Relatie Kerk-Staat in middeleeuwen Twee concurrenten: Kerk en Staat Moeizame verhouding, lange strijd, doorlopend tot moderne tijd De Staat regeert ook in de Kerk: Caesaropapisme De Kerk overheerst het hele leven: theocratie Bij strijd vier momenten meest van belang: - 312 Christendom geaccepteerd - 750 ommekeer - 11e eeuw Schisma – Investituurstrijd – Kruistochten en ….. Bayeux! - 1302 conflict Paus – koning van Frankrijk Basiskennis: http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Christianity
312 Droom van Constantijn de Grote ď Ž
Aan vooravond van veldslag tegen concurrent princeps Maxentius: zie follis
312 slag uitgevochten bij Pons Mulvius
Na 312
Geloofsvrijheid voor christenen binnen Romeinse rijk Ondanks ‘geloofsafval’ van Julianus Apostata 360 Eindstadium: staatsgodsdienst in 395 (Theodosius)
Kerkelijke hiërarchie
Eerst nadruk op autonome gemeenten: parochies Vanaf 4e eeuw meer hiërarchie (reader p. 11) Bisschop van Rome (= patriarch en Paus) Andere patriarchen: Alexandrië-AntiochiëConstantinopel-Jeruzalem Na Arabische veroveringen 7e eeuw: In 750 nog maar twee met macht: Rome en Constantinopel = Byzantium
750 Beeldenstrijd in Europa
Beeldenvernieling: vaak voorkomend Romeinse Rijk: ‘beschadiging van herinnering’ Hervorming: beeldenstorm: zie plaatje van Dom Utrecht En verder: alle revoluties Anti-’feodale’ Franse revolutie Chinese Culturele revoltie
750 Beeldenstrijd in Europa
Traditionele beschermheer van paaus in Rome: keizer Byzantium - basileus 730 Ernstig geschilpunt tussen west en oost: verering van beelden Paus contra basileus plus patriarch van Constantinopel Constantijn V was iconoclast: tegen iconenvereerders Voorlopig eindpunt 787: Geen latreia, wel dulia, geen aanbidding, maar wel verering
750 Schijnkoning in Frankenland
8e eeuw Karolingen overvleugelen Merovingen Hofmeier Karel Martel pikt grond van Kerk Om ruiterleger op te bouwen 732 overwinning bij Poitiers Zoon Pippijn III (hofmeier) vraagt aan paus Zacharias: wie moet nu koning zijn?
750 Ommekeer in Europa
750 Paus Zacharias bedreigd door Longobarden Toenadering tot Franken: Pippijn de Korte Maar geeft vooraf een waarschuwing “Je mag ons best helpen, Pippijn, maar ik ben en blijf de baas over jou” Hoe? Door opstelling van een vervalsing Zogenaamd uit vierde eeuw Een document over een schenking van keizer Constantijn aan paus Sylvester
Vervalsing: Schenking van Constantijn aan paus Silvester I
Franken: meest Christelijke natie in Europa
Tussenpersoon: Bonifatius Bondgenootschap paus met Pippijn Bescherming + Schenking van Pippijn In ruil voor toestemming voor staatsgreep Afzetting laatste Merovinger Childerik III Zalving Pippijn tot sacraal koning van Frankenland
Na Karolingen: decentralisatie gezag
Na 850: uiteenvallen Karolingenrijk Decentralisatie rijksgezag Tevens: onmachtige pausen, - betwist ambt binnen Romeinse stadsregenten - Pausen en tegenpausen - Adelsheerschappij: Pausen lieten met zich sollen Soms heel letterlijk: zie volgende dia
Kadaversynode: proces tegen paus Formosus, 897
Parallel aan Schenking van Constantijn: Tweezwaardenleer Over afbakening gezag Kerk-Staat: - Zwaard van hemelse macht – aardse macht Theorie uit 5e eeuw, van invloed in hele middeleeuwen – en daarna (Net als Schenking van Constantijn) In principe: machtsverdeling en samenwerking In praktijk: wie beheerst beide zwaarden?
