez), Natalia Rey, Rita Rodríguez Nº de artistas: 6 Datos xeracionais: Nadas a finais dos anos 70-principios dos anos 80 Capítulo: CALDAS, Mar (2007): «Boas Pezas», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 1, Pontevedra, Facultade de Belas Artes, 50-69. ISBN 978-84-8158-373-1

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 37

Contexto histórico (1990-2013)

Cárcel de amor. Relatos culturales sobre la violencia de género

2006

Fundación Luís Seoane, A Coruña Coordinación do ciclo na Coruña: Ánxela Caramés Artistas (por orde alfabética): Eija-Liisa Ahtila, Maria Arlamovsky, Beth B, Cecilia Barriga, Sadie Benning, Terry Berkowitz e Blerti Murataj, Ursula Biemann, Cara DeVito, Valie Export, Beatriz García Prieto, Mandy Jacobson e Karmen Jelincic, Karin Jurschick, Sigalit Landau, Sabine Massenet, Paul McCarthy e Mike Kelly, Kevin McCourt e Gabriel Martínez, Tracey Moffat, Beth Moysés, Pratibha Parmar, Lourdes Portillo, María Ruido, Teresa Serrano, Sheila M. Sofian, Jean Marie Teno, Frederick Wiseman Nº de artistas: 29 (22 mulleres e 7 homes) Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións Outros datos: O ciclo de vídeo e cine foi comisariado por Berta Sichel e Virginia Villaplana para o Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía (Madrid) en 2005. Viaxou a outras cidades do Estado español. Do ámbito galego, só participa a artista María Ruido Catálogo: SICHEL, Berta / MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA (2005): Cárcel de amor: relatos culturales sobre la violencia de género, Madrid, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía. ISBN 978-84-80262-583

Corpus: esencias y existencias

2006

Sala de exposicións da Escola Superior de Conservación e Restauración de Bens Culturais de Galicia, Pontevedra Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Inés Casado, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Sonia Tourón, Patricia Valverde Nº de artistas: 5 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda Herranz (1957) Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: Pendente de publicación

Fisuras no cotián. 9 narradoras no relato da violencia

2006

Casa da Parra, Santiago de Compostela Comisariada por Chus Martínez Domínguez e Xosé Manuel Lens Artistas (por orde alfabética): Maribel Castro, Bárbara Monteagudo, Antía Moure, Carme Nogueira, Uqui Permui, Ana Pillado, Neves Seara, Ana Soler e a escritora Anxos Sumai Nº de artistas: 9 Datos xeracionais: Nadas entre os anos 60 e os anos 80 Catálogo: LENS, Xosé Manuel (2006): Fisuras no cotián: 9 narradoras no relato da violencia, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-4260-6. [Textos: Xosé Manuel Lens, Chus Martínez Domínguez, Anxos Sumai, Ana Soler, Carme Nogueira, Uqui Permui, Maribel Castro, Neves Seara, Ana Pillado]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 38

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Maquila Boutique

2006-2007

Itinerario: Galería Sargadelos, Santiago de Compostela; Casa das Campás do Campus de Pontevedra; Museo Histórico de Sargadelos, Cervo, Lugo Comisariada por Mar Caldas Artistas (por orde alfabética): Berta Cáccamo, Mar Caldas, Andrea Costas, Itziar Ezquieta, Almudena Fernández Fariña, Carme Nogueira, Renata Otero, Rosalía Pazo Maside, Las Pingüinas (Sara García e Natalia Umpiérrez), Carmen Suárez Nº de artistas: 11 Datos xeracionais: Nadas entre os anos 50 e principios dos 80 Outros datos: A exposición estaba acompañada de paneis informativos sobre a industria téxtil e as alternativas de xeración de ingresos, elaborados pola ONG Implicadas/os no Desenvolvemento Catálogo: Non

Nosotras

2007

Casa da Cultura, Mugardos Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Covadonga Barreiro, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Noemí Lorenzo, Nuria Ruibal, Sonia Tourón Nº de artistas: 6 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda Herranz (1957) Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: Non

Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia

2008

Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por Chus Martínez Domínguez e Xosé Manuel Lens Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Mónica Cabo, Berta Cáccamo, Mar Caldas, Maribel Castro, Andrea Costas, Ángela de la Cruz, Victoria Diehl, Almudena Fernández Fariña, Sara Fuentes Cid, Amaya González Reyes, María Marticorena, Loreto Martínez Troncoso, Chelo Matesanz, Tatiana Medal, Holga Méndez, Antía Moure, Carme Nogueira, Pamen Pereira, Virginia Prego, Montse Rego, Enma Ríos, María Ruido, Sara Sapetti, Mar Vicente, Rita Rodríguez Nº de artistas: 26 Datos xeracionais: Desde artistas que iniciaran a súa traxectoria a finais dos 80 ata as que emerxían no novo século. Todas elas nadas entre 1963 e 1981 Catálogo CD-ROM: LENS, Xosé Manuel / Chus MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ (coords.) (2009): Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia [CD-ROM da exposición realizada no Auditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Concello de Santiago. ISBN 978-84-88484-59-8. [O catálogo contén os ensaios «As artistas» de Chus Martínez Domínguez e Xosé Manuel Lens —sobre a produción das artistas que integran a mostra— e «As escritoras terman da metade do ceo. Claves para historiar a recente literatura das mulleres en Galiza» de María do Cebreiro Rábade Villar. Introducindo as obras de cada artista, inclúense textos críticos de numerosos autores e autoras. Unha ampla reportaxe fotográfica da mostra pecha a publicación]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 39

Contexto histórico (1990-2013)

Cociñarte

2009

Sala de exposicións da Casa da Xuventude, Ourense Organizada polo Colectivo Violeta. Comisariada por Cachito Álvarez e Rosa González Artistas (por orde alfabética): Ofelia Cardo, Tamara Feijóo, Yolanda Goizalde, Rebeca González, Yolanda Herranz, Cruz López Viso, Ana Madrazo, Elena Malleira, Elena Nieto, Concha Outeiriño, María Puertas, Ana Sánchez, Lucía Sánchez, Carmen Suárez, Pilón Tabarés, Tareixa Taboada, Marta Vega, Marta Villoslada Nº de artistas: 18 Datos xeracionais: Sen datos Outros datos: Tamén participa cunha performance o grupo madrileño La Bombilla Encendida e Rosa Veiga con retratos das artistas participantes Catálogo: Non

Generosas y fuertes

2009

Fundación Gonzalo Torrente Ballester, Santiago de Compostela Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): María Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Noemí Lorenzo, Laura Piñeiro, Sonia Tourón Nº de artistas: 7 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda Herranz (1957) Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: Non

Rosas y corazones / Roses and Hearts

2009

Galería Sargadelos, Pontevedra Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Noemí Lorenzo, Laura Piñeiro, Nuria Ruibal, Sonia Tourón Nº de artistas: 8 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda Herranz (1957) Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: HERRANZ, Yolanda (2009): Rosas y corazones, Pontevedra, edición de Yolanda Herranz. ISBN 978-84-613-2214-5

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 40

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Sin rencor

2009

Galería Metro, Vigo Comisariada por Patricia Valverde Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Yolanda Herranz, Laura Piñeiro, Nuria Ruibal Nº de artistas: 5 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria na primeira década do século XXI e mais Yolanda Herranz (1957) Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: Non

Ex profeso 1

2009-2010

Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra Comisariada por Xosé M. Buxán Bran Artistas (por orde alfabética): Berta Cáccamo, Mar Caldas, Almudena Fernández Fariña, Silvia García González, Yolanda Herranz, Mónica Ortuzar, Ana Soler Nº de artistas: 7 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria entre os anos 80 e os 90 Outros datos: Exposición de artistas e profesoras da Facultade de Belas Artes de Pontevedra Capítulo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (2010): «Ex profeso 1», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 4, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 82-101. ISBN 978-84-8158-487-5

Xf. Xénero feminino

2010

Galería Arte Bronce, A Guarda Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Noemí Lorenzo, Laura Piñeiro, Sonia Tourón Nº de artistas: 7 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda Herranz (1957) Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: HERRANZ, Yolanda / Artebronce GALERÍA (2010): Xf. Xénero feminino, A Guarda, Artebronce. ISBN 978-84-613-7465-6. [Texto: Yolanda Herranz]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 41

Contexto histórico (1990-2013)

Identitas

2010-2011

Itinerante: Casa das Asociacións, Conxo; Auditorio de Cangas; Centro Comarcal Casa Río Cigüeño, O Barco de Valdeorras; Auditorio Carmen Estévez Eguiagaray, Vilalba; Galería Sargadelos, Ferrol; Centro Municipal Gijón Sur, Asturias Comisariada polo Colectivo 20º 65 Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Lidia Costa, Basilisa Fiestras, Magatzem 909 MC (Carolina Miranda Araújo), Beatriz Suárez Saá, Paz Vicente Nº de artistas: 8 Datos xeracionais: Nadas entre os anos 60 e os anos 80 Outros datos: Exposición do Colectivo 20º 65 Catálogo: Non

A arte de ser muller nun mundo por compartir 3.0

2011

A voz dos carraos

2011

Museo Provincial do Mar de San Cibrao, Cervo Comisariada por Antonio Reigosa Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Rebeca López, Renata Otero, Noa Persán, Nuria Polo Nº de artistas: 5 Datos xeracionais: Nadas entre os anos 70 e os anos 80 Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 42

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Artistas. 1º Proxecto de visibilización

2011

Exposición na Área Comercial do Campus de Vigo. Edición dunha colección de postais distribuídas en todos os centros da Universidade de Vigo. Vigo, Pontevedra e Ourense Comisariada por Mar Caldas e Almudena Fernández Fariña Artistas (por orde alfabética): Aida Donoso, Alejandra Tomé, Ana Ferrer, Andrea Outeiral, Ángeles Díaz Seoane, Carla Vijande, Carlota Salgado, Clara Baltasar Alfonso, Cristina Ramírez, Gemma López, Lara Acevedo Cal, Laura Rodríguez Cochón, Lucía Graña Álvarez, Margarita Araújo Fervenza, María Arias Rey, María Blanco de la Cruz, Marta Bran, Marta Fortes, Sabela Camiña Castro, Sandra Martínez Iglesias, Sara Donoso, Sara Goberna Crespo, Sheila Pazos, Úrsula Cancelas Pequeño, Verónica Leis, Victoria Couso Nº de artistas: 26 Datos xeracionais: Alumnas graduadas en Belas Artes e posgraduadas no Máster de Investigación e Creación da Facultade de Belas Artes de Pontevedra, Universidade de Vigo. Curso 2010/2011 Catálogo: CALDAS, Mar / Almudena FERNÁNDEZ FARIÑA (eds.) (2012): Artistas. Proxecto de visibilización das obras artísticas das alumnas da Facultade de Belas Artes da Universidade de Vigo, Vigo, Unidade de Igualdade, Universidade. ISBN 978-84-8158-556-8. [Textos: Anabel G. Penín, Mar Caldas e Almudena Fernández Fariña]

Estamos (I) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are (+of) 2

2011

Biblioteca Central, Campus de Ourense (intervencións permanentes no interior da Biblioteca) Comisariada por Yolanda Herranz Artistas (por orde alfabética): Mª Covadonga Barreiro, Basilisa Fiestras, Celeste Garrido, Yolanda Herranz, Laura Piñeiro, Beatriz Sieiro, Sonia Tourón Nº de artistas: 7 Datos xeracionais: Artistas que iniciaron a súa traxectoria a finais dos 90-principios do século XXI e mais Yolanda Herranz (1957) Outros datos: Exposición do grupo de investigación artística da Universidade de Vigo ES2, dirixido por Yolanda Herranz Catálogo: HERRANZ, Yolanda (ed.) (2011): Estamos (I) Somos (+D) 2 / We Are (and) We Are (+of) 2, Ourense, Universidade de Vigo, Vicerreitoría do Campus de Ourense. ISBN 978-84-614-8132-3. [Textos: María Lameiras, Yolanda Herranz]

Muller, creación e arte

2011

Casa da Xuventude, Ourense Organizada polo Colectivo Violeta Artistas: (por orde alfabética): Asun Adá, Socorro Balvís, Itxiar Couce, Natalia Devesa, Eva Domínguez, María Durán, Flora Fernández, Natalia Figueiras, Puri García, Antonia López, Elena Malleira, Elena Nieto, Lucía Nóvoa, Concha Outeiriño, Cristina de Pádua, Iria Prol, Olalla Rivera, Alba Rubín, Tareixa Taboada Nº de artistas: 19 Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións. Outros datos: A mostra enmárcase nunha serie de actividades desenvolvidas co gallo do Día da Muller. Entre outras, a exposición Las mujeres somos, con deseños do alumnado da Escola Superior de Moda; Mujeres, con fotografías da madrileña Ela Riquer; ou a proxección dun documental de Lucía Nóvoa con entrevistas a artistas ourensás Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 43

Contexto histórico (1990-2013)

Que ves cando me ves?

2011

Casa das Asociacións, Sala NASA, Factoría, Fundación Granell, CGAC e diversas localizacións, Santiago de Compostela Comisariada por Paula Cabaleiro a exposición na Casa das Asociacións Artistas (por orde alfabética): Nanda Cabaleiro, Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Monse Cea, María Chenut, Carmen Hermo, Basilisa Fiestras, Xedes León, Magatzem 909 MC, María Meijide, María Move, Renata Otero, Sheila Pazos, Tania Pérez Arribas, Laura Piñeiro, Montse Rego, Beatriz Suárez Saá, Paz Vicente Nº de artistas: 19 Datos xeracionais: Sen datos Outros datos: A exposición realizouse dentro das Xornadas pola visibilidade da producción cultural galega actual e a reflexión crítica da cidadanía, un proxecto subvencionado polo Instituto da Muller (Ministerio de Cultura) no que, ademais da exposición colectiva, se desenvolveron outras actividades como mesas redondas, performances, recitais, proxeccións e outras actividades en diferentes espazos e localizacións da cidade de Santiago de Compostela Catálogo: Non

A arte de ser muller nun mundo por compartir 4.0

2012

Rede Museística Provincial de Lugo Comisariada por Encarna Lago Artistas (por orde alfabética): Julia Ares, Sabela Arias, Blanca Besteiro, Mercedes Cabada, Paula Cabaleiro, Monse Cea, Ana Costas, María Chenut, Yolanda Dorda, Cristina Fernández, Dolores Guerrero, Gema López, Rebeca López, Carmen Llonín, Estefanía Novo, Ruth Núñez, Renata Otero, Mª Jesús P. Carballo, Elena Pendás, Xedes Peón, Soledad Peralta, Laura Pernás, Noa Persán, Laura Piñeiro, Marta Prieto, Montse Rego, Emilia Salgueiro, Paula Salinas, Mª José Santiso, Magdalena Seijas, Carmen Senande, Álvaro de la Vega Nº de artistas: 32 (31 mulleres e 1 home) Datos xeracionais: Sen datos Outros datos: Organizada en conmemoración do 8 de marzo, dende a programación estratéxica da Rede Museística e baixo o lema «Museo para todos e todas, entre todas e todos», en cumprimento da Lei orgánica 3/2007, do 22 de marzo, para a igualdade efectiva de mulleres e homes Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 44

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Artistas. 2º Proxecto de visibilización

2012

Exposición na Biblioteca Central do Campus de Ourense. Edición dunha colección de postais distribuídas en todos os centros da Universidade de Vigo. Vigo, Pontevedra e Ourense Comisariada por Mar Caldas e Almudena Fernández Fariña Artistas (por orde alfabética): Alba Blanco Boga, Alicia Martínez Casals, Ana G. Pascual, Ana W, Antía Cea García, Belén Naveira Muíño, Carolina Sanches, Cillas Seyde, Cynthia Alfonso Barreiro, Eugenia Suárez, Eva Calvar, Fernanda Llovo Otero, Irene Saíñas, Iria Méndez Neira, Laura Estévez Alfonso, Lidia Alonso Sánchez, Lúa Louro, M. Elizabeth Rodríguez, Margarita Araújo Fervenza, María Prada, Nerea Carpente, Nuria Bouzas Loureiro, Olalla Barrosa Pereira, Paula Naya, Paula Purriños Cabarcos, Sabela R. Zamudio Nº de artistas: 26 Datos xeracionais: Alumnas graduadas en Belas Artes, Publicidade e Relacións Públicas, Comunicación Audiovisual. Alumnas posgraduadas no Máster de Investigación e Creación, Máster en Libro Ilustrado e Animación Audiovisual, Máster en Dirección de Arte Publicitaria, Máster en Creación, Desenvolvemento e Comercialización de Contidos Audiovisuais da Universidade de Vigo. Curso 2011/2012 Catálogo: CALDAS, Mar / Almudena FERNÁNDEZ FARIÑA (ed.) (2013): Artistas. 2º Proxecto de visibilización das obras artísticas das alumnas da Facultade de Belas Artes e de Ciencias Sociais e da Comunicación da Universidade de Vigo, Vigo, Unidade de Igualdade, Universidade de Vigo. ISBN 978-84-8158-605-3. [Textos: Anabel G. Penín, Chus Martínez Dominguez, Mar Caldas, Almudena Fernández Fariña]

Caminos en femenino, arte 2011-2012

2012

Itinerante: Pazo da Cultura, Pontevedra; Torre da Cadeia Velha e Museu dos Terceiros, Ponte de Lima; Convento de Cristo, Tomar; Casa de Galicia, Madrid Comisariada por Constantino Lores, presidente da Fundación Camiño Portugués de Santiago Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Carmen Cabaneiro, Silvia Capelo, Lidia Costa, Chuneta, Basilisa Fiestras, Glau Fonseca, Montse Frieiro, Mª Ángeles Guillán, Carmen Hermo, Ángeles Iglesias, Helga Mader, Paula Mariño, Carolina Miranda Araújo, Puri del Palacio, Amelia Palacios, Kuqui Pazos, Coco Pimentel, Beatriz Suárez Saá, Paz Vicente Nº de artistas: 19 Datos xeracionais: Artistas de moi diversas xeracións Outros datos: A exposición acompañouse da actuación da bailarina Glau Fonseca Catálogo: Non

Da arte feminina á arte feminista

2012

Galería A Fuga, Santiago de Compostela Comisariada por Paula Cabaleiro Artistas (por orde alfabética): Exposición de Laura Piñeiro e performances de Ana Gesto (con Sabela Pernas e Ana Seijo), Ana Gil, Yolanda Herranz, Renata Otero, Rita Rodríguez, Sonia Tourón Nº de artistas: 7 Datos xeracionais: A maioría nadas entre os anos 70 e os anos 80 Outros datos: O programa incluía a exposición individual Tic, Tac... de Laura Piñeiro, ciclo de performances, conferencias, mesas de debate e recitais poéticos Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 45

Contexto histórico (1990-2013)

¿Quién da la vuelta a la tortilla? Hombres, mujeres, género y roles en las colecciones de tres Museos Provinciales

2012

Itinerante: Museo Provincial de Lugo; Museo de León; Museo de Bellas Artes de Murcia (MUBAM) Comisariada por Encarna Lago, Luis Grau, Juan Sandoval e o Colectivo Medusa Mediación. En colaboración coa Rede Museística Provincial de Lugo, o Museo de León e o MUBAM Artistas (por orde alfabética): Paula Cabaleiro, Iago Eireos, Amancio González, Ana Martínez, Nadir, Chelete Monereo, Noa Persán, Esther Santás, Sergio Sotomayor Nº de artistas: 9 (5 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas entre os anos 50 e os 80 Outros datos: Proxecto de ámbito estatal subvencionado polo Ministerio de Cultura. Dos 9 participantes, 3 son de Galicia Catálogo: VV. AA. (2014): ¿Quién da la vuelta a la tortilla? Hombres, mujeres, género y roles en las colecciones de tres Museos Provinciales, Murcia, Colectivo Medusa Mediación. ISBN 978-84-616-8547-9

Xeración 80. A natureza dos estados intencionais da muller

2012

Pazo da Cultura, Pontevedra Comisariada por María Díaz Rey e Araceli Torres Fernández Artistas (por orde alfabética): Alba Fandiño, Anabel Gaudioso, Gema López, María Maquieira, Begoña Mumary, Alicia Muñiz, Paulova, Beatriz Suárez Saá, Alejandra Sampedro, Verónica Vicente Nº de artistas: 10 Datos xeracionais: Nadas na década dos 80 e formadas na Facultade de Belas Artes de Pontevedra Catálogo: Non

Artistas. 3º Proxecto de visibilización

2013

Edición dunha colección de postais distribuídas no Centro Galego de Arte Contemporánea, no Museo MARCO e en todos os centros da Universidade de Vigo. Vigo, Pontevedra, Ourense e Santiago de Compostela Comisariada por Mar Caldas e Almudena Fernández Fariña Artistas (por orde alfabética): Águeda Villa, Arantza Pardo, Carla Rodríguez Diéguez, Carlinha M. Cabaleiro, Claudia Cid, Cristina Vilches Estella, Daniela San Juan Surís, Eva Lago, Iria Cortizo, Joana Soto Cervantes, Julia Huete Iglesias, Lara Torres Rodríguez, Laura Álvarez, Leticia Barreiro Piñeiro, Leticia Gómez Aguado, Lis María García Calvo, Lola Centeno, Malú Feijóo, Mariña Pérez Vilar, Marlene Romero, Marta Cerviño, Míriam Benítez Coello, Miriam Cabano, Patricia Arellano Palomino, Rebeca Mariño Souto, Rocío García Ledo, Sabela Fernández Condesa, Saleta Páramo Pintos, Sandra Revuelto Sánchez, Tatiana Lameiro, Teresa Búa, Yolanda Ríos Coello Nº de artistas: 32 Datos xeracionais: Alumnas graduadas en Belas Artes e posgraduadas no Máster de Investigación e Creación da Facultade de Belas Artes de Pontevedra, Universidade de Vigo. Curso 2012/2013 Catálogo: CALDAS, Mar / Almudena FERNÁNDEZ FARIÑA (eds.) (2014): Artistas. 3º Proxecto de visibilización das obras artísticas das alumnas da Facultade de Belas Artes da Universidade de Vigo, Vigo, Unidade de Igualdade, Universidade de Vigo. ISBN 978-84-8158-639-8. [Textos: Anabel G. Penín, Rosario Sarmiento, Mar Caldas, Almudena Fernández Fariña]

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 46

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Creamos (Nós). Artistas mulleres en 1ª persoa

2013

Auditorio de Cangas Comisariada por Paula Cabaleiro Artistas (por orde alfabética): María Xosé Ares, Loreto Blanco, Carolina Cruz Guimarey, María Xosé Fernández Iglesias, Basilisa Fiestras, Carmen Llonín, Gema López, Pilar Monroy, Rosa Neutro, Mercedes Outeral, Paulova, Araceli Paz, Sheila Pazos, Ainara Pereiro, Tania Pérez, Noa Persán, Laura Piñeiro, Marta Prieto, Soraya Redondo, Montse Rego, Reme Remedios, Beatriz Suárez Saá, Neves Seara, Sara del Valle, Paz Vicente Nº de artistas: 25 Datos xeracionais: Diferentes xeracións, a maioría nadas entre os 70 e 80 Outros datos: Exposición en conmemoración do Día da Muller Traballadora Catálogo: Non

Creamos (Nós) II. Artistas mulleres en 1ª persoa

2013

Cenima Foz, Lugo Comisariada por Paz Vicente e Basilisa Fiestras Artistas (por orde alfabética): Isabel Alonso, Loreto Blanco, Paula Cabaleiro, Carolina Cruz, Mª Xosé Domínguez, Mª Xosé Fernández, Basilisa Fiestras, Carmen Llonín, Gema López, Rosa Neutro, Paulova, Paz Vicente, Sheila Pazos, Tania Pérez, Noa Persán, Lara Pintos, Laura Piñeiro, Soraya Redondo, Montse Rego, Reme Remedios, Beatriz Suárez Saá, Isabel Somoza, Beatriz Sieiro, Mónica Trastoy, Sara del Valle, Neves Seara, Natalia Varela Nº de artistas: 27 Datos xeracionais: Diferentes xeracións, a maioría nadas entre os 70 e 80 Catálogo: Non

Elas fan tech

2013

Itinerario: Normal Espazo de Intervención cultural, Universidade da Coruña; Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra Comisariada por Ánxela Caramés Artistas (por orde alfabética): Nuria Cano, Mariana Carranza, Fátima Castaño, Victoria Dielh, Anaisa Franco, Bego M. Santiago, Anna Katarina Martin, Francesca Mereu, Yasmina Morán, Inés Parcero, Chris Sugrue, Lilia Villafuerte Nº de artistas: 12 Datos xeracionais: Nadas entre os anos 60 e principios dos 80 Outros datos: Exposición producida por Normal e integrada no Festival Miradas de Mujeres, organizado por MAV. Recomisariada para a Sala X. Das 12 artistas, 4 naceron ou formáronse en Galicia Capítulos: CARAMÉS, Ánxela (2013): «Elas fan tech», en VV. AA., Miradas de mujeres, Madrid, MAV, 17. ISBN 978-84-616-3162-9 CARAMÉS, Ánxela (2014): «Elas fan tech», en Mar Caldas (ed.), Sala X vol. 8, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, pendente de publicación

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 47

Contexto histórico (1990-2013)

Muller, arte e creatividade

2013

Centro Cultural Marcos Valcárcel, Ourense Organizada polo Colectivo Violeta Artistas: (por orde alfabética): Asun Adá, Socorro Balvís, Iris Blanco, Carlota Cubelos, Flora Fernández, Natalia Figueiras, Lara García, Cora González, Ana Iglesias, Lúa Louro, Diana Martínez Castro, Mercé, Miscelánea en Tres Tiempos-Colectivo METT02.04 (Andra Valado, Silvia Ojea, Bibiana Lorenzo), Elena Nieto, Gloria Pedrouzo, Gema Yolanda Pérez Alonso, Luchy Polo, Iria Prol, Esther Rodríguez, Leticia Rodríguez Fernández, Iolanda Rodríguez, Alba Rubín, Ana Skette, Tareixa Taboada, María Vilar, Rosa Vilar Pumar Nº de artistas: 28 Datos xeracionais: Sen datos Catálogo: Non

SEGUNDO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

11:45

Página 48

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 49

2. EXPOSICIÓNS

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 50

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 51

Ao analizar, desde unha perspectiva de xénero, aquelas exposicións realizadas nas principais institucións galegas (museos, centros de arte, fundacións e salas de arte que dedican a súa programación ás artes visuais contemporáneas) no período que determina este informe (1990-2013), atopámonos cunhas cifras desequilibradas que nos dirixen cara a unha rotunda evidencia: a escasa participación das artistas galegas, españolas e estranxeiras na rede expositiva institucional. Especial mención merece a participación feminina nas exposicións organizadas desde a Facultade de Belas Artes: as cifras favorecen a visibilidade do traballo realizado polas artistas. A medida que estas tentan desenvolver con normalidade a súa traxectoria profesional en galerías e institucións, desaparecen esas aceptables porcentaxes. A lectura reflexiva das cifras reclama unha procura de respostas e actuacións cara a unha normalización na presenza e participación feminina do sector. Soamente teriamos que lembrar a Lei de igualdade do ano 2007 (art. 26. «A igualdade no eido da creación e produción artística e intelectual»), que non é asumida por parte do sistema artístico. Na programación expositiva das institucións galegas existe unha situación de desequilibrio e desigualdade; unha realidade que reflicte o que acontece no resto do Estado español. Se revisamos un dos escasos informes realizados ao respecto, atopámonos coa mesma situación. A análise sobre a participación de creadoras no sistema artístico español, presentado por MAV, no que se analizaban datos durante 2000 e 2009, sinala unha porcentaxe de exposicións individuais de artistas españolas do 9,4% (dentro do 20,5% de exposicións individuais de mulleres de todas as nacionalidades) fronte ao 47% de artistas españois (dentro do 79,4% das exposicións de artistas homes, tamén de todas as nacionalidades)13. Así mesmo, nese informe sinalábase que soamente en dúas institucións (Centre d’Art La Panera en Lleida e o MUSAC en León) as mulleres igualaban ou superaban unha porcentaxe de participación do 40%. A avaliación dos datos recollidos para Arte + mulleres. Creadoras galegas realizouse baixo esa perspectiva de xénero, revisando o numero de artistas participantes nas exposicións; sendo bastante invisible, nas principais institucións artísticas, o espazo dedicado ás creadoras galegas, sempre nunha porcentaxe máis baixa en relación á participación dos artistas galegos.

13 MUJERES EN LAS ARTES VISUALES MAV (2011): «Exposiciones individuales en 22 centros de arte en España (1999-2009)», en

Informe MAV, 5, (xaneiro) (http://www.mav.org.es/documentos/informe%205_centros%20de%20arte.pdf) [última consulta: decembro de 2013].

