Stilstaan bij het leven (leerlingenboek) by Thierry Rossen

HORIZON- TAAL Onderwijslee r m a t e ri a al godsdienst/lev e nsbeschouw i ng voor vmbo

THEMAKATERN 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN over momenten en manieren om het leven te vieren

Leerlingenwerkboek

Conceptt e ks t 2 © Jurgen Marechal

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 1

INHOUD

1 H e t ri t m e v a n h e t lev e n 1 Vierentwintig uur per dag? 2 Voor- en tegenstanders 3 Een discussie aan de hand van spelregels 2 Wanne e r staan wij stil bij het leven? 1 Dagen o m het leven even stil te zetten 2 Hoogte- en dieptepun ten in je leven 3 Vragen die je aan het denken zetten 4 Waar draait het alle maal o m? 3 Ho e sta a n w ij stil bij h e t lev e n? 1 Vieren en herdenken 2 Zeven sacramenten 3 De straat op om te demonstreren 4 Vijf zuilen 5 Rustpunten in het leven 4 Het schilderij van jouw leven 1 De kunstschilder 2 Schetsen van leven 5 De datum waar jij even stil bij staat 1 De kalender 2 'Er is er één jarig hoera, hoera...' 3 Opa's huwelijksbootje 4 De dood slaat niemand over 5 'Stilstaan bij het leven': finale

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 2

LES 1: HET RITME VAN HET LEVEN

1 Vierent w i n ti g uur per dag? Als je goed om je heen kijkt, zie je dat steeds meer winkels en bedrijven zeven dagen in de week, vierentwintig uur per dag open mogen zijn. Van het personeel dat in deze zaken werkt, wordt verwacht dat ze elk moment van die vierentwintig uur beschikbaar zijn. Ze moeten overdag, 's avonds en 's nachts kunnen werken. Zo'n 24- uurs economie heeft positieve en negatieve gevolgen voor het dagelijks levensritme van veel mensen. Daarom zijn er zowel voor- als tegenstanders van deze 24- uurs economie.  Opdracht 1 Wat versta jij onder de 24- uurs economie?

2 Voor- en tegens ta nd e rs Voorstanders van de 24- uurs economie zijn van mening dat we niet zonder kunnen. Ze vinden dat onregelmatig werken niet echt iets is van de laatste tijd. Want in de horeca, bij de politie, de brandweer en in ziekenhuizen is dat al heel lang het geval. Er blijken altijd genoeg mensen te vinden die onregelmatig willen werken, omdat ze dan ook meer betaald krijgen en soms overdag vrij zijn. Bovendien kan dat een bijdrage leveren aan de oplossing van het fileprobleem in ons land: het woon- werkverkeer wordt immers verspreid over de hele dag, zodat er minder gemakkelijk lange files ontstaan. Tegenstanders van de 24- uurs economie zijn van mening dat mensen vanwege de onregelmatige werktijden steeds minder tijd hebben voor elkaar. Samen eten, sporten en uitgaan wordt immers moeilijker; want als de één werkt, is de ander vrij. Bovendien wordt duidelijk, dat veel mensen het tempo van onze snelle maatschappij niet meer kunnen bijhouden. Ze moeten harder werken dan ze eigenlijk willen en kunnen. Ze voelen zich gestrest, raken overspannen en worden ziek of arbeidsongeschikt verklaard. Zo eist de 24- uurs economie steeds meer slachtoffers. Wie niet mee kan, wordt zonder pardon buitenspel gezet. Vanuit godsdienstige overwegingen protesteren bijvoorbeeld christenen en moslims tegen de 24- uurs economie omdat zij vinden dat de mens zelf het ritme van het leven moet kunnen bepalen. In onze samenleving moeten er, vinden zij, bepaalde 'rustpunten' blijven. Iedereen heeft immers behoefte aan rust en regelmaat in het leven. Maar deze rustpunten worden door de eenzijdige nadruk op geld en succes voortdurend onder de voet gelopen. HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 3

Natuurlijk is geld verdienen belangrijk. Toch leven we niet om te werken, maar we werken om te leven.

 Opdracht 2 Zet de argumenten van de voor- en tegenstanders van de 24- uurs economie naast elkaar. VOORSTANDERS

TEGENSTANDERS

 Opdracht 3 Bespreek in een groepje van maximaal vier leerlingen de verschillende argumenten. Kies één argument uit waar je het mee eens bent en één argument waar je het niet mee eens bent. Leg uit waarom. Wij zijn het eens met het argument dat...

Want...

Wij zijn het niet eens met het argument dat...

Want...

 Opdracht 4 Kies als groepje de kant van de voorstanders of de tegenstanders van de 24- uurs economie. Probeer minimaal nog twee argumenten te bedenken waarom je voor of tegen de 24- uurs economie bent. HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 4

Wij kiezen voor de voorstanders van de 24- uurs economie, want... 1

Wij kiezen voor de tegenstanders van de 24- uurs economie, want... 1

3 Een discussie aan de hand van spelregels "Druk, druk, druk", hoor je mensen nogal eens zeggen als je vraagt hoe het met hen gaat. In onze snelle samenleving holt iedereen maar voort. Toch hebben we er af en toe bewust of onbewust behoefte aan om stil te staan bij het leven. Maar krijgen wij hier in de 24- uurs economie eigenlijk nog wel de tijd voor? In overleg met je leraar ga je nu in de klas een discussie houden over de 24- uurs economie. Voor- en tegenstanders kunnen daarbij aan het woord komen. Houd je wel aan de spelregels voor een goede discussie!

