Ayliukuna liakikunay urmashkay wayralia yanapay
Kichwa Ayllu runakuna
1
2
Liankak Runakuna Ayliukuna liakikunay urmashkay wayralia yanapay Kichwa Ayllu runakuna Mishu shimiwi Kilkak kuna -Diana Loroña, analista SGR Zona 3 -Diego Jiménez, analista SGR Zona 3 -Rolando Ramos, analista SGR Zona 3 -Andrea Zúñiga, analista SGR Zona 3 Kichwa shimiwi kilkakkuna
-Javier Toquetón -Milton Vargas -Yaku Viteri Kuti rikushka -Patricia Larrea Torres, Coordinadora Zonal 3 Ari nishka -Paúl Almeida, Subsecretario de Reducción de Riesgos Rikurikkuna -Bectro Creativo -Byron Multimedia
Pastaza - Ecuador Diciembre, 2017
Ayliukuna liakikunay tuparishkay wayralia yanapaykunata riksichina
Presentación del Plan Familiar de Emergencias en Kichwa Al volver la mirada a nuestros pueblos y nacionalidades, partiendo desde el principio constitucional de interculturalidad y plurinacionalidad, y preocupados en promover la política de gestión de los riesgos y desastres, hemos pensando en la construcción del primer PLAN FAMILIAR DE EMERGENCIAS KICHWA, herramienta que nos permitirá trabajar con una de las nacionalidades más. De todos los eventos peligrosos, las inundaciones han sido las más recurrentes en los últimos años debido a las precipitaciones de fin e inicio de año y a causa de las condiciones propias de la geografía amazónica, generando pérdidas y destinación inmediata de recursos del Estado, esto como un deber y mandato constitucional, cuando nuestros hermanos ecuatorianos enfrentan situaciones adversas de origen natural o antrópico que pongan en riesgo su integridad. Sin embargo, acostumbrarnos a una política completamente asistencialista no es lo más correcto ni técnico, incluso en el ámbito del desarrollo de capacidades de todos los ecuatorianos, convirtiéndonos en primeros respondientes. Es eso lo que nos motivó como Secretaría de Estado y Gobierno Nacional, más aún a nuestros aliados en territorio, como los gobiernos autónomos descentralizados, para trabajar en el fortalecimiento de nuestra gente ante la amenazas, evitando gastos que podrían ahorrarse si estamos preparados y conocemos los protocolos de actuación y respuesta. Este producto, que se instituye al cien por ciento en una lengua materna, nos hará pensar acerca de lo importante de la prevención de riesgos, la planificación y la territorialidad, el fin de los antagonismos; y, lo más importante, la preparación como la clave para salvar vidas.
2
Ñukanchi liaktakunata rikukpi, sinchita yakukuna jundasha, tarpsuhkukunata chinkarikpi, chagrakunata tukurikpi, wasikunata waklichsihkpi, allpa kuyuskakunay, aylikukuna unkurikpikuna. Chi liakikunata alinchinkawa cosntitucion kamachik kilkawi yuyashakakuna tian, chaytami paktachinkawa liankarimushkanchi. Shina akkpi, aliukunaman yanapankawa kichwa runakuna shimiwi liankarimunchik. Tukuy liakikunamanta, wata kaliariwshkay chaymanta puchukawshkay yakukuna jundashkakunami rikusrishka. Chasnami antizuyo liaktakunawi liakikuna tuparishka. Ñukanchi ecuatoriano ayliukuna liakiwi tuparishkay. Chaytami Ecuador mama liaktamanta apukuna yanaykunata paktachina tukunajun, chasnami kamachik kilkakuna yuyachin. Shasna akliayta, yacharishkanchi liakikuna urmarishkaliay yanapayta kunata. Chayraykumi apukunata yuyachishka, secretaria de Estado, borbierno Nacional, chaymanta liaktay kawsak aiyliukawan wankulia liankarinkawa. Chasna liankarishpami liakikunata shayachinata usharinka. Kay liankay Kichwa shimipi rurashka yuyachitukunchi kay jatun liakikunamanta. Chastanaliata ayliukuna yanaparinawchun nishpa, wankurisha yanaparinkawa nishpa, chasna rurashpami runakuna kawsayta kishpichinata ushanchik.
Lic. María Alexandra Ocles Padilla SECRETARIA DE GESTIÓN DE RIESGOS
Ayliukuna liakikunay urmashkay wayralia yanapay
Ayllutan runakuna ¿Kichwa Ima llaquikunay ayllukuna wayralia yanapay? Kay man ayllukuna wankurisha llakikuna tukushkay kishpirinkawa ruraykuna, chasnallata mana wañuyta tupanka liankarinakuna.
Alitami kawna riksina pistuta riksina tukunkichi. Chaykunay ima sami liakikunawas tuparinkami, chaykunatwanmi imashinawi tuparsihkanchi.
