PLINT
DADA
GRAFISCHE VORMGEVING
N째 68
Kunsttijdschrift voor kinderen van 6 tot 106
DADA is een uitgave van Plint Postbus 164 5600 AD Eindhoven tel 040 - 245 40 01 fax 040 - 246 52 73 informatie@plint.nl www.plint.nl ISSN: 1382 60 34 978-90-5930-369-0 DADA verschijnt 4 x per jaar. Tarieven Nederland/België: abonnement € 20 1 nummer € 6,95 Tarieven voor abonnementen in andere landen op aanvraag. Abonnementen DADA verschijnt als kwartaalblad. We merken dat wie DADA eenmaal heeft, het niet meer wil missen dus we verlengen abonnementen automatisch voor de duur van een jaar, tenzij we een maand vóór het einde van het abonnement op een briefje krijgen dat DADA gemist kan worden. Geef DADA cadeau! Het is ook mogelijk een DADA-abonnement cadeau te doen. Zo’n abonnement stopt automatisch na een jaar. Een groet of felicitatie sturen we graag mee. Uitgever Frankrijk: Editions Arola 15, Rue du Louvre 75001 Paris Hoofdredactie: Antoine Ullmann , Christian Nobial en Mia Goes. Aan dit nummer werkten mee: Sandrine Andrews, Margje van Hooijdonk, Olivier Morel, Gabriëlle van Rijn, Éloi Rousseau, Marion Tigréat, Élisabeth Tugaut. Grafische vormgeving: Emma Giuliani en Jeanne Mutrel Les Associés réunis. Produktie: Chirat Gedrukt in Frankrijk. © ADAGP voor aangesloten leden. © Editions Arola, 2010. ALL RIGHTS RESERVED © Plint 2010
Grafische vormgeving Hoe zit dat nu? Waarom worden voorwerpen om ons heen vormgegeven? Wat kunnen letters en kleuren ons vertellen? Waarom is een melkpak blauw en niet paars? En heb je wel eens goed gekeken naar de verschillende soorten letters op een filmaffiche? Grafische vormgeving heeft als doel om een boodschap over te brengen, maar hoe kun je dat het beste doen, zodat iedereen het begrijpt? Dit DADA nummer gaat helemaal over grafisch ontwerpen. Het vak van Grafisch Vormgever is de laatste jaren enorm veranderd. Vroeger was de grafisch ontwerper nog veel aan het tekenen, schilderen, knippen en plakken; de computer heeft het maken van een ontwerp totaal veranderd. Grafische Vormgeving heeft zich sinds de laatste twintig
jaar ontwikkeld van een klein ambachtelijk en cultureel vak tot een populair vakgebied dat overal bij nodig is, van een website, een bewegwijzering tot aan een kunstwerk in een museum. In deze DADA willen we laten zien wie de voorlopers waren van de vernieuwers van vandaag en hoe grafisch vormgeven zich in de toekomst zou kunnen ontwikkelen Duidelijk anders dan nu is de grafische vormgeving van vroeger. Ook dat maakt het soms lastig. Misschien is het soms niet altijd meteen duidelijk wanneer iets grafische vormgeving is. Maar ook dat maakt het interessant. Laat je verbazen en meenemen. Kijk. Geniet. Doe mee en wordt zelf
3
Inleidende pagina naar eigen ontwerp
6-9
Hoe het begon… het teken
gave dsop Inhou
4-5
10-11
Pictogram van nu
12-13
Hoe het begon… losse letters
14-15
Onderin de kast en zonder de schreef – grafisch woordenboek
16-17
Letter ABC
18-19
Weetje waarom? qwerty
20-23
Zonder baard geen Koning - Koningszegel
24-27
Twee iconen
28-31
Grid
32-35
Toekomst van het grafische ontwerp
36-37
Digitaal ontwerpen: LetterMpress app
38-41
Analoog ontwerpen
42-43
Typograag
44-45
Afsluitende pagina naar eigen ontwerp
46
DADA ‘abonneer je nu
4
5
6
Teken als Taal Kun jij je nog herinneren hoe het was toen je nog niet kon lezen en schrijven? Vast niet. We kunnen het ons niet meer voorstellen, een wereld zonder letters en boeken. Je zou deze woorden niet begrijpen. De televisie en de krant zouden niet bestaan. De wereld zou heel anders zijn. Toch bestaat de kunst van het schrijven nog maar vijfduizend jaar. Dat lijkt heel lang. Maar je moet erbij bedenken dat de mensen al honderdduizend jaar praten. Er zijn sinds de mensen kunnen schrijven allerlei soorten schrift geweest.