SPELREGELS VOOR EEN GOEDE DISCUSSIE De spelregels voor een goede discussie zijn eenvoudig. Als jij je aan deze spelregels houdt, dan kan het bijna niet fout gaan. • Om te kunnen discussiëren moet je natuurlijk minimaal met z'n tweeën zijn; maar verder is het aantal deelnemers onbeperkt. Hoe meer deelnemers aan een discussie meedoen, des te moeilijker wordt het discussiëren. • Discussiëren is voor alle leeftijden. Iedereen die op één of andere manier duidelijk kan maken hoe hij/zij ergens over denkt, mag en kan meedoen. • Doel van een discussie is je eigen mening zo goed mogelijk duidelijk te maken, zodat je anderen overtuigt van jouw gelijk. Als de meeste deelnemers jouw opvattingen het beste vinden, wil dat niet automatisch zeggen dat je ook gelijk hebt. • Zonder onderwerp geen discussie. Zonder voor- en tegenstanders idem. Luister goed naar wat de ander zegt en denk ook goed na wat je zelf wilt gaan zeggen. HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 5

• Verdiep je vooraf in het onderwerp en ga bij jezelf na wat je ervan vindt. Hoor je bij de voor- of tegenstanders? • Maak tijdens de discussie duidelijk waarom je voor of tegen bent en leg dat goed uit. Respecteer de mening van een ander en verlies nooit je geduld.

Nu kunnen we onder begeleiding van je leraar beginnen aan de discussie rond de 24- uurs economie. Misschien kom je er tijdens de discussie achter waarom deze lessen 'Stilstaan bij het leven' beginnen met zo'n moeilijk onderwerp als de 24- uurs economie. Veel succes en vergeet de spelregels niet!  Opdracht 5 Als je de discussie afgelopen is, beantwoord dan voor jezelf de volgende vragen en bespreek deze met je medeleerlingen in de klas. • Wat hebben we als klas geleerd van deze discussie?

• Wat hebben we als klas tijdens deze discussie geleerd over de 24- uurs economie?

• Wat heeft de discussie over de 24- uurs economie met stilstaan bij het leven te maken?

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 6

LES 2: WANNEER STAAN WIJ STIL BIJ HET LEVEN?

1 Dagen om het leven even stil te zette n Als je jarig bent, geef je natuurlijk graag een feestje voor je klasgenoten, vrienden en vriendinnen. En als zij hun verjaardag vieren, ga je ook graag naar hun feestje toe. Het gouden huwelijksfeest van je opa en oma, de trouwdag van je ouders of de examenfuif van je broer of zus wil je zeker niet missen. Deze dagen zijn belangrijk omdat de mensen die dan iets te vieren hebben belangrijk voor jou zijn. Daar wil je even bij stil blijven staan. We staan echter niet alleen stil bij belangrijke gebeurtenissen in familie of vriendenkring. In ons land herdenken we bijvoorbeeld elk jaar in mei de doden uit de oorlogen en vieren we de vrijheid. En op 30 april is het Koninginnedag. In België, Duitsland en een aantal andere landen wordt op 1 mei het Feest van de Arbeid gevierd. Ook miljoenen gelovigen staan regelmatig stil bij het leven op een dag die voor hen belangrijk is. Zo kennen moslims het Suikerfeest aan het einde van de vasten (ramadan), vieren hindoes het Divalifeest en christenen o.a. Kerstmis, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren. Dagen om het leven even stil te zetten.

2 Hoogte - en diepte pun t e n in je leven Niet alle dagen in je leven zijn hetzelfde. Het leven kent hoogte- en dieptepunten. Als er een baby wordt geboren, als er iemand doodgaat van wie je hield, als je plotseling hevig verliefd wordt, voor de eerste keer menstrueert, als je vriend of vriendin een ernstig ongeluk overkomt... dan zijn dat hele ingrijpende momenten in je leven. Die momenten noemen we ook wel piekervaringen . Deze piekervaringen kunnen positief of negatief zijn. In beide gevallen roepen ze vragen op over je leven. Vragen waarop niet zo snel een antwoord voorhanden is. Je wordt er stil van.

3 Vrage n die je aan het denken zette n Andere mensen kunnen je op verschillende manieren aan het denken zetten. Een goed gesprek met een vriend of vriendin, een ontroerende film of songtekst, een spannend boek, een pakkende muurtekst of poster... het kan je allemaal aan het denken zetten. Soms willen mensen elkaar ook bewust aan het denken zetten en laten zien wat zij belangrijk vinden in het leven. Je kent vast wel songteksten van popgroepen die je op een bijzondere manier aanspreken en die je aan het nadenken zetten. Een actie van Greenpeace of een stille tocht tegen zinloos geweld roept ook automatisch vragen bij ons op. Vragen waar je even bij stil kunt staan.

4 Waar draait het allema al om? HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 7

Als je in de trein of in de bus gewoon even lekker naar buiten zit te staren, dan kunnen er opeens allerlei gedachten over belangrijke dingen in het leven in je opkomen. Of je wordt je tijdens een wandeling door het bos of over het strand spontaan bewust van allerlei 'levensbelangrijke' vragen. Vragen waarop je tevergeefs naar een antwoord zoekt. Want telkens als je een antwoord gevonden denkt te hebben, borrelen er weer nieuwe vragen naar boven. Vragen die te maken hebben met de zin van het leven: waar draait het uiteindelijk allemaal om?

 Opdracht 6 Schrijf de vier momenten waarop je kunt stilstaan bij het leven hieronder op. Bedenk bij ieder moment een voorbeeld uit jouw eigen leven. WANNEER STAAN WE STIL BIJ HET LEVEN? 1

VIER VOORBEELDEN UIT MIJN EIGEN LEVEN: 1

 Opdracht 7 Veel mensen stonden rond de millenniu mwisseling stil bij het begin van een nieuwe eeuw. Waarom denk jij dat zoveel mensen die jaarwisseling naar 2000 zo bijzonder vonden?

 Opdracht 8 'Stilstaan bij het leven' is het bewust of onbewust onderbreken van de vanzelfsprekende gang van het alledaagse leven. Deze onderbreking kan gepland of juist spontaan zijn, georganiseerd of juist niet, samen met anderen of individueel. Vul het volgende schema in en bedenk telkens een voorbeeld uit jouw eigen leven.