Ottoonse interpretatie van Tweezwaardenleer
800 Karel de Grote tot keizer gekroond door paus Opvolgers van Franken (in Duitse rijk): Ottoonse keizers 962 Otto de Grote Pretentie: hem behoren beide zwaarden toe Ottoonse stelsel of Rijkskerkensysteem:
Otto benoemt bisschoppen en gebruikt ze als bestuurders
Resultaat: Lekenheerschappij
Gevolg Rijkskerkensysteem: Geestelijke ambten als vette banen voor leken: - dorpsniveau: parochiale geestelijkheid, met prebenden en tienden -regionaal niveau: bisschopsambten, vaak meerdere tegelijk -hoogste niveau: pausambt in handen van Romeinse families
Misstanden
- Simonie: koop van kerkelijke ambten
Benaming: uit Bijbel, Handelingen van apostelen: ‘Toen Simon zag dat de mensen door de handoplegging van de apostelen vervuld raakten van de Geest, bood hij Petrus en Johannes geld aan en zei: ‘Geef ook mij deze macht, zodat iedereen wie ik de handen opleg de heilige Geest ontvangt.’ Maar Petrus zei tegen hem: ‘U zult in het verderf worden gestort, u met uw geld, omdat u denkt te kunnen kopen wat God geschonken heeft.’
- Pluralisme en absenteïsme: meerdere diocesen tegelijk, aanwezigheid slechts in één - Nicolaïsme (herkomst woord is onduidelijk): priesters in concubinaat
10e eeuw reactie hierop: Hervormingsbeweging vanuit Cluny
Gericht tegen lekenheerschappij en moreel verval Kerk Beweging vanuit onafhankelijk klooster van Cluny en filialen Essentie hervorming, met één woord: autonomie, in vele facetten: - Juridisch: immuniteit - Religieus: zuiverheid. Beperking tot eigenlijke kerntaak van een klooster: eindeloze gebeden voor zielenheil en zondenuitboeting. - Economisch: rijkdom=macht. Enig tegenwicht tegen oppermacht van bemoeizuchtige adel
Autonomie van Cluny
- Kerkorganisatorisch: exemptie – uitlichting, gelicht uit bisschoppelijke hiërarchie, d.w.z. abt is direct gehoorzaam aan Paus - Centralisme: slechts één abt, daaronder filialen of priorijen
Cluny III, begonnen eind 11e eeuw
Paus Sylvester II
Abdij Cluny propageert een sterk Pausdom: Levert geleerde hervormers in strijd met Keizers: Gerbert van Aurillac (Sylvester II, 1000) hier in gevecht met de duivel Naamskeuze als statement: herinnering aan Sylvester I en Donatio Constantini Boodschap tegen Ottonen: pas op, ik ben uw meerdere! Invoeren Arabische geleerdheid uit Spanje: - abacus - arabische cijfers - armillarium
Paus Leo IX
Eerste helft 11e eeuw: zwakke, Romeinse keizers 1049: Bruno van Eguisheim, Leo IX Pakt draad weer op Zijn speerpunt: benoemingen bisschoppen, te beginnen met aartsbisschoppen Moeten ‘bewijsje’ afhalen in Rome: pallium (Stigand)
11 eeuw e
Investituurstrijd Tussen paus en wereldlijke heersers, vooral Duitse keizer Hoofdpersonen: Gregorius VII en Hendrik IV Over benoeming en inschakeling van bisschoppen
Voor het eerst: Roomse pretenties
Dictatus papae, 1087: Genummerd verlanglijstje van megalomane paus (handboek 181) - dat zijn macht universeel is. - dat alleen hij de keizerlijke insigna bezit - dat hij keizers mag afzetten In feite: aanpassing van Tweezwaardenleer Paus beheerst beide zwaarden
12e eeuw: hegemonie paus
1122 concordaat van Worms: compromis tussen paus en keizer over bisschopsbenoemingen Niettemin: morele overwinning paus macht pausdom groeit Bereikt oppermacht onder Innocentius III Rond 1200: Arbiter mundi Zie moduleschets pagina 13
Excommunicatie
Ook verkrijgbaar als action man Met bul waarin hij Duitse keizer Frederik II excommuniceert Plaatsing ‘buiten communie’ = buiten genade Kerk = naar de hel Ander woord: in de ban Machtsmiddel bij uitstek pausen Maar:
Eeuw later: hoogtepunt strijd KerkStaat
Conflict rond 1300 Paus Bonifatius VIII Franse koning Filips de Schone Opnieuw banvloek Maar antwoord van Fransen: ‘Uw macht van het woord Niet opgewassen tegen Macht van mijn zwaard.’
Gevangenneming paus Sterft in gevangenschap Opvolger: aartsbisschop van Bordeaux Clemens V Verplaatst pauselijk hof naar Avignon Binnen Franse invloedssfeer
Babylonische ballingschap 13091377
Gedwongen verblijf van pausen in Avignon Benaming: Baylonische ballingschap der pausen Vergelijking met O.T: Wegvoering Joodse volk door overwinnaars naar Babylon Diaspora Dromend over terugkeer naar Israël
Pauselijke pretenties na 1307
Avignon-paus Johannes XXII In conflict met Duitse keizer Lodewijk de Beier Zie opdracht Rondom jaartallen