Docentenhandleiding

HORIZON- TAAL Onderwijslee r m a t e ri a al godsdienst/lev e nsbeschouw i ng voor vmbo

THEMAKATERN 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN over momenten en manieren om het leven te vieren

Docentenhandleiding

Conceptt e ks t 2 Š Jurgen Marechal

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 1

ALGEMENE DOELSTELLING • De leerlingen kunnen vertellen en toelichten dat en waarom het nuttig en heilzaam is op gezette tijden bij het leven stil te staan.

• De leerlingen begrijpen wat stilstaan bij het leven is.

• De leerlingen maken (hernieuwd) kennis met manieren en momenten om stil te staan bij het leven in het algemeen en bij hun eigen leven in het bijzonder.

OPZET IN 5 LESSEN 1 H e t ri t m e v a n h e t lev e n 1 Vierentwintig uur per dag?

2 Voor- en tegenstanders 3 Een discussie aan de hand van spelregels 2 Wanne e r staan wij stil bij het leven?

1 Dagen o m het leven even stil te zetten 2 Hoogte- en dieptepun ten in je leven 3 Vragen die je aan het denken zetten 4 Waar draait het alle maal o m?

3 Ho e sta a n w ij stil bij h e t lev e n?

1 Vieren en herdenken 2 Zeven sacramenten 3 De straat op om te demonstreren 4 Vijf zuilen 5 Rustpunten in het leven 4 Het schilderij van jouw leven 1 De kunstschilder 2 Schetsen van leven 5 De datum waar jij even stil bij staat 1 De kalender 2 'Er is er één jarig hoera, hoera...'

3 Opa's huwelijksbootje 4 De dood slaat niemand over 5 'Stilstaan bij het leven': finale

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 2

LESSENSCHEMA LES

SPEELVE THEMATIEK LD

CONCEPTEN

1 Het ritme van het leven

II

Wat bepaalt het ritme van ons leven?

24- uurs economie Leven en geleefd worden

2 Wanneer staan wij stil bij het leven?

3 Hoe staan wij stil bij het leven?

I (II)

Momenten om stil te staan bij het leven

III

Manieren om stil te staan bij het leven

4 Het schilderij van jouw leven

I (III)

Levensvisies als schetsen van leven

5 De datum waar jij even stil bij staat

I

Momenten waarop leerlingen stilstaan hun eigen leven

Momenten van bezinning Piekervaringen Feesten en gedenkdagen Sacramenten Vijf zuilen Levensvragen Waarden Levensvisies Levensvisie en eigen bij levensloop

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 3

LES 1: HET RITME VAN HET LEVEN Algeme n e omschrijving In deze les besteden we aandacht aan de voor- en tegenstanders van de 24- uurs economie. In een discussie bepalen de leerlingen hun positie.

Uiteindelijk wordt duidelijk dat de discussie over de 24- uurs economie een discussie is over leven of geleefd worden. Het ritme van het leven moeten we zelf bepalen, zodat er tijd overblijft om bij het leven stil te staan en mensen geen slaaf worden van de economie.

Doelstelling • De leerlingen kunnen in eigen woorden duidelijk maken wat er met de 24- uurs economie wordt bedoeld.

• De leerlingen kunnen de argumenten van de voor- en tegenstanders van de 24- uurs economie tegenover elkaar zetten.

• De leerlingen kunnen een eigen positie binnen de discussie rond de 24uurs economie innemen en verdedigen met steekhoudende argumenten.

• De leerlingen kunnen duidelijk maken wat de discussie over de 24- uurs economie met stilstaan bij het leven heeft te maken.

Opdrachte n 1 Vierentwintig uur per dag?

In opdracht 1 wordt leerlingen gevraagd wat zij verstaan onder de 24- uurs economie. De 24- uurs economie houdt in dat winkels en bedrijven zeven dagen in de week, vierentwintig uur per dag open mogen zijn. Het personeel dat in deze winkels en bedrijven werkt moet flexibel inzetbaar zijn. Er wordt van hen verwacht dat ze overdag, 's avonds en 's nachts kunnen werken.