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 52

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

2.1. Exposicións en institucións Na elaboración deste informe, de todos os espazos expositivos existentes en Galicia, escolléronse, nomeadamente, aquelas institucións que mantiveron na súa programación unha atención exclusiva ás artes visuais contemporáneas e que responderon á nosa demanda de información ou que arquivan e facilitan os datos precisos para a realización dun estudo destas características. Algúns dos espazos que non se nomean neste apartado e que si manteñen unha programación expositiva centrada nas artes visuais contemporáneas aparecen recollidos noutros apartados deste informe (2.1.3. Outras exposicións, 2.2. Exposicións colectivas referenciais a partir dos anos 90 e 2.3. Exposicións promocionais de novas xeracións). A ausencia doutros espazos e institucións débese á falta de información pública ao respecto, á súa descontinuidade na atención ás artes visuais contemporáneas na súa programación ou á ausencia de resposta ante a nosa solicitude de información. Como veremos no apartado 2.3., dedicado ás exposicións das novas xeracións galegas, aseverouse que a participación das artistas mingua segundo a institución exerza unha maior acción de lexitimación sobre as obras e artistas que expón. Comprobaremos neste novo apartado, xa non concentrado en determinadas xeracións, como esta mesma situación se repite. Así mesmo, observaremos como os datos obtidos sobre as porcentaxes de participación de mulleres artistas nas programacións expositivas minguan na última década (2000-2013). Durante os 20 anos de vida do CGAC, o denominado «buque insignia» da arte contemporánea en Galicia, houbo seis exposicións protagonizadas por creadoras galegas: Maruja Mallo, Berta Cáccamo, Pamen Pereira, Mónica Alonso, Menchu Lamas e Carme Nogueira (que presentara xunto con Apolonija Sustersic A trama rururbana). Esta participación supón un 4,2% no histórico da súa programación expositiva, tendo en conta que a última exposición individual dunha artista galega foi no ano 2007. Fronte a este dato, temos 36 mostras individuais de creadores galegos (16,4%). A última destas mostras tivo lugar en 2013. Unha confrontación de datos que fala por si mesma. Se comparamos estes datos cos obtidos no MARCO, observamos que nos 10 anos de traxectoria do MARCO son seis as mostras individuais das creadoras galegas (Ángela de la Cruz, Rita Rodríguez, Carme Nogueira, Almudena Fernández Fariña, Loreto Martínez Troncoso e Amaya González Reyes) un 19,3% da súa programación de exposicións individuais, fronte a 13 proxectos de creadores galegos (42%). No Auditorio de Galicia soamente houbo unha mostra individual dunha artista galega, María Xosé Díaz (2,8%), fronte ás 14 exposicións individuais realizadas por artistas homes galegos (38,9%). Outro dato que denota un absoluto desprezo ás mulleres artistas tírase da análise do histórico de exposicións da Fundación Luís Seoane: 0%. Non se dedicou ningunha exposición individual a ningunha artista muller galega (tampouco ás creadoras españolas, soamente a dúas estranxeiras), fronte ás 33 exposicións realizadas por artistas galegos (62,2%). A evidencia deste desprezo á creación artística feminina, e nomeadamente á galega, marca o panorama expositivo institucional. Se o rastrexo de datos se fai na programación de exposicións colectivas, insístese nesa escasa presenza. A lectura das táboas cos totais obtidos dos históricos das programacións das institucións subliña esta realidade. Para poder ofrecer unha lectura máis clara dos datos, ordénanse as seguintes institucións (daquelas que se puideron computar as cifras das súas programacións expositivas) seguindo unha orde descendente en función do status de lexitimación que habitualmente lles é outorgado polos e polas axentes do eido artístico galego. No caso de status similares, preséntanse de acordo coa súa antigüidade xa que presumiblemente a posición dunha institución artística se consolida a través dos anos da súa existencia. Por outra banda, para cada institución ofrécense as cifras relativas ás exposicións colectivas programadas seguidas das exposicións individuais xa que para os e as artistas expoñeren individualmente supón un maior reco-

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 53

Exposicións

ñecemento á súa traxectoria. E aquí tamén se poderá apreciar como a participación das artistas descende notablemente nas exposicións individuais, en relación coa súa participación nas colectivas. Así, presentamos as cifras relativas á participación e á presenza de artistas mulleres en conxunto (sexa cal for a procedencia xeográfica) na programación de exposicións individuais e colectivas solicitadas aos seguintes espazos: Centro Galego de Arte Contemporánea (Santiago de Compostela), Museo de Arte Contemporánea de Vigo (Vigo), Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa (A Coruña), Fundación Luís Seoane (A Coruña), Centro Torrente Ballester (Ferrol), Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela), Sala Normal (Universidade da Coruña), Sala Alterarte (Universidade de Vigo, Campus de Ourense), Sala X (Universidade de Vigo, Campus de Pontevedra), Igrexa da Universidade (Universidade de Santiago de Compostela) e Zona C (Santiago de Compostela). Alén da información relativa á programación destes espazos, inclúense os datos relativos á participación feminina en: A Cidade Interpretada (27,7%), Fotobienal de Vigo (29% nas exposicións centrais), Outonarte (41%) e Chámalle X (cun 50%). En primeiro lugar, ao revisarmos os datos das exposicións colectivas e vermos as porcentaxes de participación feminina atopámonos cuns datos moi desequilibrados. Por sinalar algunhas destas cifras que aparecen pormenorizadas máis adiante, pensemos que unha institución vinculada á formación universitaria, como a Sala X, con menor recoñecemento profesional que outras institucións, supera a presenza paritaria cun 57,1% nas exposicións colectivas. No CGAC, atopamos unha porcentaxe de participación moi baixa: 17,5%. A seguir, outras desiguais porcentaxes como a Fundación Luís Seoane cun 20%, o Auditorio de Galicia cun 23,8%, o MAC cun 24,5%, o MARCO cun 25,9%, o Centro Torrente Ballester cun 24,4% e a Sala Normal cun 32,7%. No tocante ás mostras individuais, a presenza de artistas mulleres amosa unhas desequilibradas porcentaxes que marcan un dato contundente: canto maior relevancia e lexitimación teñen os espazos e as institucións menor presenza teñen as mulleres artistas. Así, confirmamos como nas dúas salas dependentes da Universidade de Vigo as cifras se van encamiñándo á igualdade: 42,8% na Sala X e 41,3% na Sala Alterarte. Os datos que se atopan nas institucións de maior lexitimación son desalentadores: a Fundación Luís Seoane un 3,7%, o Auditorio de Galicia un 5,6%, o Centro Torrente Ballester un 13,9%, a Igrexa da Universidade un 18,9%, o MAC un 19,1%, o CGAC un 23,8% e o MARCO un 29%. 2.1.1. Museos, centros e fundacións Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC). Santiago de Compostela Inaugurado en 1993. Consellería de Educación e Cultura. Xunta de Galicia. Directores/as: Antón Pulido (1993-1994), Gloria Moure (1994-1998), Miguel Fernández-Cid (1998-2005), Manuel Olveira (2005-2009) e Miguel von Hafe (desde 2009-2014). O CGAC é, sen dúbida, un espazo referencial para a arte contemporánea en Galicia. Desde a súa concepción como centro de arte, como espazo de «difusión cultural cuxa función é dinamizar o panorama artístico actual e reflexionar sobre a diversidade das conformacións culturais na sociedade contemporánea», o CGAC enmárcase dentro da política xurdida en España a partir da década de 1980 «para promover o desenvolvemento de plataformas culturais e favorecer a entrada de Galicia no circuíto artístico internacional». Exposicións, xornadas, obradoiros e distintos encontros forman parte da programación deste espazo. Nestes 20 anos, esa programación seguiu os intereses e máximas das súas distintas direccións.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 54

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Exposicións colectivas. CGAC (1993-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

275

395

184

1005

2,9

3,2

11,4

16,4

7,6

41,7

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de mulleres artistas participantes en exposicións colectivas: 17,5% Exposicións individuais. CGAC (1993-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

4,2

4,9

14,7

25,3

9,1

40,8

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 23,8% Museo de Arte Contemporánea de Vigo (MARCO) Inaugurado en 2002. Concello de Vigo. Directores/as: Carlota Álvarez-Basso (2002-2005), Iñaki Martínez Antelo (2005-actualidade). A liña de programación do MARCO céntrase en exposicións temporais, temáticas e colectivas, xunto a unha atención á produción artística actual de ámbito nacional e internacional e outra que promove exposicións de produción propia sobre o contexto galego. Desde 2006, o MARCO convoca o premio para novos comisarios, unha convocatoria á que sumaron outras dúas institucións: FRAC Lorraine (Fonds Régional d’Art Contemporain de Lorraine) de Metz (Francia) e SFKM (Sogn og Fjordane Kunstmuseum) de Forde (Noruega). Exposicións colectivas. MARCO (2002-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

270

215

175

706

3,8

3,9

18,4

14,5

11,7

47,7

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de mulleres artistas participantes: 25,9%

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 55

Exposicións

Exposicións individuais. MARCO (2002-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

19,3

6,4

3,2

6,5

22,6

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 29% Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa (MAC). A Coruña Inaugurado en 1995. Gas Natural Fenosa. Directores/as: Luís María Caruncho (1995-2005), Carmen Fernández Rivera (2005 ata a actualidade). Antes de inaugurarse en 1995, xa desde 1989 e con periodicidade bienal, o Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa convoca a Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa, cunha intención de promoción de novos valores e a creación dunha colección de arte contemporánea. Desde 1991 e con periodicidade bienal, convoca as Bolsas de creación artística no estranxeiro, unhas bolsas de importancia para facilitar a creación de artistas plásticos nados ou residentes en Galicia menores de 35 anos. No apartado 3.1. faise unha análise delas. Na actualidade, alén de contar cunha programación anual expositiva, funciona como centro multidisciplinar de cultura contemporánea programando numerosas actividades (obradoiros, cursos, conferencias, etc.). Exposicións colectivas. MAC (soamente datos dispoñibles desde 2005 ata 2012) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

116

4,1

6,6

13,9

12,4

20,5

48,5

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións colectivas: 24,5% Exposicións individuais realizadas no MAC (soamente datos dispoñibles desde 2005 ata 2012) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

4,8

9,5

4,8

42,8

33,3

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións individuais: 19,1%

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 56

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Fundación Luís Seoane. A Coruña Inaugurada en 1997. Concello da Coruña. Directores/as: Alberto González-Alegre (1997-2004), Silvia Longueira (2004-2007), Alberto Ruiz de Samaniego (2007-2011), Silvia Longueira (2011-2013). O principal obxectivo desta Fundación é a investigación e a divulgación do legado intelectual de Luís Seoane, mantendo unha programación expositiva contemporánea e distintas actividades complementarias, como seminarios e ciclos de conferencias. Exposicións colectivas. Fundación Luís Seoane (1997-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

140

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións colectivas: 20% Exposicións individuais. Fundación Luís Seoane (1997-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

3,7

62,2

9,4

24,5

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 3,7% Centro Torrente Ballester. Ferrol Inaugurado en 1993. Concello de Ferrol. Directores/as ou encargados/as da programación: Susana Cendán (1999-2000), Víctor L. Carbajales (2000-2003), Andrés Mosquera (2003-2007), Suso Basterrechea (2007-2008) e Susana Cendán (2009-2011). Desde 2011 non hai dirección do Centro. Actualmente a empresa DARDO ds (até comezos de 2014 dirixida por David Barro) é a responsable da programación. Situado no edificio do antigo Hospital de Caridad, o Centro Torrente Ballester ofrece unha programación expositiva de creación contemporánea.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 57

Exposicións

Exposicións colectivas. Centro Torrente Ballester (1993-2010) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

187

9,9

6,1

8,1

42,2

12,9

20,8

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de participación de artistas mulleres: 24,4% Exposicións individuais. Centro Torrente Ballester (1993-2010) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

11,1

2,8

62,5

13,9

9,7

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de participación de artistas mulleres: 13,9% 2.1.2. Salas Auditorio de Galicia. Santiago de Compostela Inaugurado en 1989. Concello de Santiago de Compostela. Directores/as: Xosé Denis Hombre (1991-2000), Silvia Modia (2001-2006), Paulo Rodríguez (2006-2011), José Víctor Carou (actual). O Auditorio de Galicia creouse grazas á intervención institucional conxunta do Ministerio de Cultura, da Xunta de Galicia e do Concello de Santiago. No seu espazo expositivo programou algunhas das mostras xeracionais e revisionistas da creación artística galega que apareceron ao longo deste informe. Así mesmo, durante estas décadas, a programación atendeu a outros eidos. Na revisión dos datos da programación do Auditorio de Galicia escolléronse aquelas mostras dedicadas á creación visual contemporánea. Por outra banda, cómpre sinalar que desde 2001 se convoca o Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas, do que se realiza unha mostra con todos os seleccionados e seleccionadas. Sobre esta mostra inclúese unha táboa do seu histórico. Para a análise destes datos, revísese o apartado 3.1.2 dedicado a Premios.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 58

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Exposicións colectivas. Auditorio de Galicia (1990-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

194

492

159

167

18,1

2,8

3,1

45,7

14,8

15,5

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións realizadas por artistas mulleres: 23,8% Exposicións individuais. Auditorio de Galicia (1990-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

2,8

38,9

16,6

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións realizadas por artistas mulleres: 5,6% Sala Normal. A Coruña Inaugurada en 2011. Universidade da Coruña. Responsable: José María Mesías, adxunto da Vicerreitoría de Cultura, Deportes e Estudantes da UDC. A Sala Normal é un espazo cultural dependente da Universidade da Coruña que ten unha programación expositiva constante que alterna con outro tipo de actividades vinculadas á creación contemporánea. Exposicións colectivas. Sala Normal (2011-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

15,1

13,6

6,1

3,1

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes nas exposicións colectivas: 43,9%

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 59

Exposicións

Exposicións individuais. Sala Normal (2011-2013)

Nº artistas

Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións realizadas por artistas mulleres: 0% Sala X. Pontevedra Inaugurada en 2005. Universidade de Vigo. Coordinadores/as da programación: X. M. Buxán (2005-xullo 2011), Mar Caldas (desde setembro de 2011). A Sala X é a sala de exposicións do Campus de Pontevedra situada no mesmo edificio da Facultade de Belas Artes. Este espazo expositivo púxose en funcionamento tendo como obxectivo primordial «establecer pontes entre a creación, a investigación e o pensamento arredor do feito artístico que se xera na Universidade de Vigo, o eido profesional da arte e a sociedade en xeral». Exposicións colectivas. Sala X (2005-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

113

34,4

13,1

9,7

27,3

12,8

2,7

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de mulleres artistas participantes en exposicións colectivas: 57,1% Exposicións individuais. Sala X (2005-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

7,1

28,6

7,1

14,3

42,9

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 42,8%

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 60

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Sala Alterarte. Ourense Inaugurada en 2004. Universidade de Vigo. Responsable da programación: Xosé M. Buxán (2004-2007), Ignacio García Gómez del Valle (2007-2010), Xosé M. Buxán (desde finais de 2010 e actual responsable). A Sala Alterarte é o espazo expositivo do Campus de Ourense. O seu propósito é «amosar as propostas máis innovadoras de distinto xénero de artistas emerxentes, moitos deles titulados da Universidade de Vigo. Situada no Pavillón 1 do campus, a Sala tamén quere ser un espazo creativo e dinámico para a cidade de Ourense». Desde novembro de 2010, baixo a coordinación de Xosé M. Buxán, os comisariados deixarán de ser internos, dan comezo os ciclos expositivos Estado Crítico, nos que o coordinador escolle os comisarios e comisarias que determinarán a programación da Sala: na primeira edición, ata finais de 2012, encárgalle o comisariado a críticas e críticos de Galicia; na seguinte, a docentes da Universidade de Vigo con experiencia en comisariado. A meirande parte das exposicións programadas foron proxectos individuais realizados especificamente para este espazo. Exposicións individuais. Sala Alterarte (2004-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

32,6

6,5

2,2

45,7

8,7

4,3

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 41,3% Igrexa da Compañía. Santiago de Compostela Espazo expositivo desde 1997. Universidade de Santiago de Compostela. Responsable: Mercedes Rosón Ferreiro (Subdirección Área de Cultura). Espazo dependente da Área de Cultura da Vicerreitoría de Estudantes, Cultura e Formación da Universidade de Santiago de Compostela no que se desenvolveron ciclos expositivos como Procesalia. Exposicións individuais. Igrexa da Compañía (1997-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes estranxeiros

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

Nº artistas

12,7

2,1

12,8

36,2

12,8

23,4

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 27,7% Non se facilitaron os datos da programación de mostras colectivas programadas neste espazo. 60

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 61

Exposicións

Zona C. Santiago de Compostela Espazo expositivo desde 2007. Concello de Santiago de Compostela. Responsable: concelleiro de Cultura con delegación no director-xerente do Auditorio de Galicia, José Víctor Carou (no cargo desde 2011). Espazo multidisciplinar no que se desenvolveron proxectos expositivos fundamentalmente vinculados á formación universitaria e á arte emerxente, potenciado pola colaboración co Máster en Arte, Museoloxía e Crítica Contemporáneas da USC. Exposicións individuais. Zona C (2007-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

38,2

55,8

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das mostras.

Porcentaxe de exposicións individuais de mulleres artistas: 41,2% 2.1.3. Outras exposicións Durante o período que marca este informe, desde 1900 ata 2013, e xunto á programación expositiva realizada nos distintos espazos e institucións anteriormente citados, resultan salientables algúns eventos que agromaron nesas décadas. De todos eses eventos, destacamos algúns deles pola atención que ofreceron á creación contemporánea. A Cidade Interpretada. Santiago de Compostela Edicións: 2006 e 2010. Concellaría de Cultura do Concello de Santiago de Compostela e Xunta de Galicia. Comisario: Pablo Fanego. Iniciativa organizada desde a Concellaría de Cultura do Concello de Santiago, comisariada por Pablo Fanego. Concibido como un proxecto artístico internacional, realizáronse dúas edicións, en 2006 e en 2010, nas que salienta a profesionalidade dun proxecto enmarcado na creación contemporánea e súa comprensión e interpretación do espazo público. Na primeira edición participaron, por distintos espazos da cidade, nove artistas: cinco homes (un galego, Jorge Barbi) e catro mulleres (unha galega, Carme Nogueira). Na segunda edición, en colaboración co Xacobeo 2010, houbo nove participantes (1 galego, Rubén Santiago) e, alén de súa situación no espazo urbano, un dos espazos escollidos foi o CGAC.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 62

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

A Cidade Interpretada (2006/2010) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes estranxeiros

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

Nº artistas

5,55

22,2

11,1

61,1

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das edicións.

Porcentaxe de participación de mulleres artistas: 27,7% Outonarte. A Coruña 1ª edición: 2008. Concello da Coruña. Comisarios/as: Chus Martínez Domínguez (2008), Nilo Casares (2009), Seve Penelas (2010). Proxecto de iniciativa municipal con vontade integradora das artes visuais desenvolvido nas salas e espazos municipais e espazo urbano. O obxectivo desta iniciativa foi o apoio, a visibilización e a promoción da arte emerxente realizada no contexto galego. Outonarte (2008-2010) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

39,8

1,2

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das edicións.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes: 41% Chámalle X. Pontevedra/Vigo 1ª edición: 2004. Vicerreitorado de Extensión Universitaria e Estudantes e Facultade de Belas Artes de Pontevedra, Universidade de Vigo. Director: Carlos Tejo (2004-2013). Cita anual coa performance organizada desde a Facultade de Belas Artes de Pontevedra. Un encontro senlleiro na dedicación e á atención exclusiva ás artes de acción.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 63

Exposicións

Chámalle X (2004-2013) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes estranxeiros

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

Nº artistas

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados pola institución e a consulta dos catálogos das edicións.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes: 50% Fotobienal. Vigo 1ª edición: 1984. Última edición: 2000. Concello de Vigo e Xunta de Galicia. Comisarios: Colectivo Can branco, composto por Vítor Vaqueiro, Manuel Vilariño, Xoán Piñón, Manuel Sendón e Xosé Luís Suárez Canal (1984); Vítor Vaqueiro, Manuel Sendón e Xosé Luís Suárez Canal (1986). As seguintes edicións son responsabilidade do Centro de Estudos Fotográficos (CEF) con Manuel Sendón e Suárez Canal (1988 ata 2000). Nace en 1984, seguindo o ronsel doutros festivais europeos (Les Reencontres d’Arles, en funcionamento desde 1970) e españois (Primavera Fotográfica de Barcelona, inaugurada no 1982), e constitúese nun evento referencial para a fotografía contemporánea en Galicia. No percorrido desta iniciativa, destaca a importancia das Bolsas (iniciadas na edición de 1992 e continuadas nas de 1994, 1996 e 1998) e a sección Novas Creacións para o apoio da creación emerxente, vinculada á Facultade de Belas Artes. Dentro da programación da Fotobienal, neste informe revísanse os contidos máis relacionados coa creación visual contemporánea: a exposición central, a sección Vigovisións, as Bolsas e Novas Creacións (dedicada a autores noveis), acontecidas dentro do arco temporal deste informe. Vigovisións comezou na segunda edición da Fotobienal e prográmase de xeito ininterrompido ata o ano 2000. A última edición foi organizada polo Concello de Vigo, producida e coordinada polo CEF e comisariada por Manuel Sendón e Xosé Luís Suárez Canal. «Durante estes anos, fotógrafos de diferentes países e das máis diversas concepcións estéticas realizan o seu traballo na cidade de Vigo, durante aproximadamente dez días, con total liberdade para escoller tanto a dirección e o contido do traballo como para determinar a forma de concretalo». Unha proposta sobre como somos vistos desde fóra, onde o suxeito da mirada foi maioritariamente masculino (20,4% de fotógrafas mulleres e 79,6% fotógrafos homes son as porcentaxes de participación en Vigovisións). Exposicións centrais Fotobienal (1998-2000) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

7,2

21,8

4,3

5,8

60,9

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados por Enrique Lista.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes: 29%

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 64

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Exposicións Vigovisións (1986-2000) Mulleres

Mulleres resto do

Mulleres

Homes

Homes resto do

Homes

Galicia

Estado español

estranxeiras

Galicia

Estado español

estranxeiros

Nº artistas

1,9

5,5

7,4

59,2

Fonte: Táboa de elaboración propia a partir dos datos facilitados por Enrique Lista.

Porcentaxe de artistas mulleres participantes: 20,4% Bolsas (1992-1998) Artistas galegas

Artistas galegos

Nº

21,4

78,6

Novas creacións (1998-2000)

Artistas galegas

Artistas galegos

Nº

56,2

43,8

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 65

Exposicións

2.2. Exposicións colectivas referenciais realizadas a partir dos anos 90 Desde comezos da década dos 90, atopamos unha serie de exposicións con carácter revisionista. A seguir marcamos unha relación dalgúns destes proxectos expositivos. Semellanzas e contrastes. Visións da arte peninsular da última década a través de tres coleccións (1992), realizada dentro da 22 Bienal del Pontevedra, reunía unha escolma de obras procedentes de tres coleccións: Colección Arte Contemporáneo de Madrid, Colección Unión Fenosa e Colección Centro de Arte Moderna-Fundación Calouste Gulbenkian, co condicionante que iso implica na selección. Ningunha destas escolmas supera o 28,6% da participación feminina. Trazos e camiños (1993), comisariada por Mariña Toba, foi outra mostra colectiva de arte galega que viaxou por distintos espazos: Tui, Vigo, Pontevedra, Ourense, Ferrol e Lugo. Dos 78 artistas participantes, soamente 14 foron mulleres (17,9%). Dentro das exposicións centradas na produción artística contemporánea galega, poderiamos sinalar Áreas de silencio (1994), comisariada por Alberto González-Alegre. Aínda que non é unha exposición de gran dimensión, a súa importancia reside en que se enmarcaba na 23ª Bienal de Pontevedra. Neste período (e ata 1998, edición en que a Bienal pasa a ser unha grande exposición compacta, cunha definición temática e encargada a un equipo sectorial) o evento aloxaba un conxunto de exposicións. A participación feminina é mínima: 12,5%. A Consellería de Educación, Cultura e Comunicación Social organiza o proxecto Galicia Terra Única (1997), no que se inclúen exposicións realizadas en distintas cidades galegas dedicadas á creación artística contemporánea. Entre elas A escultura actual de Galicia, comisariada por José Manuel García Iglesias, exposta en distintos espazos entre maio e outubro de 1997. En Lugo, participaron 16 artistas, 1 delas muller (6,2%). Na mostra que tivo lugar en Ourense, 14 artistas, 0% de participación feminina. Na exposición en Santiago de Compostela participan 25 artistas, soamente tres mulleres (12%). En Pontevedra realizouse unha mostra colectiva formada por sete artistas (0% participación feminina) e unha exposición coas intervencións de docentes e do alumnado da Facultade de Belas Artes, 45 artistas, 26 deles mulleres (57,8%). En Vigo, participan 35 artistas, soamente 1 muller (2,8%). En Ferrol, 13 artistas, e, novamente, unha soa muller (7,7%), Elena Colmeiro. Na mostra programada na Coruña, 25 artistas, tres mulleres (12%). Nas mostras de Marín e Vilagarcía de Arousa participaron soamente dous artistas, os dous homes. Tamén na cidade de Vigo, e dentro do ciclo de Galicia Terra Única, presentábase a extensa mostra A Galicia exterior, na que se escolleu a obra de 120 artistas, soamente 18 eran mulleres. Xunto a estas exposicións, hai que sinalar dúas propostas que ofrecen un espazo a artistas novos, como a mostra Pintores galegos licenciados en Belas Artes na última década, na Igrexa Universidade en Santiago de Compostela, na que participan 31 artistas, cunha alta presenza de mulleres artistas, 20 (64,5%). Nese mesmo proxecto institucional, Galicia Terra Única, tamén se programaron dúas máis no eido da creación contemporánea: Galicia, 1900-1990, nas Ferrerías da Armada e Hospital de Caridad en Ferrol (198 artistas, 23 deles mulleres, 11,6%), e Galicia hoxe, que tivo lugar na Fundación Pedro Barrié de la Maza, na Coruña (1997), e na que participan un total de 74 artistas, 15 deles mulleres (20,3%). Nese mesmo ano, inaugúrase outra exposición revisionista, De Asorey ós 90. A escultura moderna en Galicia, no Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela), comisariada por María Luísa Sobrino Manzanares e cunha selección de 20 artistas, coa participación de María Xosé Díaz (5%). Comisariada por Mercedes Rozas, lévase a cabo Diálogos co silencio (2000), na igrexa de San Domingos de Bonaval (Santiago de Compostela), tamén cunha baixa participación das mulleres artistas, un 23,5% (catro mulleres). Galicia escultura. Vinte anos, vinte escultores (2002), no Centro Torrente Ballester, comisariada por Víctor López Carbajales e cun 20% de artistas mulleres.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 66

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Desde a Colección Caixanova, exponse a Colección Caixanova, unha visión da arte contemporánea galega (2002), itinerante en distintos espazos (Centro Torrente Ballester en Ferrol, Auditorio de Galicia en Santiago de Compostela e Pazo da Cultura en Pontevedra) e con obras dos seus fondos entre 1945 e 2000. Baixo este condicionante da escolla de autores pertencentes a unha colección, atopamos unha porcentaxe de representación moi baixa, 12,3%. Así, cóntase con obras de artistas de distintas xeracións e presentes en anteriores mostras citadas neste apartado. Artistas como Julia Minguillón, Maruja Mallo, María Antonia Dans, Elena Colmeiro, Soledad Penalta, Menchu Lamas, Berta Cáccamo, Pamen Pereira, Almudena Fernández e Tatiana Medal. Rexistros abertos: materias, contextos e narrativas na arte galega actual (2009), no Museo Provincial de Lugo, comisariada por Rafael Lens e Verónica Santos, preséntase como un proxecto expositivo que pretende amosar unha serie de percepcións sobre o panorama da plástica actual en Galicia. Son sete as mulleres que participan (28%): Mónica Alonso, Berta Cáccamo, Victoria Diehl, Chelo Matesanz, Tatiana Medal, Carme Nogueira e Rita Rodríguez. Tamén en Lugo e comisariada por Mónica Alonso (unha das poucas artistas galegas que contou cunha exposición individual no CGAC) organízase A obra elixida. Artistas galegos dos últimos 30 anos (2012) para inaugurar as salas para exposicións temporais do Museo Interactivo de Historia de Lugo. Son convidados 16 artistas en activo de diferentes xeracións, con algún vencello coa cidade, para que escollan unha obra súa. A porcentaxe de participación feminina é do 37,5% e repítense algúns dos nomes presentes nas anteriores mostras citadas: Rita Rodríguez, Mar Vicente, Amaya González Reyes, Carme Nogueira, Pamen Pereira e Menchu Lamas. En novembro de 2013 inaugurouse Procesalia 2013, comisariada por Monse Cea, que revisaba o ciclo Procesalia (2001-2003). Sete son as mulleres presentes nesta exposición (58,3%). Fóra de Galicia, co pulo da Expo 92 en Sevilla, houbo dúas exposicións relacionadas coa creación plástica galega. Nomes propios: imaxes do desexo, comisariada por Marina Toba, nas Salas del Arenal (Sevilla), composta por 12 artistas, catro mulleres (33,3%); e Pintores e escultores galegos na Expo 92, con Pilar Corredoira como comisaria, composta por 22 artistas, soamente dúas mulleres (9%): Berta Cáccamo e Menchu Lamas. Nordesía, once artistas de Galicia (1995), comisariada por Xosé Luís García Canido e exposta no Centro Cultural del Conde Duque (Madrid) e na Casa da Parra e San Martiño Pinario (Santiago de Compostela). A porcentaxe de participación continuou a ser escasa: 27,3%. Co comisariado de Antonio Garrido, preséntase Escultura gallega contemporánea. La cerámica como punto de partida na capela de Santa María ADG (Lugo), na Posada del Potro (Córdoba) e no Auditorio Príncipe de Asturias (Oviedo), cunha participación paritaria. Figuraciones desde Galicia (2001), no Centro de Arte Joven (Madrid), estivo comisariada por Miguel Fernández-Cid e contou co 25% (dúas mulleres e seis homes) de participación feminina. Co gallo da XVII Feira Internacional do Libro da Habana (2008), a cultura galega foi a protagonista coa organización de dúas exposicións: Outra xeografía. Arte desde Galicia (2008), no Centro Hispano Americano de Cultura da Habana, comisariada por Manuel Olveira, daquela director do CGAC, na que participaron 44 artistas, sete eran mulleres (15,9%). Mapas creativos. Novos nomes na arte galega, no Gran Teatro da Habana, comisariada por Xosé Manuel Lens e cunha participación paritaria do 50% de artistas galegas e galegos das novas xeracións. Nas exposicións revisionistas programadas nesta primeira década do século XXI en institucións como o CGAC, Centro Torrente Ballester, Fundación Luís Seoane ou na extinta Fundación Caixa Galicia non se reflicte a reflexión realizada polos estudos feministas. Non existiu ningunha discusión á historiografía artística, fronte a outros modos de traballo, como os desenvolvidos en Cataluña (pensemos nas mostras realizadas no MACBA de rescate da obra realizadas por artistas dos 70 como Eulália Grau ou Àngels Ribé) ou na mostra proposta desde o MUSAC, Genealogías feministas, que recuperou artistas dos 60 e 70 apenas coñecidas. No ano 2003 tivo lugar a mostra Foron Novíssimos no Centro Cultural Torrente Ballester (Ferrol), comisariada por Patricia Vargas Fernández e Xosé Lorenzo Regal, que amosaba a recuperación dos e das artistas que for-

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 67

Exposicións

maran parte da mostra Novíssimos (1986). A exposición amosaba un 25% (12 artistas, tres mulleres e nove homes) de participación feminina. Sen xeración (2006), realizada no Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela) e comisariada por David Barro, presentaba a obra de artistas no intervalo 1984-1994, aquela xeración entre Atlántica e os que xurdirían da Facultade de Belas Artes de Pontevedra. Un total de 13 artistas nados entre 1952 e 1969, dúas mulleres (15,4%). E aínda que non participou ningunha das artistas galegas, convén recordar aquí unha exposición histórica sobre o tema do feminismo internacional que tivo unha gran repercusión en Galicia en 2007, A batalla dos xéneros, no CGAC e comisariada por Juan Vicente Aliaga. Un proxecto que reuniu un centenar de obras relacionadas co feminismo, a cultura queer, a homosexualidade, etc., e que amosaba por primeira vez na nosa Comunidade Autónoma un amplo mosaico do ámbito do xénero, desde as pioneiras actuacións ata a actualidade. Co gallo desa mostra, tivo lugar un encontro con conferencias sobre estes temas, introducidos polas máis importantes tratadistas internacionais do xénero. En 2009 ábrese desde a Fundación Caixa Galicia o ciclo Miradas, composto por catro exposicións que rotaron por diferentes cidades galegas. A primeira delas, Miradas. Realidades, expresiones, tramas. Arte en Galicia desde 1975. Colección Caixa Galicia (2009), na Fundación Caixa Galicia (Ferrol), estivo comisariada por Iria Candela e formada por 53 artistas, deles nove mulleres, cunha porcentaxe do 17% de presenza das artistas galegas. A segunda, Miradas. Desde o informalismo ao multicolor: Colección Caixa Galicia (2009), comisariada por Alfonso de la Torre, estivo formada por 41 artistas, deles soamente cinco mulleres (12,2%). Fernando Huici é o responsable do comisariado da terceira mostra: Miradas. Galicia ata 1975: Colección Caixa Galicia (2009), na que participan 30 artistas, tres mulleres (10%). Miradas. Cara ó paraíso. Un diálogo coa arte galega e as vangardas internacionais pecha este ciclo de exposicións sobre a Colección, baixo o comisariado de Fernando Castro Flórez. 56 artistas conforman esta mostra, sete mulleres (12,5%). Nese mesmo ano, inaugúrase no CGAC Portas de luz. Unha aproximación á arte e á cultura en Galicia nos 70 (2009), programada polo CGAC e comisariada por Alberto González-Alegre. Participan 74 artistas, soamente catro mulleres (5,4%). No ano 2012 comeza o ciclo de exposicións Afluentes, tres mostras con senllos catálogos, que pretendían ofrecer unha panorámica da arte figurativa en Galicia desde os ano 70 ata a actualidade. Contou cun comisariado múltiple: Mónica Maneiro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez, Violeta Janeiro e David Barro. A primeira das mostras foi Afluentes 68. A figuración na arte galega desde os anos 70, con 20 artistas, deles dúas mulleres (10%). A segunda, Dibujando un mapa. Afluentes de la figuración en los años 80 en Galicia (2013), con 19 artistas, dúas eran mulleres (10,5%). A terceira, Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Galicia 1994-2013, con 23 artistas, seis mulleres (26,1%). A tendencia das mostras citadas neste apartado, destas exposicións de revisións xeracionais realizadas no século XXI, marca un desequilibrio alarmante, unha actuación e programación expositiva sen reflexión pola revisión real da achega da creación artística en Galicia realizada por mulleres, ben sexa en institucións públicas, ben en fundacións.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 68

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

ANEXO IV. FICHAS DE EXPOSICIÓNS COLECTIVAS DE ARTE GALEGA REALIZADAS DESDE 1993 Trazos e camiños

1993

Itinerario: Capela de San Paio, Tui; Casa das Artes, Vigo; Teatro Principal, Pontevedra; Museo Municipal de Ourense; Centro Cultural de Ferrol; Museo Provincial de Lugo Coordinada por Marina Toba. Organizada pola Sociedade de Xestión do Xacobeo 93 Artistas (por orde alfabética): Alfonso Abelenda, Rafael Alonso, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, Moncho Amigo, Xoán Anleo, Olga Arbones, Xosé Artiaga, Guillermo Aymerich, Ignacio Basallo, Luis Borrajo, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Luís María Caruncho, Fernando Casás, Jorge Castillo, Daniel Caxigueiro, Elena Colmeiro, Manuel Colmeiro, Xaquín Chaves, Alberto Datas, María Xosé Díaz, Isaac Díaz Pardo, Xosé Luís de Dios, Xosé Espona, María de Felipe, Virxilio Fernández, Xosé Freixanes, María Victoria de la Fuente, Elena Gago, Alejandro González Pascual, Antón Goyanes, J. C. Guerra Teiga, Carmen Hermo, Ánxel Huete, José María de Labra, Menchu Lamas, Antón Lamazares, Laxeiro, Francisco Leiro, José Lodeiro, Maruja Mallo, Manuel Mampaso, J. Martínez de la Colina, Din Matamoro, Manolo Moldes, Manuel Molezún, Miguel Mosquera, Antonio Mouzo, Antonio Murado, Leopoldo Nóvoa, Norberto Olmedo, Xurxo Oro Claro, Simón Pacheco, Manuel Pailós, Francisco Pastoriza, Antón Patiño, Manolo Paz, Rosalía Pazo, Pamen Pereira, Cruz Pérez Rubido, Isaac Pérez Vicente, Paco Pestana, Vicente Prego, Antón Pulido, Manuel Quintana Martelo, José Ribeiro Ruibal, Silverio Rivas, Manuel Ruibal, Antonio Taboada Ferradas Wily, Luis Torras, Antonio Tenreiro, Manuel Torres, Ramón Trigo, Jesús Valmaseda, Xesús Valverde, Xesús Vázquez, Enrique Velasco Nº de artistas: 78 (14 mulleres e 64 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados dende principios do século XX ata 1970. Con elevada participación de artistas dos anos 50 Outros datos: Exposición enmarcada na celebración do Ano Xacobeo 93 Catálogo: ROZAS, Mercedes / Alberto GONZÁLEZ-ALEGRE BURGUEÑO (1993): Trazos e camiños: exposición de arte galega, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-0710-X. [Textos: Alberto González-Alegre, Mercedes Rozas, Marina Toba]

