DE WERELD VAN DE ARCHITECT | ARCHITECTUUR.NL ARCHITECTUURNL | 7/13
7/13
NOTOYS + REVITALISERING WINKELSTRATEN + STUDIO SPORT + KOSSMANN.DEJONG VERTELT VERHALEN + DIRK VANDER KOOIJ + BEEHIVES + MUSEUM NAIRAC + THUIS BIJ HAN VAN DEN BORN + ART STATION + SUPERKUBUS + DE FASCINATIES VAN LAGADO + DE TOEKOMST ALDUS DUS 01_Cover_lossepagina.indd 15
28-10-13 17:12
The resilient river Mijn afstudeeronderzoek verkent de potentie van verwaarloosde stedelijke riviergebieden in Europa en biedt een nieuwe visie om de relatie van de rivier met land, stad en haar gebruiker te herstellen. De uitwerking in een ontwerp voor Wenen reikt verder dan een conceptueel framework. De architectonische opgave wordt radicaal geherdefinieerd. Door het ‘her-weven’ van stedenbouw, mobiliteit, architectuur en landschap in het stedelijk weefsel transformeert het rivierlandschap in een actief en productief gebruikte publieke ruimte, die stad en rivier weer verbindt.
1. David Klinkhamer studeerde eind 2012 cum laude af in Architectuur aan de TU Delft op zijn onderzoek The Resilient River en is sindsdien als architect werkzaam bij Marc Koehler Architects. 2. Franz Josefs Kai Wenen, herinrichting oevergebied van de Donau. Impressie vanuit auto, het autoverkeer is geconcentreerd op een nieuw viaduct in de rivier, zodat de rivier en de stadsbewoner meer de ruimte krijgen. 3. Rivierfront Franz Josefs Kai, gezien richting oude stad. Door de poten van het viaduct is een gefragmenteerd contact tussen stad en rivier mogelijk. Het zicht op de rivier en vice versa wordt zo een kralenketting van losse momenten. ArchitectuurNL
52-55_masterklinkhamer.indd 52
2
Van oudsher hebben riviersteden een intieme en complexe relatie met water. Tijdens de industrialisatie heeft het waternetwerk zijn monopolie in infrastructuur echter verloren. Sindsdien hebben riviersteden hun functionele relatie met water verloren. Het hedendaagse rivierfront is een nalatenschap van industrialisatie en maritieme handel en vaak een omstreden zone in de stad. Doordat de rivier zijn primaire functie heeft verloren is deze verworden tot een barrière in de stad. De rivier heeft een radicale herstructurering nodig van haar betekenis, gebruik en gebruiker; met als doel de wedergeboorte van de rivier.
Rivier als dynamisch netwerk Dit afstudeerproject is gebaseerd op een uitgebreid onderzoek naar Europese riviersteden met als doel een nieuwe visie te ontwikkelen voor de stedelijke rivier die de verbinding van stad en rivier waarborgt. De kerngedachte van deze nieuwe visie is gebaseerd op het primaire feit dat de rivier geen statische entiteit is, maar een dynamisch proces. We moeten onze ‘verdedigende’ houding van vandaag, gevoed door de dreiging van de stijgende waterspiegel, omvormen naar een houding van acceptatie. Acceptatie in de vorm van een rivierlandschapsontwerp waarin gebruik en verschijningsvorm aanpasbaar zijn aan de dynamiek van de rivier. In plaats van als dreiging moeten we de rivier als een kans gaan zien. Een kans om nieuwe visuele en fysieke relaties aan te gaan om zo onze interactie met de rivier en ons bewustzijn van de relatie tussen stad en rivier te verhogen.
52 28-10-13 13:24
MASTER AMONG MASTERS
3
In herontwikkelingsprojecten van riviergebieden moeten we niet alleen focussen op het direct aangrenzende riviergebied maar op zoek naar potentiële verbindingsplaatsen die dieper liggen in de stad. De rivier kan op deze manier uitgroeien tot een netwerk van onderling verbonden gebieden en daarbij een herstructureringsmiddel worden op de schaal van de totale stad. Door fundamenteel samen te werken met de natuur kan een veerkrachtig riviergebied ontstaan dat (her-)verbinding van stad en rivier mogelijk maakt.
