Ethiek in liberaal perspectief Een drieluik Drs. J.L.C. Marechal
Ethiek in liberaal perspectief Een drieluik 1. Basisbegrippen De maatschappelijke discussie over waarden en normen is een discussie vanuit de ethische invalshoek van de werkelijkheid. Een discussie die bekendheid veronderstelt met enkele basisbegrippen die binnen deze invalshoek gehanteerd wordt. Ethiek stelt (altijd, en niet alleen) in moeilijke situaties de vraag wat er gedaan behoort te worden om een ethisch dilemma zo goed en zo menswaardig mogelijk op te lossen. Als je ethisch handelt en denkt moet je beslissen wat uiteindelijk gedaan behoort te worden met het oog op het beste. Het beste is datgene wat jij belangrijk of waardevol vindt. Omdat jij andere dingen in het leven belangrijk vindt dan een ander, zijn er ook verschillende “voorlopige” antwoorden op ethische conflicten mogelijk. Iedereen vindt weer iets anders waardevol om na te streven in het leven. Datgene wat mensen het meest belangrijk vinden in het leven noemen we een waarde. Een waarde is het ideaal (een soort maximum) dat zin geeft aan het leven van mensen. Idealen die eigenlijk nooit in absolute zin te realiseren zijn maar als een wijkende horizon richting geven aan ons handelen in bepaalde situaties. Iedereen heeft andere idealen. Voorbeelden van waarden zijn: gezondheid, vrijheid, gelijkheid, winst, privacy, enz. Een ethisch conflict is een waardenconflict. Botsende waarden geformuleerd als ethische vraag. Een norm is een geschreven of ongeschreven regel waar mensen zich minimaal aan behoren te houden. Normen kun je vanuit de waarde die je nastreeft als een handelingsvoorschrift formuleren. Een norm zorgt ervoor dat een waarde een kans krijgt. Zonder een norm, een praktische regel, blijft een waarde altijd alleen maar een ideaal. Vind je bijvoorbeeld gezondheid heel belangrijk dan zou een norm kunnen zijn: je moet drie keer per week sporten, of je moet gezond eten. Om bepaalde waarden te beschermen hebben mensen regels (gestolde normen) opgesteld waarvan ze vinden dat iedereen er zich minimaal aan moet houden. We moeten hier denken aan onze “grond(wet) en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Ethiek is slechts één manier van kijken (invalshoek) naar onze alledaagse problemen. Er zijn vele verschillende invalshoeken die een rol spelen bij het oplossen van een ethisch dilemma. Vanuit de ethische invalshoek beslis je dat niet winst, gezelligheid of er bij willen horen de doorslaggevende waarden voor jou zijn maar menselijkheid en respect voor de ander. Ethiek gaat dus niet zomaar over waarden en normen. Bij ethiek gaat het om de hoogste waarden, de uiteindelijke waarden, de waarden die mensen het allerbelangrijkste vinden. Bij elke invalshoek hoort een waarde(n) en een norm(en), bijvoorbeeld: Invalshoek: 1. Ethiek 2. Economie 3. Medisch 4. Ecologisch
Waarde: 1. Menselijkheid 2. Rijkdom/winst 3. Gezondheid 4. Natuur
Norm: 1. Je moet mensen goed behandelen 2. Je moet hard werken 3. Je moet de dag beginnen met een stevig ontbijt 4. Je moet afval in de afvalbak gooien
Iedereen heeft van nature een morele gevoeligheid waar men op aangesproken dient te worden. Iedereen heeft wel iets dat hij of zij erg belangrijk vindt in het leven. Zo belangrijk
dat je boos wordt als mensen daar niet serieus mee omgaan. Als je merkt dat mensen over de grenzen van jouw hoogste en allerbelangrijkste waarden heen gaan raak je geprikkeld. Het doet een beroep op jouw ethische gevoel. Een gevoel dat je alert maakt dat waar jij voor leeft op het spel staat. Een gevoel dat ons duidelijk maakt dat mensen op een bepaalde manier met elkaar dienen om te gaan en niet anders.