Maar de letters die jij nu gebruikt, bestaan al meer dan tweeduizend jaar. In sommige ontwerpen van grafische ontwerpers van nu speelt het lettertype zo’n grote rol dat de rest vrijwel onbelangrijk is.
‘‘Maar uiteindelijk begon allemaal met het ‘teken’’
(a) ‘glyphen’ of inkervingen en (b) punten die misschien teleenheden voorstellen: (c) en (d) gekruiste lijnen, wellicht plaatsaanduidingen; (e) pijlen of speerpunten.
7
8
9
Het beeldschrift De volgende stap, na het afbeelden van een voorwerp, was het uitbreiden van de betekenis ervan. Zo werd de tekening van een zon gebruikt om het begrip warmte of dag uit te beelden, het beeld van bergen werd gebruikt voor van-over-de-bergen of uitheems. Door het groeperen van dergelijke symbolen ontstonden er ‘leesbare’ verbanden. Zo gebruikten de oude Egyptenaren hiërogliefen. Dat zijn tekens en kleine tekeningen van onder andere mensen, dieren, planten en dingen. De Egyptische hiërogliefen zijn pictogrammen die klanken uitdrukken.
Wist je dat ons woord ‘ papier’ is afgeleid van het Egyptische woord ‘papyrus’ ?
10
Beeldtaal Een pictogram is een symbool of afbeelding dat de plaats inneemt van een tekst. Het gebruik ervan wordt daarom ook beeldtaal genoemd. Een voordeel is dat deze beeldtaal meer universeel is, te begrijpen voor mensen uit verschillende taalgebieden.Pictogrammen worden veel toegepast op treinstations, vliegvelden e.d.. Ook verkeersborden zijn een soort pictogrammen. Aan het begin van de vorige eeuw tekende Gerd Arntz (1900 – 1988) meer dan 4000 symbolen. Deze pictogrammen zijn belangrijk geworden in de visuele communicatie in onze tijd. Door het Gemeentemuseum Den Haag werden de tekens gedigitaliseerd en ontwikkelden ze een boek, een website en een app. In alle drie ligt de focus op de ambachtelijke kwaliteit van het beeld van Arntz.
Ook vind je de tekens van Gerd terug op servies en een deurmat!
11
12
Hoe het begon… losse letters De geschiedenis van de westerse typografie laten we gemakshalve beginnen in 1455 bij de Gutenbergbijbel. Deze bijbel werd voor het eerst gezet uit losse metalen (loden) letters, en daarna afgedrukt. Het boek heeft om de tekst heen nog steeds met de hand getekende illustraties. Vóór deze uitvinding van de losse letter werden boeken en teksten vermenigvuldigd door monniken, door ze over te schrijven in scriptoria of door een hele bladzijde met handgeschreven teksten in gespiegelde vorm uit te snijden in een blok hout en deze dan als drukvorm te gebruiken. Grafische vormgeving, het vormgeven van een boodschap door middel van grafische middelen (tekst-beeld) of het in opdracht bedenken van een verschijningsvorm van informatie is een nog jonge discipline en heeft haar wortels in veel oudere disciplines zoals de typografie, de beeldende kunst en de architectuur. ontwerper. Grafische vormgeving heeft als doel om een boodschap over te brengen, maar hoe kun je dat het beste doen, zodat iedereen het begrijpt? Publiceren is de kern van het grafisch ontwerpen. Zonder publiek en zonder medium geen grafisch
13
14
Initiaal / initialen
Onderkast
Schreefl oos en schreefl etter
Een grote, al dan niet versierde, beginletter in een regel van een hoofdstuk of artikel. Het gebruik dateert al van voor de broekdrukkunst. Destijds meestal op kunstzinnige wijze met de hand getekend en ingekleurd.