Ayliukunama Wayralia yanapayta kunkawa rurana nikikuna. 1. Riksina kanchi ñukanchik kawsashka pistuta: Yanapaykucunchimi susirinatunata rikunkapak. 2. Kamaykuna: Ayliuwi tukuyliami riksina tukunchi ñukanchi kawsashka mayankunata, liakikuna urmahskay wayralia kishpirinkawa. 2.1. Wasi pakliama riksina: Mayampi tiyak wañuykunata yuyachin, kishpirinkawa nishpa. 2.2. Wasi ukupi kamakuna: Riksina tukunchi ima sami kaspikunawan rurashka wasita, ima sami allpawi rurashka. Kayutu ukukunawi urmasha susirina kaspikunata riparana tukunchi. Chasnaliata wayralia liukshina, chaymanta yaykuna punkuta riksina tunkunchi. Mayaympi kawsak ailiukunata yanapankawas chaykunata riksina kan. Shuk kutin Kaykunata riksishpami, wañuykuna shamukpi wayralia liukshinata ushanchi.
3
Imakunawan wasita rurashka Katiknina
Ari/ Mana
Imata rurana susirishkakunapi
Kaspimanta wasi Zin karamanta, panka wasi Yaku shutushka Sindirina yakukuna Mana watashka pata Ñanpita jarkakuna Warkuriw kaspikuna, shallykuna Punchayachinakuna pishin
3. llakykuna tukushkay wayralia apanakuna: Charina kanchi jampirinakunata ñukanchi shikrakunawi, chaywanmi wayralia jampirinata ushanchik. 4. Riparay: Mancharishkawi, wayralia tukushkawi, ayliukana ama nusparinawchun nishpa rimana tukunchi, chasnaliata kishpirinkawa jampikunata mana kunkarina. 5. Ñauykuna mana kaysami : wañuykuna tiakliayta yankalias imasna kishpinata yuyana tukunchi, imasami llakikuna mana tukukllayta kishpinkawa nishpa ayllupura kawsahka llaktay.
4
Ayliukuna liakikunay urmashkay wayralia yanapay
Kichwa Ayllu runakuna
Wasi allpashuyu.
Kishpinkawa shuyushka Ăąampikuna
5
Wañunapartiman
Yaku huntay Utka: kay man yakukuna juntaskay jita tukushkakunay, kañun tukushkay kay yaku, kucha lamar lamar patay sakirin. ¿Imata rurana? Ñawpa: • Riksirina tukun jawa urkukunata llakta mayampi tiyak kuna. • Tukuy ayllukuna riksina tukunau, imina pitinata kay yaku, Gas payna nishka y tuta rikuna an energia. • Islanputa, sikras o ashanka kunay jallychisha charina, tukun imasmi llakikuna tuaparikpi shukma kuyurinkawa. • Allychi ayllukuna umallykuyta.
Kunan: • Urkukunama rina • Chakakunata mana chinpanachu. • Yaku jundashkay mana purina yaku patata. • Tukuy charishka kunata ally wakachichi. Mana kungarina chanchi shuk kutin yaku undashacamanta. Kay pasaushkaiby ñukanchi aylluta sumak kuirashunchy, apasha uktalli alli allpa kushkama rikusha churana tukun. • Tamia punchakunai mana urku tularina mayankunay purina.
Washa: • Yaku chakirishkay wasiman tikray apukunawan kuintasha. • Turukunata mayllay. • Mikunakunata maskay yakukunatapash. • Yaku kuchakunata chakichi mana chuspikuna unkuykuna wñankawa.
6
Ayliukuna liakikunay urmashkay wayralia yanapay
Kichwa Ayllu runakuna
Wañunapartiman
Wasi rupashkay Utka: Nina apirishka riushka partimanta mana wanchinata ushashunchichu ichilla llaktapakpi. ¿Imata rurana? Ñawpa: • Alita rikuy kay payna churashka yakun Luz Nishka cablecunata kambawasipichurashkata. • Ama milly kunata ashkata tandachinachu kay kuna apirinkami. • Yanushaka ama kunkarichu kan apichiushkakunata. • Sumak allychishkata chari islanputa kay imasami llakikunta tuparinamanta • Allychi kan ayllukunawan umallykuyta.
Kunan: • Ama nusparichu. • Allita rikuy, imata rupau nisha, ima tukuy ta rupau, nina apirishka kushkay, ushasha ninata wanchi. • Yapanina apiriwpika wasi kanshama llukshy, kaita rankawa: kumurisha, llukay, punkuta maskay. • Kanllama llukshynkawa shimita, sinkata taparisha llukshy kanchama. • Llukshiusha punkuta tapay kanchama ringawa, ama nina masta apirichun nisha. • Ima saypi ninawan rupaushaka allpama ichary ñawyta makiwan tapary, chiwasha v bultiary ñaupakma washama, nina wañunka kama.
Washa: • Rimay kay samita riuk apukunata pay anau bomberos nushkakuna, chimanda kanpa laruy tiyak aykunana kay nina sindishkata wanchankawa. • Ama yaikuychu kay apukuna pulltianata ushangui kampa wasi nina kama
7
Wañunapartiman
Tularishkay Utka: Urkukuna,yakukuna,ñanpikuna tularishkay. ¿Imata rurana? Ñawpa: • Ruyakunata tarpuy yaku patay (Yutzu). • Maskay ally pistuta sumak kawsanakushkata rikusha. • Riparay kay allpa yakuwan mana yaikurina kushkata. • Apukunawan kuintay (municipio) (Secretaría de Gestión de Riesgos) pay rikunauchu alichu an chay allpa kawsankawa. • Sumakta chari kampak islampukunata mana ali tuparishkay shuk ma kuyurinkawa nisha. • Allychi kampa ayllukunawan umallykuyta. • Kishpina ñawpikunata rikusha churay.