2 Voor- en tegenstanders Argumenten van voorstanders (zie opdracht 2) kunnen zijn: voor horeca, politie, brandweer en ziekenhuizen is onregelmatig werken niet iets van de laatste tijd; er is genoeg personeel te vinden dat onregelmatig wil werken, omdat ze dan ook meer betaald krijgen en overdag soms vrij zijn; onregelmatig werken kan een bijdrage leveren aan de oplossing van het fileprobleem. Argumenten van tegenstanders: door onregelmatig te moeten werken, hebben mensen steeds minder tijd voor elkaar; iedereen heeft op gezette tijden behoefte aan rust en regelmaat; de 24- uurs economie brengt het ritme van het leven in gevaar.

Voor de uitvoering van opdracht 3 vraagt u leerlingen in groepjes van maximaal vier leerlingen te gaan zitten. Laat ze een 'voorzitter' kiezen die de discussie in goede banen moet leiden. Geef de leerlingen niet langer dan vijf minuten de tijd. Daarna is een klassikale bespreking van deze opdracht motiverend om verder te gaan met opdracht 4: het inventariseren van de verschillende argumenten en opvattingen, als voorbereiding op een klassikale discussie. Het schema van opdracht 2 HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 4

(voor- of tegenstanders) kunt u eventueel op het bord zetten. Daardoor worden de verschillen voor de leerlingen duidelijker zichtbaar.

3 Een discussie aan de hand van spelregels Voor een goede discussie is een aantal spelregels noodzakelijk. Laat leerlingen deze spelregels (zie kader in het leerlingenwerkboek) v贸贸r de discussie dan ook goed doorlezen en geef zo nodig wat toelichting. Laat leerlingen middels opdracht 5 de discussie evalueren. Bespreek ter afsluiting van deze les met alle leerlingen de vraag, wat deze discussie over de 24- uurs economie met stilstaan bij het leven te maken heeft. De conclusie zou in de richting moeten gaan van: iedereen heeft in zijn leven op bepaalde momenten behoefte aan rustpunten; deze rustpunten dreigen door de 24- uurs economie in gevaar te komen, zodat niet de mens maar de economie het leven steeds meer gaat bepalen.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 5

LES 2: WANNEER STAAN WIJ STIL BIJ HET LEVEN? Algeme n e omschrijving In deze les wordt duidelijk wanneer mensen zoal stilstaan bij het leven.

Daarbij komen niet alleen de traditionele levensvisies en feesten in beeld, maar uitdrukkelijk ook het eigen leven van leerlingen. Een voorbeeld is de introductie van het begrip 'piekervaring'. Aan de hand van dit begrip gaan leerlingen zich realiseren dat zij ieder moment van de dag opeens geconfronteerd kunnen worden met een situatie waardoor zij wel even moeten stilstaan bij het leven.

Doelstelling • De leerlingen kunnen de vier momenten waarop mensen stilstaan bij het leven noemen en verbinden met hun eigen leven.

• De leerlingen kunnen verschillende datums noemen waarop mensen zoal kunnen stilstaan bij het leven.

• De leerlingen kennen het verschil tussen een positieve en een negatieve piekervaring en kunnen hiervan voorbeelden geven.

• De leerlingen kunnen voorbeelden noemen van de manier waarop mensen anderen aan het denken zetten.

• De leerlingen begrijpen dat je ook jezelf aan het denken kunt zetten als je alleen bent en kunnen hiervan voorbeelden geven.

Opdrachte n 1 Dagen om het leven stil te zetten Voorbeelden van momenten waarop leerlingen even kunnen stilstaan bij hun eigen leven (opdracht 6) zijn: verjaardagen, sterfdagen, vormsel, ongeluk, verliefdheid, film, songtekst, journaal, dagboek, wandeling.

Antwoorden op de vraag over de millennium wisseling (opdracht 7) zouden kunnen zijn: veel mensen wilden aan het begin van deze eeuwwisseling een nieuwe start maken (stoppen met roken, op dieet gaan, extra aardig voor elkaar zijn). Het terugblikken op de afgelopen eeuw(en) bracht in dat opzicht een bijzonder accent aan deze jaarwisseling aan.

