Christelijk tijdvak? Ja, want: Christendom doordrenkt maatschappij en machtsverhoudingen Geloof bepaalt heel je leven
Nee, want: Verheven boodschap is slechts laagje vernis Daaronder aloud (‘heidens’) bijgeloof Vernislaagje aangebracht door wijze van bekeringen: Met nadruk op uiterlijkheden
Vernislaagje door bekeringen Bekeringen eerst door botte bijl Later meer geraffineerd: door overname heidense gebruiken: ombuiging van oude voorstellingen Voorbeelden: in reader p. 17 Hierdoor: voortleven bijgeloof in dagelijks leven Geen zwart-wit beeld religie-magie
Schemergebied: onduidelijk verschil geloof - bijgeloof
Religie – magie: waarin zit onderscheid? Bij Sacrament van de doop - Door man met vreemd gewaad (toga) - Onbegrijpelijke spreuken (Latijn) - Met chrisma, water, zout - Met ceremonie van exorcisme: uitblazen Satan Nog een voorbeeld: Zegeningen van auto door geestelijkheid?
Waar leg je de grens?
Waar ligt de grens? Christoffelpenning in auto Kokertje om nek met Joh. 1,1 contra vloek van de duivel Meesmokkelen hostie: afweer tegen veeziekten Keeper hangt medaillon in hoek goal Voetballer die kruisteken slaat
Religie en magie: de principiële, theoretische verschillen Religie
Magie (in Christelijk Europa)
Doel
Praktische bescherming en verklaringen (zie magie) Onsterfelijkheid
Bescherming tegen kwaad Verklaring van onbegrepen zaken
Handelingsgebied: waar richt het zich op?
Niet-waarneembare, hogere zaken
Bereikbare, aardse zaken, directe omgeving
Middel
Rituelen en gebed = Smeekbeden
Manipulatietechniek om succes Negatief: Vervloekingen winners door losers
Frequentie
Permanent aanwezig in het bestaan
Incidenteel, op afroep
Succes
Niet verzekerd
Gegarandeerd (mechanisch)
Succes is afhankelijk van
Intentie en levenswijze
Goed uitspreken, goed uitvoeren
Maatschappelijke status
Gevestigde, publieke cultus
Ongeorganiseerd, zonder status
Beoefenaars
Bevoegden (clerus, theologen)
Niet-gevestigden (charlatans)
Sociale toepassing en sociale functie
Op macroniveau: zorgt voor groepsidentiteit, machtslegitimering
Op microniveau: Zorgt voor sociale nivellering, heeft ‘maaiveldfunctie’ (uitleg hieronder)
Bestrijding tegenkracht als zijnde
Ketterij
Hekserij = sinds 1487 Ketterij
Beschikbare middelen tegen kwaad
Gebed tegen Satan
Contramagie contra vervloekingen
Conclusie Onderscheid religie / magie is vaag Hangt af van je definitie: theorie, met vooral
verschilpunten In dagelijkse praktijk vooral overeenkomsten voorop. Oorzaken hiervan: Door kerstening: top-down bekeringen en syncretisering (overname) En door gelovigen zelf: behoefte aan veel beschermende magie
Magie: in alle lagen van maatschappij Middeleeuwen en nieuwere tijd: magisch
religieuze wereldbeeld dominant in àlle lagen van maatschappij: elite én gewone volk Oorzaak hiervan: Neo-Platoonse leer Gaat uit van samenhangen in kosmos Astrologie werd algemeen aanvaard: invloed macrokosmos op microkosmos hemellichamen op elementen Aanhangers: àlle geleerden (Copernicus, Newton, Halley etc)
Voorbeeld elitemagie: Isaac Newton 1643-1727 Natuurkundige: Gravitatie en mechanica Bij uitstek vertegenwoordiger
van Verlichte eeuw Als muntmeester: interesse in goud En ook in Alchemie: maken van goud Relatie met innerlijke staat van de mens Tot in 19e eeuw: geloof in magnetisme Hype 1800: Mesmer(isme) met behandelwijze à la Jomanda
Vier elementen en vier humores Griekse wereldbeeld:
Ptolemeus, Hippocrates, Galenos Dominant in middeleeuwen Kosmos met vier elementen: warm, vochtig, droog, koud
Lichaam is microkosmos
(afspiegeling) Met vier levenssappen Mengsel van elementen - bloed= warm en vochtig -gele gal= warm en droog -slijm=koud en vochtig -zwarte gal=koud en droog Ziek zijn= verstoring van evenwicht Remedie: herstellen van evenwicht Vooral door aderlaten
Vier temperamenten - Bloed: sanguinisch,
vurig - Zwarte gal: melancholisch, depressief - Gele gal: cholerisch, kortaangebonden - Slijm: flegmatisch, weinig emotioneel Zoek het bijbehorende plaatje!
Geloof in zwarte magie: hekserij Zwarte magie in middeleeuwen nog
randverschijnsel iets occults: heimelijk kwaad doen (maleficium) Vanaf 1487 ingepast in christendom: Malleus maleficarum (Heksenhamer) van dominicanen Kramer en Sprenger Nieuw concept: zwarte magie of hekserij = verbond met Satan = Ketterij, bestreden door inquisitie
Heksenhamer is een handboek: Waaraan kun je heksen herkennen?
Een selectie: ze maken mensen en dieren onvruchtbaar; ze kunnen dingen zien die verderop gebeuren; ze kunnen iemand verliefd doen worden (dat verklaart alles! kijk nu je buurman/vrouw maar aan!) ze kunnen miskramen veroorzaken; ze geven hun eigen kinderen ook aan de duivel; ze kunnen zich door de lucht van de ene naar de andere plaats bewegen; ze kunnen de rechters betoveren zodat die hen niet bestraffen; ze kunnen zichzelf laten zwijgen tijdens martelingen; ze maken openbaar wat voor anderen verborgen is; ze voorspellen, met de hulp van de duivel, de toekomst; ze kunnen mensen en dieren kwaad doen zonder ze aan te raken.
Verklaring heksenwaan 16e eeuw Verklaring voor golf van verbrandingen juist in 16e eeuw
is moeilijk: Eén verklaring: economisch-antropologische (Keith Thomas) Antropologische: Gaat uit van sociale (maaiveld)functie van witte magie en zwarte magie hulpmiddel zijn voor sociale nivellering binnen een dorp - Andermans succes is verdacht (resultaat van magie?) - Eigen mislukking is verklaarbaar (resultaat van andermans magie): gezichtsreddende verklaring - Eigen succes wordt tegengewerkt door zwarte magie van benadeelden
Theorie Thomas Economische element: Economisch individualisme 16e eeuw: Ten koste van traditionele gemeenschapsrechten en armenzorg Beroep van behoeftigen om burenhulp afgewezen Uitbannen slecht geweten: uitroeien van schooiers met vervloekingskracht