Áreas de silencio

1994

Edificio Sarmiento, Museo de Pontevedra (exposición realizada no marco da 23 Bienal de Pontevedra) Comisariada por Alberto González-Alegre Artistas (por orde alfabética): Darío Álvarez Basso, Berta Cáccamo, Xosé Espona, Antón Goyanes, Antón Lamazares, Antonio Murado, Simón Pacheco, Isaac Pérez Vicente Nº de artistas: 8 (1 muller e 7 homes) Datos xeracionais: Nada e nados entre 1955 e 1968 Catálogo: BIENAL DE ARTE DE PONTEVEDRA (23ª. 1994. Pontevedra, España) / Alberto GONZÁLEZ-ALEGRE BURGUEÑO (1994): Áreas de silencio, Pontevedra, Deputación. [Textos: Alberto González-Alegre]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 69

Exposicións

A escultura actual de Galicia

1997

Exposicións baixo o mesmo título en: proximidades da muralla, entre a porta Nova, e a de San Fernando, e zona da porta Bispo Aguirre, Lugo; Parque de San Lázaro e adro norte da catedral, Ourense; prazas de San Martiño e Inmaculada, rúa das Campás de San Xoán e avenida de Xoán XXIII, Santiago de Compostela; proximidades do Convento de San Francisco, xardíns entre o Pazo da Deputación, a Casa do Concello e a praza de Santa María a Grande, Pontevedra; xardíns de Montero Ríos, Alameda-parque da praza de Compostela e inmediacións Estación Marítima, Vigo; Cantón de Molíns, Alameda de Suances e patio das Ferrerías da Armada, Ferrol; O Parrote, A Coruña; áreas portuarias, Marín e Vilagarcía de Arousa Comisariadas por José Manuel García Iglesias Exposicións realizadas no marco do proxecto Galicia Terra Única, dedicado á creación artística contemporánea en Galicia Datos xeracionais: Artistas nadas e nados maioritariamente entre mediados dos anos 40 e os anos 70 Exposición en Lugo Artistas (por orde alfabética): Xosé Manuel Castro, Xosé Cid, Ramón Conde, Víctor Corral Castro, Luis Fernández González, Pepe Galán, Teresa Gómez, Quique Guerra, Manuel Primitivo Lareu López, Francisco Leiro, Acisclo Manzano, Roberto Novo Sánchez, Manuel Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, José Mª Prieto Lago Nº de artistas: 16 (1 muller e 15 homes) Exposición en Ourense Artistas (por orde alfabética): Florencio de Arboiro, Luis Borrajo, Xosé Cid, Ramón Conde, Chema Dapena, Luis Fernández González «Cochorro», Manuel García de Buciños, Lomarti, Acisclo Manzano, José Manuel Pateiro Guede, Manuel Patinha, José Luis Ribas Fernández, Xoán Torres Cidre, Jorge Varela Barrio Nº de artistas: 14 (0 mulleres e 14 homes) Exposición en Santiago Artistas (por orde alfabética): Luis Borrajo, José Manuel Campos Villaverde, José Cao Lata, Fernando Casás, Xosé Manuel Castro, Xosé Cid, Ramón Conde, José Francisco Escudero Carril, Víctor Corral, Ferreiro Badía, Pepe Galán, Manuel García de Buciños, Carmen García Soto, Xosé Guerra Teiga, Francisco Leiro, José Francisco López Noya, Acisclo Manzano, Eugenio Otero, Manuel Patinha, Manolo Paz, Rosalía Pazo Maside, Francisco Pazos, Paco Pestana, Montserrat Rego, Gonzalo Viana Zulaica Nº de artistas: 25 (3 mulleres e 22 homes) Exposicións en Pontevedra Escultura galega actual Artistas (por orde alfabética): José María Acuña, Manuel García de Buciños, Xosé Cid, Ramón Conde, Antonio Faílde, Acisclo Manzano, Manuel Patinha Nº de artistas: 7 (0 mulleres e 7 homes) A creatividade plástica en acción. Profesores e alumnos da Facultade de Belas Artes de Pontevedra Artistas (por orde alfabética): Ana Acuña, Sol Alonso, Nono Bandera, Raquel Barreiro, Arturo Bermejo, Loreto Blanco, Vicente Blanco Mosquera, David A. Cal Vázquez, Beatriz Camarero, Fernando Casás, Juan Cerviño, Ana Corzo, David Creus Andrade, Francisco Javier Dobao Fernández, Isabel Domínguez, Sonia Dopazo, Verónica Dopico, Maya Estarque, Arturo Fuentes, Juan J. Fuentes, Pilar Fueyo, Elke García, Silvia García, Blanca González Crespán, Yolanda Herranz, Cristina Iglesias, José A. Lijó Pose, Juan Loeck, José M. López, Sabela Martín Romalde, Juan Carlos Meana, Mónica Ortúzar, Alfonso Palmeiro, Paulina Real, Jorge Rivera, Elena Rodríguez, Anxos Romeo, Isabel Rueda, María Sacristán, Pablo Sánchez Corral, José Marcos Soto, Javier de la Torre, Natalia Val Guerreiro, Cristina Varela, Marta Vega Nº de artistas: 45 (26 mulleres e 19 homes) Outros: participan 10 docentes (5 mulleres e 5 homes) e 35 estudantes (21 mulleres e 14 homes) 69

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 70

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

A escultura actual de Galicia

1997

Exposición en Vigo Artistas (por orde alfabética): Sebastián Anxo, Xurxo Barreiro Barreiro «Xobaba», Rafael Calvo, Luís María Caruncho, Fernando Casás, Manuel Chazo, Xosé Cid, Enrique Conde, Ramón Conde, Pedro Dobao Rodríguez, Rosendo González Martínez, José Manuel Grangel García «Jogra», César Lombera, Marcos López Juncal, Xulio López y Pedre, Acisclo Manzano, Sandra Monroy Castro, Juan Otero García «Eiravella», Sebastián Palmás Bonaque, Manuel Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, Domingo Reboredo Lomba «Dorelo», Carlos Rial, Silverio Rivas, Emiliano Romero Fernández, Guillermo Steinbrüggen, Javier Touceda Otero, Fernando Valeiras, Jesús Valverde, Manuel Varela Álvarez, Carlos Vázquez Mendieta, Álvaro de la Vega, Xohán Viqueira, Manuel Xío Blanco Nº de artistas: 35 (1 muller e 34 homes) Exposición en Ferrol Artistas (por orde alfabética): Moncho Amigo, Luis Borrajo, Xosé Cid, Elena Colmeiro, Ramón Conde, Xavier Correa Corredoira, Manuel García de Buciños, Acisclo Manzano, Manuel Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, Xurxo Vázquez Pardo, Enrique Velasco Nº de artistas: 13 (1 muller e 12 homes) Exposición na Coruña Artistas (por orde alfabética): Moncho Amigo, Luís María Caruncho, Emilio F. Celeiro, Xosé Cid, Ramón Conde, Remigio Dávila Fernández, Ferreiro Badía, Pepe Galán, Manuel García de Buciños, Francisco Leiro, Luis Loureira, Acisclo Manzano, Manuel Patinha, Manolo Paz, Francisco Pazos, Soledad Penalta, Ánxeles Penas, Paco Pestana, Julián Ramírez Carrascal, Ramiro Ramírez Carrascal, José Luis Ribas Fernández, Daniel Río «Caxigueiro», Enrique Saavedra Chicheri, Mª Jesús Urgoiti, Jesús Valmaseda Nº de artistas: 25 (3 mulleres e 22 homes) Exposición en Marín e Vilagarcía de Arousa Artistas (por orde alfabética): Manolo Paz, Silverio Rivas Nº de artistas: 2 (0 mulleres e 2 homes) Catálogo: XUNTA DE GALICIA / GALICIA TERRA ÚNICA (1997): A escultura actual de Galicia, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1940-X. [Textos: Bernardo Castelo Álvarez, Mercedes Gallego Esperanza, Mercedes Rozas Caeiro, Juan M. Monterroso Montero]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 71

Exposicións

A Galicia exterior 1997 Estación Marítima, Centro Cultural Caixavigo e Casa das Artes, Vigo (no marco do proxecto Galicia Terra Única, dedicado á creación artística contemporánea en Galicia) Comisariada por José Manuel García Iglesias Artistas (por orde alfabética): Antonio Abreu Bastos, Rafael Alonso, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, Xoán Anleo, Doroteo Arnaiz, Xosé Artiaga, Serafín Avendaño, Ayaso, Aymerich, José Barreiro, Virxilio Blanco, Loreto Blanco Salgueiro, Ángel Botello, Isidoro Brocos, Modesto Brocos, Manuel Caballero, José Manuel Calzada, Luís María Caruncho Amat, Genaro Carrero, Fernando Casás, Víctor Casas Julián, Castelao, Jorge Castillo, Castro Gil, Xesús Caulonga, Elena Colmeiro, Colombo, Xavier Correa Corredoira, Alfonso Costa Beiro, Isaac Díaz Pardo, Xosé Luís de Dios, Eiravella, Facal, María de Felipe, Virxilio Fernández Cañedo, Antonio Fernández Gómez, Cándido Fernández Mazas, José Frau, Mª Victoria de la Fuente, Elena Gago, García González, Ana García Pan, Antonio García Patiño, Roberto González, Gonzalez Lagares, Tino Grandío, Eugenio F. Granell, Parada Justel, Lago Rivera, Labra, Antón Lamazares, Manuel Lareo, Paco Lareo, Laxeiro, Lodeiro, Urbano Lugrís, Francisco Lloréns, Cristino Mallo, Maruja Mallo, Acisclo Manzano, Mampaso, Fina Mantiñán, Juan Martínez de la Colina, Din Matamoro, Manuel Matas, Mª del Mar Rodríguez Caldas, Máximo Ramos, Julia Minguillón, Santiago Montes Areas, Moreiras, Pedro Muíño, Antonio Murado, Ovidio Murguía, Leopoldo Novoa, Jesús Núñez, Enrique Ortiz, Camilo Otero, Dolores Padín, Manuel Pailós, Palmeiro, Raimundo Patiño, Manolo Paz, Alberto Pazos Vidal, Pamen Pereira, Jenaro Pérez Villaamil, Rogelio Puente, Antón Pulido, Antonio Quessada, Xaime Quessada, Quintana Martelo, Bea Rey, Federico Ribas, Silverio Rivas, Jesús Rodríguez Corredoira, Manuel Ruibal, María Ruido, Seara, Luís Seoane, Ángel Sevillano, Blanca Silva, Carlos Sobrino, Pedro Solveira, Sotomayor, Arturo Souto, Alfonso Sucasas, Pilar Taboada, Germán Taibo, Carlos Tejo, Antonio Tenreiro, Xavier Toubes, Rafael Úbeda, Jesús Valverde, Miguel Vázquez, Xosé Vázquez Cereijo, Rosa Vázquez, Álvaro de la Vega, Vidal Souto, Xohán Viqueira Nº de artistas: 120 (18 mulleres e 102 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1807 e 1969 Catálogo + CD-ROM: GALICIA TERRA ÚNICA et al. (1997): A Galicia exterior, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1940-X. [Textos: José Manuel García Iglesias, Ramón Villares, Alberto González-Alegre et al.]

Galicia 1900-1990 1997 Ferrerías da Armada e Hospital de Caridad, Ferrol (no marco do proxecto Galicia Terra Única, dedicado á creación artística contemporánea en Galicia) Comisariada por José Manuel García Iglesias Artistas (por orde alfabética): Alexandro, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, Moncho Amigo, Montse Amigo, Xoán Anleo, Fernando Arenaz, Xosé Artiaga, Guillermo Aymerich, Fernando Babío, Alberto Barreiro, Ignacio Basallo, Loreto Blanco, Vicente Blanco Mosquera, Fernando Casás, José Manuel Calzada, Vari Caramés, Carballido, Caxigueiro, Ángel Cerviño, Xoán Cerviño, Salvador Cidrás, Xulio Correa, Xaquín Chaves, Alberto Datas, Mª Xosé Díaz, Guillermo Díaz Charlín, Xosé Luís de Dios, José Espona Blanco, Ana Fernández, Almudena Fernández Fariña, Manuel Figueiras, Xulio Gil, Xurxo Gómez Chao, Antón Goyanes, Carmen Hermo, Antón Lamazares, María Ledo, Francisco Leiro, Xurxo Lobato, Mónica López Alonso, José Luís G. Loureiro, Juan Martínez de la Colina, Xurxo Martiño, Din Matamoro, Tatiana Medal, Manolo Moldes, Miguel Mosquera, Antonio Murado, Carlos Nieto, Leopoldo Nóvoa, Norberto Olmedo, Manuel Olveira, Simón Pacheco, Manolo Paz, Rosalía Pazo Maside, Alberto Pazos Vidal, Pamen Pereira, Paco Pestana, Xoán Piñón, Lito Portela Calvar, Vicente Prego, Antón Pulido, Silverio Rivas, Manuel Sendón, Lola Solla, Xosé Luís Suárez Canal, Antonio Taboada, Xosé Teiga, Jesús Valmaseda, Cristina Varela, Rosa Vázquez, Enrique Velasco, Rosa Veloso, Manuel Vilariño Nº de artistas: 74 (16 mulleres e 58 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1919 e 1974 Catálogo: GALICIA TERRA ÚNICA et al. (1997): Galicia hoxe, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1940-X 71

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 72

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

De Asorey ós 90. A escultura moderna en Galicia

1997

Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por María Luísa Sobrino Manzanares Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Francisco Asorey, Xosé Carlos Barros, Ignacio Basallo, Jorge Barbi, Fernando Casás, Caxigueiro, Salvador Cidrás, María Xosé Díaz, Xosé Eiroa, Antonio Faílde, Ángel Ferrant, Francisco Leiro, Cristino Mallo, Manolo Paz, Paco Pestana, Carlos Rial, Silverio Rivas, Xavier Toubes, Mon Vasco Nº de artistas: 20 (1 muller e 19 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre principios dos anos 40 e finais dos anos 60 maioritariamente Catálogo: SOBRINO MANZANARES, María Luísa et al. (1997): De Asorey ós 90. A escultura moderna en Galicia, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN: 84-88484-31-3. [Textos: María Luísa Sobrino Manzanares, Teresa Blanch, Margarita Ledo Andión]

In corpore sano. 75 anos de arte e deporte en Galicia

1998

Casa das Artes, Vigo Comisariada por Román Pereiro Alonso Artistas (por orde alfabética): Alfonso Abelenda, Rafael Alonso, Darío Álvarez Basso, Pilar Álvarez Pablos, Xoán Anleo, Guillermo Aymerich, Alberto Barreiro González, Tono Carbajo, Xesús Carballido, Luís María Caruncho, Jorge Castillo, Ángel Cerviño, Xavier Correa Corredoira, Alfonso Costa, Xesús Fandiño, Manolo Figueiras, Xosé Freixanes, Roberto González Fernández, Antón Goyanes, Constantino Grandío, Eugenio Granell, Ánxel Huete, Menchu Lamas, Francisco Leiro, Xosé Lodeiro, Cristino Mallo, Maruja Mallo, Francisco Mantecón, Din Matamoro, Julia Minguillón, Manuel Moldes, Manuel Molezún, Juan José Oliveira, Xurxo Oro Claro, Antón Patiño, Martín Pena Vázquez, Isaac Pérez Vicente, Jorge Peteiro, Andrés Pinal, Xoán Piñeiro, Xaime Quessada, Manuel Quintana Martelo, Federico Ribas, Silverio Rivas, Luís Seoane, Arturo Souto, Luis Torrás Martínez, Jesús Valverde, Jesús Vázquez Pardo, Manuel Vilariño Nº de artistas: 50 (4 mulleres e 46 homes) Outros datos: Exposición dentro do programa cultural do 75 aniversario do Real Club Celta de Vigo Catálogo: PEREIRO ALONSO, Román et al. (1998): In corpore sano. 75 anos de arte e deporte en Galicia, Vigo, Concellería de Cultura. [Textos: Xosé Antón Castro, Pilar Corredoira López, Román Pereiro Alonso]

Diálogos co silencio

2000

Igrexa de San Domingos de Bonaval, Santiago de Compostela Comisariada por Mercedes Rozas Artistas (por orde alfabética): Caxigueiro, Ángel Cerviño, Marga Crespo, María Xosé Díaz, Xosé Luís de Dios, Roberto González Fernández, Guerreiro, Antonio Mouzo, Xurxo Oro Claro, Camilo Otero, Xoán Pardiñas, Rosalía Pazo Maside, Manuel Quintana Martelo, Arturo Reboiras, Carlos Rial, Anxos Romeo, Álvaro de la Vega Nº de artistas: 17 (4 mulleres e 13 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre o 1932 e 1969 Catálogo: ROZAS, Mercedes et al. (2000): Diálogos co silencio, Santiago de Compostela, Concello. [Textos: Ramiro Fonte, Mercedes Rozas]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 73

Exposicións

Transversais. Visións fronteirizas da fotografía en Galicia

2001

Fundación Laxeiro, Casa das Artes, Vigo Comisariada por Xosé Luís García Canido Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Vicente Blanco, Vari Caramés, Tono Carbajo, Salvador Cidrás, Carlos Nieto, Simón Pacheco, Alberto Varela, Manuel Vilariño Nº de artistas: 9 (0 mulleres, 9 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre os anos 50 e mediados dos 70 Catálogo: GARCÍA CANIDO, Xosé Luís et al. (2001): Transversais. Visións fronteirizas da fotografía en Galicia, A Coruña, Centro Galego de Artes da Imaxe. [Textos: Miguel Fernández-Cid, Xosé Luís García Canido]

Galicia escultura. Vinte anos, vinte escultores

2002

Centro Torrente Ballester, Ferrol Comisariada por Víctor López Carbajales Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Xoán Anleo, Jorge Barbi, Ignacio Basallo, Suso Basterrechea, Silverio Rivas, Fernando Casás, Daniel Caxigueiro, Salvador Cidrás, María Xosé Díaz, Arturo Fuentes, Francisco Leiro, Manuel Patinha, Manolo Paz, Rosalía Pazo Maside, Pamen Pereira, Paco Pestana, Carlos Rial, Xabier Toubes, Jesús Valmaseda Nº de artistas: 20 (4 mulleres e 16 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1942 e 1975 Catálogo: GARRIDO MORENO, Antonio / David BARRO et al. (2002): Galicia Escultura. Vinte anos, vinte escultores, Ferrol, Concello. [Textos: Bonifacio Borreiros Fernández, Xosé Manuel Lens, Antonio Garrido, David Barro]

Colección Caixanova, unha visión da arte contemporánea galega

2002

Itinerario Centro Torrente Ballester, Ferrol; Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela; Pazo da Cultura, Pontevedra Sen datos de comisariado Artistas (por orde alfabética): Alfonso Abelenda Escudero, Carlos Alcolea, Darío Álvarez Basso, Rafael Baixeras, Jorge Barbi, Alberto Barreiro, Ignacio Basallo, Buciños, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Fernando Casás, Jorge Castillo, Salvador Cidrás, Elena Colmeiro, Manuel Colmeiro, Javier Correa Corredoira, Alfonso Costa Beiro, María Antonia Dans, Alberto Datas Panero, Deside, Isaac Díaz Pardo, Xosé Luís de Dios, Antón Faílde, Almudena Fernández, Julio Fernández Argüelles, José Frau, Freixanes, Antón Goyanes, Tino Grandío, Eugenio Granell, Ánxel Huete, Labra Suazo, Antonio Lago Rivera, Menchu Lamas, Laxeiro, Lodeiro, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Urbano Lugrís, Maruja Mallo, Manuel Mampaso, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Luís María Caruncho, Masiá, Carlos Maside, Din Matamoro,Tatiana Medal, Julia Minguillón, Manuel Moldes, Molezún, Guillermo Monroy, Antonio Murado, Álvaro Negro, Leopoldo Novoa, Xurxo Oro Claro, Pablo Orza, Antón Patiño, Raimundo Patiño, Manolo Paz, Soledad Penalta, Pamen Pereira, Isaac Pérez Vicente, Manuel Pesqueira Salgado, Xoán Piñeiro, Xavier Pousa, Manuel Prego de Oliver, Vicente Prego Vázquez, Antón Pulido, Antonio Quesada, Xaime Quessada, Manuel Quintana Martelo, Carlos Rial, Antonio Rivas Briones, Segura Torrella, Luís Seoane, Arturo Souto, Alfonso Sucasas, Manuel Torres, Jesús Vázquez, Christian Villamide Nº de artistas: 81 (10 mulleres e 71 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre a última década do século XIX e principios dos 70 do século XX Outros datos: A mostra é unha escolma da colección, con obras dende 1945 ata 2000 Catálogo: CARBALLO CALERO, María Victoria et al. (2002): Colección Caixanova, unha visión da arte contemporánea galega, Vigo, Gráfica. [Textos: María Victoria Carballo-Calero]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 74

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Rexistros abertos: materias, contextos e narrativas na arte galega actual

2009

Museo Provincial de Lugo Comisariada por Rafael Lens e Verónica Santos Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Jorge Barbi, Vicente Blanco, Berta Cáccamo, Vari Caramés, Fernando Casás, Salvador Cidrás, Victoria Diehl, Suso Fandiño, Félix Fernández, Francisco Leiro, Din Matamoro, Chelo Matesanz, Tatiana Medal, Antonio Murado, Nano 4814, Álvaro Negro, Carme Nogueira, Ignacio Pardo, Manolo Paz, Ignacio Pérez-Jofre, Jorge Perianes, Iván Prieto, Rúben Ramos Balsa, Rita Rodríguez Nº de artistas: 25 (7 mulleres e 18 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados dos anos 40 e principios dos 80 Outros datos: A exposición pretende amosar unha serie de percepcións sobre o panorama da plástica dese momento Catálogo: CUBA RAMIRO, Xoán Ramiro et al. (2009): Rexistros abertos: materias, contextos e narrativas na arte galega actual, Lugo, Museo Provincial. ISBN 978-84-8192-407-7. [Textos: Rafael Lens, Verónica Santos]

A obra elixida. Artistas galegos dos últimos 30 anos

2012

Museo interactivo de Historia de Lugo, Lugo Comisariada por Mónica Alonso Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Jorge Barbi, Vicente Blanco, Salvador Cidrás, Félix Fernández, Amaya González Reyes, Menchu Lamas, Francisco Leiro, Antonio Murado, Carme Nogueira, Jesús Otero-Yglesias, Pamen Pereira, Rita Rodríguez, Rubén Santiago, Mar Vicente, Manuel Vilariño Nº de artistas: 16 (6 mulleres e 10 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1950 e 1981 Outros datos: O obxectivo da exposición foi buscar a relación entre artistas de Lugo e artistas do resto de Galicia Catálogo: LÓPEZ ALONSO, Mónica et al. (2012): A obra elixida. Artistas galegos dos últimos 30 anos, Lugo, Concello. ISBN 978-84-92895-13-7

A irmá do sono. 73x73x273

2012

Itinerario: Igrexa da USC, Santiago de Compostela; Capela de Santa María, Lugo Comisariada por Cristina Carballeda e Fátima Otero Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Antonio Blanco, Ramón Conde, Andrea Costas, Xaquín Chaves, Álvaro de la Vega, Victoria Diehl, Xulio Gil, Roberto González, Fran Herbello, Antón Lamazares, Xurxo Lobato, Rut Massó, Paulo Neves, Xurxo Oro Claro, Fernando Páez, Ignacio Pardo, Pamen Pereira, Paco Pestana, Montse Rego, Manuel Sendón, Ana Soler, Teo Soriano, David Trullo, Eduardo Valiña, Christian Villamide, Fernando Yáñez Nº de artistas: 27 (7 mulleres e 20 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1947 e 1978 Outros datos: O obxectivo da exposición foi buscar a relación entre artistas de Lugo e artistas do resto de Galicia Catálogo: OTERO, Fátima / Cristina CARBALLEDO (ed.) (2012): 73x73x273, a irmá do sono, Lugo / Santiago de Compostela, Deputación / Universidade. [Textos: José Ramón Gómez Besteiro, Juan Casares Long, Cristina Carballeda, Fátima Otero]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 75

Exposicións

Procesalia 2013

2013

Igrexa da Universidade, Santiago de Compostela Comisariada por Monse Cea Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Nilo Arias, Kónic Thtr (Rosa Sánchez e Alain Bahuman), Xohán Brión, Antón Caamaño, VOID (Carlos Caires e Jorge Cardoso), Isaac Cordal, Paula Mariño, Ana de Matos, Carme Nogueira, Renata Otero, Marta Prieto, Manuel de la Rosa, Montse Rego, Rubén Santiago, Kai Takeda, Eduardo Valiña Nº de artistas: 19 (7 mulleres e 12 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais da década dos cincuenta e mediados da década dos setenta Outros datos: A ampla maioría de artistas, 14, son de Galicia Catálogo: PROCESALIA 2013 arte contemporánea (http://procesalia2013.eu/es/) [última consulta: decembro, 2013]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 76

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

EXPOSICIÓNS DE ARTE GALEGA NO EXTERIOR REALIZADAS DESDE OS ANOS 90 Nomes propios: imaxes do desexo

1992

Salas del Arenal, Sevilla (no marco da Expo 92) Comisariada por Marina Toba Artistas (por orde alfabética): Pilar Álvarez Pablos, Moncho Amigo, Guillermo Aymerich, M. Xosé Díaz, Jose C. Guerra Teiga, Norberto Olmedo, Celso Paz, Rosalía Pazo, Pamen Pereira, Isaac Pérez Vicente, Vicente Prego, Jorge Riveiro Ruibal Nº de artistas: 12 (4 mulleres e 8 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1949 e 1967 Catálogo: CASTRO, Xosé Antón / PAVILLÓN DE GALICIA. EXPO ´92 (1992): Nomes propios: imaxes do desexo, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia

Pintores e escultores galegos na Expo 92

1992

Pavillón de Galicia, Isla de La Cartuja, Sevilla (no marco da Expo 92) Comisariada por Pilar Corredoira Artistas (por orde alfabética): Darío Álvarez Basso, Xoán Anleo, Xosé Artiaga, Jorge Barbi, Ignacio Basallo, Luis Borrajo, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Fernando Casás, Xosé Manuel Castro, Xosé Freixanes, Menchu Lamas, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Din Matamoro, Manuel Moldes, Miguel Mosquera, Antón Patiño, Manolo Paz, Paco Pestana, Silverio Rivas, Enrique Velasco Nº de artistas: 22 (2 mulleres e 20 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1942 e 1966 Catálogo: FERNÁNDEZ-CID, Miguel / PAVILLÓN DE GALICIA. EXPO ´92 (1992): Pintores e escultores galegos na EXPO ´92, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia

Nordesía, once artistas de Galicia

1995

Centro Cultural del Conde Duque, Madrid; Casa da Parra e San Martiño Pinario, Santiago de Compostela Comisariada por Xosé Luís García Canido Artistas (por orde alfabética): Jorge Barbi, Tono Carbajo, Rosana Carnero, Carmen Hermo, Holga Méndez, Isaac Pérez Vicente, Antón Reixa, Armindo Salgueiro, Xosé Teiga, Enrique Velasco, Manuel Vilariño Nº de artistas: 11 (3 mulleres e 8 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1950 e 1967 Catálogo: GARCÍA CANIDO, Xosé Luís et al. (1995): Nordesía, once artistas de Galicia, Consellería de Cultura, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-1272-3. [Textos: X. L. García Canido, X. Antón Castro, Antón Patiño, César Antonio Molina]

Galiza no Porto

1999

Fundação da Juventude, Porto Sen datos de comisariado Artistas (por orde alfabética): Charlín, Rut Martínez, Edmundo Paz, Mercedes Taboada, Christian Villamide, Santiago Vilaverde Nº de artistas: 6 (2 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados da década dos 60 e mediados da década dos 70 Catálogo: FUNDAÇÃO DA JUVENTUDE (Porto) (1999): Galiza no Porto, Porto, Fundação da Juventude 76

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 77

Exposicións

Escultura gallega contemporánea. La cerámica como punto de partida

1999

Capela de Santa María ADG, Lugo; Posada del Potro, Córdoba; Auditorio Príncipe de Asturias, Oviedo Comisariada por Antonio Garrido Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Caxigueiro, Elena Colmeiro, María Xosé Díaz, Emilia Guimeráns, Urza (Javier Meléndez Ortega), Rosalía Pazo Maside, Soledad Penalta, Xavier Toubes, Miguel Vázquez Nº de artistas: 10 (5 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1932 e 1960 Catálogo: GARRIDO MORENO, Antonio (2000): Escultura gallega contemporánea. La cerámica como punto de partida, Santiago de Compostela, Universidade. ISBN: 84-8192171-8. [Texto: Antonio Garrido Moreno]

Figuraciones desde Galicia

2001

Centro de Arte Joven, Madrid Comisariada por Miguel Fernández-Cid Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Alberto Barreiro González, Vicente Blanco, Salvador Cidrás, Patricia Dopico Rodríguez, Carlos Nieto, Andrés Pinal, Manuel Vázquez Nº de artistas: 8 (2 mulleres e 6 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1968 e 1977 Catálogo: CENTRO DE ARTE JOVEN (Madrid) (2001): Figuraciones desde Galicia, Madrid, Caja Madrid Obra Social. ISBN 84-95321-32-7. [Texto: Miguel Fernández-Cid]

Outra xeografía. Arte desde Galicia

2008

Centro Hispano-Americano de Cultura da Habana (no marco da XVII Feira Internacional do Libro) Comisariada por Manuel Olveira Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Xoán Anleo, Jorge Barbi, Ignacio Basallo, Vicente Blanco, Luis Borrajo, Berta Cáccamo, Vari Caramés, Tono Carbajo, Luís María Caruncho, Salvador Cidrás, Alberto Datas, Isaac Díaz Pardo, Manuel Facal, Xosé F. Freixanes, Ánxel Huete, Sofía Jack, Menchu Lamas, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Xosé Lodeiro, Manuel Mampaso Bueno, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Guillermo Monroy, Antonio Murado, Álvaro Negro, Leopoldo Nóvoa, Manuel Patinha, Manolo Paz, Pamen Pereira, Paco Pestana, Virxinia Polke, Xaime Quessada, Quintana Martelo, Rubén Ramos Balsa, Carlos Rial, Silverio Rivas, María Ruido, Diego Santomé, Manuel Sendón, Xavier Toubes, Xesús Vázquez, Manuel Vilariño Nº de artistas: 44 (7 mulleres e 37 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1919 e 1978 Catálogo: CENTRO HISPANO-AMERICANO DE CULTURA (A Habana) (2008): Outra xeografía. Arte desde Galicia, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. [Textos: Manuel Olveira]

Mapas creativos. Novos nomes na arte galega

2008

Gran Teatro da Habana (no marco da XVII Feira Internacional do Libro) Comisariada por Xosé Manuel Lens Artistas (por orde alfabética): Andrea Costas, Sara Fuentes Cid, Santi Jiménez, Eduardo Valiña, Mauro Trastoy, Mar Vicente, Manuel Eirís, Rita Rodríguez Nº de artistas: 8 (4 mulleres e 4 homes) Catálogo: Non

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 78

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

EXPOSICIÓNS DE REVISIÓNS XERACIONAIS REALIZADAS NO SÉCULO XXI Foron Novíssimos

2003

Centro Cultural Torrente Ballester, Ferrol Comisariada por Patricia Vargas Fernández e Xosé Lorenzo Regal Artistas (por orde alfabética): Guillermo Aymerich, Bosco Caride, Berta Cáccamo, Xurxo Gómez Chao, María López Ruido, Antonio Murado, Jesús Otero-Yglesias, Pamen Pereira, Manuel Rodeiro, Armindo Salgueiro, Francisco Vargas, Christian Villamide Nº de artistas: 12 (3 mulleres e 9 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1960 e 1967 Outros datos: Recuperación dos e das artistas que formaron parte da mostra Novíssimos en 1986 Catálogo: CENTRO TORRENTE BALLESTER (2003): Foron Novíssimos, Ferrol, Concello

Sen xeración

2006

Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por David Barro Artistas (por orde alfabética): Xoán Anleo, Guillermo Aymerich, Pedro Barbeito, Darío Basso, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Din Matamoro, Manolo Paz, Pamen Pereira, Isaac Pérez Vicente, Carlos Rial, Diego Santomé, Manuel Vilariño Nº de artistas: 13 (2 mulleres e 11 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados nados entre 1952 e 1969 Outros datos: Obras do intervalo 84-94, xeración entre Atlántica e os que xurdirían de BB. AA. Pontevedra Catálogo: BARRO, David et al. (2006): Sen xeración: notas para unha historia da arte en Galiza, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 84-88484-49-6. [Textos: David Barro, Alberto González-Alegre]

Miradas. Realidades, expresiones, tramas. Arte en Galicia desde 1975. Colección Caixa Galicia