Vakterm voor de ‘kleine’ letters van het alfabet. De naam is ontstaan in het ‘loden tijdperk’, daar zaten de meest gebruikte letters in de onderste kast opgeslagen. Daardoor waren ze voor de handzetter het gemakkelijkst bereikbaar.
Verzamelnaam voor letters die geen schreven hebben. De font is schreefloos, de font is daarentegen een schreefletter.
15
Onderin de kast en zonder de schreef grafisch woordenboek
16
17
Letter ABC Letters zie je overal om je heen,op de muur, op posters, op T-shirts, in boeken, kranten en tijdschriften, op vliegtuigen, auto’s en treinen en nog veel meer. Er zijn heel veel verschillende letters - dikke en dunne, grote en kleine, rechte en schuine, met streepjes en zonder.
Waarom zijn letters allemaal zo verschillend? Wie heeft ze bedacht en waarom zien ze eruit zoals ze eruit zien?
18
19
20
Zonder Baard geen Koning
21
Koningszegel
‘‘Koning Willem I had er een, koning Willem ll had er ook 1 en (nu nog prins) Willem Alexander dan? ‘‘
We verwachtten het eigenlijk al eenbeetje.. koningin Beatrix heeft aangekondigd dat ze gaat aftreden! En ja hoor, dan krijgen we voor het eerst in meer dan 100 jaar weer een koning! Dat is weer eens wat anders, want niemand die nu nog leeft heeft een koning meegemaakt in Nederland.
Want er is niets mannelijker dan gezichtsbeharing, toch? Nederland wil een Koning met baard op een postzegel ! Vanaf 1852 het jaar van de eerste Nederlandse postzegel leefden grafisch ontwerpers zich uit in de kleine ruimte en toonden ze zich meesters in de beperking.
22
Koningin Beatrix waar ondertussen al miljoenen postzegels van zijn gemaakt, is een grafisch ontwerp dat iedereen wel eens in zijn handen heeft gehad. De eerste zegel was in een deftige en statige sfeer uitgevoerd met veel decoratie/opsmuk, die bij het neoclassicisme hoorde als versierde lijsten, cartouches, lauwerkransen, vlaggen, de kroon, banderollen en klassieke meandermotieven. Sinds 1949 staan de vorsten en profiel op de zegel. Een vorstenzegels reecteert zich steeds meer de moderne
tijd. De laatste permanente postzegel toont Beatrix herkenbaar, en face en tijdloos. Postzegels Koningin Beatrix zijn het werk van Struycken en deze bestaat uit een serie postzegels, die een uit puntjes opgebouwde beeltenis van Koningin Beatrix tonen. Je ziet heel goed dat voor het ontwerp een computer is gebruikt. Het portret in stipjes van Koningin Beatrix waar ondertussen al miljoenen postzegels van zijn gemaakt, is een grafisch ontwerp dat iedereen wel eens in zijn handen heeft gehad.
23
24
2
n e n ico In de jaren zestig
Anthon Beeke (1940),
ontwierpen Anthon Beeke en Wim Crouwel een letter. Beide letters, totaal verschillend, zijn historisch. In een heruitgave van Beeke is een cijferreeks toegevoegd. Beide letterontwerpen zijn historisch, beide zijn internationaal befaamd, gecreëerd in het diepst van de hippiejaren en elk was cruciaal in de carrière van de ontwerper. Voor beide fonts geldt ook, gek genoeg, dat ze feitelijk onbruikbaar zijn als letter. Het New Alphabet van Wim Crouwel uit 1967 - de eerste computerletter - en het naakt-abc (1969) van Anthon Beeke vormen twee uitersten van een tijdsbeeld.
was de ontwerper die vier decennia terug twaalf blote meisjes in de gymzaal van de Rietveldacademie in Amsterdam in tal van poses neervlijde en ze van bovenaf fotografeerde. Hij modelleerde van hun lichamen een alfabet van louter kapitalen, geënt op een klassiek letterfont: de Baskerville Old Face uit 1768.