Franz Josefs Kai Als testlocatie voor de nieuwe visie is de Franz Josefs Kai in Wenen gekozen, de plek waar de oude stad en de Donau elkaar raken. Wenen is onlosmakelijk verbonden met haar rivier, de onbeheersbare kracht van de Donau bepaalde jarenlang de verschijningsvorm van de stad. Vandaag is de Donau gereguleerd en heeft Wenen zich ontwikkeld tot een van de meest inspirerende riviersteden in de wereld dankzij haar innovatieve watermanagement. Maar ondanks dat de rivier door het hart van Wenen stroomt, keert de stad haar de rug toe en is er geen onderlinge relatie. De implementatie van de visie resulteerde in het ‘her-weven’ van stedenbouw, mobiliteit, architectuur en landschap in het stedelijk weefsel van Wenen. Het resultaat is een herschikking in de structurerende elementen van de stad met een belangrijke nieuwe positie voor de rivier. In plaats van het negeren van haar aanwezigheid verzekert het nieuwe ontwerp een sterk verbondenheid met de
53 52-55_masterklinkhamer.indd 53
rivier door relaties aan te gaan met de stad. De meest waardevolle relatie die het masterplan probeert te creëren, is een relatie tussen de ‘Wiener Ringstraße’ en de Franz Josefs Kai, precies daar waar de stad en rivier elkaar ontmoeten. De Ringstraße is een publieke boulevard, gebouwd gedurende de korte periode van neo-absolutisme in Wenen vanaf 1848. De middeleeuwse stadsmuren werden toen vervangen door een nieuw publiek stadsrepertoire met als doel een betere verbinding te waarborgen tussen het historisch centrum en de voorsteden. De zwakste schakel in de ring blijft de Franz Josefs Kai, een vacuüm in de stad, waar de rivieroever nog steeds weinig kwaliteit heeft als publieke ruimte door de dominante aanwezigheid van infrastructuur.
Scheiding snelheden van mobiliteit Om een waardevolle opvolging te creëren op de beleving van de Ringstraße, worden de kernprincipes van de Ringstraße als gedefinieerd door de architect J. Stübben in zijn handboek ‘Der Städtebau’, uitgebuit. Stübben benadrukt in zijn publicatie uit 1890 het belang van de dynamische waarneming van ruimte in beweging volgens de verschillende snelheden van mobiliteit. In plaats van een compacte bundeling van infrastructuur zoals Stübben voorstelt voor de Ringstraße, kiest het nieuwe masterplan ervoor om infrastructuur te scheiden naargelang hun individuele snelheden en daarbij de karakteristieken van het rivierlandschap te gebruiken. Een nieuw publiek ‘gebouw’ van bijna twee kilometer aan de Franz Josefs Kai scheidt snel van langzaam en opereert als een mediator Tekst en beeld David Klinkhamer
tussen stad en rivier. In een serie thematische interventies die gebruik maken van de waardevolle kwaliteit van het bestaande en het nieuwe rivierlandschap, wordt een interactieve en contemplatieve relatie aangegaan met de gebruiker en de aangrenzende stad. Door het combineren van grote gebaren en momenten van intimiteit, creëert het gebouw twee ‘werelden’. Een snelle, abstracte wereld op schaal van de stad, gevormd door een rigide monumentale structuur die niet alleen primaire
Een nieuw publiek ‘gebouw’ van bijna twee kilometer opereert als een mediator tussen stad en rivier ArchitectuurNL
28-10-13 13:24
+14.000mm
+12.000mm
+7.000mm
+7.000mm
+0.0mm
avg. summer +156.30m avg. winter +155.60m
4
max. +157.16m min. +154.90m
A
B
C a
b
H D G
c
F E
h g d e
5
n
0
30
100m
potential area
dir ect verfront ri
dir ect verfront ri dir
e c t r i v erfr o n t
de lineare rivier
?
‘the resilient river’
?
!
!
7 x
52-55_masterklinkhamer.indd 54
dir
e c t r i v erfr o n t
4. Profiel Morzinplatz in Wenen, een van de breedste gedeelten van de Franz Josefs Kai, waarin aangegeven de gemiddelde en extreme waterniveaus in winter en zomer. Er is veel ruimte voor het water en voorzieningen voor een aangenaam verblijf en beleving van de rivier de Donau. 5. Intiem gebied onder de viaduct aan de Franz Josefs Kai. 6. Masterplan rivierfront Franz Josefs Kai, midden onder Morzinplatz. 7. Links de lineaire rivier en rechts de nieuwe visie op de resilient of veerkrachtige rivier. 8. Morzinplatz met links het viaduct voor snelverkeer in de Donau, situatie in de zomer, met meer ruimte voor het rivierwater en ruime mogelijkheden voor zomerse buitenactiviteiten. 9. Idem bij herfst. ArchitectuurNL
6
f
Scale 1:1200
interventie scope
x
interventie scope
28-10-13 13:25
8
connecties aangaat met de omliggende stad, maar tevens het rivierlandschap kadert. Een tweede, rijker gedetailleerde wereld, ontworpen op de schaal van de individuele gebruiker, faciliteert intieme connecties langs de rivier. Door een format te creëren waarbinnen gebouw en gebruiker zichzelf kunnen manifesteren biedt dit voorstel niet een eenduidig ontworpen en gematerialiseerd antwoord, maar faciliteert het mogelijkheden voor verschillende toekomstige ontwikkelingen.