2. Ethiek is communicatie De mens is vrij en moet vrij zijn. Maar we moeten wel verantwoording af durven leggen voor ons handelen. Er zijn blijkbaar grenzen aan onze vrijheid. Soms liggen die grenzen vast binnen een wet maar meestal doen we een beroep op fatsoen en respect. Deze verantwoordelijkheid voor de maatschappij en elkaar impliceert integriteit. Integriteit is een levenshouding die aangeeft hoe op een eerlijke en correcte wijze met elkaar om te gaan, dan een toevallige wens van een autoriteit. Morele gevoeligheid gaat verder dan het zuiver en alleen opvolgen van regels en voorschriften, hoe noodzakelijk dat ook is. Burgers zullen bereid moeten zijn om verantwoordelijkheid te nemen en bereid moeten zijn daarover onderling verantwoording af te leggen. Integriteit heeft in eerste instantie te maken met ongeschondenheid. In de zin van: staan waar je voor staat. Integriteit is geen meetlat maar een gezamenlijk streefbeeld. Stap voor stap invulling geven aan wat je onder goede waarden en normen verstaat. We moeten kunnen leren van onze fouten zonder daar op afgerekend te worden. We moeten elkaar een spiegel voor kunnen houden zonder elkaar te veroordelen,… Zo’n open gesprek is natuurlijk niet overal en meteen al haalbaar. Maar ik ben ook van mening dat integriteit eigenlijk niets bijzonders is. Als burger van Nederland moet je soms moeilijke afwegingen maken. Welke keuze maak je dan en waarom? Ik wil het hier niet hebben over regels van goed en slecht maar over het praten over dit soort ethische dilemma’s. Praten vooraf, maar ook achteraf. Integer ben je als je het ethische conflict zorgvuldig hebt gewogen en op basis van argumenten een beslissing neemt. En daar natuurlijk open over bent. Kortom, maak een zorgvuldige afweging en wees daar aanspreekbaar op, pas dan ben je integer. Een stappenplan als mogelijk hulpmiddel: Stap 1: analyse van de probleemsituatie en/of dilemma • De omschrijving van de casus die je ethisch wilt analyseren in gesprek met anderen Stap 2: het ontleden van de probleemsituatie en/of dilemma • Welke optieken en waarden zijn in het geding? Stap 3: het formuleren van het ethische probleem • Zet de verschillende botsende waarden als ethische vraag tegenover elkaar. Stap 4: het verzamelen van materiaal voor een oplossing vanuit de beginsel- en gevolgenethiek • Antwoorden vanuit de beginselethische visie: 1. De intentie/bedoeling van de daad staat centraal 2. Handelen uit plichtsbesef en niet uit neiging (eigen belang) 3. De waardigheid van de mens is een centraal beginsel (mens als doel en niet als middel) 4. Praktische tip: vraag je steeds af hoe het zou zijn als anderen zo zouden handelen zoals jij? •
Antwoorden vanuit de gevolgenethische visie: 1. Ethisch juist handelen is doelen realiseren
C O M M U N I C A T I E
2. Het welzijnsmaximaliseringsbeginsel staat hierbij centraal (zoveel mogelijk genot, geluk en nut voor zoveel mogelijk mensen) 3. Het gevolg/resultaat van de handeling moet dus goed zijn en niet in goede bedoelingen blijven steken Stap 5: welke oplossing is de meest verantwoorde? • Maak een gemotiveerde keuze tussen de oplossing van de beginsel- en de gevolgenethiek
3. Ethiek in liberaal perspectief Het waarden en normen debat is voor sommige liberalen een bedreiging van de individuele vrijheden. Dit is echter niet het geval als deze waarden en normen een klimaat garanderen waarin ieder individu zichzelf mag zijn binnen de grenzen van fatsoen en respect. Liberalen doen een beroep op “burgerzin” ofwel een verantwoordelijk, fatsoenlijk en sociaal handelen t.o.v. de samenleving. Het zijn de burgers zelf, die met hun burgerzin het sociale gedrag en de sociale controle verzorgen die nodig zijn. De overheid moet de voorwaarden scheppen zodat mensen elkaar weer gaan voorleven en elkaar durven aan te spreken op afkeuringwaardig gedrag, aldus de Commissie Respect