STILSTAAN BIJ HET LEVEN

WANNEER STA IK STIL IN MIJN

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 8

EIGEN LEVEN? Gepland

Spontaan

Georganiseerd

Niet georganiseerd

Samen met anderen

Individueel

 Opdracht 9 Schrijf samen met een medeleerling een kort verhaal waarin tot uiting komt dat iemand stilstaat bij het leven vanwege een positieve of negatieve piekervaring. Lees je verhaal daarna voor aan de klas. TITEL:

 Opdracht 10 Maak samen met drie andere leerlingen een collage over de manier waarop anderen je aan het denken proberen te zetten. Haal je informatie en plaatjes uit de krant, tijdschriften, popbladen, songteksten enz.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 9

VOOR DE SPIEGEL Ik sta voor de spiegel en scheer me zoals het hoort, HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 10

zoals de maatschappij dat van me kan verwachten. Over mijn uiterlijk fatsoen doen geen klachten de ronde want elke dag draag ik een verse boord. Ik doe zo trouw ik kan al wat die apen vragen dat ik zou doen, al liep ik liever door de velden met een stroomgodenbaard of lag ik aan de Schelde uren te staren naar der wolken stage' en blonde vaart. Ik zie hem tammer, weker worden met de dag, zijn haren grijzer worden en verdwijnen. Zijn mond, een bitt're gleuf waarop een lach slechts zelden en dan nog moeizaam kan verschijnen. Soms heb ik lust hem in 't gezicht te spuwen om wat hij niet is, om zijn zwakheid en zijn waanwijsheid en ook zijn zelfbedrog die mij doen gruwen. 'k heb met die vent in de spiegel niets, maar niets uit te staan. (Marnix Gijsen)

 Opdracht 11 Lees het gedicht van Marnix Gijsen aandachtig door en beantwoord de volgende vragen. • De hoofdfiguur in dit gedicht is alleen en staat stil bij zijn eigen leven. Hoe denkt hij over zijn eigen leven, hoe denkt hij over zichzelf als hij in de spiegel kijkt? Leg je antwoord uit.

• Probeer in gedachten eens even stil te staan bij jouw eigen leven. Schrijf daarna een verhaal, gedicht of brief aan jezelf. Tip: schrijf bijvoorbeeld op wat goed en minder goed gaat in jouw leven, waar je (on)tevreden of (on)gelukkig over bent en waarover je je zorgen maakt.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 11

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 12

LES 3: HOE STAAN WIJ STIL BIJ HET LEVEN?

1 Vieren en herdenk e n Jouw schoolagenda of de keukenkalender bij jou thuis staat vol met datums waarop we leuke dingen vieren en droevige dingen herdenken. De manier waarop we dat doen is afhankelijk van wat er gevierd of herdacht wordt. Een verjaardag vieren we met slingers, taart en cadeautjes. Kerstmis met een kerstboom en kerststal. Iemand die is doodgegaan herdenken we met bloemen op het graf op bij de urn. Op Dodenherdenking zijn de klokken om acht uur 's avonds even stil, er wordt een krans op de Dam in Amsterdam gelegd en mensen halen herinneringen op aan de doden uit oorlogen.

2 Zeven sacrame n t e n Soms wil je een stukje verleden van je leven afsluiten en hoopvol naar de toekomst kijken. Je staat dan als het ware in de doorgang tussen wat is geweest en wat komen gaat. In de katholieke kerk noemen we dat met een moeilijk woord een sacrament . Sacramenten zijn overgangen van een oude naar een nieuwe situatie. Door het ontvangen van zo'n sacrament staan we even stil bij een nieuwe fase in ons leven en vertrouwen we ons leven toe aan God. De katholieke kerk kent zeven sacramenten.

ZEVEN SACRAMENTEN VAN DE KATHOLIEKE KERK DOOPSEL Stilstaan bij de geboorte van een kind en het nieuwe leven, door dat kind te dopen met water en te tekenen met zout en olie. VORMSEL Stilstaan tijdens het proces van volwassen worden: door de zalving met gewijde olie bevestigt de vormeling z'n geloof. BIECHT Stilstaan, schuld bekennen en om vergeving vragen voor onze fouten en tekortkomingen; als mens krijgen we weer een kans om opnieuw te beginnen. HUWELIJK Stilstaan bij de liefde tussen twee mensen die elkaar trouw beloven en hun leven willen delen. PRIESTERSCHAP Stilstaan bij de wijding van mensen die zich in hun leven volledig willen inzetten om voor de kerk te werken. EUCHARISTIE Stilstaan bij het laatste avondmaal van Jezus, wanneer de kerk met delen HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 13

en breken het teken van de eucharistie viert. ZIEKENZALVING Stilstaan op de grens van leven en dood, wanneer aan zieken het sacrament van de ziekenzalving of het oliesel wordt toegediend.

3 De straa t op om te demons tre re n Soms staan mensen stil bij het leven als ze het idee hebben dat wat ze belangrijk vinden in het leven onder druk komt te staan. Ze gaan dan alleen of met een hele grote groep anderen (die er hetzelfde over denken) de straat op om te demonstreren. Ze demonstreren als ze hun baan dreigen kwijt te raken, dieren worden mishandeld, mensen van de honger sterven, iemand zomaar wordt vermoord... Met hun protest willen zij mensen dwingen stil te staan bij de écht belangrijke dingen in het leven zoals: vrede, vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Een demonstratie is een uitlaatklep als we kwaad of verdrietig zijn en is er op gericht om andere mensen aan het denken te zetten.