2009

Fundación Caixa Galicia, Ferrol Comisariada por Iria Candela Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Jorge Barbi, Alberto Barreiro, Ignacio Basallo, Vicente Blanco e Salvador Cidrás, Moncho Borrajo, Xaime Cabanas, Jorge Cabezas, Vari Caramés, Tono Carbajo, Fernando Casás, Daniel Caxigueiro, Ángel Cerviño, Xavier Correa Corredoira, Carlos Crego, María Xosé Díaz, Manuel Facal, Ana Fernández, Almudena Fernández, Xosé Freixanes, Pepe Galán, Xurxo Gómez-Chao, Roberto González Fernández, Ánxel Huete, Menchu Lamas, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Luis López Gabú, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Carlos Maño, Din Matamoro, Tatiana Medal, José Ramón Morquecho Barral, Antonio Murado, Xurxo Oro Claro, Antón Patiño, Manolo Paz, Pamen Pereira, Cruz Pérez Rubido, Vicente Prego, Manuel Quintana Martelo, Rubén Ramos Balsa, Montse Rego, Carlos Rial, Silverio Rivas, Rafael Rodríguez Baixeiras, Manuel Ruibal, Julio Sanjurjo, Xavier Toubes, Manuel Vázquez, Manuel Vilariño Nº de artistas: 53 (9 mulleres e 44 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados dos anos 40 e mediados dos anos 70 Catálogo + CD-ROM: CANDELA, Iria / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009): Miradas. Realidades, expresiones, tramas. Arte en Galicia desde 1975, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 978-84-96982-34-5. [Textos: Iria Candela]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 79

Exposicións

Miradas. Desde o informalismo ao multicolor: Colección Caixa Galicia

2009

Itinerario: Fundación Caixa Galicia, A Coruña; Pontevedra Comisariada por Alfonso de la Torre Artistas (por orde alfabética): Sergi Aguilar, Helena Almeida, Eduardo Arroyo, Washington Barcala, Miquel Barceló, Juan Barjola, José Manuel Broto, José Caballero, Pedro Cabrita Reis, Carmen Calvo, Miguel Ángel Campano, Rui Chafes, Rafael Canogar, Martín Chirino, Eduardo Chillida, Antoni Clavé, José Pedro Croft, Equipo Crónica, Francisco Farreras, Luis Gordillo, José Guerrero, Cristina Iglesias, Cristino Mallo, Manolo Millares, Lucio Muñoz, Miquel Navarro, Jorge Oteiza, Jaume Plensa, Manuel Rivera, Julião Sarmento, Antonio Saura, Soledad Sevilla, José María Sicilia, Susana Solano, Antoni Tàpies, Manolo Valdés, Esteban Vicente, Juan Vida, Manuel Viola, Joaquín Vaquero Turcios, Darío Villalba Nº de artistas: 41 (5 mulleres e 36 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre mediados da década dos 30 e mediados da década dos 60 Outros datos: De Galicia só participa 1 artista home Catálogo + CD-ROM: TORRE, Alfonso de la / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009): Miradas. Desde el informalismo a lo multicolor: Colección Caixa Galicia, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 978-84-96982-33-8. [Textos: Alfonso de la Torre]

Miradas. Galicia ata 1975: Colección Caixa Galicia

2009

Itinerario: Fundación Caixa Galicia, Pontevedra; Lugo Comisariada por Fernando Huici March Artistas (por orde alfabética): Manuel Abelenda, Fernando Álvarez de Sotomayor, Francisco Asorey, Isidoro Brocos, Luís María Caruncho, Jorge Castillo, Elena Colmeiro, Manuel Colmeiro, Isaac Díaz Pardo, Eugenio Fernández Granell, Mario Fernández Granell, Tino Grandío, Ánxel Huete, José María de Labra, Antonio Lago Rivera, Urbano Lugrís, Francisco Lloréns, Maruja Mallo, Carlos Maside, Julia Minguillón, Manuel Molezún, Ovidio Murguía, Leopoldo Nóvoa, José Otero Abeledo (Laxeiro), Jenaro Pérez Villaamil, Xaime Quessada, Alfonso D. Rodríguez Castelao, Pablo Ruiz Picasso, Luís Seoane, Arturo Souto Nº de artistas: 30 (3 mulleres e 27 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre as últimas décadas do século XIX e os anos corenta do século XX Catálogo + CD-ROM: HUICI MARCH, Fernando / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009): Miradas. Galicia hasta 1975: Colección Caixa Galicia, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 978-84-96982-31-4. [Textos: Fernando Huici March]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 80

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Miradas. Cara ó paraíso. Un diálogo coa arte galega e as vangardas internacionais

2009

Itinerario: Novacaixagalicia, Santiago de Compostela; A Coruña Comisariada por Fernando Castro Flórez Artistas (por orde alfabética): Darío Álvarez Basso, Fernando Álvarez de Sotomayor, Francisco Bores, María Blanchard, Carlos Bóveda, Georges Braque, José Manuel Broto, Berta Cáccamo, Luís María Caruncho, Miguel Ángel Campano, Vari Caramés, Jorge Castillo, Emiliano di Cavalcanti, Manuel Colmeiro, Marc Chagall, Rui Chafes, Isaac Díaz Pardo, Salvador Dalí, Óscar Domínguez, Suso Fandiño, Xosé Freixanes, Eugenio Fernández Granell, Wifredo Lam, Mario Fernández Granell, José Frau, Roberto González del Blanco, Julio González, José María de Labra, Menchu Lamas, Fernand Léger, Antón Lamazares, Francisco Leiro, Urbano Lugrís, Din Matamoro, Joan Miró, Juan Muñoz, Leopoldo Nóvoa, Lucio Muñoz, Antonio Murado, José Otero Abeledo (Laxeiro), Sean Scully, Antón Patiño, Mon Vasco, Manolo Paz, Pamen Pereira, Pablo Ruiz Picasso, Valeska Soares, Julião Sarmento, Luís Seoane, Elisa Sighicelli, Susana Solano, Arturo Souto, Manuel Suárez Molezún, Xesús Vázquez, Manuel Vilariño Nº de artistas: 55 (7 mulleres e 48 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados dende os últimos anos do século XIX ata mediados dos anos 60 do século XX Outros datos: De Galicia participan 33 artistas (3 mulleres e 30 homes) Catálogo + CD-ROM: CASTRO FLÓREZ, Fernando / FUNDACIÓN CAIXA GALICIA (2009): Miradas. Hacia el paraíso. Un diálogo con el arte gallego y las vanguardias internacionales, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 978-84-96982-32-1

Portas de luz. Unha aproximación á arte e á cultura en Galicia nos 70

2009

CGAC, Santiago de Compostela Alberto González-Alegre Artistas (por orde alfabética): Alberto Avendaño, Rafael Baixeras, Xosé Bar Boo, Alberto Baltar, Rafael Baltar, Pepe Barro, Teresa Barro, José Antonio Bartolomé, Ignacio Basallo, Ángel Barja, Bibiano, Pascuala Campos, Emilio Cao, Luís María Caruncho, Miro Casabella, Fernando Casás, Jorge Castillo, Caxigueiro, Colectivo da Imaxe, Elena Colmeiro, Ventura Cores, Correa Corredoira, Alberto Datas, Isaac Díaz Pardo, Xosé Díaz, Xosé Luís de Dios, Doa, José Espona Blanco, Manuel Facal, Manuel Gallego Jorreto, Fernando García Varela, Miguel Gato, Roberto González Fernández, Xoán González Millán, Antón Goyanes, Tino Grandío, Eugenio Granell, Grupo 77 Agencia Gráfica, Ánxel Huete, José María de Labra, Antón Lamazares, Laxeiro, Lodeiro, Manuel Lourenzo, Urbano Lugrís, Manuel Mampaso, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Xaquín Marín, Quintana Martelo, Xulio Maside, Carlos Meijide, Manuel Moldes, Guillermo Monroy, Lopoldo Nóvoa, Jesús Núñez, Antón Patiño, Reimundo Patiño, Francisco Pillado Mayor, César Portela, María Xosé Queizán, Xaime Quessada, Antón Reixa, Silverio Rivas, Rompente, Manuel Ruibal, Luís Seoane, Antonio Simón, Alejandro de la Sota, Grupo Sisga, Javier Suances, Alfonso Sucasas, Manuel Suárez Molezún, Mon Vasco, Ramón Vázquez Molezún, Gonzalo Viana Zulaica Nº de artistas: 74 (4 mulleres e 70 homes) Datos xeracionais: Artistas nadas e nados dende principios do século XX ata os anos oitenta, predominando artistas das décadas centrais do século XX Catálogo: CGAC / Alberto GONZÁLEZ-ALEGRE BURGUEÑO (2009): Portas de luz. Unha aproximación á arte e á cultura en Galicia nos 70, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4726-3. [Textos: Fernando Agrasar, Xosé María Álvarez Cáccamo, Barro, Rosa Fernández García, Alberto González-Alegre, Margarita Ledo Andión, Carmen Panero, Julio Prada Rodríguez, Damián Villalaín]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 81

Exposicións

Afluentes 68. A figuración na arte galega desde os anos 70

2012

Itinerario: Centro Torrente Ballester, Ferrol; Centro Sociocultural Novacaixagalicia, Lugo; Centro Cultural Novacaixagalicia, Pontevedra-Café Moderno Comisariada por Mónica Maneiro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez, Violeta Janeiro Artistas (por orde alfabética): Carlos Alcolea, Rafael Baixeras, Jorge Castillo, Xavier Correa Corredoira, Alberto Datas, Elena Gago, Antón Goyanes, Constantino Grandío, Ánxel Huete, Antón Lamazares, Xosé Lodeiro, Francisco Mantecón, Acisclo Manzano, Manuel Moldes, Guillermo Alonso Monroy, Reimundo Patiño, Xaime Quessada, Manuel Quintana Martelo, Bea Rey, Manuel Ruibal Nº de artistas: 20 (2 mulleres e 18 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1933 e 1954 Catálogo: BARRO, David et al. (2012): Afluentes 68. A figuración na arte galega desde os anos 70, Ferrol, Concello / Dardo. ISBN 978-84-92772-37-7. [Textos: David Barro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez, Violeta Janeiro, Mónica Maneiro]

Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Galicia 1994-2013

2013

Itinerario: Centro Sociocultural Novacaixagalicia, A Coruña: Centro Social Novacaixagalicia, Ourense; Centro Torrente Ballester, Ferrol Comisariada por Mónica Maneiro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez e Violeta Janeiro Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Misha Bies Golas, Vicente Blanco, Antón Cabaleiro, Mar Caldas, Rosendo Cid, Salvador Cidrás, Victoria Diehl, Suso Fandiño, Tamara Feijóo, Félix Fernández, Almudena Fernández Fariña, Fran Herbello, Jesús Madriñán, Tatiana Medal, Nano 4814, Álvaro Negro, Jorge Perianes, Carlos Rial, Diego Santomé, Damián Ucieda, Manuel Vázquez, Diego Vites Nº de artistas: 23 (6 mulleres e 17 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1964 e 1986 Catálogo: BARRO, David et al. (2013b): Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Galicia 1994-2013, Ferrol, Concello / Dardo. ISBN 97884-92772-42-1. [Textos: David Barro, Ángel Calvo Ulloa, José Luis Estévez, Violeta Janeiro, Mónica Maneiro]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 82

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

2.3. Exposicións promocionais de novas xeracións Numerosas foron as exposicións especialmente destinadas aos novos creadores e creadoras que tiveron lugar a partir dos anos noventa coa implantación dos estudos da Facultade de Belas Artes de Pontevedra. Diferentes mostras individuais e colectivas, ciclos expositivos dedicados á arte dos que se acababan de licenciar así como a creación de espazos para artistas emerxentes daban conta do amplo abano de tendencias e preocupacións da nova arte que se está a facer en Galicia durante estas últimas décadas. Neste apartado comezaremos sinalando algunhas das exposicións colectivas de promoción, realizadas en recoñecidas institucións, comisariadas por axentes de Galicia que acadaron unha gran repercusión e un maior impacto na súa lexitimación artística. Foron influentes eventos que serán frecuentemente referenciados nos estudos e ensaios sobre a arte galega posterior aos noventa. Comisariou as dúas primeiras mostras Miguel Fernández-Cid. A primeira delas, 30 anos no 2000. Artistas galegos para un cambio de milenio, no Auditorio de Galicia (Santiago de Compostela), en 1994. Esta exposición, composta por 10 artistas elixidos entre os recentemente licenciados, supuxo un importante impulso á primeira promoción da Facultade de Belas Artes de Pontevedra e tivo unha alta porcentaxe de participación feminina, 64%. Seguiría Novos camiñantes no Pazo de Congresos e Exposicións (Pontevedra, 1999), unha colectiva, neste caso coa participación de 14 artistas, enmarcada dentro da programación do Xacobeo 99. Centrouse nas novas xeracións e, aínda que se volveron incluír seis dos anteriores autores, sería protagonizada por outros máis novos, malia que nesta ocasión a porcentaxe feminina baixa ao 42,9%. A terceira das mostras que queremos sinalar é Urbanitas (2006), organizada polo MARCO (Vigo) e comisariada por Iñaki Martínez Antelo e Carlota Álvarez Basso, presentou «o traballo de trinta artistas galegos novos nados a partir de 1970». Ademais desta característica en común, o eixe temático son certas actitudes, visións e percepcións vinculadas a un contexto e espazo urbano. A maior parte das obras —entre as que se incluían esculturas, instalacións, pinturas murais, graffiti, instalacións sonoras, vídeos, fotografías e debuxos— foron producidas especificamente para esta mostra. Por último, inaugurouse Veraneantes (2013) tamén no MARCO (Vigo), comisariada por Iñaki Martínez Antelo e Agar Ledo Arias, coa mesma vocación de destacar os novos valores do presente artístico e, presumiblemente, con similar impacto e repercusión que as anteriores exposicións. Sete anos despois de Urbanitas, aludíase a aquela mostra, propoñendo unha nova revisión do panorama da arte galega das xeracións que tomaban o relevo. Aínda que algúns dos autores repetirían a súa presenza respecto de Urbanitas, o total de 26 artistas daba entrada a outros moitos novos e, neste caso, cunha porcentaxe de participación feminina do 30,8%. Dentro da actividade expositiva dedicada ás novas promocións que tivo lugar nestas últimas décadas, cabe sinalar unha serie de ciclos efectuados en distintas cidades e sucesivas cronoloxías. Así, entre 1993 e 2004 o Espacio para el Arte (Pontevedra), centro cultural da Obra Social de Caja Madrid, dirixido por Lourdes Martínez-Sapiña, desenvolveu unha activa programación. De feito, funcionou como un espazo referencial tanto pola calidade das mostras como polas publicacións editadas sobre os artistas, cun total de 61, onde, ademais de autores xa recoñecidos, tiveron importante presenza os novos creadores. A medida que a súa programación se foi desenvolvendo, aumentaría a porcentaxe destes últimos, así como a participación de artistas mulleres. Atopamos nomes daqueles e daquelas que empezaron a súa andaina nos 90, que constitúen o 48%, rozando a paridade a presenza feminina. A súa continuidade e a selección foron significativas no ámbito galego; de feito, ter unha exposición individual no Espacio para el Arte xunto á edición dun catálogo monográfico supuxeron un decidido apoio de promoción e recoñecemento para os artistas mozos. Dentro da súa programación expositiva, a Universidade de Santiago de Compostela organiza no Coro da Igrexa da Universidade, entre 2001 e 2003, o ciclo expositivo Procesalia, baixo o comisariado de Monse Cea e Eduar-

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 83

Exposicións

do Valiña. Unha serie de mostras sucesivas de novos creadores que contou cunha participación de mulleres artistas próxima á paridade (45%). Tamén na cidade de Santiago, promovida polo Concello e xestionada polo Auditorio de Galicia, inaugurouse en 2007 a Zona C, un espazo multidisciplinar tamén vinculado á arte emerxente. As intervencións realizadas ex profeso para este espazo proxectáronse non só como resultado do traballo formulado polos artistas mozos, senón como propostas dunha fonda afinidade entre eles e as suxestións formuladas polos alumnos do Máster en Arte, Museoloxía e Crítica Contemporáneas da USC, que actuaban como comisarios. A Zona C foi un interesante laboratorio de intercambio de ideas, un resultado de innovadoras intervencións e un proveitoso punto de aprendizaxe expositivo tanto para os artistas como para os futuros comisarios, entre os que a maioría foron mulleres. A taxa feminina de artistas participantes foi do 41%. En Ferrol debemos salientar o ciclo expositivo Miradas virxes, comisariado por David Barro, no Terceiro Espazo do Centro Torrente Ballester, entre 2001 e 2004. Trátase dun proxecto expositivo pensado para unha serie de exposicións individuais, das cales se levaron a cabo un total de 21, durante tres edicións. Moitos dos autores que figuran nelas proceden tamén da Facultade de Belas Artes de Pontevedra, entre os que se contabiliza unha participación feminina do 47,6%. No ano 2003 ponse en marcha, na Sala dos Peiraos de Vigo, un novo ciclo de exposicións comisariado por Xosé M. Buxán Bran, baixo o título xenérico Malas artes e integrado por unha serie de exposicións colectivas: Prototipos, Verbalidades, Prêt-à-Porter, Maquinacións, Arquitrabes e Bizarr@s. A súa orixinalidade e continuada programación supuxeron unha interesante plataforma para os artistas emerxentes, na que as porcentaxes de participación de mulleres superan a paridade cun 54,2%. Latitudes, desenvolvido entre 2004 e 2006, foi un ciclo de exposicións promovido pola Fundación Caixa Galicia, comisariado por Xosé Manuel Lens, que tivo como principal obxectivo «presentar o traballo daqueles artistas que, nos últimos dez anos, abriron novas formas de acción e desenvolvemento na arte galega». Realizouse en distintas cidades galegas e foi outro dos exemplos do alto nivel acadado polo traballo artístico das novas xeracións formadas en Galicia. Alén das mostras producidas e promovidas máis concretamente desde a propia Facultade de Belas Artes de Pontevedra —das que falaremos a continuación—, habería que incluír aquí outras exposicións individuais ou grupais que configuran a actividade da nosa arte. Algunhas individuais que non puidemos rastrear, outras que xa foron incluídas en anteriores apartados por pertencer a ciclos cronolóxicos máis amplos. Entre estas: Arte en Galicia desde 1975. Colección Caixa Galicia (dentro do conxunto «Miradas»), comisariada por Iria Candela, en 2009, ou Os anos circulares. Últimas tendencias da figuración en Galicia (2013), que rotou por distintas cidades galegas, e que xa foron incluídas no capítulo anterior.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 84

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Táboa de exposicións promocionais de nova xeracións organizadas en institucións galegas Exposición

Ano

Institución

Comisariado

30 anos no 2000

1994

Auditorio de Galicia,

Miguel Fernández-Cid

Novos camiñantes

1999

Ciclo de exposicións en

1993-2004 Obra Social Caja

Espacio para el Arte 2001-2003

Procesalia

Mulleres

40%

64%

57,1%

42,9%

Lourdes

Congresos, Pontevedra

Ciclo de exposicións

Homes

Miguel Fernández-Cid

Santiago de Compostela Pazo de Exosicións e

Artistas

Madrid, Pontevedra

Martínez-Sapiña

52%

48%

Coro da igrexa da,

Monse Cea

Universidade, USC,

e Eduardo Valiña

55%

45%

David Barro

47,6%

52,4%

45,8%

54,2%

Santiago de Compostela Ciclo de exposicións

2001-2004 Centro Torrente

Miradas virxes Ciclo de exposicións

Ballester, Ferrol 2003

Malas artes Ciclo de exposicións

Xosé M. Buxán Bran

Vigo 2004-2006

Latitudes Ciclo de exposicións

Sala dos Peiraos,

2006

25 anos do

Fundación Caixa

Xosé Manuel

Galicia

Lens

66,7%

33,3%

Parlamento de Galicia,

María Viñas

Santiago de Compostela

56%

44%

Parlamento de Galicia Urbanitas

2006

Ciclo de exposicións

2007-2013 Concello de Santiago

en Zona C

MARCO,

Iñaki Martínez Antelo

Vigo

e Carlota Álvarez

de Compostela

Situación

2008

Veraneantes*

2013

CGAC, Santiago,

Manuel Segade

80%

20%

59%

41%

83%

17%

MARCO,

Iñaki Martínez Antelo

Vigo

e Agar Ledo Arias

69,2%

30,8%

de Compostela

* Nesta exposición non se computou o proxecto colaborativo montenoso por estar composto por catro colectivos.

14 http://www.marcovigo.com/content/urbanitas.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 85

Exposicións

Exposicións relacionadas coa Facultade de Belas Artes de Pontevedra Neste apartado inclúense algúns dos proxectos expositivos relacionados cos traballos de fin de grao xunto con outras mostras de promoción do alumnado. Desde os seus comezos, a Facultade de Belas Artes de Pontevedra artellou distintos proxectos expositivos coa finalidade de promover o traballo artístico do alumnado, acabado de licenciar, que estivese cursando estudos de terceiro ciclo ou ex-alumnado con certa andaina artística. Algunhas destas mostras foron, nomeadamente, coordinadas ou comisariadas polo profesorado, como Insinuacións (1993), Epifanías (1998), Situacións 00 (2000) Vacío, espeso (2001), Biodramina, 17 viaxes (2003) ou Todos somos negros (XXXI Bienal de Pontevedra, 2010); outras foron iniciativas do propio alumnado, como A máquina que debuxa o infinito (1998), En tiempo real (2001) ou Esperando 1000 palabras (2006). Desde 2010, co novo sistema europeo de ensinanza universitaria, os estudos complétanse coa presentación do Traballo de Fin de Grao. Da primeira mostra publicouse un catálogo, tfg2010. Trabajo Fin de Grado (Facultade de Belas Artes), no que se recollen traballos de 72 estudantes: 46 mulleres (64%) e 26 homes (36%). Cada ano prográmase unha exposición cunha escolma dos traballos de fin de grao presentados en primeira convocatoria, realízase en espazos expositivos profesionais externos á universidade e acompañáñase dunha publicación. Así, Do final e do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes (2012), comisariada por Juan Carlos Meana (decano da Facultade), amósase no Pazo da Cultura de Pontevedra. No seguinte ano, baixo ese mesmo título e nese mesmo espazo, ten lugar outra mostra, comisariada por Silvia García (vicedecana de Cultura e Relacións Institucionais). Se comparamos a cifra da participación de alumnas (64%) da primeira exposición, na que non houbo comisariado nin escolla, realizada en 2010, confirmamos como no eido universitario o feito de seleccionar obras que se consideran de maior interese non implica un retroceso na participación das artistas: na exposición de 2012 o seu descenso non é significativo (62,2%) e na última exposición, en 2013, apréciase un notable aumento (81,8%). Alén destas propostas, entre 1997 e 2012 prográmanse unha serie de iniciativas orientadas á súa promoción fóra de Galicia. Exposicións que se realizaron sen continuidade anual, agás no período que foron comisariadas por Xosé M. Buxán Bran. Neste caso, trátase de mostras moito máis selectivas que as de Traballo de Fin de Grao. Son licenciados/as da Facultade de Belas Artes de Pontevedra ou aínda con vencello coa Facultade por estaren cursando terceiro ciclo ou desenvolvendo tarefas de investigación. Polo tanto, as e os artistas participantes en cada exposición pertencen a distintas promocións. Algunhas destas mostras tiveron lugar no Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid, como Huevo el nuevo (1997), comisariada por Juan Fernando de Laiglesia, Funxibles e inventariables (2001) e Plugged unplugged (2002), ambas as dúas comisariadas por Ignacio Barcia. Nestas tres primeiras edicións, as cifras de participación de mulleres e homes oscilan, compensándose entre as dúas primeiras e achegándose á paridade na última. A partir de aquí, e tras un baleiro de cinco anos, retoma o proxecto Xosé M. Buxán Bran co obxectivo de que a mostra adquira carácter itinerante —recalando na sala expositiva da propia Facultade— e establece a premisa de que a participación sexa paritaria. Así, baixo ese comisariado, prográmanse: Lancôme con grelos. 8 artísticas receitas galegas (2007-2008), na sala madrileña citada e na Sala X (sala de exposicións do Campus de Pontevedra); Oito_artistas.gal (2008-2009), que viaxa por varios espazos: o Ateneo Cultural «El Albéitar» (Universidad de León), Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid, Maus Hábitos (Porto), Sala X (Pontevedra) e Centre Cultural la Mercè (Girona); e Novas da negra sombra. Oito morriñentos artistas galegos (2009), exposta no Centro de Arte Joven da Comunidade de Madrid, Maus Hábitos (Porto), Sala X (Pontevedra) e o Museu Nogueira da Silva (Universidade do Minho, Braga).

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 86

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

A última mostra deste proxecto foi Mmmmmh! 8 praceres visuais (2012), comisariada por Mar Caldas, no Museu Nogueira da Silva de Braga (Universidade do Minho) e na Sala X (Pontevedra) e cuxa composición continuaba sendo paritaria. Recentemente, realizáronse exposicións anuais, Eso sigue su curso, coas promocións que rematan o Máster en Arte Contemporánea. Investigación e Creación. Mostras coordinadas por profesorado do mestrado e que, desde a súa segunda edición, se veñen realizando no Sexto Edificio do Museo de Pontevedra e acompañándose de catálogo. Esta iniciativa dá continuidade ás exposicións que se facían ao redor dos bienios de doutoramento, anteriores ao Plan Boloña, con mostras como De lo visible a lo invisible. Tiempos de papel (2001) ou Construccións posibles. Propostas de investigación en Belas Artes (2003). Da participación de alumnas en Eso sigue su curso —en 2012 o 60%, en 2013 o 53,3%— só se poden extraer datos da porcentaxe das que cursan estudos de terceiro ciclo xa que expón todo o alumnado que presentou o Traballo Fin de Máster, sen selección. Finalmente, unha iniciativa singular e continuada é Afinidades selectivas, ciclo de exposicións que se vén realizando na Casa Galega da Cultura de Vigo. Reúnense obras de ex-alumnado con traxectoria artística xunto ás de artistas profesionais que imparten docencia na Facultade de Belas Artes. Na maioría destas exposicións, a comisaria ou comisario seleccionou o ex-alumnado, que, pola súa vez, escollía entre o que fora o seu profesorado a súa «parella afectiva» en canto á formulación artística. Da lectura global do ciclo obtense unha participación paritaria. Por unha banda, isto subliña que o grao en que o alumnado, unha vez rematada a carreira, decide dedicarse á profesión artística e realizar de forma continuada o seu proxecto non difire en relación ao sexo. Pola outra, obsérvase que estes docentes e profesionais da práctica artística aprecian a obra desenvolvida por antigas alumnas ao recoñecelas como os «seus pares», a diferenza do escaso recoñecemento que van recibir no considerado espazo profesional, onde apenas conta a opinión dos seus colegas de profesión.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 87

Exposicións

Exposicións (con selección) de alumnado e ex-alumnado organizadas desde a Facultade de BB. AA. (Pontevedra) Exposición

Ano

Institución

Comisariado

Artistas Homes

Mulleres

Do final e do comezo

2012

Pazo da Cultura,

Juan Carlos Meana

Do final e do comezo

2013

Huevo el nuevo

1997

Funxibles e inventariables

2001

Plugged/Unplugged

2002

Lancôme con grelos

2007-2008 Centro de Arte Joven,

Oito_artistas.gal

2008-2009 Centro de Arte Joven,

Novas da negra sombra

2009

Mmmmmh! 8 praceres

2012

Museu Nogueira da

Afinidades selectivas 1

2007

Casa Galega

Afinidades selectivas 2

2008

Afinidades selectivas 3

2010

Afinidades selectivas 4

2011

Afinidades selectivas 5

2012

Afinidades selectivas 6

2013

Pontevedra Pazo da Cultura,

Silvia García

37,8%

18,2%

81,8%

Centro de Arte Joven,

Juan Fernando de

Madrid

Laiglesia

62,5%

37,5%

Centro de Arte Joven,

Ignacio Barcia

37,5%

62,5%

Pontevedra

Madrid Centro de Arte Joven,

Ignacio Barcia

57,1%

42,9%

Xosé M. Buxán Bran

50%

Xosé M. Buxán Bran

50%

Xosé M. Buxán Bran

Madrid Madrid (Itinerante) Madrid (Itinerante) Centro de Arte Joven,

55,6%

44%

Mar Caldas

50%

Susana Cendán

60%

40%

75%

25%

Madrid (Itinerante) visuais

62,2%

Silva, Braga (Itinerante) da Cultura, Vigo Casa Galega

Nono Bandera

da Cultura, Vigo Casa Galega

Juan Loeck

50%

Casa Galega

Marisa Fernández

da Cultura, Vigo

Oliveira

33,3%

66,7%

Casa Galega

Xosé M. Buxán Bran

da Cultura, Vigo

50%

Casa Galega

Almudena Fernández

da Cultura,Vigo

Fariña

25%

75%

da Cultura, Vigo

* Nas exposicións Afinidades selectivas só se computou a cifra de alumnado participante.

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 88

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

ANEXO V. FICHAS DE EXPOSICIÓNS PROMOCIONAIS DE NOVAS XERACIÓNS ORGANIZADAS EN INSTITUCIÓNS GALEGAS 30 anos no 2000. Artistas galegos para un cambio de milenio

1994

Auditorio de Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por Miguel Fernández-Cid Artistas (por orde alfabética): Montse Amigo, Alberto Barreiro, Salvador Cidrás, Almudena Fernández Fariña, Ana Fernández, Rut Massó, Tatiana Medal, Carlos Nieto, Carme Nogueira, Andrés Pinal Nº de artistas: 10 (6 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1968 e 1972 Catálogo: FERNÁNDEZ-CID, Miguel / AUDITORIO DE GALICIA (1994): 30 anos no 2000: Artistas galegos para un cambio de milenio, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 84-88484-20-8. [Texto: Miguel Fernández-Cid]

Novos camiñantes

1999

Pazo de Congresos e Exposicións, Pontevedra Comisariada por Miguel Fernández-Cid Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Alberto Barreiro, Vicente Blanco, Salvador Cidrás, Verónica Dopico, Almudena Fernández Fariña, Ana Fernández, Arturo Fuentes, Celeste Garrido, Tatiana Medal, Álvaro Negro, Andrés Pinal, Carlos Rial, Manuel Vázquez Nº de artistas: 14 (6 mulleres e 8 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1968 e 1975 Catálogo: FERNÁNDEZ-CID, Miguel et al. (1999): Novos camiñantes, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. ISBN 84-453-2517-5. [Textos: Miguel Fernández-Cid, Manuel Olveira, Alberto Ruiz de Samaniego, Severino Penelas, David Barro, Xosé Manuel Lens]

Exposicións individuais en Espacio para el Arte (de promoción de novas xeracións) 1993-2004 Espacio para el Arte, Caja Madrid, Pontevedra Exposicións individuais comisariadas por Lourdes Martínez-Sapiña Artistas (por secuencia expositiva): Menchu Outón, Juan Cidrás, Pilar Álvarez Pablos, Carlos Rial, Rosa Veloso, Arturo Reboiras, Simón Pacheco, Tatiana Medal, Christian Villamide, Mar Caldas, Salvador Cidrás, Almudena Fernández Fariña, Mónica Alonso, Carlos Tejo, Suso Basterrechea, Pancho Rodiño, Silvia Argüello, Mónica Trastoy, Ana Soler, Bichita (Patricia Iglesias), Itziar Ezquieta, Miguel Vidal, Víctor Mejuto, Isaac Cordal, Juan Rivas Nº de artistas: 25 (12 mulleres e 13 homes) Datos xeracionais: Na lista só se inclúen artistas que, nadas e nados a partir de mediados dos 60, comezasen a súa andaina profesional a partir da década dos 90 Catálogos: OUTÓN, Menchu et al. (1993): Menchu Outón: dentro da pel, Pontevedra, Caja de Madrid. [Texto: Yolanda Herranz] CIDRÁS, Juan et al. (1994): Terra de superficie, Madrid, Caja Madrid. [Texto: Alberto González-Alegre Burgueño] ÁLVAREZ PABLOS, Pilar et al. (1998): Pilar Álvarez Pablos: el caos es tan necesario como el orden, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Román Pereiro Alonso] RIAL, Carlos et al. (1998): Carlos Rial, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Manuel Olveira] VELOSO, Rosa et al. (1999): Rosa Veloso: la balada de la niña japonesa, Pontevedra, Caja de Madrid. [Texto: José Luis Clemente] 88

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 89

Exposicións

Exposicións individuais en Espacio para el Arte (de promoción de novas xeracións) 1993-2004 Catálogos: REBOIRAS, Arturo et al. (1999): Reboiras, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Ánxel Huete] PACHECO, Simón et al. (1999): Simón Pacheco: Rehabilitación, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Alberto González-Alegre e Perla Alonso] MEDAL, Tatiana et al. (1999): Tatiana Medal, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Fernando Huici] VILLAMIDE, Christian et al. (2000): Christian Villamide: Asépticos, Pontevedra, Caja Madrid. [Texto: Manuel Vilar] CALDAS, Mar et al. (2000): Momentáneas, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Manuel Sendón] CIDRÁS, Salvador et al. (2000): Kiosk, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro] FERNÁNDEZ FARIÑA, Almudena et al. (2000): Almudena Fernández Fariña, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro] ALONSO, Mónica et al. (2000): Mundoterapia, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Alberto González-Alegre e Mónica Alonso] TEJO, Carlos et al. (2001): Tempo morto, 1997-1998, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro] BASTERRECHEA, Suso et al. (2001): Suso Basterrechea: levanté frágiles estructuras para mi comodidad, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Antonio Garrido Moreno] RODIÑO, Pancho et al. (2002): Domus vacua I-II, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Susana Cendán] ARGÜELLO, Silvia et al. (2002): Oirás y mirarás, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro] TRASTOY, Mónica et al. (2002): Discontinuo, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro] SOLER, Ana et al. (2002): Ana Soler: al revés de lo contrario, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Miguel Cereceda] IGLESIAS, Patricia et al. (2002): Bichita present «I promise never make art again», Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Juan José Fuentes Alegría, Patricia Iglesias Pereira] EZQUIETA, Itziar et al. (2003): Itziar Ezquieta: identidad «es» frágil gracias, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: David Barro] VIDAL, Miguel et al. (2003): La ciudad, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Miguel Anxo Montero Vaz] MEJUTO, Víctor et al. (2003): O ángulo romo, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Textos: Jorge García, Xaquín Chaves] CORDAL, Isaac et al. (2003): Isaac Cordal: con título, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Javier Tudela] RIVAS, Juan et al. (2003): Juan Rivas: por parroquias, Pontevedra, Caja Madrid Obra Social. [Texto: Antón Castro]