25
Beeke was niet de eerste die in het lichaam een letter zag. Al vanaf de Renaissance duikt de mens in de typografie op. Beeke benaderde echter de lichamen volledig typografisch. Hij schikte zorgvuldig zijn modellen voor de juiste dik-dun verhouding van het font. Bij sommige letters (de M en de W) legde hij wel twaalf meisjes neer. Zoals Beeke het lichaam gebruikte, dat was niet eerder vertoond. En naakt natuurlijk. Naakt was een statement in het Nederland van die dagen. Phil Bloom (ze zit in de letters N en O) was al
bloot op tv verschenen (Hoepla, 1967), maar voor schuin oversteken kreeg je gewoon nog een boete. Provo - waar Beeke tegen aanhanger van was - wilde afrekenen met steile fatsoensnormen. 'Het voelde als een bevrijding', zegt Anthon Beeke in de begeleidende tekst. 'Er heerste een niet te stuiten drang om de ramen open te gooien.'
‘‘Er heerste een niet te stuiten drang om de ramen open te gooien.’’
26
2
icon
en
ALFABET VAN WIM CROUWEL
Toch was het geen ludieke maar een ambachtelijke discussie die Beeke aanzette om zijn alfabet te maken. Zijn twaalf jaar oudere collega Wim Crouwel had twee jaar eerder het New Alphabet gemaakt, de eerste letter geschikt voor digitaal gebruik. Een groter contrast dan tussen Crouwel en Beeke vind je niet. Waar Beeke de impulsieve en intuïtieve ontwerper is, is Wim Crouwel de formele modernist. Die ontwerpt op basis van grids en structuur. Zijn New Alphabet was zo consequent in zijn pixel-logica dat de letter nauwelijks leesbaar was. ‘De enigeletter die een ondertitel nodig heeft’, schamperde collega ontwerpers. Wat mooi is dat het twee totaal verschillende maatschappelijke ontwerpersvisies vertegenwoordigt.
De computerletter van Crouwel was een voorschot op informatica beheerste toekomst. Beekes naakten gingen over hoe liever vandaag dan morgen menselijke taboes behoorden te worden doorbroken. Body Type is de heruitgave, met blote donkere mannen, van het legendarische blote-meisjes-alfabet van Anthon Beeke uit 1969.
27
28
Grid
Een van de basisprincipes van grafisch ontwerp is de grid. Een collectie van (denkbeeldige) horizontale en verticale lijnen waarop je de elementen van je ontwerp uitlijnt. En dat gebeurt heel erg veel: De grid wordt overal om je heen door mensen toegepast in boeken, tijdschriften. Kijk een keer extra en je ziet: de grid is overal. Ook eerder in dit tijdschrift kan je een grid zien; herken jij ze?
29
30
Grid
31
32
The expanding areas of Graphic Design. Time for the change... of graphic design! Grafische Vormgeving heeft zich sinds de laatste tien/twintig jaar ontwikkeld van een kleine, op ambacht gebaseerde en culturele professie tot een populaire discipline die een centrale positie heeft ingenomen in het moderne kunst- en
Jonge designers en kunstenaars creĂŤren hun eigen context en taal op internet, mobiel, in virtuele werelden en in de fysieke wereld. Techniek en technologie vormen de basis van het grafisch ontwerp. Heel lang is het vak verbonden geweest met de drukkunst, die zich weliswaar steeds vernieuwde, maar langzaam.