 Opdracht 12 Maak een collage waarin duidelijk wordt dat wij ook stil kunnen staan bij het leven door te demonstreren. Maak gebruik van kranten en tijdschriften.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 14

4 Vijf zuilen Wij zéggen niet alleen dat we gelovig zijn, we staan daar op verschillende momenten en manieren ook bewust bij stil. Je wordt bijvoorbeeld niet zomaar moslim: je moet er wel iets voor doen. Een moslim staat stil bij het leven met behulp van de volgende vijf zuilen. VIJF ZUILEN VAN DE ISLAM SJAHADA Moslims spreken hun geloofsbelijdenis (God is de enige en Mohammed is zijn profeet) uit wanneer ze stilstaan bij positieve en negatieve piekervaringen. Door de geloofsbelijdenis uit te spreken laten ze weten lid te zijn van de islamitische gemeenschap. SALAT Moslims bidden vijf keer per dag op vaste tijden en volgens duidelijke regels in de richting van Mekka. Door dat bidden staan ze niet alleen stil bij hun geloof en de islamitische gemeenschap, maar ook bij hun eigen leven dat Allah hen gegeven heeft. ZAKAT Iedere moslim is verplicht een deel van zijn bezittingen te geven aan de armen. Door dit te doen staan moslims stil bij de armen in de samenleving. SAUM Tijdens het vasten in de maand ramadan staan moslims stil bij: Allah (die HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 15

zij willen danken), de armen (uit solidariteit) en zelfdiscipline (door het eigen lichaam onder controle te hebben). HADJ Iedere moslim moet - als dat tenminste haalbaar is - eens in zijn leven een bedevaart naar Mekka ondernemen. Hiermee staan moslims stil bij de oorsprong van de islam en de eigen plaats binnen het islamitisch geloof en de wereld.

 Opdracht 13 Schrijf de vier manieren waarop mensen stilstaan bij het leven hieronder op. Bedenk bij iedere manier van stilstaan bij het leven een voorbeeld uit jouw eigen leven. HOE STAAN MENSEN STIL BIJ HET LEVEN? 1

HOE STA IK STIL IN MIJN EIGEN LEVEN?

 Opdracht 14 Lees de volgende tekst en voer dan de drie onderstaande opdrachten uit. Niet alleen christenen staan stil bij het leven (denk aan de sacramenten), ook moslims doen dat op bepaalde momenten en op hun eigen manier. De vijf zuilen zijn daar een goed voorbeeld van. In de vastenmaand ramadan onthouden moslims zich zolang het licht is van eten, drinken, roken en vrijen. In deze maand werd namelijk de koran (het heilige boek van de islam) geopenbaard aan de profeet Mohammed. Het vasten is bedoeld om de dankbaarheid en gehoorzaamheid aan Allah (God) te tonen en de eenheid tussen de moslims te vergroten. Door het islamitische vasten daalt het levenstempo waardoor er meer tijd is om bij de belangrijke dingen in het leven stil te staan. • Wat wordt bedoeld met: "Door het vasten daalt het levenstempo waardoor er tijd is om bij het leven stil te staan?"

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 16

• Hou een interview met een moslim over de saum (vasten) tijdens de vastenmaand. Bedenk vijf goede vragen die jij wilt stellen. EEN INTERVIEW OVER DE SAUM TIJDENS DE VASTENMAAND MET ....... .. . . . . . . . . . . . . . . VRAGEN ANTWOORDEN 1

• Wat heb je van het interview geleerd?

JOINT De oude man was opstandig. Al een tijdlang had hij zich niet lekker gevoeld en op aanraden van zijn dochter had hij uiteindelijk de dokter maar laten komen. De dokter had er geen doekjes om gewonden. "Ja, kijk eens", had hij gezegd, "U moet begrijpen..." De oude man had het begrepen. Als je ouder wordt, ga je feilloos de betekenis van niet gezegde woorden onderkennen. Hij was moe en ging op bed liggen. HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 17

Zijn dochter nam onmiddellijk maatregelen. Haar regels waren zowel simpel als doeltreffend: niet meer roken, geen borreltjes meer, niet uit bed. De oude man liet het zich aanleunen, zij het onder protest. Maar zijn stem was te ijl, zijn dochter te doortastend. Hij begon naar het einde te verlangen. In de loop van de volgende dagen kwamen de familieleden binnendruppelen. Ze werden wakker toen ze hoorden dat opa het niet lang meer zou maken. En dat lieten ze hem merken ook. Huilend en handenwringend stonden ze bij zijn bed, tot zijn dochter hen in één keer de deur uit schopte, want dat was haar wel toevertrouwd. De oude man had zich al verzoend met de gedachte aan de dood. Zijn opstandigheid had een andere oorzaak. De deur ging open en een blonde jongen met een open, vriendelijk gezicht stapte binnen. Even bleef hij voor het bed staan en ging toen op het voeteneind zitten. Hij glimlachte en de oude man lachte terug. "Je gaat dood hè?", zei hij zacht. De oude man haalde de schouders even op. Het gegeven was hem niet geheel onbekend. De jongen haalde een pakje shag tevoorschijn, scheurde een stukje karton van zijn pakje vloeitjes en begon op zijn gemak een ingewikkelde sigaret te bouwen. Nieuwsgierig keek de oude man toe. Uit vijf vloeitjes ontstond een reusachtige trechter, waarin de jongen een stuk kleverig spul verkruimelde en daarna de handel dichtvouwde. "Wat is dat?", vroeg de oude man. "Een joint", antwoordde de jongen. Hij stak hem aan en een vreemde geur verspreidde zich. Met dichte ogen haalde hij diep adem en liet half hoestend de lucht weer uit zijn longen stromen. Hij keek de oude man aan. "Ook eens proberen?", vroeg hij. De oude man schoof onzeker heen en weer. "Als je moeder het ziet, ben ik de klos", zei hij. De jongen stak op de bekende manier zijn middelvinger omhoog. "Fuck", zei hij, "opa, dit is toch geen doodgaan. Waar ben je nou mee bezig? Hier, neem die stick en laat iedereen de klere krijgen." De oude man nam aarzelend de joint over en nam onhandig een paar flinke trekken. Een zweverig gevoel van voldaanheid viel over hem heen. Hij probeerde zich te herinneren waar ze het over hadden en zag in een roes de jongen professioneel aan de joint lurken, met beide handen eromheen gebogen. De ernst waarmee het gebeurde werkte op zijn lachspieren en opeens kreeg hij de slappe lach. Het gebeurde zonder dat hij er iets tegen kon doen. Hij kreeg er pijn van in zijn zij en kramp in zijn buik. Voor zijn gevoel vertrok zijn gezicht in een grimas waar hij geen macht meer over had. Hij huilde van het lachen. De jongen knikte goedkeurend en lachte met hem mee. De kamer stond bol van de rook en de oude man was gelukkig. Zo stoned als een hoepel staarde hij naar het plafond. "Bedankt dat je even langskwam", zei hij na een lange stilte. Het kwam er moeizaam uit, vanwege zijn droge mond. "Oké opa", zei de jongen terwijl hij opstond. "Ik zie je binnenkort nog wel." Toen lag de oude man weer alleen. Hij hoorde dingen die hij voorheen niet hoorde en zag dingen die hij voorheen niet zag. Traag zakte hij weg in een vredige diepte. "Ik ga dood", dacht hij slaperig, "maar God, wat heb ik gelachen..." HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 18