Procesalia

2001

Coro da Igrexa da Universidade, USC, Santiago de Compostela Ciclo de exposicións comisariadas por Monse Cea e Eduardo Valiña Artistas (por secuencia expositiva): Exposicións individuais de Antón Caamaño, Renata Otero, Eduardo Valiña, Monse Cea, Isaac Cordal, Rubén Santiago; e mais unha exposición colectiva dos artistas portugueses Carlos Caires, Helder Días, Susana Jacques Nº de artistas: 9 (3 mulleres e 6 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais dos anos 60 e anos 70 Páxina web: PROCESALIA 2013 arte contemporánea: Procesalia 2001 (http://procesalia2013.eu/es/procesalia2001.php) [última consulta: decembro, 2013]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 90

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Miradas virxes

2001

Terceiro Espazo do Centro Torrente Ballester, Ferrol Ciclo de exposicións individuais comisariadas por David Barro Artistas (por orde de programación): Vicente Blanco, Arturo Fuentes, Álvaro Negro, Alberto Carou, Mónica Trastoy, Belén de Felipe, Andrea Costas Nº de artistas: 7 (3 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1973 e 1978 Catálogo: BARRO, David (coord.) (2002): Miradas virxes, Ferrol, Centro Torrente Ballester. [Textos: David Barro, Mercedes Costa, Javier Hontoria, Xosé Manuel Lens, Víctor López Carbajales, Segundo Saavedra]

Procesalia

2002

Coro da Igrexa da Universidade, USC, Santiago de Compostela Ciclo de exposicións comisariadas por Monse Cea e Eduardo Valiña Artistas (por secuencia expositiva): Xoán Brión, Ana de Matos, Paula Mariño, Montse Rego, KÓNIK THTR (Rosa Sánchez e Alain Baumann) Nº de artistas: 6 (4 mulleres e 2 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais dos anos 50 e anos 70 Páxina web: PROCESALIA 2013 arte contemporánea: Procesalia 2002 (http://procesalia2013.eu/es/procesalia2002.php) [última consulta: decembro, 2013]

Miradas virxes

2002

Terceiro Espazo do Centro Torrente Ballester, Ferrol Ciclo de exposicións individuais comisariadas por David Barro Artistas (por orde de programación): Suso Fandiño, Silvia Argüello, Manuel Vázquez, Diego Vázquez, Fran Herbello, Patricia Dopico, Almudena Fernández Nº de artistas: 7 (3 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1969 e 1977 Catálogo: BARRO, David (coord.) (2003): Miradas virxes 2002, Ferrol, Centro Torrente Ballester. [Textos: David Barro]

Procesalia

2003

Coro da Igrexa da Universidade, USC, Santiago de Compostela Ciclo de exposicións comisariadas por Monse Cea e Eduardo Valiña Artistas (por secuencia expositiva): Manuel de la Rosa, Kai Takeda, Carme Nogueira, Xoán Anleo, María Ruido Nº de artistas: 5 (2 mulleres e 3 homes ) Datos xeracionais: Nadas e nados entre os anos 60 e os 70 Páxina web: PROCESALIA 2013 arte contemporánea: Procesalia 2003 (http://procesalia2013.eu/es/procesalia2003.php) [última consulta: decembro, 2013]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 91

Exposicións

Miradas virxes 2003-04 Terceiro Espazo do Centro Torrente Ballester, Ferrol Ciclo de exposicións individuais comisariadas por David Barro Artistas (por orde de programación): Félix Fernández, Fruela Alonso, Tatiana Medal, Lorena Gómez, Rubén Ramos Balsa, Mónica Alonso, Lola Dopico Nº de artistas: 7 (4 mulleres e 3 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1969 e 1977 Catálogo: Non

Malas artes Sala dos Peiraos, Vigo Ciclo de exposicións colectivas comisariadas por Xosé M. Buxán Bran

2003

«Prototipos» Artistas (por orde alfabética): Laura Martín Álvarez, Rafael Iturriaga, Ernesto González Torterolo, Natalia Martín Lago, Paula Pérez André, Belén Prieto Bueno, Begoña Rodríguez, Olalla Rodríguez Franco, Camilo Rodríguez Vidal, Sara Vaquero Nº de artistas: 10 (7 mulleres e 3 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1974 e 1981 «Verbalidades» Artistas (por orde alfabética): Paula Aneiros, Roi Fernández, Federico Fernández, Irene Formoso Beloso, Lorena Gandoy, Alejandro Gómez Martín, Carlos Isla, Jorge Migoya Nº de artistas: 8 (3 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1972 e 1981 «Prêt-à-Porter» Artistas (por orde alfabética): Nuria Buján, Agar Fernández, Celeste Garrido, Marieta González, Celia Lago, Rebeca López, Andrea Pazos, Lorena Pita, Pilar Rodríguez, Sara Sapetti Nº de artistas: 10 (10 mulleres, 0 homes) Datos xeracionais: Nadas entre 1969 e 1981 «Maquinacións» Artistas (por orde alfabética): José Javier Caballero Orio, Isaac Cordal, Ana Fernández Grueiro, Carlos Gómez Martín, Chiu Longuina, Berio Molina Quiroga, Sr. Pause, José Antonio Rey Fraga Nº de artistas: 8 (1 muller e 7 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1960 e 1980 «Arquitrabes» Artistas (por orde alfabética): Chas, Rosendo Cid, Sara Fuentes Cid, Cristina Iglesias Reyes, Laura Verísimo Amor, Juan Rivas Nº de artistas: 6 (3 mulleres e 3 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1974 e 1980 «Bizarr@s» Artistas (por orde alfabética): R. Cierto, Félix Fernández, Carlos Latorre, Álex Mene, Fran Miguéns Ferro, Camino Vidales Nº de artistas: 6 (2 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1969 e 1982 Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. / SALA DOS PEIRAOS (2004): Malas artes 03, Vigo, Concello. ISBN 84-87637-27-2. [Texto: Xosé M. Buxán Bran] 91

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 92

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Latitudes I

2004

Sede da Fundación Caixa Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por Xosé Manuel Lens Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Salvador Cidrás Nº de artistas: 2 (1 muller e 1 home) Datos xeracionais: Nada en 1977 e nado en 1968 Catálogo: LENS, Xosé Manuel et al. (2004): Latitudes I: Mónica Alonso + Salvador Cidrás, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 84-95491-96-6. [Textos: Josep María Montaner, Xosé Manuel Lens, Martí Perán]

Latitudes II

2004

Sala de exposicións da Fundación Caixa Galicia Antigo Café Moderno, Pontevedra Comisariada por Xosé Manuel Lens Artistas (por orde alfabética): Almudena Fernández, Álvaro Negro Nº de artistas: 2 (1 muller e 1 home) Datos xeracionais: Nada e nado nos 70 Catálogo: LENS, Xosé Manuel et al. (2004): Latitudes II: Almudena Fernández + Álvaro Negro, A Coruña, Fundación Caixa Galicia. ISBN 84-95491-72-9. [Textos: Xosé Manuel Lens, Ángela Molina]

Latitudes III

2005

Sala de exposicións da Fundación Caixa Galicia, Ferrol Comisariada por Xosé Manuel Lens Artistas (por orde alfabética): Félix Fernández, Carlos Rial Nº de artistas: 2 (0 mulleres, 2 homes) Datos xeracionais: Nados en 1968 e 1977 Catálogo: LENS, Xosé Manuel et al. (2005): Latitudes III: Félix Fernández + Carlos Rial, proceso autobiografía, Santiago, Fundación Caixa Galicia. ISBN 84-96494-50-0. [Textos: Xosé Manuel Lens, Estrella de Diego]

Descubertos. Diálogo dende o invisible. 25 anos do Parlamento de Galicia 1981-2006

2006

Parlamento de Galicia, Santiago de Compostela Sen datos de comisariado Artistas (por orde alfabética): Charela Díaz, Mario Feal, David Ferrando Giraut, Beatriz Lanchas, Noemí Otamendi, Carlos Rodríguez-Méndez, Santiago Vilaverde Nº de artistas: 7 (3 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1968 e 1971 Catálogo: PARLAMENTO DE GALICIA (2006): Invisibles, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 93

Exposicións

Invisibles. Diálogo dende o invisible. 25 anos do Parlamento de Galicia 1981-2006

2006

Parlamento de Galicia, Santiago de Compostela Comisariada por María Viñas Artistas (por orde alfabética): Natalia Díaz-Mella, Sabela Dopazo, Federico Fernández, Pancho Lapeña, Nano 4814, Jorge Rivera, Fran Rodríguez, Marisa Torres, María Viñas Nº de artistas: 9 (4 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados na década dos 70 Catálogo: PARLAMENTO DE GALICIA (2006): Invisibles, Santiago de Compostela, Parlamento de Galicia

Urbanitas

2006

MARCO, Museo de Arte Contemporánea de Vigo Comisariada por Iñaki Martínez Antelo e Carlota Álvarez Basso Artistas (por orde alfabética): Mónica Alonso, Oliver Añón, Servando Barreiro, Vicente Blanco, Antón Cabaleiro, Maribel Castro, Isaac Cordal, Suso Fandiño, Félix Fernández, Arturo Fuentes, Amalia González Reyes, Kiko, Pancho Lapeña, Chiu Longina, Carlos Maciá, Loreto Martínez Troncoso, Fran Meana, Berio Molina, Antía Moure, Nano 4814, Álvaro Negro, Carme Nogueira, Pablo Orza, Pelucas, Pablo Pérez Sanmartín, Jorge Perianes, Rubén Ramos Balsa, Rubén Santiago, Tay, El Tiñas Nº de artistas: 30 (6 mulleres e 24 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1970 e 1982. A ampla maioría naceran entre a segunda metade dos 70 e principios dos 80 Catálogo: ÁLVAREZ BASSO, Carlota et al. (2006): Urbanitas, Vigo, MARCO. ISBN 84-934364-5-3 [Textos: Iñaki Martínez Antelo, Carlota Álvarez Basso, Xosé Manuel Lens, Fernando Figueroa, Silvia García, David Barro]

Exposicións individuais en Zona C

2007-13

Zona C, Santiago de Compostela Nº de artistas: 34 (14 mulleres e 20 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre os anos 60 e os anos 80 Artistas (por secuencia expositiva)

Comisariado

Juan Carlos Bracho (intervención dentro da mostra

Monse Cea, Kiko da Silva

O debuxo por diante, exhibida en 5 espazos de Santiago)

e Eduardo Valiña

Suso Fandiño

Sen datos

Mauro Trastoy

Sen datos

Santi Jiménez

Sen datos

Marga Crespo

Sen datos

Manuel Eirís

Sen datos

Rita Rodríguez

Ana Justo

Amaya González Reyes

Sen datos

Sara Fuentes

Sen datos

Montse Rego

Sen datos

Jesús Madriñán

Clara Rodríguez Cordeiro

Esther Ruiz de Pablos

Antonio Díaz Correa

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 94

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Exposicións individuais en Zona C

2007-13

Artistas (por secuencia expositiva)

Comisariado

Antía Moure

Sen datos

Nuria Ruibal

Ana Amado

Florian Slotawa

Sen datos

Carolina Caluori

Basilisa Fiestras

Iván Prieto

Cristina Moreiro

Batbirulau (colectivo artístico)

Sen datos

Enrique Lista

María Marco

Jesús de la Iglesia

Rocío Figueroa Guisande

Christian García Bello

Candela Rajal

Ergosfera (colectivo) Sen datos Capítulo: CEA, Montse (2007): «Juan Carlos Bracho», en Monse Cea et al., O debuxo por diante: A obra gráfica nas coleccións públicas da cidade de Compostela, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea, 80-89. ISBN 978-84-453-4413-2 Carpeta (3 vol. + DVD): TRASTOY, Mauro / Suso FANDIÑO / Santiago JIMÉNEZ (2008): Zona «C», marzo ´07/ marzo ´08: Álbum; 1.388.253 puntos; Albergues transitorios, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 978-84-88484-57-4 Carpeta (4 vol. + DVD): CRESPO, Marga et al. (2009): Zona «C»: Marga Crespo, Estrutura Binaria; Manuel Eirís, Bocados de parede, Sen título; Rita Rodríguez, Stand by me; Amaya González, Artísticamente [in]correcto, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 978-84-88484-61-1 Carpeta (4 vol. + DVD): FUENTES CID, Sara et al. (2010): Zona «C»: Sara Fuentes Cid, 1:10; Montse Rego, Dinero; Jesús Madriñán, En branco; Esther Ruiz de Pablos, Microvoyages, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 978-84-88484-63-5 Carpeta (3 vol. + DVD): MOURE, Antía et al. (2011): Zona «C»: Antía Moure, Grandes batallas; Nuria Ruibal, Entre a razón e a pel; Florian Slotawa, Studio Box, Santiago de Compostela, Auditorio de Galicia. ISBN 978-84-88484-65-9

Situación 2008 CGAC, Santiago de Compostela Comisariada por Manuel Segade Artistas (por orde alfabética): Mónica Cabo, David Ferrando Giraut, Rubén Grilo, Enrique Lista, Carlos Rodríguez-Méndez, Rubén Santiago Nº de artistas: 6 (1 muller e 5 homes) Datos xeracionais: Nada e nados entre 1968 e 1981. A maioría naceran a finais dos 70-principios dos 80 Catálogos: SEGADE, Manuel / Mónica CABO (2008): Mónica Cabo: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4645-7 SEGADE, Manuel / David FERRANDO GIRAUT (2008): David Ferrando Giraut: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4648-8 SEGADE, Manuel / Rubén GRILO (2009): Rubén Grilo: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4781-2 SEGADE, Manuel / Enrique LISTA (2008): Enrique Lista: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4644-0 SEGADE, Manuel / Carlos RODRÍGUEZ-MÉNDEZ (2008): Carlos Rodríguez-Méndez: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4614-3 SEGADE, Manuel / Rubén SANTIAGO (2010): Rubén Santiago: Situación, Santiago de Compostela, Centro Galego de Arte Contemporánea. ISBN 978-84-453-4797-3 94

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 95

Exposicións

Veraneantes

2013

MARCO, Museo de Arte Contemporánea de Vigo Comisariada por Iñaki Martínez Antelo e Agar Ledo Arias Artistas (por orde alfabética): Carlos Álvarez Gil, Carla Andrade, Arrieta/Vázquez, Pablo Barreiro, Misha Bies Golas, Olmo Blanco, Olmo Cuña, Manuel Eirís, David Ferrando Giraut, Pablo Fidalgo Lareo, Amaya González Reyes, Rubén Grilo, Enrique Lista, Loreto Martínez Troncoso, montenoso, Joan Morera, Doa Ocampo, Gemma Pardo, Lois Patiño, Marta Peleteiro, Kiko Pérez, Miguel Prado, Federico Vladimir Strate Pezdric, Ismael Teira, Mar Vicente, Diego Vites Nº de artistas: 26 (8 mulleres e 18 homes) e mais un proxecto colaborativo Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1976 e 1988. A maioría naceran nos 80 Páxina web: MARCO: Veraneantes, Exposicións (http://www.marcovigo.com/content/veraneantes) [última consulta: decembro, 2013]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 96

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

FICHAS DE EXPOSICIÓNS RELACIONADAS COA FACULTADE DE BELAS ARTES DE PONTEVEDRA Insinuacións

1993

Facultade de Belas Artes, Pontevedra Comisariada por Juan Fernando de Laiglesia e Jesús Hernández Artistas (por orde alfabética): Martín Álvarez, Sonia Álvarez, Daniel Ameneiros, Alberto Barreiro, F. Blanco Alcaide, Rosana Carnero, Mariano Casas, Beatriz Comesaña, Arturo Cousiño, Eduardo Covelo, Enma Chorén, Isabel Domínguez, Almudena Fernández, Hortensia Fernández, Macu Fontarigo, Tere Freiria, Miguel A. G. Prieto, Mario Iglesias, Rosa Lago, Manuel Lareo, David Lista, Miguel Mantilla, Paula Mariño, Olga Martínez, Rut Massó, Tatiana Medal, Holga Méndez, Olga Otero, Andrés Pinal, Ana Reinaldo, Manuel Robles, David Rodríguez, Víctor Saavedra, Diego Santomé, Lola Solla, Toya Suárez, César Taboada, Rosa Úbeda, Agustín Valiño Nº de artistas: 39 (20 mulleres 19 homes) Datos xeracionais: Estudantes da 1ª promoción de licenciatura en Belas Artes de Pontevedra Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de et al. (1993): Insinuacións, Pontevedra, Facultade de Belas Artes. [Textos: Juan Fernando de Laiglesia, Jesús Hernández]

Huevo el nuevo

1997

Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid Comisariada por Juan Fernando de Laiglesia Artistas (por orde alfabética): Elena de Abasolo, Alberto Barreiro, Ismael Bernárdez, Vicente Blanco, Juan Domínguez, Hortensia Fernández, Holga Méndez e David Lista, Begoña Paz, Andrés Pinal, Jorge Rivera, Manuel Robles, Encarna Rodríguez e José Manuel Díaz, Marcos Soto, Cristina Varela Nº de artistas: 16 (6 mulleres e 10 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantado de Belas Artes de Pontevedra Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de et al. (1997): Huevo el nuevo, Vigo, Universidade. [Texto: Alberto Ruiz de Samaniego]

Epifanías

1998

Escaparates da área comercial da zona monumental, Pontevedra Comisariada por Alberto Ruiz de Samaniego Artistas (por orde alfabética): Jacobo Amenábar, Alejandro Bobillo, Nuria Buján e Delfina Belén Suárez, José Fernández Miguez, María Xesús Ferrín, Juan José Fuentes Alegría, Emilio García Otero, Mirta Pequeño González, Anxos Romeo, Natalia Val Guerreiro Nº de artistas: 11 (6 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Estudantes da Facultade de Belas Artes de Pontevedra Catálogo: UNIVERSIDADE DE VIGO (1998): Epifanías, Vigo, Universidade. [Texto: Alberto Ruiz de Samaniego]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 97

Exposicións

A máquina que debuxa o infinito

1998

Castelo de Santa Maria da Feira, Santa Maria da Feira, Porto Coordinada polo alumnado Artistas (por orde alfabética): David Alonso Cal, Marina Couñago, David Creus, Maika Fernández, Juan José Fuentes Alegría, Arturo Fuentes Cid, Jorge Guimarei, María Iglesias, Enrique Jaspe, Carolina Miraz, Dan Pérez, Manuel Rey, Maite Rigueira, Marietta Sacristán, Elena Vitoria, Ruth Yebrachez García, José Andrés Santiago Iglesias, Candela Toucedo Vara, Lidia Varela Orbas Nº de artistas: 16 (8 mulleres e 8 homes) Datos xeracionais: Estudantes da 4ª promoción de licenciatura en Belas Artes de Pontevedra, especialidade de escultura. Nadas e nados entre 1969 e 1975 Outros datos: Exposición realizada no marco do Intercambio Cultural Pontevedra-Porto Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. / UNIVERSIDADE DE VIGO (1998): A máquina que debuxa o infinito, Pontevedra, Facultade de Belas Artes. [Textos: Xosé Manuel Buxán Bran, X. Antón Castro, Severino Penelas, as e os artistas]

Situacións 00

2000

Edificio do Reitorado da Universidade de Vigo, Vigo Coordinada por Xosé Manuel Buxán Bran. Selección por xurado: Xosé Mª da Rocha Álvarez, José Ballesta, Xosé M. Buxán, Berta Cáccamo, Tono Carbajo, Ánxel Huete, José Veiga Artistas (por orde alfabética): Fruela Alonso Blanco, Jacobo Bobillo Vázquez-Monjardín, Ana Briones Rodríguez, Sara Cueto Ferrero, Aránzazu Diñeiro López, Patricia Dopico Rodríguez, Maruxa Fernández Llamazares, Joan Jose Fuentes Alegría, Dolores Gálvez García, Olalla García San León, J. Ignacio Legazpi Gil, Zoraida Marqués López, Vanessa Nistal Bodelón, María Peña Lombao, Mirta Pequeño González, Raúl Pereira Gómez, J. Manuel Teixeira Barbosa, Luis Torrico Perdomo, José Ángel Zabala Mate Nº de artistas: 20 (12 mulleres e 8 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre finais dos 60 e o ano 1980 Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (coord.) (2000): Situacións 00, Vigo, Vicerreitorado de Planificación da Universidade. [Texto: Jesús Hernández Sánchez]

De lo visible a lo invisible. Tiempos de papel

2000-01

Itinerante: II Jornadas del Papel, Ayuntamiento de Sarrià de Ter, Girona; sala de exposicións da Facultade de Belas Artes de Pontevedra; sala de exposicións da Universidad Autónoma de Madrid Coordinada por Teresa Pajares Vales Artistas (por orde alfabética): Gemma Aguilar, Fruela Alonso, Amparo Bermúdez, Manuela Domínguez, Chus Ferrín, Silvia García, Patricia Iglesias, Araceli Liste, Clara López, Álex Mene, Teresa Pajares, Juan Rivas, Mónica Trastoy Nº de estudantes: 10 (7 mulleres e 3 homes) Nº total de artistas: 13 (10 mulleres e 3 homes) Datos xeracionais: Doutorandos dos bienios 1997/1998 e 2000/2001 Departamento de Debuxo; e 3 docentes Catálogo: PAJARES VALES, Teresa (coord.) (2000): De lo visible a lo invisible. Tiempos de papel, Vigo, Universidade. [Textos: Jesús Hernández Sánchez, Teresa Pajares Vales]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 98

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

En tiempo real

2001

Sala de exposicións da Facultade de Belas Artes, Pontevedra Coordinada por Raúl Pereira e José Ángel Zabala Artistas (por orde alfabética): Paula Aneiros, Silvia Argüello, Ana Briones, Sara Cueto, Santiago del Río, Lucía Díez, Maite Diz, Silvia Esperón, Luisa Fernández, Eduardo Fernández García-Gesto, Juan José Fuentes Alegría, Marcos García, Olalla García, Jorge Gómez Perianes, Teresa Irisarri, Águeda Lojo, Domingo Muíños, Noemí Navas, Ana Belén Neira, Raúl Pereira Gómez, Marta Pérez-Lozao, Coco Pimentel, Carmen Platero, Antonio Porto, Alfonso Jesús Rodríguez, Juan Carlos Sánchez Sobral, María Jesús Vázquez, José Ángel Zabala Nº de artistas: 28 (17 mulleres e 11 homes) Datos xeracionais: Estudantes da 6ª promoción de licenciatura en Belas Artes, especialidade de pintura Catálogo: HERNÁNDEZ, Jesús (2001): En tiempo real, Vigo, Universidade. [Textos: Jesús Hernández, José Chavete, Berta Cáccamo]

Funxibles e inventariables

2001

Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid Comisariada por Ignacio Barcia Artistas (por orde alfabética): Arturo Fuentes, Holga Méndez, Noemy Montes, Joshua Moon, Martín Pena, Mirta Pequeño, Tania Sanjurjo, Mónica Trastoy Nº de artistas: 8 (5 mulleres e 3 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados na década dos 70 Catálogo: BARCIA, Ignacio et al. (2001): Funxibles e inventariables, Vigo, Universidade. [Texto: Ignacio Barcia]

Vacío, espeso

2001

Galería Sargadelos, Pontevedra Comisariada por Juan Fernando de Laiglesia Artistas (por orde alfabética): Adolfo Barcia Dopazo, José Jacobo Bobillo Vazquez-Monjardían, Rosendo Cid, Jorge Couceiro, Juan José Fuentes Alegría, Nuria Garrido Rodríguez, Elena Gómez Dahlgren, Cristina González Domínguez, Rubén Ramos Balsa, Cristina Rodríguez, Pilar Rodríguez Fernández Nº de artistas: 11 (5 mulleres e 6 homes) Datos xeracionais: Alumnado do último ano de licenciatura, especialidade de escultura, e de doutoramento. Nadas e nados na década dos 70 Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de / GALERÍA SARGADELOS (2001): Vacío, espeso, Pontevedra, Galería Sargadelos. ISBN 84-8485-013-7. [Textos: Juan Fernando de Laiglesia, as e os artistas]

Plugged unplugged

2002

Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid Comisariada por Ignacio Barcia Artistas (por orde alfabética): Rosendo Cid, David Creus, Patricia Dopico, Félix Fernández, Patricia Iglesias, Rubén Ramos Balsa, Encarna Rodríguez Nº de artistas: 7 (3 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1973 e 1978 Catálogo: BARCIA, Ignacio / CENTRO DE ARTE JOVEN, Madrid (2001): Plugged unplugged, Vigo, Universidade. [Textos: Ignacio Barcia, Jesús Hernández Sánchez]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 99

Exposicións

Construccións posibles. Propostas de investigación en Belas Artes

2003

Facultade de Belas Artes, Pontevedra Coordinada por Juan Fernando de Laiglesia e Isabel Rueda Artistas (por orde alfabética): Begoña Acín López, Irma Álvarez Liviada, Adolfo Barcia Dopazo, Patricia Blanco Pan, José Javier Caballero Orío, Christian Costa, Aránzazu Diñeiro López, Irene González Blanco, Ainhoa Hontecillas Bolinaga, Helder Jorge Maia da Silva Moreira, Rebeca López López, Rubén Ramos Balsa, María del Pilar Rodríguez Fernández Nº de artistas: 13 (8 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Estudantes do bienio de doutoramento 2001-2003: As formas da arte como construcións posibles, Departamento de Escultura, Belas Artes, Pontevedra Catálogo: LAIGLESIA, Juan Fernando de et al. (2003): Construccións posibles, Vigo, Universidade. ISBN 84-8158-252-2. [Textos: Juan Fernando de Laiglesia, Isabel Rueda, Natividad Bermejo, Elena Lapeña Martínez, Juan Ángel Loeck, Ignacio Pérez-Jofre, Alberto Ruiz de Samaniego, María Teresa Pajares Vales, José Luis Vicario Merino, as e os artistas]

Biodramina, 17 viaxes

2003

Pazo da Cultura, Pontevedra Coordinada por Nono Bandera Artistas (por orde alfabética): Maribel Castro Díaz, Samuel Castro Martín, Víctor Hugo Costas Alonso, Verónica García Carballeira, Víctor García Alonso, Carlos Gómez Martín, Carolina González García, Sara González García, Carlos Isla Fernández, Iria López González, Antía Moure Arias, Andrea Pazos López, Lucía Romaní Fernández, Alba Sánchez García, José Andrés Santiago Iglesias, Candela Toucedo Vara, Lidia Varela Orbas Nº de artistas: 17 (11 mulleres e 6 homes) Datos xeracionais: Alumnado de Belas Artes de Pontevedra Catálogo: VV. AA. (2003): Biodramina. Prevención e tratamento do mareo, Pontevedra, Concello

Esperando 1000 palabras

2006

Casa Galega da Cultura, Vigo Comisariada por Enrique Lista Artistas (por orde alfabética): Andrea Costas, Jorge Couceiro, Victoria Diehl, Raquel Durán, Fran Herbello, Silvia Herrera, Santi Jiménez, Silvia Omil Nº de artistas: 8 (5 mulleres e 3 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1972 e 1982 Catálogo: LISTA, Enrique et al. (2006): Esperando 1000 palabras, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Universitaria e Estudantes, Universidade de Vigo. [Textos: Óscar Rubiños López, Xosé M. Buxán Bran, Enrique Lista]

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 100

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Afinidades selectivas

2007

Casa Galega da Cultura, Vigo Comisariada por Susana Cendán Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Victoria Diehl / Marina Núñez; Cris Carvalho e Pablo O. Huertas / Xoán Anleo; Coral Martínez / Juan Carlos Meana; Pelucas / Nono Bandera Nº de ex-alumnado: 5 (2 mulleres e 3 homes) Nº total de artistas: 9 (3 mulleres e 6 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1978 e 1985; docentes nados e nadas entre 1958 e 1966 Catálogo: VV. AA. (2007): Afinidades selectivas, Vigo, Concello / Vicerreitoría de Extensión Cultural e Estudantes, Universidade. ISBN 978-84-8158-355-7. [Texto: Susana Cendán]

Lancôme con grelos. 8 artísticas receitas galegas

2007-08

Itinerario: Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid; Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra Comisariada por Xosé M. Buxán Bran Artistas (por orde alfabética): Fruela Alonso, Mónica Cabo, Itziar Ezquieta, Ernesto González Torterolo, Santi Jiménez, Enrique Lista, Rita Rodríguez, Sara Sapetti Nº de artistas: 8 (4 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1974 e 1981 Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. et al. (2007): Lancôme con grelos. 8 artísticas receitas galegas, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus. ISBN 978-84-8158-344-1. [Textos: Xosé Manuel Buxán Bran, Jesús Hernández Sánchez, as e os artistas] Capítulo: LENS, Rafael et al. (2009): «Lancôme con Grelos», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 3, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 18-39. ISBN 978-84-8158-437-0. [Textos: Rafael Lens, as e os artistas]

IKAS ART. 1er. Encuentro de arte universitario

2008

Güeñes, Balmaseda e Sodupe (Bilbao) Selección por comité científico: Ignacio Barcia, Juan Carlos Meana, Fernando Suárez, Xosé M. Buxán, Almudena Fernández Fariña, Yolanda Herranz, Manuel Sendón Artistas de BB. AA. Pontevedra (por orde alfabética): Emilio Coedo, Christian García, Julia Girón, Borja Guerrero, Antonio López, Marta López, Lucía Martínez, Sheila Pazos Silva, Tania Pérez, Iván R. A. (Esfenodon) Nº de artistas: 10 (5 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Alumnado de últimos cursos de Belas Artes Catálogo: VV. AA. (2008): IKAS ART. 1er. Encuentro de arte universitario, Bilbao, Enkartur

100

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 101

Exposicións

Afinidades selectivas

2008

Casa Galega da Cultura, Vigo Comisariada por Nono Bandera Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Juan Loeck / Carlos Isla; Elena Fernández Prada / Sara García; Anne Heyvaert / Olmo Cuña; Ignacio Pérez-Jofre / Nano 4814 Nº de ex-alumnado: 4 (1 muller e 3 homes) Nº total de artistas: 8 (3 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantes e docentes Catálogo: VV. AA. (2008): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Cultural e Estudantes, Universidade. [Texto: Nono Bandera]

Oito_artistas.gal

2008-09

Itinerante: Ateneo Cultural «El Albéitar», Universidad de León; Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid; Maus Hábitos, Porto; Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra; Centre Cultural la Mercè, Girona Comisariada por Xosé M. Buxán Bran Artistas (por orde alfabética): María Blanco, Víctor Hugo Costas Alonso, Tamara Feijóo, Ignacio García Gómez del Valle, Jorge Migoya, Nuria Ruibal, Pablo Sande (Tayo), Sonia Tourón Nº de artistas: 8 (4 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1975 e 1983 Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (ed.) (2008): Oito_artistas-gal, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus. ISBN 978-84-8158-378-6. [Textos: Jesús Hernández, Xosé M. Buxán Bran, Sara Fuentes, Sara Sapetti, Chelo Matesanz, Jesús Pastor, Sara Vaquero, Yolanda Herranz, Nono Bandera, Víctor Ulla] Capítulo: ROCHA CASABELLA, Miguel Ángel (2010): «Oito_artistas-gal», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 4, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 16-27. ISBN 978-84-8158-487-5. [Texto: Miguel Ángel Rocha Casabella]

Novas da negra sombra. Oito morriñentos artistas galegos

2009-10

Itinerante: Centro de Arte Joven de la Comunidad de Madrid; Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra; Museu Nogueira da Silva, Universidade do Minho, Braga Comisariada por Xosé M. Buxán Bran Artistas (por orde alfabética): A ama de casa pervertida (Pablo Huertas e Cris Carvalho), Mª Covadonga Barreiro, Inés Casarejos, Samuel Castro, Alba Fandiño, Pilas, Fabián Piñeiro, Ana Seoane Nº de artistas: 9 (4 mulleres e 5 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1980 e 1984 Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (ed.) (2009): Novas da negra sombra, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus. ISBN 978-84-8158-439-4. [Textos: Xosé M. Buxán Bran, Chus Martínez Domínguez, Jesús Hernández Sánchez, as e os artistas] Capítulo: CALDAS, Mar (2011): «Novas da negra sombra», en Xosé M. Buxán Bran (ed.), Sala X vol.5, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 48-59. ISBN 978-84-8158-543-8

