Istoriapolewnsimiwseis by ΔΑΠ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ

΢ΗΜΔΙΩ΢ΔΙ΢ ΑΠΟ ΣΙ΢ ΠΑΡΑΓΟ΢ΔΙ΢ ΣΟΤ ΜΑΘΗΜΑΣΟ΢ Ι΢ΣΟΡΙΑ ΣΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΔΤΓΔΝΙΑ ΜΠΟΤΡΝΟΒΑ

Σν θείκελν ζπληάρζεθε βάζεη ησλ βηβιίσλ: - Jean-Luc Pinol, Ο θόζκνο ησλ πόιεσλ ηνλ 19ν αηώλα, εθδφζεηο Πιέζξνλ, Αζήλα, 2000. - Jean-Luc Pinol, Francois Walter, Η ζύγρξνλε επξσπατθή πόιε. Έσο ηνλ Β' Παγθόζκην Πόιεκν, εθδφζεηο Πιέζξνλ, Αζήλα, 2007. απφ ηε Μπξηψ Γεκεηξνπνχινπ, Μεηαδηδάθηνξα εξεπλεηή ηνπ ΣΟΔ, ΔΚΠΑ. 1

Η Ιζηνξία ηνπ αζηηθνύ ρώξνπ Η πφιε είλαη έλα νιηθφ θαηλφκελν πνπ πεξηβάιιεη φια ηα επίπεδα εκπεηξίαο: νηθνλνκηθφ, θνηλσληθφ, πνιηηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ. Ωο πεδίν έξεπλαο, εκθαλίδεηαη πξψηα ζην Ηλσκέλν Βαζίιεην (G.D.Dyos, 1961) θαη ηηο ΗΠΑ –New urban history (θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα) (S. Thernstrom, 1967). Αθνινχζεζαλ ε Γεξκαλία (ηζηνξία θαζεκεξηλήο δσήο, ζπλζήθεο δσήο θαη θαηνηθίαο) θαη ε Γαιιία (ηζηνξηθή δεκνγξαθία). Παξφιν πνπ δελ έρεη δνζεί έλαο ζπγθεθξηκέλνο νξηζκφο ηεο επηζηήκεο απηήο έρεη θαζνξηζηεί σζηφζν ην αληηθείκελν κειέηεο ηεο Αληηθείκελν είλαη ε πφιε ζηελ νιφηεηά ηεο θαη ε ζεκαηνινγία ηεο πεξηιακβάλεη ζέκαηα φπσο ε θαηνηθία, ε νηθνδνκή, ε ρξήζε θαη ε ηδηνθηεζία ηνπ εδάθνπο, ε πγεία θαη ε πγηεηλή, ν πιεζπζκφο, ε νηθνγέλεηα, ηα θνηλσληθά ζηξψκαηα, ε θηιαλζξσπία, ε αξρηηεθηνληθή, ε δεκνηηθή δηνίθεζε θ.α. Σα παξαπάλσ πεδία εμεηάδνληαη ζπλήζσο σο ςεθίδεο ελφο κσζατθνχ, αθνχ ην αληηθείκελν ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη ηα ζεκεία δηαπινθήο δηαθνξεηηθψλ επηζηεκνληθψλ ηνκέσλ. Η κεζνδνινγία πνπ αθνινπζείηαη ζηεξίδεηαη ζηελ απνδειηίσζε πξσηνγελνχο αξρεηαθνχ πιηθνχ ηεο πεξηφδνπ πνπ θάζε θνξά εμεηάδεηαη. Κιαζηθέο αξρεηαθέο πεγέο γηα ηε κειέηε κηαο πόιεο -

Γεκνηνιφγηα

Απνγξαθέο πιεζπζκνχ

Λεμηαξρηθέο πξάμεηο (γελλήζεηο, γάκνη, ζάλαηνη)

Δθθιεζηαζηηθά αξρεία θαη ελνξηαθά βηβιία (βαθηίζεηο, γάκνη, θεδείεο)