Voorbeelden van stilstaan in het eigen leven (opdracht 8): nachtmis, huwelijk, vasten, begrafenis, Koninginnedag (gepland of georganiseerd); wandelen, dagdromen, kranslegging na zinloos geweld (spontaan of niet georganiseerd); kampioenschap van een voetbalclub, begrafenis, huwelijk (samen met anderen); schrijven in dagboek, dagdromen, wandelen (individueel). Het verschil tussen gepland en georganiseerd zit 'm in de tijd en institutie. 'Niet georganiseerd' betekent dus niet hetzelfde als 'niet gepland', maar heeft hier de betekenis van 'niet geïnstitutionaliseerd'.

2 Hoogte- en dieptepunten in je leven Veel leerlingen zullen piekervaringen meestal associëren met iets negatiefs (dood, ongeluk, begrafenis); want waarom zou je stilstaan bij het leven als daar niets mee aan de hand is? Toch is het de bedoeling leerlingen warm te maken om iets te laten opschrijven over een positieve HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 6

piekervaring (opdracht 9). Immers: mensen stellen ook levensvragen als ze verliefd zijn (ben ik wel goed genoeg voor de ander?), als ze een miljoen winnen (zal ik gelukkiger worden met al dat geld?), als ze een diploma krijgen (heb ik nu al die jaren hiervoor zo mijn best gedaan, is er dan echt niet meer in het leven?).

3 Vragen die je aan het denken zetten Reclame is een goed voorbeeld om duidelijk te (laten) maken hoe anderen ons aan het denken zetten. Reclamemakers willen ons met teksten en beelden laten zien dat het gras bij de buren groener is dan dat van onszelf of dat het leven zonder product X er toch minder florissant uitziet dan mĂŠt.

Opdracht 10 leert leerlingen daar bewuster mee omgaan.

4 Waar draait het allemaal om?

Het gedicht van Marnix Gijsen (voorafgaand aan opdracht 11) is afkomstig uit de bundel The house by the learning Tree: een suite van archaĂŻsche gedichten (1963). De hoofdfiguur voelt dat hij zichzelf heeft bedrogen.

Terwijl hij stilstaat bij zijn eigen leven komt hij erachter dat hij niet is wie hij eigenlijk zou willen zijn. Hij is de fatsoenlijke, trouwe en steeds tammer wordende persoon waarop iedereen kan bouwen, behalve hijzelf.

Opdracht 11 biedt leerlingen de gelegenheid stil te staan bij hun eigen leven. Een opdracht die duidelijk maakt dat stilstaan bij het leven ook met henzelf te maken heeft. Verplicht leerlingen niet deze opdracht voor te lezen, behalve als ze dit zelf willen. Voor sommige leerlingen kan het misschien te bedreigend zijn om in de klas en voor de docent je gedachten en gevoelens bloot te moeten geven. Geef leerlingen in dit geval een keuzevrijheid.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 7

LES 3: HOE STAAN WE STIL BIJ HET LEVEN? Algeme n e omschrijving Op welke manier staan mensen zoal stil bij het leven: dat is het thema van deze les. Gekozen is voor enkele feest- en gedenkdagen, de zeven sacramenten van de katholieke kerk, de vijf zuilen van de islam en ergens tegen demonstreren.

Doelstelling • De leerlingen kunnen de vier manieren waarop mensen stilstaan bij het leven noemen en hiervan voorbeelden bedenken uit hun eigen leven.

• De leerlingen kunnen het verschil omschrijven tussen iets vieren en herdenken. Tevens kunnen ze aangeven op welke manieren mensen iets vieren en herdenken.

• De leerlingen kunnen het begrip 'sacrament' verklaren en de zeven verschillende sacramenten als manieren van stilstaan bij het leven duiden.

• De leerlingen kunnen duidelijk maken waarom het demonstreren tegen iets een goed voorbeeld is van een manier van stilstaan bij het leven.

• De leerlingen kunnen de vijf zuilen van de islam verklaren als manieren van stilstaan bij het leven.