101

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 102

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Todos somos negros

2010

Sexto Edificio, Museo de Pontevedra (exposición realizada no marco da XXXI Bienal de Pontevedra) Serie de exposicións coordinadas por Xosé M. Buxán Bran, Isabel Rueda, Mar Caldas, Silvia García e Nono Bandera Artistas (por secuencia expositiva): César Barbolla, Santiago Novas e Damián Eiras; Fruela Alonso; Laura Lorences; Ángela Búa, Diego Castedo, Daniel Cerecedo, Marta Davila, Nestor Domínguez, Patricia Fernández e Rebeca Díez; Olivier Requeijo e Sandra Segade; Antonio Valverde e María Castellanos; Josetxu F. Cárcamo, Keila Fernández; Borxa Guerrero e Toño López, Sabela Barreiro; Sabrina Fernández, Santiago Besteiro e Ana Mª Cidre; Leticia Gómez; Mariano Ortega; Silvia García; The green family (Hugo Adatz e Lucía García). Alumnado de ESDEMGA; Ana Soler, Itziar Ezquieta e Fran Miguéns Ferro. Mirian Cidrás, Mª José Cruces e André Ester; Hugo López Ayuso; Antón García Caamaño; Bibiana Piñeiro e David Quintero; Yolanda Lorenzo Rial; José Villot; Manuel González e Paula López Vallejo Nº de artistas: 43 (21 mulleres e 22 homes) Datos xeracionais: Estudantes e tres docentes da Facultade de Belas Artes de Pontevedra Catálogo: VV. AA. (2010): «Todos somos negros. Facultade de Belas Artes», en Santiago Olmo (dir.), Utrópicos Centroamérica e Caribe: Roteiro, Pontevedra, Deputación Provincial / Artedardo, 210-223. ISBN 978-84-8457-354-8. [Textos: Ignacio Barcia, Xosé M. Buxán Bran, Isabel Rueda, Mar Caldas, Silvia García, Itziar Ezquieta e Fran Miguéns Ferro, Nono Bandera]

IKAS ART. 2ª Muestra internacional de arte universitario

2010

Bilbao Exhibition Center, Bilbao Selección por comité científico integrado por profesorado de BB. AA. de Pontevedra Artistas de BB. AA. Pontevedra (por orde alfabética): Noelia Buján López, Sonia Castro, María Fernández Novoa, Alba Fernández Troiteiro, Álex Ferreiro, Iván Ferreiro, Lucía García Rey, Elisabeth González, Manu González Gómez, Jesús de la Iglesia, Raquel Iglesias Gándara, Eva González, Pablo López Blanco, Paula López Vallejo, Oscar Lot, Minia Martínez, Carlos Padín, Ángela Mª Ramos Vicente, Vicente Rey, José Ignacio Reboreda, Laura Lara Sánchez, Rebeca Senín Fontenla, Abel Veiga, Roi Veiga Novás Nº de artistas: 24 (13 mulleres e 11 homes) Datos xeracionais: alumnado de últimos cursos de Belas Artes Catálogo: VV. AA. (2010): IKAS ART. 2ª Muestra internacional de arte universitario, Bilbao, Enkartur. ISBN 978-84-614-1812-1

Afinidades selectivas

2010

Casa Galega da Cultura, Vigo Comisariada por Juan Loeck Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Samuel Castro / Nati Bermejo; Tamara Feijóo / Marisa Fernández; Andrea Jambrina / Isabel Rueda; Rubén Ramos Balsa / Juan Fernando de Laiglesia Nº de ex-alumnado: 5 (2 mulleres e 3 homes) Nº total de artistas: 9 (3 mulleres e 6 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1978 e 1985; docentes nados e nadas entre 1958 e 1966 Catálogo: VV. AA. (2010): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Cultural e Estudantes, Universidade. ISBN 978-84-8158-514-8. [Texto: Juan Loeck]

102

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 103

Exposicións

tfg2010. Trabajo Fin de Grado

2010

Facultade de Belas Artes, Pontevedra Comisariada por Ignacio Pérez-Jofre Santesmases, Juan Fernando de Laiglesia e González de Peredo e as e os titores (María Teresa Pajares Vales, Almudena Fernández Fariña, Consuelo Matesanz Pérez, Ignacio Pérez-Jofre, Manuel Rodríguez Moldes, Berta Álvarez Cáccamo, Loreto Blanco Salgueiro, Juan Carlos Román Redondo, Elena Fernández Prada, Javier Tudela Sáez de Pipaón, Juan Loeck Hernández, Juan Fernando de Laiglesia, Juan Carlos Meana, Carlos Tejo Veloso, Silvia García González, Manuel Sendón Trillo, Xosé Manuel Buxán Bran, José Chavete, Ana Soler Baena, Marcos Dopico, Alberto García Ariza, Marta Riera Táboas, Lola Dopico, Paloma Cabello Pérez) Artistas (por orde de aparición no catálogo): Marta González Romero, Adriana Pardo Basanta, Clara Salamanca Fernández, Athenea Vázquez Souto, Alba Fernández Troiteiro, Elisabeth González Peláez, Iria Quintero Yáñez, Katrina Biurrun Sanz, Carla Vijande, Sandra María Segade Iglesias, Daniel Cerecedo Bretal, David Seco Bellas, Alberto Santos Hermo, Abel Veiga, Ignacio Ramos Estévez, Pablo López Blanco, Tamara Lores Touriño, Raquel Iglesias Gándara, Luis Martínez Romero, Sara Rumeu Padilla, Néstor Domínguez Varela, Antón García Caamaño, David Quinteiro Rendo, Jairo Valverde, Eva Martínez Yáñez, José Villot Guisán, José Javier Roque García, Daniel López Garrido, Carlota Salgado Leal, Esteban Suárez, Andrea Outeiral, Luis Mariano Ortega Río, Iria Parga Rodríguez, Patricia Elena Pascual Blanco, Silvia Fernández García, Alba Blanco Boga, Patricia Fernández Ruibal, Begoña Mumary Lorenzo, Vanesa Sexto Rey, Inés Piñeiro Ríos, David Rodríguez Casas, Verónica Vicente Álvarez, Ángela María Ramos Vicente, Roy Veigas, Paula Pereira, Ángela López Pulpeiro, Patricia Gómez Yáñez, Jéssica Mera Redondo, Alba García Iglesias, María Jesús Rodríguez Cordo, Keila Alonso Rodríguez, Alejandro Ferreiro Vaamonde, Sandra Mallo Bea, Marta Santos García, María Fernández Novoa, Ángela Búa Lafuente, Cristina Benito Lamas, Susana Viña Gerpe, Laura Lorences Fernández, José Rodríguez Romay, Andrea Vila Estévez, Úrsula Cancelas Pequeño, Miguel Ángel Rocha Casabella, Reyes Rodríguez Maquieira, Diego Castedo González, David Sánchez Sánchez, Diego Puentes Diéguez, Laura Cordido Raposo, Lucía García Rey, Oliver Requeijo, María Eiras Martínez Nº de artistas: 72 (46 mulleres e 26 homes) Datos xeracionais: Estudantes da 1ª promoción de grao en Belas Artes de Pontevedra, plan novo de ensinanza universitaria europea. Curso 2009/2010 Catálogo: PÉREZ-JOFRE SANTESMASES, Ignacio et al. (2010): tfg2010. Trabajo Fin de Grado, Pontevedra, Facultade de Belas Artes. ISBN 978-84-8158-517-9. [Textos: Ignacio Barcia Rodríguez, Ignacio Pérez-Jofre Santesmases, Juan Fernando de Laiglesia e González de Peredo, as e os artistas]

Afinidades selectivas

2011

Casa Galega da Cultura, Vigo Comisariada por Marisa Fernández Oliveira Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Fernando Casás / Vanesa Díaz Otero; Amaya González Reyes / Antía Sánchez; Juan Luis Moraza / Víctor Ulla Nº de ex-alumnado: 3 (2 mulleres e 1 home) Nº total de artistas: 6 (3 mulleres e 3 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantes e docentes Catálogo: VV. AA. (2012): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Cultural e Estudantes, Universidade. ISBN 978-84-8158-544-5

103

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 104

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

IKAS ART. III Muestra internacional de arte universitario

2011

Bilbao Exhibition Center, Bilbao Selección por comité científico integrado por profesorado de Belas Artes de Pontevedra Artistas (por orde alfabética): Julia Abal Rúa, Cynthia Alfonso Barreiro, Tamara Alonso, Lidia Alonso Sánchez, Mateo Alvarellos Rodríguez-Navas, María Arias Rey, Candela Baliño Rey, Antía Barba Mariño, Olalla Barrosa Pereira, Santiago Besteiro, Alba Blanco, Noe Blanco, Nuria Bouzas Loureiro, Miriam Cartagena, Fass Castro, Marcos Covela, Laura Estévez Alfonso, Josetxu F. Cárcamo, Marta Fariña, Sabrina Fernández Casas, Estefanía Fernández Rodríguez, Agustín Caetano Fernández Vázquez, David Fidalgo Omil, Marta Fortes, Pedro García, Anabel Gaudioso, Lara González García, Lucía Graña, Julia Huete Iglesias, Eva López Uribarri, Lúa Louro, Fernanda Llovo Otero, Minia Martínez Seijas, Belén Naveira, Eila Pérez, Lucía Pérez, Mariña Pérez Vilar, Clara Pisón, Mario Poyatos, María Prada, Sandra Prieto Rodríguez, Paula Purriños, Sandra Revuelto Sánchez, Míriam Rodríguez, Clara Sobrino Heyvaert, Natalia Torres, Oscar Tosar, Miguel A. Varela Iglesias, Roberta Vázquez de Cabo Nº de artistas: 49 (38 mulleres e 11 homes) Datos xeracionais: Alumnado de últimos cursos de Belas Artes e de máster Catálogo: VV. AA. (2011): IKAS ART. III Muestra internacional de arte universitario, Bilbao, Enkartur. ISSN 2174-8721

Afinidades selectivas

2012

Casa Galega da Cultura, Vigo Comisariada por Xosé M. Buxán Bran Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Almudena Fernández Fariña / Marcos Covelo; Jesús Hernández / Holga Méndez; Ana Soler / José Andrés Santiago; Javier Tudela / Lucía Romaní Nº de ex-alumnado: 4 (2 mulleres e 2 homes) Nº total de artistas: 8 (4 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1971 e 1985; docentes nadas e nados entre 1960 e 1972 Catálogo: BUXÁN BRAN, Xosé M. (ed.) (2012): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Universitaria, Universidade. ISBN 978-84-8158-579-7. [Textos: Xosé M. Buxán Bran, as e os artistas]

Mmmmmh! 8 praceres visuais

2012

Itinerante: Museu Nogueira da Silva, Universidade do Minho, Braga; Sala X, sala de exposicións do Campus de Pontevedra Comisariada por Mar Caldas Artistas (por orde alfabética): Marta Bran, Antón Caamaño, Eme, Christian García Bello, Jesús de la Iglesia Trinidad, Beatriz Lobo, Joseba Muruzábal, Cristina Ramírez Nº de artistas: 8 (4 mulleres e 4 homes) Datos xeracionais: Nadas e nados entre 1970 e 1987 Catálogo: CALDAS, Mar (ed.) (2012): Mmmmmh! 8 praceres visuais, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus. ISBN 978-84-8158-552-0. [Textos: Mar Caldas, as e os artistas] Capítulo: BIURRUN SANZ, Katrina (2012): «Mmmmmh! 8 praceres visuais», en Mar Caldas (ed.), Sala X vol.6, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 56-69. ISBN 978-84-8158-589-6

104

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 105

Exposicións

Eso sigue su curso

2012

Sexto Edificio, Museo de Pontevedra Coordinada por Ignacio Barcia Rodríguez, Almudena Fernández Fariña, Silvia García González, Juan Carlos Meana Martínez Artistas (por orde alfabética): María Arias Rey, Nelson Manuel Bardón Blanco, Olalla Barrosa Pereira, Ángel Calvo Ulloa, Antía Cea García, Lois Costas Pereiro, María Fernández González, Natalia Desirée García Lema, Begoña García-Alén González, Sara Goberna Crespo, Fernando María Lafuente Lestón, Andrés Magán Zamorano, José Navas Aranda, María Teresa Pece Montenegro, Rocío Piñeiro Alonso, Bibiana Piñeiro Omil, Manuel Martín Rivas Ruibal, María Cillas Rodríguez Bernal, Arkaitz Rodríguez Brage, Alejandra Sampedro Añón Nº de artistas: 20 (12 mulleres e 8 homes) Datos xeracionais: Alumnado da 2ª edición do Máster en Arte Contemporánea. Creación e Investigación da Universidade de Vigo. Curso 2011-2012 Catálogo: VV. AA. (2012): Eso sigue su curso, Pontevedra, Deputación Provincial. ISBN 978-84-8158-577-3. [Textos: Alberto Ruiz de Samaniego, Juan Carlos Meana, as e os artistas]

Do final e do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes

2012

Pazo da Cultura, Pontevedra Comisariada por Juan Carlos Meana Martínez. Selección de obra: Xosé M. Buxán Bran, Juan Carlos Meana Martínez Artistas (por orde alfabética): Cynthia Alfonso Barreiro, Tamara Alonso Otero, Carolina Fernández Almeida Sanches, Candela Baliño Rey, Antía Barba Mariño, María Susana Bermejo Rivera, Santiago Besteiro García, Nuria Bouzas Loureiro, José Luis Bueno Díaz, Andrea Costa Amorín, Marcos Jesús Covela Mira, Iris Covelo Táboas, José Antonio Díaz Pereira, Olaia Fernández Díaz, Avelino David Fidalgo Omil, Pedro García Ibáñez, Alejandro García Sánchez, Ana Isabel Gaudioso Alonso, María Fernanda Llovo Otero, Eva María López Uribarri, Lúa Louro González, Diego Machargo Camblor, Alicia Martínez Casais, Iria Méndez Neira, Jorge Moneo Quintana, Paula Naya Camarero, Iñaky Pérez Folgado, Lucía Pérez García, María José Prada Rodríguez, Tatiana Rico Jardón, Manuela Elisabet Rodríguez González, Daniel Rodríguez Palacios, Vanessa Rúa Álvarez, Irene Saíñas Pérez, Simón Seoane López, Miguel Ángel Varela Iglesias, José Manuel Vidal Vidal Nº de artistas: 37 (23 mulleres e 14 homes) Datos xeracionais: Estudantes da 3ª promoción de grao en Belas Artes de Pontevedra, plan novo de ensinanza universitaria europea. Curso 2011/2012 Catálogo: MEANA, Juan Carlos et al. (2012): Do final e do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes, Pontevedra, Pazo da Cultura. ISBN 978-84-8158-574-2. [Textos: Juan Carlos Meana Martínez, as e os artistas]

Afinidades selectivas

2013

Casa Galega da Cultura, Vigo Comisariada por Almudena Fernández Fariña Artistas (por parellas de ex-alumnado/docentes): Berta Cáccamo / Mar Vicente; Chelo Matesanz / Natalia Umpiérrez; Yolanda Herranz / Basilisa Fiestras; Xosé M. Buxán Bran / Álex Mene Nº de ex-alumnado: 4 (3 mulleres e 1 home) Nº total de artistas: 8 (6 mulleres e 2 homes) Datos xeracionais: Ex-estudantes nadas e nados entre 1969 e 1985; docentes nadas e nados entre 1957 e 1964 Catálogo: FERNÁNDEZ FARIÑA, Almudena (ed.) (2013): Afinidades selectivas, Vigo, Vicerreitoría de Extensión Universitaria, Universidade. ISBN 978-84-8158-616-9. [Textos: Almudena Fernández Fariña, as e os artistas]

105

TERCEIRO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:36

Página 106

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Eso sigue su curso

2013

Sexto Edificio, Museo de Pontevedra Coordinada por Ignacio Barcia Rodríguez, Almudena Fernández Fariña, Silvia García González, Juan Carlos Meana Martínez Artistas (por orde alfabética): Monse Cea, Daniel Cerecedo Bretal, María Cristina Fernández, Olalla Framiñán, Diego Germade Castelo, Eric Leffler, Alejandro López Domínguez, Ruth Miguel Díaz, Tamara Norniella, Santi Novas, Iñaky Pérez, María José Prada Rodríguez, María Eugenia Suárez, Eva López Uribarri, José Manuel Vidal Vidal Nº de artistas: 15 (8 mulleres e 7 homes) Datos xeracionais: Alumnado da 3ª edición do Máster en Arte Contemporánea. Creación e investigación da Universidade de Vigo Catálogo: VV. AA. (2013): Eso sigue su curso, Pontevedra, Deputación Provincial. ISBN 978-84-8457-406-4. [Textos: Juan Carlos Meana, Alberto Ruiz de Samaniego, as e os artistas]

Do final e do comezo. Traballos de graduados en Belas Artes

2013

Pazo da Cultura, Pontevedra Comisariada por Silvia García González. Selección de obra: Susana Cendán Caaveiro, Silvia García González, Juan Carlos Meana Martínez Artistas (por orde alfabética): Ana Aguín, Laura Álvarez, Roberto Álvarez, Iria Araujo, Leticia Barreiro, Cristina Basanta, Míriam Benítez, Teresa Búa, Carla Mª Cabaleiro, Mirian Cabano, Rubén Calles, Claudia Cid, Ana Belén Collazo, Iria Cortizo, Dana Díaz, Sabela Díaz, Telmo Domínguez, Roi Domínguez, Laura Fabeiro, Sabela Fernández, Pedro F. Barrios, Lis María García, Rocío García, Leticia Gómez, Esperanza González, Ana Isabel González Lago, Francisco Manso, Xosé Teiga, Julia Huete, Tatiana Lameiro, Rebeca Mariño, Saleta Páramo, Arantza Pardo, Eila Rial, Sandra Revuelto, Yolanda Ríos, Asunta Riotorto, Eva Rivas, Carla Rodríguez, Blanca Rodríguez, Marlem Vanessa Rodríguez, Jacobo Ruibal, Lara Torres, Águeda Villa Nº de artistas: 44 (36 mulleres e 8 homes) Datos xeracionais: Estudantes da 4ª promoción de grao en Belas Artes de Pontevedra, plan novo de ensinanza universitaria europea. Curso 2012/2013 Catálogo: MEANA, Juan Carlos et al. (2013): Do final e do comezo: traballos de graduados en Belas Artes, Pontevedra, Pazo de Cultura. ISBN 978-84-695-8270-1. [Textos: Miguel Anxo Fernández Lores, Juan Carlos Meana Martínez, Silvia García González, as e os artistas]

106

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 107

3. BOLSAS, PREMIOS E RECOÑECEMENTOS HONORÍFICOS PÚBLICOS

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 108

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 109

Os datos que ofrecemos a continuación están elaborados a partir dunha escolma de bolsas e premios concedidos a artistas en Galicia que, se ben non son os únicos existentes, constitúen, ao noso xuízo, os máis representativos do país pola súa regularidade, importancia dos galardóns, proxección e prestixio nacional e internacional que posúen. As preguntas ás que intentamos dar resposta neste estudo son: cantos artistas foron premiados ou subvencionados polas institucións galegas? E deles, cantas foron mulleres? Pretendemos dilucidar que relación se establece entre os artistas e o xénero, o que nos leva a prestar un especial interese ás artistas vinculadas co contexto galego, aínda que a análise abrangue tamén artistas de nacionalidade española e estranxeira. Esta categorización farase seguindo unha variable nominal que responde ao xénero, con cadros que ofrecen, en cada caso, datos totais e porcentuais. Hai que destacar que moitos destes certames e bolsas seleccionados sufriron nos últimos anos importantes recortes no seu orzamento, o que repercute, ademais de no valor económico do galardón, na periodicidade e transformación das súas bases. Evidentemente, ao ofrecer as contías económicas destes premios, consideramos non comparables os orzamentos de cada entidade xa que responden a naturezas moi distintas: deputacións, concellos, fundacións privadas, etc.

109

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 110

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

3.1. Bolsas As bolsas de residencia axudan a desenvolver a investigación e a estadía nalgúns países ou nun espazo artístico determinado previamente co artista investigador. É o caso de Novos Valores, que dá axudas económicas para a ampliación de estudos artísticos fóra de Galicia, ou das Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural Fenosa, cada unha delas dotada con 16 000 euros, destinados a custear, en todo ou en parte, as viaxes, gastos de estadía, matrícula en centros docentes, materiais, traslado de obra, etc. O modo de presentación dos resultados seguirá, coma no caso das exposicións, unha orde descendente de menor a maior prestixio e contará con resultados de porcentaxes totais. Nas xeracións que engrosan as listas de premiados con bolsas, a tónica xeral é a presenza de artistas que traballan a partir dos anos 90, tendo nalgúns casos, como as Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural Fenosa, un límite de idade; e outras non, como a Bolsas Novos Valores. Nas Bolsas Fundación Laxeiro, ningún dos artistas premiados coa bolsa naceu antes de 1974, algo que contrasta cos premios honoríficos que esta mesma Fundación entrega. Nalgunhas ocasións, as bolsas analizadas están intimamente relacionadas con premios e con moitas das institucións que xa estudamos. Na súa maioría, as bolsas están auspiciadas por institucións públicas: Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe da Deputación Provincial da Coruña e Bolsas Novos Valores da Deputación de Pontevedra, xunto a organismos privados como a Fundación Unión FENOSA e a Fundación Laxeiro. Todas elas atenden ás mesmas premisas que para os certames, considerándoas representativas pola súa regularidade, importancia económica e prestixio nacional e internacional. Na análise das bolsas é onde máis participación de mulleres observamos e onde parece romperse a hipótese de que as probabilidades de ser premiado se corresponden co número de artistas que se presentan. Conta disto dan as Bolsas Novos Valores, que destacan pola súa tendencia a ir cara a unha maior igualdade entre homes e mulleres, e premiando a artistas mulleres en anos cunha participación minoritaria. Con todo, o total da súa participación no período estudado chega a un 42,4%. Nas bolsas públicas é onde atopamos mellores resultados e seguen, no caso das Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe, alcanzando o 50% de premiadas. No referente ás bolsas concedidas por entidades privadas, as Bolsas Unión Fenosa ofrecen as cifras totais máis baixas das estudadas, cun 30% de premiadas, podendo afirmar que a presenza do sector masculino, respecto do feminino, non só non tende a igualarse neste premio, senón que aumenta a favor deles. No tocante ás Bolsas Laxeiro, aínda que se entregaron máis a mulleres que homes (8 fronte a 7), a porcentaxe de mulleres recoñecidas con premios adquisición queda nun total de 28,6% (2 fronte a 5). As bolsas, o mesmo que os premios, teñen unha función fundamental tanto na visibilidade como na formación dos artistas. Se no caso da adquisición de obra por parte das institucións públicas se apreciaba un desfasamento con consecuencias de futuro, no que respecta ás bolsas, por exemplo as de residencia no estranxeiro do MAC, temos ese duplo resultado: no primeiro caso, porque este certame, un dos máis importantes do Estado, é seguido por público e especialistas de xeito especial, e a mínima presenza da muller converte a súa visibilidade case en anecdótica. Por outra banda, non podemos esquecer que un dos condicionantes que se lles esixen aos premiados é formarse fóra de España, algo do que —a teor do analizado— elas non conseguen. Dos casos analizados, extraemos a importancia da dotación de bolsas para o desenvolvemento de calquera artista dentro ou fóra da nosa Comunidade, que, xunto á adquisición de obra, parecen ser motivos principais para a invisibilidade das mulleres artistas.

110

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 111

Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural Fenosa Desde o ano 1991 e con carácter bienal, o Museo de Arte Contemporánea Gas Natural Fenosa convoca as Bolsas de creación artística no estranxeiro no marco do seu «Plan de Cooperación Cultural e Internacionalización», no apartado referido á «Movilidad Internacional de Profesionales del Sector Cultural, un proceso de selección para cubrir un total de 3 becas de creación artística en el extranjero para artistas jóvenes nacidos o residentes en Galicia. Estas becas tienen por objeto sufragar los costes de desarrollo y producción de un proyecto en el extranjero por un período máximo de tres meses». Destinadas a artistas naturais e residentes de Galicia que non teñan cumprido os 40 anos no ano natural. Para a convocatoria 2014, cada unha das bolsas está dotada cun total de 16 000 euros. Bolsas de creación artística no estranxeiro Gas Natural Fenosa (1991-2011) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 30% Bolsas Novos Valores Son os premios de arte máis antigos do país, entregados desde 1864. Neles podían participar artistas naturais ou residentes en Galicia sen límite de idade e vinculados a distintos ámbitos da creación. Ata a edición de 2011, estas bolsas eran axudas económicas para a ampliación de estudos artísticos e os gañadores eran escollidos entre os participantes seleccionados para a exposición Novos Valores. En cada edición adxudicábanse cinco ou seis bolsas de idéntica contía, que nos últimos anos foron de 6000 euros cada unha. Bolsas Novos Valores (1990-2011) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

42,4

57,6

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 42,4% Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe Deputación da Coruña (apartado Artes Plásticas) A Deputación Provincial da Coruña convoca estas bolsas de formación desde o ano 2004. Concesión de bolsas (en réxime de publicidade, obxectividade e concorrencia competitiva) dedicadas aos estudos artísticos fóra de Galicia, distribuídas en cinco áreas, destinando unha ás artes plásticas e outra á imaxe.

111

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 112

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Están destinadas a artistas naturais ou residentes na provincia da Coruña cunha antigüidade mínima dun ano. O número de bolsas varía desde os seus inicios, con 15, ata á actualidade cun total de 18 bolsas. A dotación económica da última convocatoria, 2013-2014, foi de 161 100 euros (8950 euros cada unha). Bolsas de investigación e para estudos artísticos, musicais e da imaxe (2004-2013) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 50% Bolsas Fundación Laxeiro á creación artística Estas bolsas naceron orientadas aos alumnos de terceiro ciclo da Facultade de Belas Artes Universidade de Vigo en 2001. O recoñecemento económico da bolsa completábase cunha exposición na sede da Fundación e a edición dun catálogo. Nos anos 2006 e 2007, a bolsa é denominada Bolsas Feima-Fundación Laxeiro á Creación Artística. Cunha dotación de 15 000 euros viuse reducida nas edicións posteriores a 3000 euros. Tamén se destina unha contía a premios adquisición por valor de 2000 euros cada un, sendo dous na última edición de 2008. Bolsas Fundación Laxeiro á creación artística (2001-2008) Bolsas

Premios adquisición

Mulleres

Homes

Mulleres

Homes GZ

Nº

46,7

6,6

46,7

28,6

71,4

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 45,4% (computáronse as mulleres premiadas en bolsas e premios adquisicións)

112

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 113

Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

3.2. Premios As cifras que presentamos a continuación pretenden botar luz ante unha realidade evidente, a pouca e, en ocasións nula, presenza das mulleres nos certames artísticos galegos. Para enfrontarse á lectura dos datos, cómpre sinalar en que consiste o seu recoñecemento. No caso dos premios, basicamente na prestación económica, organizados nunha serie de categorías que, de xeito xeral, son: primeiro, segundo e terceiro premio, premio adquisición e accésit. Hai que destacar a incorporación da peza seleccionada á colección da entidade ou institución organizadora, o que nos dá unha idea de como están conformadas boa parte das coleccións públicas e a diferenza de xénero que existe nestes fondos artísticos, tal como se poderá apreciar no apartado dedicado ao coleccionismo. No caso dos primeiros e segundos premios, a contía económica varía segundo o certame; os accésits son entendidos como unha recompensa tamén económica pero inmediatamente inferior, e o premio adquisición implica que unha obra se adquira por parte da entidade organizadora do premio, engrosando os seus fondos. Por outra banda, ao carón destes premios, analizaremos os recoñecementos honoríficos, sendo conscientes de non ter a mesma condición que os primeiros. Porén, invitan a facer unha reflexión profunda sobre o recoñecemento público que por parte das institucións gobernamentais se lles fai aos artistas. A selección de premios baséase nos convocados por institucións públicas: Xunta de Galicia, Deputacións Provinciais da Coruña, Ourense e Pontevedra, Concellos de Cambre e Santiago de Compostela e a Universidade de Vigo, amais de dous organismos privados: Fundación Unión FENOSA e a Fundación María José Jove. Esta relación é significativa xa que, como apreciamos á hora de analizar os resultados, as institucións públicas, que están obrigadas a fomentar a igualdade, en moitas ocasións son as que presentan os maiores desfasamentos na relación homes/mulleres. Os certames analizados mostran, en cifras xerais, unha elevada porcentaxe de homes na selección final en case todos os certames e un maior número de premios outorgados a homes que a mulleres na maioría dos casos de estudo. Advertimos que a tendencia dos certames máis recentes, creados a partir do ano 2000, é a de impoñer un límite de idade que oscila entre menores de 30 e 40 anos, o que reforza que, en conxunto, nos últimos dez anos os artistas premiados sexan máis novos. Isto inflúe na alta participación en certames por parte de artistas mulleres, o que non garante que as mulleres sexan as máis premiadas, senón que as porcentaxes totais máis elevadas se corresponden cos artistas homes premiados. É o caso da Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa, que, sen límite de idade, presenta un elevado número de artistas de xeracións que inician a súa traxectoria a partir da década dos 90, dos que un 22,7% se corresponde co total de premiadas —premios adquisición e premios. Deseguido, ofrecemos os datos diferenciados entre premios e recoñecementos honoríficos públicos. Entre os primeiros: Premio de Pintura e Certame de Fotografía Universidade de Vigo, Premios «Novos Valores» de Artes Plásticas da Deputación de Pontevedra, Certame Artes Plásticas Deputación de Ourense, Premio Internacional de Artes Plásticas María José Jove, Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas, Certame de Pintura «Concello de Cambre», Certame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo», Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa, Premio Julián Trincado, I Premio Galicia de Fotografía Contemporánea. Entre os segundos: Premio Laxeiro, Medalla de Honor da Mostra Unión Fenosa, Premios da Crítica Galicia, Premios das Letras e das Artes de Galicia, Premios Nacionais da Cultura Galega, Premios da Cultura Galega e Medalla Castelao. Comezando polos datos relativos ao primeiro grupo, podemos afirmar que os galardóns máis importantes recaen en homes, principalmente aqueles de maior prestixio. É o caso da Mostra Unión Fenosa, cuxa porcentaxe de mulleres galardoadas co premio adquisición é do 23,8% e, cando entrega os premios económicos a partir de 2006, só premia unha artista, Carolina Andrada, na categoría máis baixa e recibe o premio compartido cun com-

113

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 114

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

pañeiro en 2010. Nos premios que apostan, nas súas bases, polos máis novos, as cifras non logran porcentaxes elevadas no recoñecemento ás mulleres, agás no premio menos recoñecido, como é o Premio de Pintura da Universidade de Vigo, cun 60% de mulleres, seguido pola Fundación María José Jove, onde paradoxalmente os totais benefician ás artistas —cunha porcentaxe do 60%— pero non acadan os primeiros premios. Outros premios desta natureza como o Premio Artes Plásticas Deputación de Ourense e o Premio Auditorio de Galicia sorprenden ao non chegar nos seus totais de premios entregados a mulleres a un 50%, sendo premiadas co máximo galardón, no caso do Auditorio de Galicia, tres mulleres nas oito edicións realizadas ata o momento. Xunto a estes, e sen especificar límite de idade, atopamos os Premios Novos Valores, cunha porcentaxe total de mulleres premiadas dun 83,3%. Os recoñecementos honoríficos públicos, a teor dos resultados, poderiamos dicir que son outorgados na súa meirande parte a artistas que superan os 50 e 55 anos de idade, sendo nas mulleres moi inferior a nos homes, apenas un 16,7% do total, por exemplo, nos premios outorgados pola Xunta de Galicia. Neles, non foi galardoada ningunha muller nin co Premio das Letras e das Artes de Galicia nin co Premio Nacional de Artes Visuais; unicamente recibiu unha vez o Premio Cultura Galega das Artes Plásticas Menchu Lamas en 2010. No caso da Medalla Castelao, en 30 anos de historia, só foi galardoada María Victoria de La Fuente. Este claro desequilibrio tradúcese tamén nos Premios Laxeiro, que, en nove edicións realizadas, non concedeu ningún premio a unha artista visual, só lle outorgou o galardón á poeta e xornalista Carme Kruckenberg en 2011. Nos casos do Premio da Crítica e da Medalla de Honor da Mostra Unión Fenosa, entregaron os seus galardóns a dúas mulleres, respectivamente, en 30 anos de percorrido. Premio Julián Trincado Entrégase a partir do ano 1993 conforme as seguintes bases: «O premio será único, non podendo ser dividido. O premio non poderá ser declarado deserto [...]. A peza gañadora pasará a ser propiedade do Excmo. Concello da Coruña. O Premio Julián Trincado réxese polas mesmas normas que a Mostra». Foi dotado na última edición con 6750 euros. Premio Julián Trincado (1993-2012) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 40% Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa Denominada anteriormente Mostra Unión Fenosa, a Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa realízase ininterrompidamente e con carácter bianual desde 1989: as dúas primeiras mostras restrinxíanse a artistas galegos e máis adiante ampliouose a calquera nacionalidade. Ata a edición de 2004, tratábase de premios de adquisición, destinando unha suma á adquisición de obras que serían escollidas polo xurado da Mostra e polo importe

114

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 115

Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

con que fose valorada a obra polos artistas; na última edición (VIII Mostra) foi de 90 000 euros. A partir do ano 2006, comezan a outorgarse tres premios xunto co de adquisición: «Desde el año 1989 y bienalmente el Museo de Arte Contemporáneo Gas Natural Fenosa convoca la Mostra Internacional Gas Natural Fenosa, con el doble propósito de promocionar a los nuevos valores y crear una colección de arte contemporáneo [...]. Se otorgarán tres premios, las obras premiadas pasarán a formar parte de la Colección de Arte Contemporáneo Gas Natural Fenosa». As dotacións máis recentes foron: un primeiro premio de 18 000 euros, un segundo de 12 000 euros e un terceiro de 8000 euros. Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa. Premios adquisición (1989-2006) PREMIOS ADQUISICIÓN Mulleres

Homes

Nº

8,6

11,3

3,8

29,8

41,1

5,4

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas co premio adquisición: 23,8% Mostra Internacional de Arte Gas Natural Fenosa. Premios (2006-2012) 1os premios

2os premios

Homes

3os premios Muller

Homes

Nº

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas co 1º, 2º e 3º premio: 7,7% Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 22,7% (computáronse as mulleres premiadas co premio adquisición e 1º, 2º e 3º premio) Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas O Concello de Santiago convoca, a través do Auditorio de Galicia, este premio de carácter anual desde o ano 2001. A partir de 2003, pasa a realizarse cada dous anos. Como figura nas súas bases, está orientado a artistas naturais ou residentes en Galicia menores de 40 anos: «Ao premio poden concorrer artistas que presenten obras en soporte e técnica libres para amosar diversas tendencias do panorama da arte galega máis nova que van dende a pintura de referencias figurativas ata videocreacións, pasando por instalacións, escultura, fotografía ou pintura con técnicas diversas». Na edición de 2013, a dotación económica do primeiro premio foi de 6000 euros, o segundo premio de 1000 euros —coa posibilidade de intervención na sala multidisciplinar municipal Zona C (Santiago de Compostela)— e un accésit dotado con 1000 euros.