van de VVD. De waarden en normen die tijdens de opvoeding worden overgebracht moeten worden gesteund door de overheid. Naast deze opvoedingslijn moet er een leerlijn zijn waar waarden en normen worden overgebracht. De leerlijn moet worden afgesloten met een maatschappelijke stage ter bevordering van het maatschappelijk bewustzijn gedurende de leerplichtige stage. Er moet duidelijk worden gemaakt dat mensen niet alleen rechten maar ook plichten hebben t.o.v. de overheid, maatschappij. De verzorgingstaat lijkt zover doorgeschoten dat elk ‘zorgend’ initiatief vanuit de samenleving wordt doodgeslagen. Liberale idealen van eigen verantwoordelijkheid en wederzijds respect tussen burgers onderling zijn sleutelbegrippen in het maatschappelijke debat. Nastrevenswaardige waarden voor liberalen zijn individuele fysieke en geestelijke vrijheid, zelfbeschikking, rechtvaardigheid en de mogelijkheid van zelfontplooiing. Het meest menswaardige leven voor een liberaal is een leven in vrijheid. Dit alles veronderstelt respect voor de ander als mens. De grens aan de geestelijke- en handelingsvrijheid is de vrijheid van de andere burger, de integriteit van de ander als persoon en de wet. Er wordt aangegeven in hoeverre de overheid zich kan en mag bemoeien met de publieke moraal die als wenselijk geformuleerd wordt. Dit terrein is gevoelig, omdat het een belangrijk liberaal uitgangspunt is dat de overheid slechts inbreuk mag maken op de privacy en vrijheid van het individu op grond van het schadebeginsel en het beginsel van de productie en collectieve goederen. Zoveel mogelijk ontwikkelen van onderaf. Geen gedoog of alles moet maar kunnen beleid meer. -
-
Liberalen moeten zich inzetten voor de ontwikkeling van een publieke moraal, waarin eigen verantwoordelijkheid, zelfredzaamheid, fatsoen en respect voor regels centraal staan. De overheid dient de voordelen van individualisering (naast de nadelen) te onderkennen en op juridisch vlak het individu als uitgangspunt te nemen en niet bepaalde groepen. Deregulering en verscherping van het toezicht. Er dient gesnoeid te worden in het aantal regels. Op naleving van de resterende regels dient scherper te worden toegezien. De neveneffecten van individualisering (asociaal, onfatsoenlijk gedrag) moeten door liberale politiek tot een minimum worden beperkt “door te werken aan de totstandkoming van een tot verantwoordelijk gedrag motiverende publieke moraal en maatschappijvorm.
De staat is een waarborgstaat, decentralisatie, het voorzien in de eigen behoeften, verantwoordelijk burgerschap en individualisering zijn belangrijke principes. Een vrij leven in verantwoordelijkheid, voor het eigen leven en voor de naaste omgeving. De commissie Respect richt zich op de waarden in de omgang, op fatsoen en op respect voor de mens als mens. Deze waarden hangen samen met een aantal belangrijke, fundamentele, politieke liberale basiswaarden: vrijheid, verantwoordelijkheid, verdraagzaamheid, sociale rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid van alle mensen. De beginselen die hieruit voortvloeien, vormen de grondslag voor de politiek van de VVD: -
De mens als unieke persoonlijkheid; De mens als verantwoordelijk wezen; De samenleving als erkenning van de menselijke waardigheid; De vrijheid dient in verantwoordelijkheid genoten te worden; De rechtsstaat die de randvoorwaarden controleert; De overheid beschermt en dient de individuele mens zodat iedereen van de vrijheid kan genieten.
Het liberale mensbeeld dat hieruit spreekt is de mens als uniek wezen, verantwoordelijk voor de gemeenschap en zijn omgeving waarin hij leeft, tolerant, vrij en verantwoordelijk voor zijn medemens en toekomstige generaties. Deze tekst is een verwerking van het rapport “Respect en burgerzin – Waarden en normen in liberaal perspectief” van de commissie Respect. Met als voorzitter Peter van Zunderd.