SOCIALE EN POLITIEKE ETHIEK “Weltethos” I : Alfons Auer: “Heilsethos” en “Weltethos”
Drs. J.L.C. Marechal
Weltethos
Nach dem Erscheinen der Enzyklika “Humanae vitae” Zehn thesen über die Findung sittlicher Weisungen Alfons Auer
Wat was de aanleiding van dit schrijven? Dit artikel gaat over de polemiek tussen Auer en de kerk. Auer staat tegenover de geestelijke ‘elite’ die de encycliek ‘Humanae Vitae’ uitbrengt. In deze encycliek van 25 juli 1968 handhaafde paus Paulus VI onverkort het standpunt van zijn voorgangers m.b.t. de geboortebeperking. De encycliek bracht binnen de kerk heftige discussies op gang. Op leerstellig gebied demonstreerde Paulus VI een overgrote bezorgdheid voor het pauselijk gezag. Daar buiten toonde hij een open en vooruitstrevende houding op sociaal gebied, alsmede daar waar het kwesties van de wereldvrede betreft. De biechtgesprekken maakten duidelijk dat de grote meerderheid van de ‘gewone’ katholieke gelovigen zich niet negatief wenste uit te spreken over de geboorteregeling. Paus Paulus VI wou wel in deze weg mee denken maar kon niet afwijken van de leer. De encycliek ‘Humanae Vitae’ stond negatief tegenover de geboortebeperking en daarmee stond deze encycliek negatief tegenover een zeer grote groep gelovigen. Dit is het duidelijk aanwijsbare moment in de geschiedenis dat de katholieke kerk haar ethisch leergezag moest inleveren omdat ‘Humanae Vitae’ haaks stond op de opvattingen van de vele gelovigen. A. Auer heeft ook kritiek op de kerk. Hij stelt dat het opleggen van een ethiek, zoals de kerk dit probeert in haar encycliek ‘Humanae Vitae’ niet kan. Ethiek is slechts mogelijk door de geschiedenis en ervaringen (natuurwet traditie en natuurrechtsethiek) van de mens zelf. De polemiek die tussen A. Auer en de kerk ontstaat gaat over een ‘autonome’ versus de kerkelijke ‘heteronome’ moraal. A. Auer wil een autonome moraal ontwikkelen die niet alleen voor de gelovigen maar ook voor de ongelovigen van waarde is. Hij wil dit probleem breed aanpakken door de structuur van de gehele moraal te vernieuwen (hoe werken normen en waarden, wat is de rol van de Schrift,…). Het antwoord bepaald het moraal model. (o.a. het concept ‘autonome’ moraal). A. Auer probeert met dit artikel de discussie in gang te zetten. Wat is voor A. Auer: “Weltethos”? Weltethos is een immanent ethos (zakelijk ethos) dat gaat over de menselijke historiciteit. De mens die in de wereld is en daarover reflecteert. We hebben het niet over een definitieve onveranderlijke wereld maar een wereld die de mens de vrijheid geeft datgene wat is te bekritiseren en te veranderen tot wat het behoort te zijn. De mogelijkheden die de tijd biedt worden erkent en waargenomen. Reflectie over het goede en slechte handelen van de mens en de gemeenschap om tot een steeds dieper inzicht te komen van de eigen existentie. Het Weltethos ontsnapt op een gegeven moment de
gereflecteerde ervaringen en worden algemene grondregels, concrete aanwijzingen en wetenschappelijke systemen. Het ethos is gefundeerd in de wereld zelf. De werkelijkheid is vindplaats van de ethos omdat de wereld is geschapen. De werkelijkheid is daardoor zinvol in zichzelf. Die zin kan de mens ontdekken gegrondvest in de logos. (Teilhard de Chardin werd in het college besproken: Alles is gericht op Christus. De schepping heeft innerlijke zinvolheid). De mens is vrij en de mens wordt gedragen door God. De wereld in zichzelf gebruiken (immanent) maar ook de wereld als geschapen (transcendent). Pierre Teilhard de Chardin (Sarcenat, bij Clermont, 1 mei 1881 – New York 10 april 1955), Frans geoloog, paleontoloog en filosoof-theoloog, in 1899 ingetreden bij de Jezuïten, in 1911 tot priester gewijd. Van 1913 tot 1920 studeerde hij geologie en paleontologie, onderbroken door de Eerste Wereldoorlog, waarin hij aan het front ziekendrager was. Na een fraaie dissertatie (1922) docent geworden aan het Institut Catholique te Parijs, wekte hij in 1925 de toorn van zijn orde-superieuren door een artikel, waarin hij de frictie schetste tussen de evolutie van de menselijke soort en de leer van de persoonlijke erfzonde. Teilhard werd dubbel bestraft: hij kreeg een publicatieverbod voor theologisch-filosofische zaken (dit werd nooit meer opgeheven) en mocht slechts op zijn eigen vakgebied publiceren, en hij werd naar China ‘verbannen’, waar hij wel onderzoek mocht doen. Hij bleef er tot 1945 en verwierf door onderzoek en publicaties internationale faam als paleontoloog. Een aanbod van een leerstoel aan de Sorbonne moest hij van zijn orde-superieur afslaan. De laatste vijf jaar van zijn leven verbleef Teilhard in de Verenigde Staten. Teilhard heeft via theologisch-wijsgerige manuscripten vooral postuum bijgedragen tot verkleining van de traditionele kloof tussen rooms-katholieke christendom en het moderne natuurwetenschappelijke wereldbeeld. Na zijn dood hebben vrienden deze manuscripten (waarvan Le phénomène humain het bekendst en invloedrijkst werd) uitgegeven. Anders dan over de natuurwetenschappelijke geschriften van Teilhard vertaalt in die manuscripten op een originele en boeiende manier in modern evolutionisme veel oudere denkbeelden over kosmogenese en leibniziaanse en romantisch-idealistische ideeën over de (van bewustzijn voorziene) ‘binnenkant’ van de zijnden. Zijn begrippen zoals noösfeer, planetisatie en punt Omega (versmelting van een veel verder ontwikkelde mensheid in de toekomst met godchristus als voltooier van de menselijke geschiedenis) kregen bekendheid. Wat is het verschil tussen “Weltethos” en “Heilsethos”? Weltethos Heilsethos Immanent: Ethiek: waarden – normen Ethiek Transcendent: van bovenaf opgelegd die niet afhankelijk is van het geloof. Een Onmiddellijke relatie van de mens met God. autonome moraal Menselijk inzicht en Met onze moraal verschaffen wij niet het heil. ervaringen spelen een belangrijke rol en dus Dialectische relatie geloof – handelen God. geen autoritaire leer. Geopenbaard ethos. Christelijke gevoeligheid voor bijv. gehandicapten, daklozen, armen,…
In hoeverre kan het ‘Weltethos’ van A. Auer de basis bieden voor een ‘Wereldethos’ van alle mensen, godsdiensten, en ook ongelovigen? De waarheid van de wereld is de wereldlijke instanties toevertrouwd en de waarheid van het heil is de kerk en de theologie toevertrouwt. *De kerk en theologie hebben een kritische functie (zelfcorrectie van de mens). Ook in de seculiere, geontmythologiseerde wereld hebben de openbaringen over zin en ziel hun kracht voor alle mensen niet verloren als concepten van leven. *De kerk en de theologie heeft haar christelijke integrerende functie verloren maar zal ook in de toekomst binnen de seculiere wereld de zedenleer aan de mensen duidelijk maken. *De kerk en de theologie hebben een stimulerende functie op het gebied van de moraal.