115

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 116

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Premio Auditorio de Galicia para Novos Artistas (2001-2013) 1º premio

2º premio

Accésit

Mulleres Homes

Mulleres

Mulleres Homes

Nº

37,5

62,5

100

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 33,3% (computáronse as mulleres premiadas co 1º e 2º premio e premio accésit) Certame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo» Desde 1989, a Deputación Provincial da Coruña promove de forma regular e con carácter bienal este certame orientado a artistas galegos ou residentes en Galicia e sen límite de idade: «Ten por obxecto a dotación económica por un importe de 40 000 euros e a adquisición de obra para formar parte da Colección da Deputación Provincial da Coruña». Certame de Artes Plásticas «Isaac Díaz Pardo» (1989-2011) PREMIOS ADQUISICIÓN Mulleres

Homes

Nº

143

31,6

68,4

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 31,6% Certame de Pintura «Concello de Cambre» Certame de carácter anual desde que foi creado en 1984, orientado a artistas de calquera nacionalidade residentes en España e sen límite de idade: «O Programa de actividades artísticas e de apoio a creadores e intérpretes ten como obxectivo promover e difundir as distintas manifestacións artístico-culturais entre a poboación (democratización cultural) e apoiar os creadores, intérpretes nas distintas manifestacións artísticas no establecemento de canles de comunicación coa poboación (democracia cultural) coa especial referencia á utilización da lingua galega como vehículo de expresión e comunicación». Dotado en 2013 cun primeiro premio de 5000 euros e un segundo premio de 3000 euros, as obras gañadoras pasan a formar parte do patrimonio cultural do Concello de Cambre. Tamén se outorgan dous accésits sen valor económico. No ano 2008, concedeuse por única vez un premio extraordinario de natureza económica (10 000 euros) outorgado a unha muller, Ana María Sánchez González. No ano 2009, o primeiro e segundo premios declaráronse desertos; polo tanto, non se realizou exposición nin se editou o catálogo.

116

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 117

Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

Certame de Pintura «Concello de Cambre». 1º e 2º premios (1990-2013) Premio extraordinario

1º premio

2º premio

Muller

Mulleres

Homes SP

Mulleres SP

Homes SP

Nº

100

30,4

17,4

34,8

17,4

21,7

17,4

43,5

17,4

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 44,7% Certame de Pintura «Concello de Cambre». Accésits (1990-2013) ACCÉSITS Mulleres

Homes

Nº

10,4

43,6

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas recoñecidas con accésits: 33,3% Premio Internacional de Artes Plásticas María José Jove Este premio, orientado a artistas do ámbito internacional menores de 35 anos, primeiro con carácter anual (2006-2008) e desde 2010 bienal: «La Fundación María José Jove, a través de su área cultural, ha asumido desde sus inicios el compromiso de difundir el arte y el apoyo a la creación de los jóvenes artistas mediante iniciativas que, como la presente convocatoria, sirven de plataforma para impulsar su obra entre el difícil circuito artístico contemporáneo». Na edición de 2012, a súa dotación económica pasou de 18 000 euros a 27 000 euros repartidos do seguinte modo: 12 000 euros en concepto de premio adquisición, o que leva consigo un recoñecemento simbólico na incorporación da obra gañadora á Colección de Arte Manuel Jove e a invitación do gañador a formar parte do xurado da seguinte edición, e 15 000 euros, para empregar segundo criterios da Fundación María José Jove, en concepto de fondo de adquisición de obras para a súa Fundación. Premio Internacional de Artes Plásticas María José Jove (2006-2012) 1º premio

Premio adquisición

Mulleres

Homes

Galegas

Mulleres GZ

Homes

Nº

33,3

6,7

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 60% (computáronse as mulleres premiadas en bolsas e premios adquisicións) 117

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 118

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Premios «Novos Valores» de Artes Plásticas O Premio «Novos Valores» de Artes Plásticas releva no ano 2012 ás Bolsas Novos Valores, que, de forma anual, entrega a Deputación de Pontevedra como un dos galardóns máis antigos de Galicia: «A Deputación de Pontevedra ten un firme compromiso coas actividades culturais en xeral, e coas manifestacións artísticas en particular, e así o vén demostrando desde que en 1864 se concedeu a primeira bolsa “Pensionados da Deputación de Pontevedra”, pola que pasaron os mellores artistas da nosa provincia e de Galicia. Este firme compromiso coa cultura e coas artes é un trazo característico e identificador da Deputación de Pontevedra e esa é a razón pola que convoca os “Novos Valores” de Artes Plásticas». Están dirixidos a artistas sen límite de idade, naturais ou residentes en Galicia, agás en 2012, que excepcionalmente se reduciu o ámbito á provincia de Pontevedra. A contía dos premios é de 9000 euros, repartidos nun primeiro premio de 4000 euros, un segundo de 3000 euros e un terceiro de 2000 euros. Premios «Novos Valores» de Artes Plásticas (2012-2013) 1º premio

2º premio

3º premio

Mulleres Homes

Nº

100

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 83,3% Certame de Artes Plásticas Deputación de Ourense Convocado desde o ano 2002 e realizado de forma ininterrompida ata o momento, este certame, convocado pola Deputación de Ourense, está orientado a artistas sen límite xeográfico menores de 30 anos: «Esta iniciativa foi unha das primeiras que puxo en marcha a Deputación de Ourense coa apertura do seu Centro Cultural “Marcos Valcárcel”, para cubrir un baleiro que existía na nosa cidade e recuperar parte da historia da Deputación como promotora de novos valores». Conta cun primeiro premio de 3000 euros, un segundo premio de 2000 euros, un terceiro premio de 1000 euros así como dous accésits de 500 euros cada un, aínda que o xurado pode conceder accésits honoríficos, se o considera oportuno. Certame de Artes Plásticas Deputación de Ourense (2002-2013) 1º premio

2º premio

3º premio

Accésits

Mulleres Homes

Nº

41,7

58,3

23,1

76,9

45,8

54,2

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 41% (computáronse as mulleres premiadas co 1º, 2º e 3º premio e accésits)

118

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 119

Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

Premio de Pintura e Certame de Fotografía Universidade de Vigo A Vicerreitoría de Extensión Universitaria da Universidade de Vigo convoca en 1994 os «Premios de Pintura e Escultura da Universidade de Vigo», que a partir do ano 2002 pasan a denominarse Premio de Pintura da Universidade de Vigo. A contía económica do primeiro premio na convocatoria do 2013 foi de 1500 euros. En dúas ocasións concedéronse dous premios accésits, na edición de 2003 a unha muller e en 2009 a un home, cunha contía de 600 euros. No referente ao Certame de Fotografía, na convocatoria de 2013, a contía económica do premio foi de 1500 euros repartidos entre Premio Serie, con 900 euros, e Fotografía Única, con 600 euros. Na última convocatoria que se concederon accésits (2011), 300 euros foron para o Accésit Serie e 200 euros para o Accésit Fotografía Única. Premio de Pintura da Universidade de Vigo (2002-2013) 1º premio

Accésit

Mulleres Homes

Nº

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 60% (os datos dos accésits non son computados) Premio de Pintura da Universidade de Vigo (2005-2013) 1º premio

2º premio

Accéssit

Accésit

Serie

Fotografía única

Serie

Fotografía única

Mulleres Homes

Nº

62,5

37,5

100

57,1

42,9

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 82,8% (computáronse as mulleres premiadas cos primeiros premios e os accésits) Premio Galicia de Fotografía Contemporánea Convocado en 2013 polo festival Outono Fotográfico, a Deputación de Lugo e a Xunta de Galicia. Un premio sen límite xeográfico e dotado con 16 000 euros, que ten como obxecto «promover a fotografía contemporánea e as cuestións éticas que suscita, en xeral, a arte contemporánea respecto das formas de dominación e a imposición de límites ao pensamento». O seu primeiro recoñecemento foi para Daniel Díaz Trigo.

119

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 120

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

3.3. Recoñecementos honoríficos públicos Medalla Castelao Este galardón comeza a entregarse en 1984 e ten un número de premios variables cada ano. Un recoñecemento honorífico creado para homenaxear aquelas persoas ou institucións que desenvolven, dentro ou fóra de Galicia, unha obra artística, literaria, cultural, científica ou en calquera outra liña que as faga merecedoras desta distinción. Foron creadas en 1984 e concédese por acordo da Xunta de Galicia, previa proposta das institucións ou entidades galegas, sexa a persoas ou a organismos, coa única condición de que non pode outorgarse a título póstumo. Medalla Castelao (1990-2013) MEDALLAS Mulleres

Homes

Nº

8,3

91,7

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 8,3% Premios da Xunta de Galicia Entre 1995 e 2013, a Xunta de Galicia entrega diferentes premios relacionados coa cultura, incluíndo o ámbito das artes visuais: Premios das Letras e das Artes de Galicia, Premios Nacionais da Cultura Galega e Premios da Cultura Galega. O recoñecemento é simbólico, aínda que no caso dos Premios das Letras e das Artes de Galicia e os Premios Nacionais foi entregado cunha dotación económica. Os Premios das Letras e das Artes de Galicia convocáronse desde 1995 ata 2005 anualmente «co fin de recoñecer e recompensa-los méritos daquelas persoas que dedicaron gran parte da súa actividade ás letras e ás artes en calquera das súas múltiples manifestacións, con resultado de engrandecemento e afirmación dos valores culturais de Galicia». Os premios estaban dotados con cinco millóns de pesetas e podían concederse, así mesmo, dous accésits dun millón de pesetas. Contou na súa última convocatoria cun premio único de 36 000 euros. Os Premios Nacionais da Cultura Galega creáronse en 2008, tamén de xeito anual, para substituír os anteriores coa vontade do «recoñecemento das persoas, colectivos, entidades ou institucións que contribúen de xeito decisivo á creación e difusión da nosa cultura». Tiñan unha dotación económica de 15 000 euros en cada unha das dez categorías en que se dividía, contemplando o apartado Premio Nacional de Artes Visuais. Contou unicamente cunha convocatoria, na que foi premiado Francisco Leiro, xa que en 2009 se interrompeu a entrega deste premio para dar paso en 2010 aos Premios da Cultura Galega, de carácter anual e sen dotación económica. Créanse para «distinguir as persoas e institucións que traballan nos distintos eidos da creación, da conservación e revalorización do patrimonio e da actualización e difusión deste capital intelectual, na propia comunidade ou para o mundo». Entre as sete categorías que posúe está o Premio Cultura Galega das Artes Plásticas, «[d]irixido a persoas/entidades con traxectorias vinculadas ás artes plásticas galegas, que se consideren con méritos especiais no que atinxe ao desenvolvemento de recursos expresivos, investigación de linguaxes propias, innovación no plano creativo, creación de códigos de intercambio con outras sociedades e culturas ou calquera outro aspecto que contribúa a fortalecer e ampliar a creación plástica galega e a súa imaxe pública».

120

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 121

Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

Premios da Xunta de Galicia (1995-2013) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

16,7

83,3

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 16,7% Premio das Letras e das Artes de Galicia (1995-2005) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

100

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 0% Premio Nacional de Artes Visuais (2008) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

100

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 0% Premio Cultura Galega das Artes Plásticas (2010-2012) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

33,3

66,7

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 33,3%

121

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 122

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Premios da Crítica Galicia Segundo as súas bases, estes premios distinguen a profesionais de distintos ámbitos da cultura: «Dende 1978 e de forma ininterrompida, os Premios da Crítica Galicia veñen recoñecendo cada ano a excelencia e a relevancia dos labores individuais e colectivos máis destacados nos diversos ámbitos da creación cultural e da investigación en Galicia. Xerados dende a iniciativa da sociedade civil, anticipándose ao inicio da Autonomía, os Premios da Crítica Galicia —unha plataforma plural, independente e interxeracional— asumen como o seu obxectivo sobranceiro o de tomar o pulso do latexo da nosa creación cultural. Un traballo en man común e en clave de país cuxa continuidade contribúe a acrisolar a tradición galega». Premios da Crítica Galicia (1990-2013) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

14,3

85,7

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 11,1% Medalla de Honor Unión Fenosa O MAC concede esta medalla no marco da Mostra Unión Fenosa desde a súa primeira edición de 1989. Outorgada a persoas/institucións «en virtude dos seus excepcionais méritos artísticos ou culturais», como consta nas bases da VIII Mostra. Medalla de Honor da Mostra Unión Fenosa (1989-2001) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

22,2

77,8

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 22,2%

122

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 123

Bolsas, premios e recoñecementos honoríficos públicos

Premio Laxeiro Con carácter anual desde 2004, a Fundación Laxeiro convoca este premio honorífico coa finalidade de ser entregado a unha persoa/institución polo seu labor en favor da cultura galega. Premio Laxeiro (2004-2013) PREMIOS Mulleres

Homes

Nº

100

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 0%

123

CUARTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:32

Página 124

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 125

4. COLECCIONISMO

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 126

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 127

As coleccións supeditadas a estudo foron escollidas polo seu vencello coas principais institucións de arte galegas así como polo prestixio adquirido nos últimos anos, como o caso da Fundación RAC, que recibiu en 2009 o Premio ARCO ao Coleccionismo. Entre elas podemos facer a seguinte división: as que presentan unha contrastada traxectoria no mercado da arte como CGAC, RAC, FENOSA, Caixanova e NGB (antiga Fundación Caixa Galicia - Claudio Sanmartín) e outras coleccións relativamente novas como a Fundación Barrié e a María José Jove. Responden na súa maioría a institucións privadas. Tan só o CGAC ten carácter público, dependente do Goberno autonómico. O resto trátase de coleccións privadas, ben de fundacións sen ánimo de lucro, ben das antigas caixas de aforro (Caixanova e Caixa Galicia), o que significa que o orzamento destinado á compra de arte varía segundo as necesidades de cada unha delas. No referente á súa configuración, podemos afirmar que as bases das coleccións das antigas caixas de aforros están enfocadas fundamentalmente a representar a arte galega, ao que podemos unir ao CGAC como buque insignia do coleccionismo público galego —aínda que os resultados son ben distintos e incluso dispares na súa colección. Nalgúns casos concretos como a Fundación Barrié e a RAC búscase unha orientación internacional e, como no caso da Fundación Fenosa, é a arte española o eixe central. No referente á idade dos seus integrantes, a tendencia xeral é a de artistas que traballan antes dos anos 90. Os casos que presentan máis equilibrio son a Fundación María José Jove e a Fundación Barrié de la Maza. Independentemente dos orzamentos de que dispón cada fondo, estamos ante coleccións resgardadas baixo fortes capitais que, se ben nos últimos tempos sufriron recortes importantes, foron durante décadas a alma mater do sistema artístico galego, tanto para galerías como para artistas e críticos. Analizaremos o seu percorrido nas últimas tres décadas, onde moitas delas crearon a súa colección en tempos de bonanza económica. A avaliación dos datos fíxose empregando aqueles extraídos das webs oficiais das entidades e da información solicitada a elas, sen poder dispoñer doutras variables: os anos de adquisición da obra ou o orzamento de que dispuxeron para as compras. Esta variable de xénero proporciona, sobre o total de obra acumulada, unha representación moi baixa da obra de artistas mulleres, independentemente de que sexan galegas ou españolas. Os resultados lévannos a sinalar un alarmante baleiro no compromiso e obriga institucional coa arte de creadoras galegas ao estar por debaixo non só dos artistas —galegos, españois e estranxeiros—, senón tamén por debaixo das artistas españolas. Unha incidencia que se repite tamén nas coleccións privadas, que apoian dun xeito claro a arte internacional e despois a española, deixando a arte galega en último lugar. A esta reflexión debemos engadir a importancia de incluír mulleres artistas na creación das coleccións xa que nutren proxectos expositivos xa sexan con escolmas directas dos fondos das propias institucións ou mediante préstamos a outros espazos, que dan como resultado un novo feito desfavorecedor. O impacto destes datos obriga a pensar na necesidade dun compromiso real de adquisición de traballos das artistas e incorporar estes traballos ás coleccións, que en moitos casos veñen incrementando os seus fondos a través da compra en certames, nos que a presenza das mulleres segue a ser baixa ou simplemente inexistente.

127

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 128

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

A principal colección pública de arte contemporánea pertence ao CGAC. Colección con ampla representación internacional, cun total de artistas mulleres do 27,7%, salientando que o traballo das artistas galegas é rotundamente inferior tanto en relación coa cifra global de artistas como respecto dos artistas galegos, así como en relación coas artistas mulleres doutras procedencias. Esta é a porcentaxe máis alta de todas as estudadas e, aínda así, non supera un terzo do total. Neste caso, co gravame que supón unha colección pública custeada con cartos procedentes da Xunta de Galicia e, polo tanto, do goberno, que debería dar exemplo promovendo a igualdade de xénero. Neste sentido, deberiamos reflexionar sobre a función que o CGAC poder ter de cara a potenciar a visibilidade das mulleres artistas, pero tamén como activador de boas prácticas nas compras para coleccións de arte. Así mesmo, esta institución alimenta moitas das exposicións que se realizan dentro e fóra das nosas fronteiras, polo que o seu compromiso debe ser total. As principais coleccións privadas do país ofrecen as cifras máis baixas respecto do número de artistas incluídas nos seus fondos. A Colección RAC conta cunha porcentaxe do 23% das artistas representadas no total da colección, seguida da Colección de Arte María José Jove, cun 13,5%, a pesar de que a maioría dos seus premios adquisición sexan para mulleres, como viamos nos certames, o que podería favorecer a presenza de mulleres na súa Colección. Caso especial no coleccionismo galego son os fondos de arte pertencentes ás dúas caixas de aforros que durante moitos anos coexistiron no país ata a súa fusión en 2010. Ambas as dúas coleccións comparten as mesmas directrices e intereses pola arte galega. No momento da realización deste informe, a Colección de Arte Novacaixagalicia, adscrita á Obra Social Novacaixagalicia, ten unha representación total de artistas mulleres dun 12%, que é considerablemente inferior á dos artistas (88%). Este desfasamento débese á liña marcada pola propia institución, que non era outra que a de facer unha colección de arte galega, desde os artistas do século XIX (Ovidio Murguía, Sotomayor, Carlos Sobrino ou Fernando Álvarez de Sotomayor) ata os máis actuais e que se cinguen dun xeito axeitado ao estudo que estamos a desenvolver (Berta Cáccamo, Almudena Fernández ou Tatiana Medal, entre outras). A Colección de Arte Fundación colección NGB Banco percorre, do mesmo xeito que lle sucedía á Fundación Caixanova, as distintas etapas artísticas galegas con obras fundamentais da súa historia, amais de obras de creadores estatais e foráneos. A Colección presenta unha rotunda presenza de artistas galegos fronte ao 15,9% total de mulleres. A representación das artistas no caso da Colección da Fundación Barrié de la Maza supón un total dun 13,8%. Esta situación agrávase máis se temos en conta o momento de creación da Colección, finais da primeira década do s. XXI, cando os estudos de xénero e as políticas de igualdade gozaban dun auxe sen precedentes tanto en España como en Galicia; isto supón que a Fundación Barrié —unha das referentes a nivel estatal tanto pola súa presenza como polos seus investimentos— está a crear unha colección cunha eiva difícil de xustificar. Segue a desigualdade na Colección Unión Fenosa, cun 15,9% de mulleres, o que supón un grave condicionante para posteriores revisións expositivas que se realicen. Os fondos artísticos, que se incrementan anualmente, van marcando o desfasamento de xénero e deixan unha pegada indeleble para o futuro: en décadas poderán concluír que a comezos do século XXI as artistas mulleres non alcanzaban aos homes en calidade e cantidade? A xulgar polos fondos das nosas institucións públicas, adquiridos a través de concurso de libre presentación e en igualdade de condicións, a resposta pode ser afirmativa; aí radica unha parte fundamental desta problemática e desta, a todas luces, inxusta situación.

128

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 129

Coleccionismo

Colección Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) A colección do CGAC comeza a súa andaina no ano 1995 co obxectivo de se «enriquecer con incorporacións de obras procedentes do contexto galego e internacional, con especial atención aos artistas españois, portugueses e latinoamericanos. Os seus fondos fóronse incrementando grazas a unha política de adquisicións coherente, baseada en criterios de calidade e diversidade, e na actualidade conta con máis de 1200 pezas adquiridas con cargo aos orzamentos anuais da institución ou ben mediante doazóns de coleccionistas particulares, institucións ou artistas. A colección está constituída fundamentalmente por obra de artistas que viron consolidada a súa traxectoria a partir da segunda metade do século vinte e algunhas das súas obras emblemáticas foron concibidas especificamente para os espazos do CGAC. O centro alberga, ademais, en réxime de depósito, fondos procedentes doutras coleccións como a Colección Xunta de Galicia, a Colección Carlos Areán e a Colección Fundación ARCO. O elevado número de préstamos solicitados por outras institucións é, sen dúbida, o mellor indicador da calidade e relevancia conseguida pola política de adquisicións e depósitos desenvolvida ata hoxe polos sucesivos equipos directivos do centro». CGAC REPRESENTACIÓN Mulleres

Homes

Nº

156

5,3

6,5

15,9

21,4

11,6

39,3

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas representadas: 27,7% Colección de Arte Contemporánea de Gas Natural Fenosa O MAC conta cunha colección formada por máis de 600 pezas que abarcan artistas de distintas xeracións da plástica española contemporánea. Colección de Arte Contemporánea de Gas Natural Fenosa REPRESENTACIÓN Mulleres

Homes

Nº

143

233

7,6

12,1

49,3

80,3

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas representadas: 15,9%

129

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 130

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Colección de Arte Fundación NCG BANCO A Colección, nacida a finais dos anos oitenta, baséase fundamentalmente nas distintas etapas artísticas galegas con obras fundamentais da súa historia, xunto con obras de creadores estatais e foráneos. Colección de Arte Fundación NCG BANCO REPRESENTACIÓN Mulleres

Homes

Nº

125

12,1

1,7

2,1

52,3

23,4

8,4

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas representadas: 15,9% Colección de Arte Novacaixagalicia A colección Caixanova presenta unha ampla visión da arte galega, así como unha interesante mostra da creación nacional. Colección de Arte Novacaixagalicia REPRESENTACIÓN Mulleres

Homes

Nº

295

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas premiadas: 12% Colección Fundación RAC A Fundación RAC creouse como tal en 2007 e foi impulsada polo arquitecto e coleccionista pontevedrés Carlos Rosón Gasalla. «A Fundación é depositaria dunha colección privada de máis de 280 obras de 160 artistas nacionais e internacionais. Esta colección exponse parcialmente, tanto nas instalacións da fundación como en diversas exposicións en forma de préstamos, sempre coa finalidade de ofrecer unha visión da arte contemporánea para promover o coñecemento e a reflexión sobre a arte dos nosos tempos».

130

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 131

Coleccionismo

Colección Fundación RAC REPRESENTACIÓN Mulleres GZ

Homes SP

Nº

1,9

3,9

17,5

5,2

33,8

37,7

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas representadas: 23,3% Colección de Arte Fundación María José Jove Na páxina web da Fundación María José Jove define deste xeito a súa colección: «La Colección de Arte que alberga la Fundación María José Jove se inicia a mediados de la década de los noventa con la voluntad de reunir una selección de obras de arte gallego que, posteriormente, se irá ampliando hasta formar un abanico de figuras y movimientos artísticos nacionales de los siglos XIX y XX. La colección, cuya titularidad pertenece a Manuel Jove Capellán, es cedida con carácter temporal en el año 2005 a la Fundación María José Jove». Colección de Arte Fundación María José Jove REPRESENTACIÓN Nº

13,5

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas representadas: 13,5% Colección de Pintura Contemporánea Internacional Fundación Barrié Colección iniciada en 2008 e formulada tendo como eixe central a pintura contemporánea con marcado carácter internacional. A explicación que atopamos sobre esta colección na súa web está relacionada coa primeira exposición dos seus fondos en 2011: «La Colección de Pintura Contemporánea de la Fundación Barrié aspira a ser una herramienta didáctica de transmisión de conocimiento y emociones que permita articular, en torno a las obras que la conforman, actividades lúdicas enfocadas al entendimiento, debate y percepción de la creación contemporánea internacional de los últimos treinta años. Con ella, la Fundación acerca lo mejor de la pintura contemporánea internacional a Galicia y los mejores valores del arte gallego al mundo, con un enfoque marcadamente educativo. Con la colección, una plataforma de calidad y prestigio para los valores gallegos presentes en ella, la Fundación pretende también ser ejemplo de mecenazgo y de contribución a la conservación y divulgación del patrimonio artístico».

131

QUINTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

14/10/15

12:19

Página 132

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Colección de Pintura Contemporánea Internacional Fundación Barrié REPRESENTACIÓN Mulleres GZ

Homes ES

Nº

11,8

21,6

52,8

Fonte: Táboa de elaboración propia.

Porcentaxe de mulleres artistas representadas: 13,8%

132

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 133

5. CONCLUSIÓNS

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 134

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 135

As dúas décadas que abrangue este informe (1900-2013) supuxeron unha transformación do panorama artístico galego tanto a nivel de difusión como de formación ou de produción artística. Consecuentemente, as condicións de acceso á arte contemporánea e aos medios de produción e de lexitimación artística deberían ter sido máis favorables para os distintos suxeitos, así como o atractivo e a valorización da profesión de artista. O aumento do número de institucións e o seu carácter diversificado significaron a apertura cara a un maior espazo para o desempeño e recoñecemento profesional a un amplo número de autores. Do mesmo modo, a profesionalización debeu ir parella á aplicación de criterios artisticamente competentes, estritamente profesionais e, polo tanto, libres de prexuízos respecto das supostas capacidades e valías en función do sexo. Se a isto sumamos a posta en práctica de distintas medidas de presión a prol da igualdade e a diseminación do pensamento feminista no eido cultural, nese espazo cronolóxico tería que producirse un forte impacto na visibilidade e evidencia do traballo das mulleres artistas e un incremento sostido durante estes anos, fronte a anteriores etapas en que as condicións eran profundamente desfavorables e hostís para as mulleres artistas ou con aspiración a selo. Non obstante, o cómputo que del se deduce é que, a pesar dos cambios e melloras acadadas, persiste unha situación moi desfavorable para as artistas en Galicia. Aínda tendo en conta o amplo legado no terreo da teoría e da práctica artística, das accións e iniciativas levadas a cabo contra a discriminación das mulleres na creación, as artistas non acadan un recoñecemento parello aos artistas homes. Ao longo do proceso cronolóxico que abrangue, obsérvase unha paulatina mingua da presenza feminina ata o momento actual: diminución na súa participación nas exposicións colectivas consideradas importantes sobre a arte galega, incluso na realización de exposicións individuais ou na dinámica expositiva habitual programada polas institucións. Mesmo na promoción das novas xeracións, así como na obtención de bolsas para a creación ou de premios para artistas emerxentes. Tamén a súa menor obtención de apoios e recoñecementos necesarios para continuar na profesión e consolidar a traxectoria. Do mesmo modo, o seu ínfimo acceso aos espazos e postos máis buscados ou aos circuítos máis exclusivos como os grandes eventos, as coleccións de renome, os premios con maior repercusión ou os recoñecementos honoríficos. En definitiva, o balance de comprobación final deste informe segue a indicar as evidentes cifras da desigualdade entre artistas mulleres e homes no eido galego da arte. A proxección fóra das nosas fronteiras de artistas loitadoras como Ángela de la Cruz ou Carme Nogueira e de comisarias como Chus Martínez ou Iria Candela pon de manifesto o potencial que estamos a perder e a obrigación das institucións de axudar a cambiar pautas culturais que veñen desde moi atrás. Desexariamos, por tanto, que o exame do estado da cuestión que as páxinas do informe expoñen sirva para concienciar as institucións e axentes do contexto artístico do alcance desta problemática e da necesidade urxente de establecer estratexias que fomenten activamente a igualdade: accións como a presenza paritaria nos proxectos expositivos, na configuración das coleccións, na concesión de bolsas ou de recoñecemento. En consecuencia, de todos aqueles medios que fagan posible unha verdadeira dinámica normalizada do sistema artístico en Galicia.

135

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 136

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 137

6. BIBLIOGRAFÍA E RECURSOS DOCUMENTAIS

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 138

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 139

AGRA, María Xosé (2008): «Donas de seu. 25 anos transformando a realidade e creando cultura» [catálogo da exposición colectiva itinerante], en Víctor Freixanes / Henrique Monteagudo / Iago Seara (eds.), Galicia 25. Unha cultura para un novo século, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 95-104. ALIAGA, Juan Vicente (1997): Bajo vientre. Representaciones de la sexualidad en la cultura y el arte contemporáneos, Valencia, Comunidad Valenciana. ALIAGA, Juan Vicente (1997): «¿Existe un arte queer en España?», Acción paralela, 55-71. ALIAGA, Juan Vicente / Mar VILLAESPESA (coord.) (1998): Transgenéric@s. Representaciones y experiencias sobre la socidad, la sexualidad y los géneros en el arte español contemporáneo [Catálogo da exposición realizada no Koldo Mitxelena Kulturenea], San Sebastián, Gipuzkoako Foru Aldundia. ALIAGA, Juan Vicente (2004): Arte y cuestiones de género. Una travesía del siglo XX, Hondarribia, Nerea. ALIAGA, Juan Vicente (2004): «Historias invertebradas. Notas sobre la representación de las problemáticas de género en las prácticas artísticas europeas. El caso español (1970-2000)», en Susan Harris et al., Nancy Spero. Weighing the Heart against a Feather of Truth, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, 95-115. ALIAGA, Juan Vicente (2004): «La memoria corta. Arte y género», Revista de Occidente, nº 273, 57-68. ALIAGA, Juan Vicente (2007): Orden fálico. Androcentrismo y violencia de género en las prácticas artísticas del siglo XX, Madrid, Akal. ALIAGA, Juan Vicente et al. (2007): La batalla de los géneros [Catálogo da exposición realizada no Centro Galego de Arte Contemporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte. ALIAGA, Juan Vicente (ed.) (2008): A voz e a palabra. Coloquio sobre «A batalla dos xéneros» [Seminario realizado en maio de 2007 no CGAC], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte. ALIAGA, Juan Vicente et al. (2009): En todas partes. Políticas de la diversidad sexual en el arte [Catálogo da exposición realizada no Centro Galego de Arte Contemporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte. ALONSO ESCONTRELA, María Luisa et al. (2009): «Presente e futuro das mulleres na Universidade de Vigo: Alumnas e PAS», en Pilar Allegue Aguete et al., Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 1, Ourense, Difusora de Letras, 35-59. ÁLVAREZ ÁLVAREZ, Juan Francisco / Juan Francisco RAMOS RICO (2003): Circunvalar el arte. La investigación cualitativa sobre la cultura y el arte, Santiago de Cuba, Oriente. AMORÓS, Celia (coord.) (1994): Historia de la Teoría Feminista, Madrid, Consejería de Presidencia / Universidad Complutense / Dirección General de la Mujer. AMORÓS, Celia (2000): Tiempo de feminismo. Sobre feminismo, proyecto ilustrado y postmodernidad, Madrid, Cátedra / Instituto de la Mujer / Universitat de València. ARAKISTAIN, Xabier (coord.) (2007): Kiss Kiss Bang Bang. 45 años de arte y feminismo [Catálogo da exposición realizada na sala BBK del Museo de Bellas Artes de Bilbao], Bilbao, Museo de Bellas Artes de Bilbao. ARAKISTAIN, Xabier / Lourdes MÉNDEZ (dir.) (2008, 2009, 2010, 2011): Producción artística y teoría feminista del arte: nuevos debates (4 vols.), Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz. ARAMBURU, Nekane / Piedad SOLANS / Rocío de la VILLA (eds.) (2012): Mujeres en el sistema del arte en España, Madrid, Mujeres en las Artes Visuales, MAV / EXIT Publicaciones. BARZMAN, Karen Edis (1994): «Questioning the Canon: Feminists, Postmodernism, and the History of Art», Journal of Aesthetics and Art Criticism, vol. 52, nº 3, 327-39. BATTERSBY, Christine (1989): Gender and Genius. Towards a Feminist Aesthetic, Londres, The Woman´s Press.