 Opdracht 15 Lees bovenstaand verhaal aandachtig door en beantwoord daarna de vraag wat jij vindt van de manier waarop opa, zijn dochter en kleinkind stilstaan bij de dood.

5 Rustpun t e n in het leven Het protest tegen de 24- uurs economie uit de eerste les is zo gek nog niet. Mensen hebben blijkbaar rustpunten in hun leven nodig om alles weer eens op een rijtje te kunnen zetten. De christelijke en islamitische levensvisie bewaken deze rustpunten en geven daar ook vorm aan. De christelijke levensvisie doet dit aan de hand van de zeven sacramenten en de islamitische levensvisie aan de hand van de vijf zuilen. Veel mensen voelen zich dan ook op hun gemak bij een levensvisie. Ook vandaag de dag zijn er nog miljoenen mensen die zich geraakt voelen door de boodschap van Jezus Christus of de profeet Mohammed. De manier en het moment waarop al deze miljoenen gelovigen stilstaan bij het leven heeft alles te maken met het leven van de stichters van deze levensvisies. Ook wij staan in ons dagelijks leven op bepaalde momenten stil bij het leven. Momenten die te maken hebben met ons eigen leven. Iedereen wil immers leven en niemand wil geleefd worden. Stel jij je ook soms wel eens de vraag waar het in jouw leven uiteindelijk om draait?

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 19

LES 4: HET SCHILDERIJ VAN JOUW LEVEN

1 De kunstschilder Een kunstschilder die een mooi schilderij wil maken, moet af en toe een stapje achteruit doen om even te kijken of het schilderij aan zijn verwachtingen voldoet. Hij vraagt zich af of het schilderij mooi wordt of niet. Als hij merkt dat dit nog niet het geval is, krijgt hij - door even afstand te nemen - de kans om dat te veranderen. Neemt hij echter niet de tijd om even stil te staan bij zijn schilderij, dan kan het wel eens zijn dat hij achteraf pas merkt dat het schilderij mislukt is. Hij heeft namelijk de hele tijd met zijn neus te dicht op het doek gezeten waardoor hij het overzicht kwijt is geraakt. Er zit voor hem niets anders op dan opnieuw te beginnen. Jouw leven is eigenlijk niet veel anders dan het schilderij van de kunstschilder. Jij bent de kunstschilder van je eigen leven. Als je nooit de tijd neemt om even een stapje achteruit te doen, als je het niet belangrijk vindt om even afstand te nemen van het leven om er naar te kijken en er over na te denken, als jij niet even wilt stilstaan bij jóúw leven... dan heb jij straks een nog groter probleem dan de kunstschil der. Want pas aan het einde van je leven er achter komen dat je leven niet aan je verwachtingen voldoet, houdt in dat er niet veel meer te veranderen valt. De kunst schilder baalde wel van zijn mislukte schilderij, maar hij kon tenminste nog opnieuw beginnen. Jij niet, want jij hebt maar één leven gekregen. Voordat je het weet is het: 'game over'. Het leven is helaas geen computerspelletje. Je krijgt geen drie levens en je kunt ook niet zo maar opnieuw beginnen. Je moet het in één keer goed doen. Wees dus zuinig op wat je gegeven is, neem er de tijd voor en maak er iets moois van. Deze lessen kunnen je helpen iets moois van je leven te maken. Je leert er naar het leven te kijken, afstand te nemen en even stil te staan bij wat jij uitein delijk het allerbelangrijkste in het leven vindt.

 Opdracht 16 Wat is de overeenkomst tussen het schilderij van de kunstschilder en jouw leven?

 Opdracht 17 • Heb jij wel eens stil gestaan bij je eigen leven? Zo ja, wanneer en hoe was dat dan? Zo nee, waarom niet?

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 20

• Was dit 'even stilstaan bij je eigen leven' belangrijk voor je of niet? Leg je antwoord uit.

 Opdracht 18 Denk je dat deze lessen je kunnen helpen stilstaan bij jouw leven? Zo ja, waarom en zo nee, waarom niet?

 Opdracht 19 • Ontwerp een strip van zes plaatjes over jouw eigen leven. Teken in deze strip drie leuke en drie minder leuke momenten uit jouw leven.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 21

• Waarom heb je juist voor deze zes momenten gekozen? Waarom zijn deze momenten zo bijzonder voor jou dat je er even stil bij wilt staan? Dit moment was voor mij heel bijzonder, omdat... Tekening 1 Tekening 2 Tekening 3 Tekening 4 Tekening 5 Tekening 6