Klassieke typologie Het is gebruikelijk dat stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en civiele ingenieurs afzonderlijk en met individuele belangen opereren in de herontwikkeling van riviergebieden. Dit project streeft naar een integrale oplossing met als resultaat een hedendaags antwoord op een klassieke typologie; het viaduct. Een architectonische behandeling van dit civiele kunstwerk biedt een specifieke oplossing voor het generieke probleem van riviergebieden die gedomineerd worden door infrastructuur. De aard van de grootschalige infrastructuur waarborgt niet alleen het optimaal functioneren van infrastructuur, maar voegt ook een directe waarde toe voor de stad en haar bewoners. Eens een plaats exclusief toegewezen aan industrie, heeft het rivierfront vandaag de potentie zich te ontwikkelen tot een kwalitatieve openbare ruimte die onderlinge relaties tussen de rivier en de stad en haar bewoners faciliteert. Dit heeft een directe invloed op de levenskwaliteit van de stad en de resultaten van dit project zijn dan ook waardevol voor zowel de stad, als haar individuele gebruiker.
55 52-55_masterklinkhamer.indd 55
9
Rijk van het tussen David Klinkhamer heeft voor zijn afstuderen een interessant thema (op zoek naar een nieuwe betekenisvolle relatie tussen stad en rivier) en een lastige testlocatie gevonden; Waar de oude stad en de Donau elkaar raken op de Franz Josefs Kai in Wenen. De Wiener Ringstraße, een initiatief van keizer Franz Josef, vervangt de geslechte wallen en fortificaties door een nieuw stadsrepertoire en door betere verbindingen met de voorsteden. De zwakste schakel in de ring om de binnenstad blijft de Franz Josefs Kai, waar het waterfront nog steeds weinig reden tot verblijven biedt door de hoofdrol van het verkeer. David wil deze situatie aanpakken en stelt dat de rivier ruimte moet krijgen om toekomstbestendig aanwezig te zijn. Vele aspecten van zijn afstudeerproject hebben geleid tot een hoge waardering van het eindresultaat. Het begint met de probleemstelling en het daarmee verbonden ontwerpend onderzoek. Hierin zijn twee benaderingen, een kwantitatieve en kwalitatieve analyse, in de vorm van thematische collages naast elkaar gezet en tot synergie gebracht. Daarnaast is van de stad Wenen een uitgebreide historische, stedenbouwkundige en architectonische analyse opgesteld, vastgelegd in kaartbeelden, diagrammen en, specifiek voor de ring, in grafisch goed leesbare straatprofielen. Naast het begrijpelijk maken van het karakter van de Donau, vooral in de buurt van de stad, heeft ook een vergelijkend typo-morfologisch onderzoek plaatsgevonden naar vier Europese riviersteden. Om ruimte voor het water en voor de stadsbewoner te creëren kiest David voor een duidelijke ingreep voor het autoverkeer. Een nieuw viaduct isoleert dit verkeer van de andere stadsgebruikers, scheidt snel van langzaam en creëert ruimte langs de Donau. Door de ruimtelijke opbouw van het horizontale (weg)dek en de verticale constructie wordt de relatie met het water gekaderd. Het zicht op de rivier wordt nu een kralenketting van losse momenten, waardoor de relatie met het water wordt verveelvoudigd. Het ontrafelen van de logistiek aan de Franz Josefs Kai is een mooie oplossing, vooral door de authentieke, architectonische behandeling van het civiele kunstwerk. Het viaduct wordt vlakbij het water zelfs een intiem publiek interieur, waaraan de ornamentale verwijzingen naar de historisch voor Wenen belangrijke periode van de Secession wezenlijk bijdragen. De ruimte die de Donau heeft gekregen voegt daar een avontuurlijk, deels landschappelijk aspect aan toe. Het is David gelukt een overtuigend ruimtelijk voorstel te bedenken dat tot meerwaarde voor locatie en stad leidt. Hij heeft een complex stedelijk vraagstuk ook als architectuuropgave benaderd. Zo kan een civiel kunstwerk een ‘rijk van het tussen’ (Aldo van Eyck) worden en een oplossing op de schaal van de stad ook een oplossing zijn voor de stedeling in intieme relatie tot de rivier. De rivier die ooit de oorsprong van de stad bepaalde. Robert Nottrot, Jan van de Voort, Willem Hermans Afstudeerbegeleiders TU Delft ArchitectuurNL
28-10-13 13:25