33
Met de digitale revolutie is het vak deel geworden van de snelle wereld van bits en chips. Het is bijna niet meer voor te stellen dat ontwerpers 25 jaar geleden niet op computers werkten, en er nauwelijks ontwerpers waren die voor de computerontwierpen. Papier zal niet helemaal verdwijnen, maar uiteindelijk zal toch bijna alle informatie via digitale systemen tot ons komen. De consequentie is dat grafisch ontwerpers kennis moeten hebben van technologische mogelijkheden, en liever nog zelf met de techniek aan de slag kunnen. Technologie maakt interactie mogelijk, en daarmee een inhoudelijke inbreng van het publiek. De digitale wereld lokt reacties uit. Jonge ontwerpers gaan op zoek naar verborgen schatten van de analoge tijd. Ze proberen bijvoorbeeld uit te vinden wat handmatigheid in onze tijd betekent. Ze onderzoeken oude ontwerptradities en blazen die nieuw leven in. Daarmee onderscheiden ze zich van ontwerpers die alleen gebruik maken van de knoppen en bellen van ontwerpprogramma’s. Ze onderscheiden zich zo ook van de handige amateur – waarbij natuurlijk ook hun conceptuele vermogens en hun actuele kennis van hun vak meespeelt. Wat we zien,kortom, is dat de digitale revolutie de grafisch ontwerper in verschillende richtingen doet werken. In al die richtingen kan hij de toon zetten.
Technologisch, door steeds van de nieuwste ontwikkelingen op de hoogte te zijn en mee te doen aan het ontwikkelen van toepassingen. Conceptueel, door onderzoek te doen en zich te verdiepen in zijn onderwerpen en de ontwikkeling van het vak in zijn actuele maatschappelijke context. Qua vorm, door te experimenteren met het nog niet-bestaande of de traditie op het hoogste niveau uit te voeren. Ontwerpers van nu staan midden in de wereld. In de global society staat iedereen met iedereen in contact. Voor grafisch ontwerpers heeft dat verstrekkende consequenties. Een ontwerp is niet alleen voor Nederland, maar voor de wereld, zeker als het om internetapplicaties gaat.
34
35
36
37
LetterMpress Deze app is een virtuele letterzetter op je iPad, zodat je op een hedendaagse manier kunt ervaren hoe het boekdrukproces in vroeger dagen plaatsvond. Je kiest een lettertype en plaatst de gewenste letters, die gedrukt moeten worden. Behalve educatief levert het ook nog mooie ‘handgemaakte’ teksten voor uitnodigingen, cd-covers, wenskaarten, posters, etc. De makers van de app verzamelden een aantal houten lettersets van een verzamelaar, afkomstig uit drukkerijen die in de jaren zeventig en tachtig zijn gesloten. Je leert hoe je met lettertypes, letters, papier en inkt werkt. Alles gaat handmatig en je moet handigheid opbouwen om het proces te laten slagen. Grappig daarbij is dat juist de vaardigheden van een oud ambacht in leven worden gehouden dankzij een modern apparaat als de iPad.
38
Het grafisch ontwerp was vroeger veelal handwerk. Tegenwoordig zitten we achter de computer en kan alles in no-time worden ontworpen. Maar gelukkig zijn er in het huidige computer-tijdperk nog ontwerpers die hetende handwerk
niet schuwen. Een goed voorbeeld hiervan is grafisch ontwerper Dana Tanamachi. Zij heeft zich volledig toegelegd op het met krijt tekenen van logo’s, posters, etiketten, reclameboodschappen, enz.
39
Analoog ontwerpen van nu
40
Met de hand
41
Zeefdrukken Ze maakt veel gebruik van oude lettertypen, 3d-vormen, wimpels en andere versiersels. En alles gaat met vaste hand. Veel mensen kiezen ervoor digitaal aan de slag te gaan omdat dit sneller en nauwkeuriger kan zijn, en reproductie geen probleem is.
42
Typograag Een letterype is zo gemaakt. Let maar eens op! Tijdens de stage van Steven deed hij mee aan een prijsvraag en daarvoor maakte hij een lettertype. Het lettertype was gebaseerd op een grid. De basis van het lettertype is dit vormengrid. Kan jij letters ontwerpen door in het grid te tekenen?
typ
pograag
43
44
Creativity
45
’BONNEER JE NU!