2 Sche tse n v a n lev e n

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 22

Iedereen maakt een ander schilderij van zijn leven. Dat komt omdat ieder mens op een andere manier naar het leven kijkt. Je kunt niet 'neutraal' naar het leven kijken. Er zijn namelijk grote verschillen tussen mensen. Die verschillen bepalen hoe mensen stilstaan bij het leven, welke (levens- )vragen ze stellen en hoe ze die vragen proberen te beantwoorden. Levensvragen zijn persoonlijke vragen over wat mensen uiteindelijk het belangrijkste in hun leven vinden. Het zijn vragen naar de zin van het leven, zoals: "Waarom is er zoveel ellende in de wereld?" "Wat wil ik met mijn leven?" en "Waarom heeft iedereen tegenwoordig toch zo'n haast?" Levensvragen komen spontaan in je op bij een geboorte, verliefdheid, een huwelijk, een sterfgeval... Je kunt het dan niet laten deze levensbelangrijke vragen te stellen. Als het leven niet meer vanzelfsprekend is, duiken de levensvragen als vanzelf op. Als mensen stilstaan bij het leven en deze levensvragen stellen, willen ze weten waar het leven uiteindelijk om draait. Omdat jij andere dingen in het leven belangrijk vindt dan een ander, zijn er ook verschillende ant woorden op levensvragen mogelijk. Iedereen vindt weer iets anders waardevol om na te streven in het leven. Datgene wat mensen het meest belangrijk vinden in het leven noemen we een waarde . Deze waarden komen telkens terug in antwoorden op levensvragen. Voorbeelden van waarden zijn: gezondheid, vrijheid, gelijkheid, vrede enz. Mensen hoeven niet in hun eentje uit te zoeken waar hun leven uiteindelijk om draait. Ze kunnen gebruik maken van zoekprogram ma 's om er achter te komen welke waarden voor hen centraal staan. Een levensvisie is een soort zoekprogram ma dat mensen helpt met het vinden van voorlopige antwoorden op levensvragen. Maar deze levensvisies kunnen je niet het schilderij van joúw leven aanbieden: daarvoor zul je zelf op onderzoek uit moeten. Maar ze bieden wel 'schetsen van leven' aan. Dit zijn voorbeelden hoe je zou kunnen leven; waarom, wanneer en hoe je bij het leven kunt stilstaan. Levensvisies wijzen je een weg waar je kunt zoeken. Jij als kunstschilder moet af en toe even stilstaan bij het schilderij van je leven. Door afstand te nemen en levensvragen te stellen kom je er achter of jouw leven het schilderij wordt dat je in gedachten had. Dit hoef je gelukkig niet alleen te doen, want levensvisies als christendom en islam bieden jou hun 'schetsen van leven' aan. Jij hebt de vrijheid deze schetsen naast je neer te leggen of een schets uit te zoeken om daar je eigen kleur aan te geven. Lees het volgende verhaal maar eens.

IK GELOOF N IET I N GOD, M AAR I N DE ME NS Ik heet Jeske en ben 14 jaar. Ik zit in de tweede klas van het vmbo. De 'schetsen van leven' die het christendom en de islam te bieden hebben, zeggen mij helemaal niks. Ik geloof niet in God en het lijkt mij saai om elke week naar de kerk of de moskee te moeten. Gelukkig denken mijn ouders er precies hetzelfde over. Stel je voor dat je van die 'heilige' ouders hebt en je de hele dag moet bidden tot een God die je niet kunt zien! Mijn ouders leggen de 'schetsen van leven' die het christendom en de islam te bieden hebben naast zich neer. Zij hebben er voor gekozen om HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 23

mij volgens een 'humanistische schets van leven' op te voeden. Ik hoor je al denken: "Wat moet dat nou weer voorstellen?" Ach, dat is heel eenvoudig. Ik geloof niet in God, maar in de mens. Een mens die zijn verstand gebruikt. Ik mag zelf nadenken over het leven en bepalen wat goed en slecht is. Er is geen kerk die mij gaat vertellen hoe ik moet leven. Dat betekent echter niet dat ik geen respect moet hebben voor andere mensen. Humanisten willen ook een wereld van vrede, vrijheid en gelijkheid. Als ik mij niet goed gedraag, moet ik mij verantwoorden ten opzichte van de mensen om mij heen. In plaats van het vak godsdienst kan ik gelukkig het vak hvo (humanistisch vormingsonderwijs) bij ons op school volgen. Op de meeste scholen kun je niet kiezen wat je wilt volgen. De lerares van hvo vindt dat elk mens in staat is om onder eigen verantwoording het eigen leven zin en richting te geven. Humanisten vinden het belangrijk om jonge mensen zoals ik te begeleiden bij het schilderij van hun leven door hen op een kritische en creatieve manier te leren omgaan met de verschillende levensvragen.

 Opdracht 20 Beantwoord in een groepje van maximaal vier leerlingen de volgende vragen en maak daar een werkstukje van dat je als groep aan de klas presenteert. • Hoe zien de 'schetsen van leven' van christendom en islam er uit? CHRISTENDO M

ISLAM

Naam van de stichter Naam voor god Heilig boek Feesten en gedenkdagen Heilige ruimte

• Bespreek in jouw groepje de gevolgen, de positieve en negatieve kanten van deze 'schetsen van leven' voor het schilderij van jouw leven. De gevolgen zijn...

POSITIEVE KANTEN

NEGATIEVE KANTEN

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 24

 Opdracht 21 • Kunstschilders laten zich inspireren door verschillende levensvisies. Met behulp van deze 'schetsen van leven' leggen zij het leven stil op hun doek. Zoek voorbeelden van schilderijen die stilstaan bij het leven en plak kopieën daarvan hieronder als een collage op.

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 25

• Waar wil de kunstschilder stil bij staan en waar blijkt dat uit?

• Door welke levensvisie ('schetsen van leven') liet de kunstschilder zich, denk je, inspireren? Waar blijkt dat uit?

* * * Het is blijkbaar de moeite waard bij leuke en minder leuke momenten van je eigen leven stil te staan. In deze les zagen we dat - als we stilstaan bij ons eigen leven - het mogelijk is gebruik te maken van 'schetsen van leven'. Zij kunnen ons leren wanneer en hoe we kunnen stilstaan bij het leven. De verschillende manieren en momenten waarop mensen stilstaan bij het leven heeft te maken met hun levensvisie en levensloop. In de volgende les zullen we zien op welke manieren en momenten de meeste mensen in Nederland stilstaan bij het leven. De kalender staat vol met dit soort gebruiken!