Kunan: • Kasilla tiay. • Ally ñampita rikusha kishpi. • Apukuna rimashkata allyta uyachi tukuy sami rimarikunay. (Radio, HF, Radio FM e internet) Washa: • Ally ñampita rikusha tikray wasima. • Apukunata kayasha rikuchi llakikinata.
8
Ayliukuna liakikunay urmashkay wayralia yanapay
Kichwa Ayllu runakuna
Wañunapartiman
Allpa Kuyui Utka: hkay.
Kay man allpa mama ashkata kuyus-
¿Imata rurana? Ñawpa: • Ally allpata rikushpa wasi kampa ayllukunawan ama llakita wash punchay charinkawa. • Maskay kambatiarina llachapawacachina ally auchun. • Kan kishpirina Ñanpikunata sumakta allychi . • Sumakta chari campa islanputa. • Ayllukuna llakita sumakyachinata umallykuyta allichi. • Kishpina ñampikunata rikusha chari. Kunan: • Kasilla tiay. • Mana kallpasha llukshichu. • Jatun wasi Ruya larukunamanta janchuri.
Washa: • Wasita sumakta rikushkawasha pulltiasha yaikuy • May kan ayllu Unkushka tuparinchu nisha rikuy, tiyakpijka kay jampik runakunata rimay. • Ama japichichuy tawakuta, bilata, rikuy kay kishpishka partimanta askata tukyarikunata allita rikunakama. • Mana mikuychu kay mikuna samimanta mana chapurishka aupika. • Uyashunchik radiota apichisha sumak yuyayta uyankawa. • Ama uyaychu yanka rumarisha purichunata chiwashami yanka llullarikanaw. • Ally mushuk yayaywan mi kausana anchi kutillata shamugpika ama chasnaliata pasankawua nisha washa punchakunay.
9
Wañunapartiman
Sinchi waira Ukta: Ashka wayratan nuspachin.
¿Imata rurana? Ñawpa: • Campa wasiwi tiyak mukukuna alita riparashkami ana tukun. • Kampa wasi kay jiru palawan wasihka akpika sumaklia alichina tukun. • Kampa wasi Mayampi tiak ruyakunata piti. • Sumakta chari campa islanputa. • Aillukuna llakita sumakyachinata umallykuyta allichi. • Kishpina ñampikunata rikusha churay. Kunan: • Jiru palata llukshirinalia aupi alichisha churay. • Waklli jiru palata mana apichu.
Washa: • Wasita sumaklia allychiska washa ayllukunata tikrachi wasima.
10
Ayliukuna liakikunay urmashkay wayralia yanapay
Kichwa Ayllu runakuna
LLAKITA SUMAKYACHINA ISLAMPU LLAKITA SUMAKYACHINA ISLAMPU Ampikuna tiana islampu
Picharinkawa mayllarinkawa
Ushashkalla
Makita kishpichik
Takra
Punchan apirik sami pilawan
Pichana llachapa
Armana yaku
Radio con pilas
Tijera
Shimi mayllarina
Velas
Watana llachapa
Kiru picharina
Nina
Llutachina pity
Picharina panka
Mikunakuna
Putu
Chakichirina piti
Cloro en líquido o en grano
Ambi yaku
Botas
Ñawy kishpichik
Documentos personales
Pitirishkay churarina
Títulos de propiedad
Suero antiofídico
Mosquitero Sauly Plástico wasita ruranakuna
Wasipi kawsana ayllukuna No.
Shuti-Gasta
Wata
Ya g w a r Mascana
Ayllu
Unkuska runa
Karan karan ruranakuna
Rikurikkuna
Riksisha charina kaysami kishpichik runakunata ECU 911
Secretaría de Gestión de Riesgos: sala.pastaza@gestionderiesgos.gob.ec Teléfono: 032883911 Cruz Roja: gredpastaza@cruzroja.org.ec jppastaza@cruzroja.org.ec Teléfono: 032885214 Bomberos cantón Mera: cbomberosmera@yahoo.com Teléfono: 032790122 Bomberos cantón Puyo: bomberospuyo@gmail.com Teléfono: 032530102 Bomberos Santa Clara: bomberos_santaclara@yahoo.es Teléfono: 032783129 Bomberos parroquia Shell: cuerpodebomberoshell@yahoo.es Teléfono: 032799027 Bomberos cantón Arajuno: bomberosarajuno2016@hotmail.com Teléfono: 032780136 Fuerzas Armadas: brigada17comando17@hotmail.com Teléfono: 032795045 Policía Nacional Subzona Pastaza: comandopastaza16@yahoo.es Teléfono: 032530714, 032530757
11
CONTRAPORTADA
12