Opdrachte n 1 Vieren en herdenken Manieren om het eigen leven van leerlingen te vieren en te herdenken (opdracht 13) zouden kunnen zijn: verjaardag, nachtmis, begrafenis, Dodenherdenking (dagen), doop, vormsel, huwelijk, eucharistie (sacramenten), demonstreren tegen zinloos geweld, armoede in de wereld (de straat op gaan), vijf keer bidden per dag, vasten in de vastenmaand (vijf zuilen).

2 Zeven sacramenten Aan dit onderdeel zijn geen opdrachten verbonden. Maak tijdens deze les wel ruimte om in te gaan op vragen van leerlingen en bied hen de gelegenheid om hun ervaringen rond een van deze sacramenten ter sprake te brengen. Voor de hand liggend zullen waarschijnlijk hun ervaringen rond doopsel, vormsel en huwelijk zijn; probeer in het gesprek over sacramenten zo mogelijk ook in te gaan op de andere sacramenten (biecht, priesterschap, eucharistie en ziekenzalving).

3 De straat op om te demonstreren Laat leerlingen in opdracht 12 een collage maken waarin duidelijk wordt dat je ook bij het leven stil kunt staan door ergens tegen te protesteren of te demonstreren. Zorg dat er voldoende kranten en tijdschriften in de klas aanwezig zijn.

4 Vijf zuilen HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 8

Opdracht 14 is bedoeld om leerlingen te leren inzien, dat niet alleen christenen, maar ook moslims stilstaan bij het leven, ieder op hun eigen manier. Christenen middels de zeven sacramenten, moslims middels de vijf zuilen. EĂŠn van deze zuilen, de saum (het vasten), wordt hier middels een interview dat leerlingen moeten houden, belicht.

Het verhaal 'Joint' (met aansluitende opdracht 15) is afkomstig uit Raats, Literatuur en anarchisme . Leerlingen kunnen uit dit verhaal leren, dat stilstaan bij het leven op verschillende manieren mogelijk is; ook op een 'onorthodoxe' manier.

5 Rustpunten in het leven De les wordt afgesloten met een tekst, waarin het verband wordt gelegd tussen de inhoud van de eerste les (24- uurs economie) en de lessen tot nu toe. Aan de tekst is geen opdracht verbonden, maar eindigt met een open vraag: "Stel jij je ook soms wel eens de vraag waar het in jouw leven uiteindelijk om draait?"

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 9

LES 4: HET SCHILDERIJ VAN JOUW LEVEN Algeme n e omschrijving Stilstaan bij het leven heeft alles te maken heeft met je eigen leven. De leerlingen leren in deze les het leven te beschouwen door er op bepaalde momenten en manieren bij stil te staan, juist ook in hun eigen leven. Deze momenten en manieren kunnen mensen zelf bepalen, maar je hoeft dat niet alleen te doen. Levensvisies bieden namelijk 'schetsen van leven' aan en bieden hier een houvast.

Doelstelling • De leerlingen kunnen momenten en manieren noemen waarop zij wel eens stilstaan bij het leven.

• De leerlingen kunnen de begrippen levensvraag, waarde en levensvisie omschrijven. Ze kunnen duidelijk maken waarom deze begrippen belangrijk zijn voor het stilstaan bij het leven.

• De leerlingen kunnen verklaren waarom levensvisies als 'schetsen van leven' hen kunnen helpen bij het stilstaan bij het leven.

Opdrachte n 1 De kunstschilder De overeenkomst tussen het schilderij van de kunstschilder en het leven van leerlingen (opdrachten 16 t/m 18) is dat je, net als de kunstschilder, soms een stapje achteruit moet doen om even stil te staan. Doe je dat niet, dan blijf je met je neus te dicht op het doek staan waardoor het schilderij wel eens op een mislukking uit kan lopen. Net als de kunstschilder moet je je afvragen waarom je leeft (schildert) en wat je ervan wilt maken.