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 26

LES 5: DE DATUM WAAR JIJ EVEN STIL BIJ STAAT

1 De kalende r Joyce (16): "Ik ben de hele dag druk in de weer geweest. Verslapen, douchen, niet ontbeten, te laat op school, saaie lessen, nablijven... Ach, je kent dat wel. Een baaldag. Je hebt op zo'n dag nergens zin in en niets lukt. Je wordt geleefd door alles en iedereen. Toen ik thuis kwam, begon mijn moeder ook nog eens aan mijn kop te zeuren. 'Kun je dit, doe je dat?'... Knettergek word je ervan. Ik vlucht meestal het toilet in als het mij allemaal teveel wordt. Het toilet is voor mij de plek waar ik kan nadenken zonder dat ik afgeleid word. Wat heb je er aan de hele dag door te ploeteren terwijl je niet meer weet waar en waarom je ergens mee bezig bent? Mijn schoolagenda staat vol met dat soort ongein. Ik wil leven en niet geleefd worden. Daarom zet ik af en toe mijn leven op een rijtje. Is het jou trouwens ooit opgevallen dat de meeste toiletten hiervoor speciaal zijn ingericht? In sommige toiletten liggen namelijk game- boys, kruiswoordpuzzels, strips enz. En op bijna elk toilet hangt wel een kalender. Een kalender die vol staat met allerlei datums waarop mensen nadenken over het leven. Een datum waarop je tante ging trouwen, een datum waarop opa stierf en een datum waarop jij geboren werd. Iedere datum heeft wel een bijzonde re betekenis voor iemand. Zo'n bijzondere betekenis dat je er even bij stil staat."

 Opdracht 22 • Maak in een groepje van maximaal vier leerlingen een kalender. Je mag hiervoor gebruik maken van tijdschriften, kranten, foto's, kleurtjes, stiften, plak, schaar, papier, karton, agenda, kalender van thuis enz. • Bepaal samen welke belangrijke momenten uit jullie leven, het leven van vrienden, familieleden maar ook huisdieren of idolen op de kalender komen te staan (Je kunt kiezen uit een weekkalender, een maandkalender of zelfs een jaarkalender.) • Zijn er verschillen of vindt iedereen hetzelfde de moeite waard om bij stil te staan? Leg uit hoe dat komt.

• Schrijf op waarom jullie deze momenten zo belangrijk vinden dat jullie er ieder jaar bij stil willen staan. HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 27

Wij vinden deze momenten belangrijk genoeg om bij stil te staan, want...

2 'Er is er één jarig hoera, hoera…' Ilse (14): "Het leuke van geboren worden is, dat er meteen een feestje wordt gebouwd. Champag ne, beschuit met muisjes en heel veel aandacht. Dat is nog eens een goed begin van je leven! Ik ben 14 jaar geleden geboren. Toen ik eenmaal van me liet horen, waren mijn ouders sprakeloos. Maar op hetzelfde moment zaten ze vol vragen. Het was voor hen een tijd van verwondering, blijdschap en dankbaarheid. Ze stonden even stil bij mijn prille leven, want mijn ouders beseften dat het ook heel anders had kunnen lopen. Een geboorte is voor hen niet iets vanzelfsprekends. Mijn oudste broer was namelijk net na de bevalling overleden. Papa zei dat de echo al liet zien dat mijn broer iets te bijzonder was voor deze wereld. Zo bijzonder dat hij hier niet leven kon. Ik ben gelukkig wel gezond geboren. Met een gewaagde 'bungee jump' aan mijn navelstreng sprong ik deze wereld in. Alles zat er op en aan. Ik krijste het uit en dat was wel een feestje waard." Elke verjaardag vier je dat je geboren bent en weer een jaartje ouder mag worden. Je haalt extra lekkere dingen in huis. Er worden slingers opgehangen, cadeaus uitgepakt en kaarsjes uitgeblazen. Je krijgt kaartjes en de telefoon gaat die dag alleen voor jou. Iedereen hoopt dat je nog lang bij hen zal zijn en daarom zingen ze voor jou "Lang zal hij/zij leven". Eventjes sta je in het middelpunt van de belangstelling. Iedereen neemt even de tijd om bij jouw leven stil te staan. Die dag is speciaal omdat jij speciaal bent.

 Opdracht 23 • Maak een collage over je eigen geboorte. Zorg voor een heel groot vel papier, kleurtjes, stiften, plak en een schaar. Plak een babyfoto en een geboortekaartje van jezelf op (kopie mag ook). Probeer met foto's, tijdschriften en kranten de volgende vragen te beantwoorden: - Welke namen kreeg je bij de geboorte? - Hoe zou je geheten hebben als je een meisje/jongetje zou zijn geweest? - Wat is je geboortedatu m? Hoe laat werd je geboren? - Hoeveel woog je? Hoe lang was je? - Wat was het eerste waar je ouders aan dachten toen ze je zagen? - Wat voor weer was het op jouw geboortedag? - Wat was het belangrijkste nieuws van die dag? - Welk nummer stond die dag bovenaan op de hitlijst? - Hoe zag de mode er in die tijd uit? HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 28

• Houd nu een korte presentatie voor de klas. Geef met behulp van de collage uitleg over datgene wat je hebt gemaakt.

 Opdracht 24 Niet iedereen viert zijn verjaardag op dezelfde manier. Doe in de klas een klein onderzoekje over de manier waarop iedereen stilstaat bij zijn verjaardag. Zorg daarbij vooral dat je iets te weten komt over de manier waarop je medeleerlingen stilstaan bij hun eigen verjaardag en die van anderen, wat het nut ervan is en vanuit welke levensvisie zij daar tegenaan kijken.