46
DADA is het eerste kunsttijdschrift voor kinderen van 6 tot 106 jaar en wordt gemaakt voor iedereen die het plezier van het kijken (nog) niet is verleerd. We kiezen steeds een onderwerp waar we je dan 52 pagina’s lang alles over vertellen en laten zien. Soms is dat een kunstenaar, soms een bepaalde kunststroming of een spannend onderwerp. DADA verschijnt 4 keer per
naam adres postcode & woonplaats tel. nr. overdag
jaar. Abonnementen lopen automatisch door, tenzij we op een briefje krijgen dat DADA gemist kan worden. Maar we merken vaker dat DADA onmisbaar wordt. Nieuwsgierig? Neem dan nu een abonnement, want nieuwe abonnees krijgen DADA taalbeeld|beeldtaal cadeau!
e-mail adres
Ik neem een abonnement op DADA (4 nummers voor € 20) met ingang van het eerstvolgende kwartaalnummer. Stuur de DADA en mijn welkomstgeschenk naar het adres hierboven. Ik vul mijn verzameling aan en bestel 4 nummers DADA voor € 20 (zonder abonnementsverplichting) of 1 los nummer voor € 6,95: DADA Renoir / DADA taalbeeld|beeldtaal / DADA Egypte / DADA Manet / DADA Made in America / DADA China / DADA Keith Haring / DADA Schitterende Schetsen / DADA Kunsttuinen / DADA Brood / DADA Rembrandt / DADA Matisse / DADA Oceanië (meer info op www.plint.nl) (nummers naar keuze omcirkelen) Ik geef een abonnement op DADA (4 nummers voor € 20) cadeau. Het abonnement stopt automatisch na een jaar. Stuur mij de rekening en het welkomstgeschenk (adresgegevens hierboven invullen). Stuur de DADA's naar: naam afleverdatum (evt.) adres postcode + woonplaats Betalen: € ik betaal na ontvangst van de rekening (+ € 2,50 administratiekosten) € (alleen in Nederland) ik machtig Plint om van mijn bank/girorekening eenmalig het bedrag van € af te schrijven datum handtekening P l int / DA DA Pos tbus 16 4 5 6 0 0 A D Eindhoven w w w.pl int .nl
infor matie @ pl int.nl
47
kunsttijdschrift voor kinderen van 6 tot 106
Het werk van de Franse schilder Renoir is vrolijk, kleurrijk, sprankelend en heeft onderwerpen die uit het dagelijks leven komen. Een DADA over een beroemde, geliefde impressionistische schilder. ‘Lelijke dingen zijn er genoeg’, zei hij. ‘Die hoeven we niet ook nog eens te schilderen’.
Een nummer waarin taal en beeld centraal staan. We laten zien hoe het allemaal begon, de eerste taal, het eerste beeld. Hoe het later bij elkaar kwam en wat de samenwerking tussen schrijvers en beeldend kunstenaars heeft opgeleverd. En natuurlijk krijg je ook een kijkje in de keuken van Plint.
Een DADA over een eeuwenoude beschaving waar we heel lang niks van wisten. Totdat soldaten een fort bouwden, per ongeluk een steen opgroeven, een geleerde de tekst die erop stond wist te ontcijferen en we eindelijk de oude Egyptische verhalen konden lezen. Boeiend.
Het werk van de Franse schilder Manet werd in zijn eigen tijd vaak belachelijk gemaakt. Hij schilderde geen helden uit oude verhalen maar gewone mensen uit de moderne tijd. Hij wordt nu een van de eerste echt moderne kunstenaars genoemd. En terecht - kijk maar in deze DADA.
Na de Tweede Wereldoorlog drong het pas echt goed door dat er aan de andere kant van de oceaan een nieuwe wereld bestond. Een nieuwe wereld met nieuwe kunst. In deze DADA alles over de Amerikaanse kunst van na de WO II tot aan het einde van de jaren ‘80. Made in America it is!
Natuurlijk laat DADA de Chinese Muur, de Verboden Stad en het terracotta leger van Xi’an zien. Maar DADA vertelt je ook over de kunst van de laatste 50 jaar en laat je ook de hedendaagse kunst zien. Na deze DADA is Chinese kunst voor jou geen Chinees meer!
Gr
• N° 68•
978-90-5930-369-0
w w w. p l i n t . n l