139

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 140

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

BECKER, Howard S. (2009): Los mundos del arte. Sociología del trabajo artístico, Bos Aires, Universidad Nacional de Quilmes. BENHABIB, Seyla / Drucilla CORNELL (eds.) (1990): Teoría feminista y teoría crítica. Ensayos sobre la política de género en las sociedades del capitalismo tardío, Valencia, Alfons el Magnànim / Institució Valenciana d´Estudis i Investigació. BETSKY, Aaron (1998): Queer Space: Architecture and Same-Sex Desire, Nova York, William Morrow & Co. BLESSING, Jennifer et al. (1997): Rsose is a Rrose is a Rsose. Gender Performance in Photograph [Catálogo da exposición realizada no Solomon R. Guggenheim Museum], Nova York, Guggenheim Museum. BORNAY, Erika (1999): Mujeres de la Biblia en la pintura del Barroco, Madrid, Cátedra, 1999. BROUDE, Norma / Mary D. GARRARD (eds.) (1992): The Expanding Discourse. Feminism and Art History, Nova York, Harper Collins. BUTLER, Cornelia / Lisa Gabrielle MARK (ed.) (2007): Wack! Art and the Feminist Revolution [Catálogo da exposición realizada no Museo de Arte Contemporáneo de Los Ángeles], Los Ángeles, The MIT Press. BUTT, Gavin (2005): Between me and you: Queer Disclosures in the New York Art World, 1948-1963, Durham, Duke University Press. BUXÁN BRAN, Xosé Manuel (2011): «A Sala X en cifras. Un estudo en cifras das súas cinco primeiras edicións», en Xosé Manuel Buxán Bran (ed.), Sala X vol. 5, Pontevedra, Vicerreitoría do Campus, 9-14. BUXÁN BRAN, Xosé Manuel (2012): «Da arte feminista», Faro da Cultura, 432, 4. CABELLO, Helena / Ana CARCELLER (coords.) (2000): Zona F [Catálogo da exposición realizada no Espai d´Art Contemporani de Castelló], Castelló, Generalitat Valenciana. CABELLO, Helena / Ana CARCELLER et al. (2010): Extrarradio. Reflexión sobre las prácticas artísticas actuales más allá del centro [Relatorios do curso realizado en novembro de 2008], Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento Vitoria-Gasteiz. CALDAS, Mar (2006): «Mulleres no campo artístico», Faro da Cultura, 163, 2. CAÑAS, Gabriela (2011): «Ser o no ser mujer-cuota», El País, 02-09-2011(http://politica.elpais.com/politica/2011/09/02/ actualidad/1314988937_473270.html) [última consulta: decembro, 2013]. CAO, Marián L. F. (2000): Creación artística y mujeres. Recuperar la memoria, Madrid, Narcea. CENDÁN, Susana (2009): A rebelión dos xéneros. Retratos, paisaxes e flores [Catálogo da exposición realizada no Centro Torrente Ballester], Ferrol, Concellaría de Cultura. CHADWICK, Whitney (1985): Women Artists and the Surrealist Movement, Londres, Thames and Hudson. CHADWICK, Whitney (1992): Mujer, arte y sociedad, Barcelona, Destino. CHICAGO, Judy / Miriam SCHAPIRO (1972): Womanhouse, Valencia, California Institute of the Arts. CHICAGO, Judy / Miriam SCHAPIRO (1973): «Female Imagery», Womanspace Journal, 1, 11-14. CHICAGO, Judy (1975): Through the Flower: My Struggle as a Woman Artist, Londres, Penguin. CHICAGO, Judy (1979): The Dinner Party. A Symbol of Our Heritage, Nova York, Anchor Press. CLAYSON, Holly (1991): Painted Love: Prostitution in French Art of the Impressionist Era, Yale University Press. CLEMENT, Catherine / Julia KRISTEVA (2000): Lo femenino y lo sagrado, Madrid, Cátedra. COLOMINA, Beatriz (ed.) (1992): Sexuality and Space, Princeton, Princeton University Press. COMBALÍA, Victoria (1994): «Del género femenino en arte», Arte/Mujer 94, s. n. COMBALÍA, Victoria (coord.) (1998): Cómo nos vemos. Imágenes y arquetipos femeninos [Catálogo da exposición realizada no Centre Cultural Tecla Sala], Hospitalet de Llobregat, Centre Cultural Tecla Sala. COMISIÓN DE IGUALDADE DO CONSELLO DA CULTURA GALEGA (2013): «Liña do tempo. As mulleres na historia. 9ª versión (24-04-2013)», en culturagalega.gal (http://culturagalega.gal/album/docs/linatempo.pdf) [última consulta: decembro, 2013]. COMISIÓN DE IGUALDADE DO CONSELLO DA CULTURA GALEGA (2013): «Cal é a actualidade das artistas en Galicia?», en Álbum de mulleres. Mulleres e artes visuais (http://culturagalega.gal/album/detalle_especial.php?id=198) [última consulta: decembro, 2013]. CORBALÁN, Carme M. (1987): «Qué pintan as mulleres?», Andaina: Revista do Movemento Feminista Galego, 13, 22-23. CORREDOIRA, Pilar / Antón CASTRO / Román PEREIRO (2000): Da visibilidade para ler o mundo [Catálogo da exposición realizada na Casa da Parra], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. CORTÉS, José Miguel (ed.) (1997): El rostro velado. Travestismo e identidad en el arte [Catálogo da exposición realizada no Koldo Mitxelena Kulturunea], San Sebastián, Gipuzkoako Foru Aldundia. CORTÉS, José Miguel (2006): Políticas del espacio: arquitectura, género y control social, Barcelona, ACTAR. COTTINGHAM, Laura (2000): Seeing Through the Seventies. Essays on Feminism and Art, Amsterdam, G+ B Arts. CUESTA, Amanda (2005): «Mujeres y mercado del arte», EXIT Express, 12, 36. DEEPWELL, Katy (ed.) (1998): Nueva crítica feminista de arte. Estrategias críticas, Madrid, Cátedra.

140

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 141

Bibliografía e recursos documentais

DEVESA, Natália G. (2009): «Fazendo-nos nítidas. Fotografia de mulher na Galiza», en Comisión de Igualdade do Consello da Cultura Galega, Álbum de mulleres. Mulleres e artes visuais, (http://www.culturagalega.gal/album/docs/Fazendonos%20nitidas.pdf) [última consulta: decembro, 2013]. DIEGO, Estrella de (1992): El andrógino sexuado. Eternos ideales, nuevas estrategias de género, Madrid, Visor. DIEGO, Estrella de (1996): «Figuras de la diferencia», en Valeriano Bozal (dir.), Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas, vol. II. Madrid, Visor, 346-363. DIJKSTRA, Bram (1986): Idols of Perversity: Fantasies of Feminine Evil en Fin-de-Siècle Culture, Nova York, Oxford University Press. DOPICO, Montse (2011): «Luces. Interferencias no patriarcado», El País, 14-10-2011, 8. ELLIOT, Bridget / Jo-Ann WALLACE (1994): Women Artists and Writers: Modernist (im)positionings, Londres / Nova York, Routledge. ESPAÑA (2007): Ley Orgánica 3/2007, de 22 de marzo, para la igualdad efectiva de mujeres y hombres. Artículo 26. La igualdad en el ámbito de la creación y producción artística e intelectual, Boletín Oficial del Estado, 71, (viernes, 2007) (https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2007-6115) [última consulta: decembro, 2013]. FERNÁNDEZ FARIÑA, Almudena / María del Mar RODRÍGUEZ CALDAS (2013): «Visibilización das artistas. Unha ponte entre a Universidade e o eido profesional», en Cecilia Castaño Collado et al., II Xornada de Innovación en Xénero. Docencia e Investigación, Vigo, Unidade de Igualdade, 83-97. FREIXAS, Laura (2008): «La marginación femenina en la cultura», El País, 03-05-2008, (http://elpais.com/diario/2008/05/03/ opinion/1209765613_850215.html) [última consulta: decembro, 2013]. FRUEH, Joanna / Constanza LANGER / Arlene RAVEN (eds.) (1994): New Feminist Criticism. Art, Identity, Action, Nova York, Icon. GARB, Tamar (1998): Bodies of Modernity. Figure and Flesh in Fin-de-Siècle France, Londres, Thames and Hudson. GARCÍA CORTÉS, José Miguel (coord.) (2002): Héroes caídos: masculinidad y representación [Catálogo da exposición realizada no Espai d´Art Contemporani de Castelló], Castelló, Generalitat Valenciana. GARCÍA IGLESIAS, José Manuel (1993): «Galicia hoy. Aproximación a su actividad artística», Cimal Arte Internacional, 41, 96. GARCÍA-SEÑORÁN, María del Mar / Salvador G. GONZÁLEZ GONZÁLEZ (2010): «Competencia e motivación académica desde unha perspectiva de xénero», en Belén Fernández Docampo et al., Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 4, Ourense, Difusora de Letras, Artes e Ideas, 49-80. GILL, P. (ed.) (1999): Gender and Art, Londres / New Haven, Yale University Press / The Open University. GOUMA-PETERSON, Thalia / Patricia MATTHEWS (1987): «The Feminist Critique of Art History», The Art Bulletin, vol. LXIX, 3, 326-357. GROSENICK, Uta (ed.) (2002): Mujeres artistas de los siglos XX y XXI, Colonia, Taschen. HARAWAY, Donna (1991): Ciencia, cyborgs y mujeres, Madrid, Cátedra. HERRANZ, Yolanda / Ana GIL RODRÍGUEZ: Hogares: duelos y naufragios. Lugares de perturbación e inquietud en la creación artística actual, Pontevedra, Diputación. (Colección Arte y estética). IRIGARAY, Luce (2008): Espéculo de la otra mujer, Madrid, Akal. JARQUE, Fietta (2012): «¿Cómo es la mujer si se desmontan los prejuicios?», El País, 02-07-2012, 18. JONES, Amelia (2007): «O legado da arte feminista», en Juan Vicente Aliaga et al., La batalla de los géneros [Catálogo da exposición realizada no Centro Galego de Arte Contemporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte, 51-66. JONES, Amelia et al. (2008): «Feminismo y Arte de género», Exit Book: revista de libros de arte y cultura visual, 9. KAUFMAN, Linda S. (2000): Malas y perversos. Fantasías en la cultura y el arte contemporáneos, Madrid, Cátedra. KENDALL, Richard / Griselda POLLOCK (eds.) (1992): Dealing with Degas. Representations of Women and the Politics of Vision, Londres, Harper Collins. KIRKPATRICK, S. (2003): Mujer, modernismo y vanguardia en España (1918-1931), Madrid, Cátedra. KLEINFELDER, Karen (1992): The Artist, His Model, Her Image, His Gaze, Chicago / Londres, Chicago University Press. KORSMEYER, Carolyn (2004): Gender and aesthetics, London, Routledge. KRISTEVA, Julia (1979): «El tiempo de las mujeres», en Julia Kristeva (1995): Las nuevas enfermedades del alma, Madrid, Cátedra, 185-205. LENS, Xosé Manuel / Chus MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ (2006): Fisuras no cotián: 9 narradoras no relato da violencia [Catálogo da exposición realizada na Casa da Parra], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Dirección Xeral de Creación e Difusión Cultural / Secretaría Xeral de Igualdade. LENS, Xosé Manuel / Chus MARTÍNEZ DOMÍNGUEZ (coords.) (2009): Marxes e mapas. A creación de xénero en Galicia [CD-ROM da exposición realizada no Auditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Concello de Santiago.

141

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 142

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

LEPERLIER, François (1992): Claude Cahun. L´écart et la métamorphose, París, Jean-Michel Place. LIPPARD, Lucy (1976): From the Center. Feminist Essays on Women´s Art, Nova York, Dutton Paperback. LONGUEIRA, Silvia (2006): «¿Vésenos desde lonxe?», El País, 01-12-2006, (http://elpais.com/diario/2006/12/01/galicia/ 1164971906_850215.html) [última consulta: decembro, 2013]. LÓPEZ FERNÁNDEZ CAO, Marián (2000): Creación artística y mujeres. Recuperar la memoria, Madrid, Narcea. LORITE MENA, José (1987): El orden femenino, origen de un simulacro cultural, Barcelona, Anthropos. MANGINI, Shirley (2001): Las modernas de Madrid, Barcelona, Península. MANTECÓN, Marta (2011): «Mujeres, feminismo y género en España», EXIT Express. Periódico Mensual de Información y Debate sobre Arte, 58, 14-29. MARTÍNEZ-COLLADO, Ana (2005): Tendenci@s. Perspectivas feministas en el arte actual, Murcia, CENDEAC. MARTÍNEZ-COLLADO, Ana (2006): Cyeberfem. Feminismos en el escenario electrónico [Catálogo da exposición realizada no Espai dÁrt Contemporani de Castelló], Castelló, Generalitat Valenciana. MARZO, Jorge Luis / Tere BADÍA (2006): «Las políticas culturales en el Estado español (1985-2005)», Soymenos: Políticas de la imagen (http://soymenos.net/politica_espanya.pdf) [última consulta: decembro, 2013]. MATTHEWS, P. (1998): «The politics of feminist art history», en Mark A. Cheetham / Michael Ann Holly / Keith Moxey (eds.): The Subjects of Art History. Historical Objects in Contemporary Perspective, Cambridge, Cambridge University Press, 94-113. MAYAYO, Patricia (2003): Historias de mujeres, historias del arte, Madrid, Cátedra. MAYAYO, Patricia (2008): «¿Por qué no ha habido (grandes) artistas feministas en España? Apuntes sobre una historia en busca de autor(a)», en Xabier Arakistain / Lourdes Méndez (dirs.) (2008), Producción artística y teoría feminista del arte: nuevos debates, vol. 1, Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz, 112-121. MAYAYO, Patricia (2010): «¿Hacia una normalización? El papel de las mujeres en el sistema del arte español», en J. A. Ramírez (ed.), El sistema del arte en España, Madrid, Cátedra, 297-334. MAYAYO, Patricia (2012): «El imperio de “las señoras”. Orígenes de un mito fundacional o el acceso de las mujeres a la institución arte», en Mar Villaespesa et al., Desacuerdos 7. Sobre arte, políticas y esfera pública en el Estado español, Guipúscoa / Granada / Barcelona / Madrid / Sevilla, Arteleku-Gipuzkoako Foru Aldundia / Centro José Guerrero-Diputación de Granada / Museu dÁrt Contemporani de Barcelona / Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía / UNIA arteypensamiento, 146-158. MCQUISTON, Liz (1997): Suffragettes to She-Devils. Women’s Liberation and Beyond, Londres, Phaidon. MÉNDEZ, Lourdes (1998): Os labirintos do corpo. Manipulacións ideolóxicas, saberes científicos e obras de arte, Vigo, A Nosa Terra. MÉNDEZ, Lourdes (2002): «Artes visuais e diferenza sexualoutras narrativas, outras políticas da identidade», Andaina: Revista do Movemento Feminista Galego, 31, 10-20. MÉNDEZ, Lourdes (2004): Galicia en Europa. El lugar de las artes plásticas en la política cultural de la Xunta, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro. MÉNDEZ, Lourdes (2009): Antropología del campo artístico: del arte primitivo (...) al contemporáneo, Madrid, Síntesis. MÉNDEZ, Lourdes (2009): «Tras las huellas de algunas artistas visuales gallegas del siglo XX», en Comisión de Igualdade do Consello da Cultura Galega, Álbum de mulleres. Mulleres e artes visuais, (http://www.culturagalega.gal/album/docs/ Tras%20las%20huellas%20de%20algunas%20artistas%20visuales%20gallegas%20del%20SXX.pdf) [última consulta: decembro, 2013]. MÉNDEZ, Lourdes (2012): «Ellos, “artistas” a secas; Ellas, “mujeres artistas”; que no es lo mismo», en Rocío de la Villa (dir.), Agencia Feminista y empowerment en artes visuales [symposium realizado en maio de 2011], Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza, 153-167. MESKIMMON, Marsha (1999): We Weren´t Modern Enough. Women Artists and the Limits of German Modernism, Londres / Nueva York, Turis Pub. META BAUER, Ute (ed.) (2002): First story —construír no femenino/novas narrativas para o século 21 [Catálogo da exposición realizada na Galeria do Palácio e Biblioteca Municipal Almeida Garrett], Porto, Porto 2001 Capital Europeia da Cultura. MILLET, K. (1995): Política sexual, Madrid, Cátedra. MNAM-CCI / M. L. BERNADAC / B. MARCADÉ (coords.) (1996): Féminin-masculin. Le sexe de lárt [Catálogo da exposición realizada no Centre Pompidou], París, Centre Pompidou. MNAM-CCI / Camille MORINEAU (2009): elles@centrepompidou.Artistes: femmes dans la collection du Musée dÁrt Moderne [Catálogo da exposición realizada no Centre Pompidou], París, Centre Pompidou. MÜHLENS-MOLDERINGS, Barbara / R. MOLDERINGS (2004): «Espejos, máscaras y espacios. Autorretratos de fotógrafas de los años 20 y 30», en Gladys Fabre (coord.), La dona, metamorfosi de la modernitat, Barcelona, Fundació Joan Miró, 29-65.

142

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 143

Bibliografía e recursos documentais

MUJERES EN LAS ARTES VISUALES MAV (2011): «Exposiciones individuales en 22 centros de arte en España (1999-2009)», en Informe MAV, 5, (xaneiro) (http://www.mav.gal.es/documentos/informe%205_centros%20de%20arte.pdf) [última consulta: decembro de 2013]. MUNSTERBERG, Hugo (1975): A History of Women Artists, Nova York, Clarkson W. Potter. MUÑOZ LÓPEZ, Pilar (2003): Mujeres españolas en las artes plásticas, Madrid, Síntesis. NAVARRETE, Carmen / María RUIDO / Fefa VILA (2005): «Trastornos para devenir: entre artes y políticas feministas y queer en el Estado español», en Óscar García Agustín et al., Desacuerdos 2, Guipúscoa / Barcelona / Sevilla, Arteleku-Diputación Foral de Gipuzkoa / Museu d´Art Contemporani de Barcelona / UNIA arteypensamiento, 158-187. NEAD, Linda (1998): El desnudo femenino. Arte, obscenidad y sexualidad, Madrid, Tecnos. NOCHLIN, Linda (1971): «Why Have There Been No Great Women Artists?», Art News, pp. 22-39 [reimpr. en Women, Art, and Power and Other Essays, Londres, Thames and Hudson, 1989, pp. 145-177]. NOCHLIN, Linda / Ann SUTHERLAND HARRIS (1977): Women Artists. 1550-1950, Los Ángeles, The Los Ángeles County Museum of Art. NOCHLIN, Linda (1988): Women, art, and Power, and Other Essays, Nova York, Harper and Row. NOCHLIN, Linda (1999): Representing Women, Londres, Thames and Hudson. NOCHLIN, Linda et al. (2003): «Feminism & Art [9 views]», Artforum Internacional, 42. OLIVARES, Rosa (1998): «Mujeres, al fin», Lápiz, 142, 39-49. PARKER, Rozsika (1984): The Subversive Sticht. Embroidery and the Making of the Feminine, Londres, The Women´s Press. PARKER, Rozsika / Griselda POLLOCK (1981): Old Mistresses. Women, Art, and Ideology, Londres, Harper Collins. PARKER, Rozsika / Griselda POLLOCK (eds.) (1987): Framing Feminism. Art and the Women´s Movement, 1970-1985, Londres / Nova York, Pandora Press. PENELAS, Seve / Natalia PONCELA / Mª Luísa SOBRINO MANZANARES (coords.): Arte contemporánea en Galicia 2012. O estado da cuestión no sector, Consello da Cultura Galega, (http://www.consellodacultura.gal/evento.php?id=334) [última consulta: decembro, 2013]. PÉREZ, David (coord.) (1997): Femenino plural: Doce artistas valencianas [Catálogo da exposición colectiva itinerante], Valencia, Direcció General de Promoció Cultural. PÉREZ, David (2003): Malas artes: Experiencia estética y legitimación institucional, Murcia, CENDEAC. PERMUI, Uqui (1999): «Expresándose co corpo na arte», Andaina: Revista do Movemento Feminista Galego, 24, 24-27. PERMUI, Uqui / María RUIDO (eds.) (2005): Corpos de producción. Miradas críticas e relatos feministas entorno ós suxeitos sexuados nos espazos públicos [Catálogo da exposición realizada no espazo público], Santiago de Compostela / Vigo, Concellería da Muller, Concello de Santiago de Compostela / Universidade de Vigo. PETERSEN, Karen / J. J. WILSON (1978): Women artists. Recognition, Reappraisal fron the Early Middle Ages to the Twentieth Century, Londres, Harper & Row. POLLOCK, Griselda (1977): «What´s wrong with “Images of Women”?», Screen Education, 24, 25-33. POLLOCK, Griselda (1988): Vision and Difference: Femininity, Feminism, and the Histories of Art, Londres, Routledge. POLLOCK, Griselda (1990): «Missing women: rethinking what´s wrong with “Images of Women”», en Carol Squiers (1991): «The Critical Image. Bay Press and Harvester Press», Revista de Occidente, 127, 77-109. POLLOCK, Griselda (1995): «Beholding Art History: Vision, Place and Power», en Stephen Melville / Bill Readings (eds.), Vision and Textuality, Durham, Duke University Press, 38-66. POLLOCK, Griselda (ed.) (1996): Generations and Geographies in the Visual Arts. Feminist Readings, Londres / Nova York, Routledge. POLLOCK, Griselda (1999): Differencing the Canon. Feminist Desire and the Writing of Art´s Histories, Londres / Nova York, Routledge. POLLOCK, Griselda (2007): «O feminismo: un fenómeno mundial que chegou ata a Universidade. Reflexións sobre a influencia do feminismo no pensamento e a arte desde 1970», en Juan Vicente Aliaga et al., La batalla de los géneros [Catálogo da exposición realizada no Centro Galego de Arte Contemporánea], Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura e Deporte, 89-104. POLLOCK, Griselda (2007): Encounters in the Virtual Feminist Museum. Time, Space, and the Archive, Londres / Nova York, Routledge. PONCELA LÓPEZ, Natalia / Amada TRABA (2010): Mulleres, Vigo, Arquivo Pacheco / Concello de Vigo. PORQUERES, Bea (1994): Reconstruir una tradición. Las artistas en el mundo occidental, Madrid, Horas y Horas. PUÑAL, Belén (2007): «Noticias das nosas xenias», Tempos Novos, 120, 18-28.

143

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 144

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

QUEIZÁN, María Xosé (dir.) (2009): Festa da Palabra Silenciada. 25 anos de cultura feminista, Vigo, FIGA. RADL PHILIPP, Rita Mª (ed.) (1996): Mujeres e institución universitaria en Occidente, Santiago de Compostela, Universidade. RAVEN, Arlene / Casandra LANGER / Joanne FRUEH (eds.) (1991): Feminist Art Criticism. An Anthology, Nova York, Harper Collins. RECKITT, Helena / Peggy PHELAN (2001): Art and Feminism, Londres, Phaidon. REILLY, Maura / Linda NOCHLIN (2007): Global Feminisms. New Directions in Contemporary Art [Catálogo da exposición realizada no Elizabeth A. Sackler Center for Feminist Art, Brooklyn Museum], Londres, Merrell. ROSEN, Randy (1989): Making their Mark. Women Artists Move into the Mainstream, 1970-85, Nova York, Abbeville Press. ROSLER, Martha (2001): «Espectadores, compradores, marchantes y creadores: reflexiones sobre el público», en Brian Wallis (ed.), Arte después de la Modernidad. Nuevos planteamientos en torno a la representación, Madrid, Akal, 311-341. ROSLER, Martha (2011): «La figura del artista, la figura de la mujer», Youkali: Revista Crítica de las Artes y el Pensamiento, 11, monográfico arte(s) / feminismos(s,), 5-14 (http://www.youkali.net/youkali11-completo.pdf) [última consulta: decembro, 2013]. ROTH, Moira (ed.) (1983): The Amazing Decade. Women and Performance Art in America, 1970-1980, Los Ángeles, Astro Artz. ROZADOS, Lara (2008): «O mapa da arte das mulleres», A Nosa Terra, 1.330, 44-45. SÁBADA, Estíbaliz (2013): Matatiempos feministas (http://www.matatiempos-feministas.net/) [última consulta: decembro, 2013]. SARMIENTO, Rosario (coord.) (1995): A arte inexistente: as artistas galegas do século XX [Catálogo da exposición realizada no Auditorio de Galicia], Santiago de Compostela, Concello de Santiago de Compostela. SCOTT, Joan W. (1986): «Gender: A Useful Category for Historical Analysis», American Historical Review (http://www.jstor.org/stable/1864376) [última consulta: decembro, 2013]. SEOANE, Xavier (1993): «Arte galega actual: A presenza da muller (Xoves criadoras galegas na década dos 80)», en Aurora Marco (coord.), Simposio Internacional Muller e Cultura, Santiago de Compostela, Universidade, 403-416. SHERMAN, Daniel J. / Irit ROGOFF (1994): Museum Culture: Histories, Discourses, Spectacles, Minneapolis, University of Minnesota Press. SIMIONI CAVALCANTI, Ana Paula (2011): «A difícil arte de expor mulheres artistas», Cadernos Pagu: Núcleo de Estudos de Gênero (http://dx.doi.org/10.1590/S0104-83332011000100014) [última consulta: decembro, 2013]. SMITH, Barbara Herrnstein (1991): Contingencies of Value: Alternative Perspectives for Critical Theory, Cambridge / Massachusetts / London, Harvard University Press. SOBRINO MANZANARES, María Luisa (coord.) (2009): Creación artística e identidades culturais, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega. SUÁREZ BRIONES, Beatriz et al. (2009): Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 3, Ourense, Difusora de Letras, Artes e Ideas. SUTHERLAND HARRIS, Ann et al. (2009): Producción artística y teoría feminista del arte I: nuevos debates [Relatorios do curso realizado en xuño de 2008], Vitoria-Gasteiz, Ayuntamiento de Vitoria-Gasteiz. TEJEDA, Isabel (coord.) (1995): Territorios indefinidos. Discursos sobre la construcción de la identidad femenina [Catálogo da exposición realizada no Museo de Arte Contemporáneo de Elche], Elche, Diputació d´Alacant. TEJEDA MARTÍN, Isabel (2012): «Artistas mujeres españolas en la década de los años 70», en Rocío de la Villa (dir.), Agencia Feminista y empowerment en artes visuales [symposium realizado en maio de 2011], Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza, 71-81. TRABA DÍAZ, Amada / Luz VARELA CARUNCHO (2009): «Informe diagnose da igualdade na Universidade de Vigo», en Universidade de Vigo, (https://www.uvigo.es/sites/default/uvigo/DOCUMENTOS/igualdade/diagnose_igualdade.pdf) [última consulta: decembro, 2013]. TUFTS, Eleanor (1974): Our Hidden Heritage: Five Centuries of Women Artists, Nova York, Paddington Press. VAQUERO GARCÍA, Alberto (2010): «A igualdade de xénero na universidade española. Logros acadados e retos futuros», en Belén Fernández Docampo et al., Cátedra Caixanova de Estudos Feministas 4, Ourense, Difusora de Letras, 149-176. VÁZQUEZ, Elena et al. (2007): As mulleres no sistema educativo de Galicia: situación actual, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. VIDAL CLARAMONTE, Mª Carmen África (ed.) (2002): La feminización de la cultura, una aproximación interdisciplinar, Salamanca, Consorcio Salamanca 2002 Ciudad Europea Cultural. VILLA, Rocío de la (2005): «No es un problema de género», EXIT Express, 12, 9-11. VILLA, Rocío de la (2012): «Redes feministas en artes visuales», en Rocío de la Villa (dir.), Agencia Feminista y empowerment en artes visuales [symposium realizado en maio de 2011], Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza, 169-182.

144

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 145

Bibliografía e recursos documentais

VILLAESPESA, Mar / Luisa LÓPEZ MORENO (coords.) (1993): 100% [Catálogo da exposición realizada no Centro Andaluz de Arte Contemporáneo], Sevilla, Junta de Andalucía / Instituto Andaluz de la Mujer. VILLAESPESA, Mar (2004): «Aproximaciones y cambios (En torno a las representaciones del “Otro”)», Revista de Occidente, 273, 37-53. VILLAESPESA, Mar et al. (2012): Desacuerdos 7. Sobre arte, políticas y esfera pública en el Estado español, Guipúscoa / Granada / Barcelona / Madrid / Sevilla, Arteleku-Gipuzkoako Foru Aldundia / Centro José Guerrero-Diputación de Granada / Museu d´Art Contemporani de Barcelona / Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía / UNIA arteypensamiento. VILLAVERDE SOLAR, Mª Dolores (2011): «Las artistas: de la fundación de la academia al siglo XX», CÓDICE: Revista de Investigación Histórica y Archivística, III Congreso Virtual sobre Historia de las Mujeres (http://www.revistacodice.es/publi_virtuales/ iii_congreso_mujeres/comunicaciones/doloresvillaverde.pdf) [última consulta: decembro, 2013]. WOLFF, Janet (1997): La producción social del arte, Madrid, Istmo. ZEGHER, C. de (ed.) (1997): Inside the Visible. An elliptical traverse of 20th Century Art. In, of, and from the feminine, Cambridge, The MIT Press.

DIRECTORIO Álbum de mulleres, Comisión de Igualdade do Consello da Cultura Galega http://www.culturagalega.gal/album/ Álbum de mulleres: Especial Mulleres e Artes Visuais http://culturagalega.gal/album/detalle_especial.php?id=198 Cátedra Novacaixagalicia de Estudios Feministas http://webs.uvigo.es/catedraestudosfeministasHYPERLINK http://webs.uvigo.es/catedraestudosfeministas/"/** Centro Interdisciplinario de Investigaciones Feministas y de Estudios de Género (CIFEX), USC http://www.usc.es/es/institutos/cifex/ Colectivo Violeta http://colectivovioleta.blogspot.com.es Colector de feminismos http://www.contenedordefeminismos.org Estudos online sobre arte e muller http://www.estudiosonline.net/ Feminario de Investigación, Universidade de Vigo http://webs.uvigo.es/tdiferencia/#Activ Maribolleras precarias http://maribolheras.blog.com/ Mujeres en las Artes Visuales, MAV http://www.mav.org.es Mujeres en red, El Periódico Feminista http://www.mujeresenred.net/ Mulleres en Galicia, Xunta de Galicia http://igualdade.xunta.es/gl Oficina de Igualdade de Xénero, Universidade de Santiago de Compostela www.usc.es/oix Oficina para a Igualdade de Xénero, Universidade da Coruña http://www.udc.es/oficinaigualdade/ Revista Andaina. Revista Galega de Pensamento Feminista http://www.andainamulleres.org/

145

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 146

ARTE + MULLERES. CREADORAS GALEGAS

Revista Festa da Palabra Silenciada http://feminismo.eu/festadapalabrasilenciada Revista Foeminas. Revista virtual de xénero da Casa da Muller do Concello de Lugo http://foeminas.lugo.es/ Unidade de Igualdade, Universidade de Vigo http://www.uvigo.es/uvigo_es/administracion/igualdade/ Unidade de Muller e Ciencia de Galicia, Xunta de Galicia http://unidadedamullereciencia.xunta.es/es O xogo das cadeiras, Manifesto pola entrada das mulleres na Academia Galega http://xogodascadeiras.blogaliza.org

AGRADECEMENTOS Elena Azzedin (Medusa Mediación), Raquel Barreiro Paz (Fundación Novacaixagalicia), Suso Basterrechea, Chus Busto (Auditorio de Galicia), Xose M. Buxán Bran, Paula Cabaleiro, Paloma Cabello, Berta Cáccamo, Alfonso Caride (Área de Extensión Cultural da Universidade de Vigo), Alba Carretero Íncio, Monse Cea, Susana Cendán, Carmen Fernández (directora MAC), Emma Fernández Castro (Comunicación Fundación Luís Seoane), Juanjo Fuentes Alegría (Kaldarte), Marta García-Fajardo (directora Colección Mª José Jove), Celeste Garrido, Ania González, Rosa González (Colectivo Violeta), Francisco González Bouzán (director do Centro Cultural Marcos Valcárcel da Deputación de Ourense), Yolanda Herranz, Anne Heyvaert, Ánxel Huete, Encarna Lago, Enrique Lista, Lourdes Martínez-Sapiña, Juan Carlos Meana, Manuel Moldes, Eva Moreira (Colectivo Violeta), Renata Otero, Mariel Padín (vicepresidenta 1ª, Deputación da Coruña), Lourdes Pardo Seoane (Rexistro, CGAC), Rosalía Pazo Maside, Miguel Pereira (director do Arquivo da Deputación de Pontevedra), Javier Pérez Buján (Fundación Laxeiro), Cuqui Piñeiro, Corona Rodríguez (Centro de Documentación e Recursos Feministas de Vigo), Mercedes Rosón (Área Cultura, Universidade de Santiago de Compostela), María José Ruiz Vázquez, Cristina Salgado (Comunicación Galicia, Gas Natural Fenosa), Rosario Sarmiento (Colección Fundación Novagalicia Banco), Cristina Sánchez Paadín, Manuel Sendón, Tareixa Taboada, Carlos Valle (Museo de Pontevedra)

146

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 147

SEXTO:PRIMEIRAS PAXINAS d&i

16/10/15

10:29

Página 148