3 Op a's h u w elijksboo tje "Een meisje van ongeveer 19 jaar staat voor het station te wach ten. Als ze ziet dat ik naar haar kijk, knipoogt ze. Tot groot plezier van haar begin ik te blozen en breekt het zweet me uit. Even sta ik als versteend aan de grond vastgenageld. Ik bekijk haar eens grondig. Mooi haar, lief gezichtje, leuk gekleed... Ja, ze is mooi. De vlinders in mijn buik doen een vreugdedansje. Ze kijkt me weer aan met die hemelse glimlach en komt vastberaden mijn richting uit. Ik word als een baby zo klein, loop tomaatrood aan en klap helemaal dicht. Ik zoek naar woorden. Maar woorden lijken niet meer te bestaan. Ik geloof dat ik verliefd ben... Langzaam kwamen de woorden terug. Uren hebben we zitten kletsen. Het klikte meteen. Ze luisterde naar elk woord, elke adempauze om daarna te kunnen zeggen dat ze me begreep. Ja, ze begreep me. Ik voelde me gelukkig toen ze mijn hand opzocht. Haar handen waren zacht, die van mij klef van het zweet. Toch hield ze me vast, stevig vast. Spontaan gaf ze mij HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 29

een kus. Als een ballonne tje in haar hand, tien kilo lichter zweefde ik met haar mee. En dat doe ik nu al meer dan vijftig jaar." Opa zweeg en keek ons stuk voor stuk aan. Hij heeft dit verhaal wel honderd keer verteld maar wij kunnen er geen genoeg van krijgen. "Zo heb ik jullie oma ontmoet", zei hij. "Niet lang daarna stapten wij in het huwelijksbootje." Morgen vieren mijn opa en oma hun gouden bruiloft.

Als je gaat trouwen, kies je bewust voor iemand waar je zielsveel van houdt. Op de huwelijksdag sta je stil bij het feit dat je je hele leven met iemand wilt delen. Dit is een beslissing waar je serieus over moet nadenken. Want het ja-woord dat je elkaar geeft, heeft gevolgen voor de rest van je leven. Je belooft elkaar een leven lang trouw, wat er ook mag gebeuren in goede en slechte tijden. Ook al heeft een ambtenaar van de burgerlijke stand op het gemeentehuis een relatie wettelijk vastgelegd en een priester het huwelijk kerkelijk ingezegend, toch kan er in een mensenleven veel gebeuren waardoor het soms wel eens moeilijk is om je aan elkaars belofte te houden. Ondanks alle romantiek rond een huwelijksfeest, zul je voortdurend aan je relatie moeten 'werken'. Want samen door het leven gaan, gaat niet vanzelf. En je laat elkaar toch niet zomaar in de steek als het even tegenzit?

 Opdracht 25 Elke levensvisie geeft een andere 'schets van het leven' en dus ook van het huwelijk. Kies een levensvisie uit en zoek samen met een andere leerling uit hoe die levensvisie stilstaat bij het huwelijk. LEVENSVISIE: ..........................

 Opdracht 26 Wanneer en hoe kun je volgens jou even stilstaan bij een huwelijksdag en wat is daar het nut van?

4 De dood slaat niemand over

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 30

Op de kalender staan waarschijnlijk niet alleen de verjaardagen en trouwdagen, maar misschien ook alle vrien den en familieleden die gestorven zijn. Dit zijn dagen waarop je niet alleen even stil staat, maar waarop je ook even stil wordt. Als je jong bent, is het moeilijk voor te stellen dat er ooit een eind aan het leven komt. Je bent immers gezond en denkt niet aan sterven. Dat is ook niet erg, zo hoort het ook. Stel je voor dat je elke dag aan de dood zou moeten denken; dan heb je geen leven meer. Toch is het verstandig er af en toe bij stil te staan. De dood hoort namelijk bij het leven. Hoe en wanneer we doodgaan staat niet vast, maar wel dát we doodgaan. De dood slaat niemand over. Je kunt op veel verschillende momenten en manieren stilstaan bij de dood. Als je kort geleden iemand verloren hebt van wie je heel veel hield, denk je waarschijnlijk nog vaak aan hem of haar. Of je herinnert je nog heel goed de begrafenis of crematie van iemand uit jouw familie of vriendenkring. Je kunt dan naar het graf of de urn gaan, of in een kapelletje een kaarsje opsteken en bidden. Je kunt ook verhalen over de overledene vertellen, of foto's en video's gaan bekijken. Het nut van even stilstaan bij de dood is, dat je dan het verdriet om overleden vrienden en familieleden kunt verwerken. Je leert er ook van, dat je leven hier op aarde niet eeuwig zal duren. Misschien ga je daardoor wel bewuster leven. Want door het accepteren van je eigen sterfelijkheid, kun je de echt belangrijke dingen in het leven beter waarderen. En tenslotte zet het je aan het denken over wat er na de dood zal zijn.  Opdracht 27 • Als jij stilstaat bij de dood, waar denk jij dan allemaal aan?

• Hoe en wanneer sta je stil bij de dood en wat is daar volgens jou het nut van? Hoe?

Wanneer?

Nut?

 Opdracht 28 HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 31

We hebben gezien dat elke levensvisie een andere 'schets van het leven' biedt en dus ook van de dood. Probeer eens voorzichtig jouw kijk op het leven te omschrijven. Waarom ben je er, waar draait het om, wat wil je in het leven bereiken en hoe kijk jij tegen de dood aan? MIJN LEVENSVISIE

5 'S tils ta a n bij h e t lev e n': final e  Opdracht 29 Probeer samen met drie andere leerlingen de vraag te beantwoorden, wat je in deze lessen 'Stilstaan bij het leven' hebt geleerd. Blader daarvoor nog eens rustig door dit werkboek heen en kijk wat je bij de verschillende lessen zoal hebt opgeschreven!

WAT HEBBEN WE GELEERD? Les 1: Het ritme van het leven

Les 2: Wanneer staan we stil bij het leven?

Les 3: Hoe staan we stil bij het leven?

Les 4: Het schilderij van jouw leven

Les 5: De datum waar jij even stil bij staat

HORIZON-TAAL, thema 1: STILSTAAN BIJ HET LEVEN, leerlingendeel, 32