Bespreek de door leerlingen genoemde voorbeelden klassikaal, zodat duidelijk wordt dat de meesten wel eens stilstaan bij hun eigen leven. Dit werkt motiverend voor het gehele thema van deze lessen. Vraag leerlingen die zich er te gemakkelijk van af willen maken naar hun argumentatie.

Door het tekenen van een stripverhaal (opdracht 19) staan leerlingen bewust stil bij hun eigen leven. Drie leuke en drie minder leuke momenten kunnen een uitnodiging zijn om de les over de positieve en negatieve piekervaringen weer op te pakken. Deze opdracht maakt letterlijk werk van de titel 'Het schilderij van jouw leven'. Bovendien leren de leerlingen middels deze opdracht hun keuzen te beargumenteren. Een aantal leerlingen zal deze opdracht wellicht als moeilijk ervaren; maar gaandeweg zal blijken dat er veel meer momenten voorhanden zijn dan ze in deze les kunnen uittekenen.

2 Schetsen van leven De antwoorden van opdracht 20 luiden voor resp. christendom en islam: Jezus/Moham med; God/Allah; bijbel/koran; Kerstmis, Pasen enz./Suikerfeest, Offerfeest enz.; kerk/moskee; priester, dominee/ima m.

Mogelijke invullingen van gevolgen, positieve en negatieve kanten van de 'schetsen van leven' kunnen zijn: als groep samen vieren en gedenken, HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 10

leren stilstaan bij het leven, orde en regelmaat (positief); te weinig ruimte voor spontane momenten, manier van stilstaan past niet bij jou als individu, de groep achterna lopen zonder te weten waarom (negatief).

Opdracht 21 kan individueel gemaakt worden, maar u zou ook voor een groot vel wit papier kunnen zorgen dat voor in de klas wordt opgehangen.

Leerlingen kunnen dan samen een grote collage maken en bespreken.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 11

LES 5: DE DATUM WAAR JIJ EVEN STIL BIJ STAAT Algeme n e omschrijving In deze laatste les willen we leerlingen laten zien, dat stilstaan bij het leven niet alleen met tradities en levensvisies te maken heeft, maar ook en vooral met de eigen levensloop en het leven van alledag. Zo wordt leerlingen wellicht duidelijk dat stilstaan bij het leven niet alleen belangrijk is, maar dat zij dit eigenlijk zelf al heel lang spontaan en onbewust doen.

Geboorte, verjaardag, huwelijk en dood functioneren in deze les als concrete voorbeeldsituaties.

Doelstelling • De leerlingen kunnen duidelijk maken dat de kalender vol staat met datums waarop mensen stilstaan bij het leven en kunnen hiervan voorbeelden geven uit hun eigen leven.

• De leerlingen kunnen aangeven waarom het voor hen belangrijk is om bij de datums op de kalender stil te staan.

• De leerlingen kunnen de verschillende momenten en manieren waarop mensen stilstaan bij een geboorte, verjaardag, huwelijk of doodgaan uitwerken en kunnen aantonen waarom dat zinvol en nuttig is.

Opdrachte n 1 2 3 4 5

De kalender 'Er is er één jarig hoera, hoera...'

Opa' huwelijksbootje De dood slaat niemand over 'Stilstaan bij het leven': finale

Deze laatste les zit vol afsluitende, praktische en minder praktische opdrachten (22 t/m 29). U kunt uit al die opdrachten ook een keuze maken of de leerlingen zelf laten kiezen. Sommige leerlingen zullen zich door bepaalde opdrachten meer of minder aangesproken voelen dan door andere.

De opdrachten van deze les laten naast de levensvisies vooral de leerlingen zelf aan het woord. Vooral bij de twee laatste opdrachten van deze les (opdracht 28 en 29) zult u als docent bij sommige leerlingen misschien wel moeten inspringen. U zou deze leerlingen kunnen helpen door hen een korte samenvatting van de inhoud van de lessen voor te houden. Hiermee krijgen ze natuurlijk geen antwoorden op hun zin- en levensvragen, maar op het eind van deze lessenreeks nog wat extra gereedschap om met deze moeilijke vragen om te gaan en stil te staan bij hun eigen leven.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, docentenhandleiding, 12