Κηεκαηνιφγηα

Δθινγηθνί θαηάινγνη

΢πκβνιαηνγξαθηθά αξρεία

Γηαηί κειεηάκε ηνλ 19ν αηώλα; Αληίζεηα κε φ,ηη κπνξεί λα πηζηεχεη ν πεξηζζφηεξνο θφζκνο, ε έθξεμε ηεο αζηηθνπνίεζεο ζεκεηψζεθε πξηλ θαη φρη κεηά ηνλ Α’ Παγθφζκην Πφιεκν. Μέζα ζε 5 αηψλεο, απφ ην 14ν αηψλα κέρξη ηηο αξρέο ηνπ 19νπ, ν παγθφζκηνο αζηηθφο πιεζπζκφο ζρεδφλ ηξηπιαζηάζηεθε. Αληίζεηα, απφ ην 1800 κέρξη ηηο παξακνλέο ηνπ Πνιέκνπ ν αζηηθφο πιεζπζκφο επηαπιαζηάζηεθε

ζηελ Δπξψπε ελψ ζηε Β. Ακεξηθή ππέξ

100πνιιαπιαζηάζηεθε. Έηζη, ν 19νο αηψλαο εγθαηληάδεη ηελ αξρή κηαο πεξηφδνπ ηεξάζηηαο αχμεζεο. Καηά ηνλ 19ν αηψλα, νη πφιεηο κεηαιιάζζνληαη θαη γλσξίδνπλ πξσηνθαλείο δεκνγξαθηθέο θαη θνηλσληθέο αλαηξνπέο. Η ζεκαληηθή έθξεμε ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ θέξλεη ηηο αξρέο αληηκέησπεο κε άγλσζηα κέρξη ηφηε πξνβιήκαηα, ν ηξφπνο δσήο αιιάδεη θαη ε πφιε σο θαηλφκελν ζα βξεζεί ζην επίθεληξν ησλ ζπδεηήζεσλ.

΢πλνιηθφο αζηηθφο πιεζπζκφο (ζε εθ) θαη ξπζκνί αχμεζεο -φξην ησλ 5.000 θαηνίθσλ

Σί νξίδεηαη ωο πόιε; Καηά ην Μεζαίσλα, ε πφιε νξίδεηαη απφ ηα ηείρε: ε θιαζηθή επξσπατθή πφιε είλαη πεξίθιεηζηε απφ ηείρε. [Ρφδνο, Υαληά, Μνλεκβαζηά]. Αθφκα θαη ηνλ 18ν αηψλα, φπνπ ζε πνιιέο πφιεηο ηα ηείρε έρνπλ ράζεη ην ζηξαηησηηθφ ηνπο ξφιν, ηα ηείρε παξακέλνπλ θαη ρξεζηκνπνηνχληαη σο ρψξνο πεξηπάηνπ.

΢ηα ηέιε ηνπ 18νπ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ

αηψλα γίλεηαη ε ζηαδηαθή

θαηεδάθηζε ησλ ηεηρψλ: γίλεηαη έηζη ην πέξαζκα απφ ηελ πεξίθιεηζηε ζηελ αλνηρηή πφιε. Τπάξρνπλ δηάθνξνη νξηζκνί θαη ν θαζέλαο ζηεξίδεηαη ζε δηαθνξεηηθφ θξηηήξην: ηε ζηαηηζηηθή (αξηζκφο θαηνίθσλ), ζην δίθαην ή ζην ραξαθηήξα ησλ ιεηηνπξγηψλ (θήκε, παξάδνζε, ππνδνκή). Δπεηδή νη εζληθνί νξηζκνί δελ είλαη νκνηφκνξθνη, ε πξνζπάζεηα λα εμεπξεζεί έλα αληηθεηκεληθφ θξηηήξην γηα ην ραξαθηεξηζκφ ηεο πφιεο απέηπρε. Οη εξεπλεηέο, πξνθεηκέλνπ λα κπνξνχλ λα θάλνπλ ζπγθξίζεηο αλάκεζα ζε δηάθνξεο πεξηθέξεηεο θαη ρψξεο, ηείλνπλ λα αθνινπζνχλ ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ηα πνζνηηθά θξηηήξηα. Αθφκα θαη ζε απηφ φκσο δελ ππάξρεη πάληα ζπκθσλία σο πξνο ην φξην ησλ θαηνίθσλ (5 ή 10 ρηιηάδεο θάηνηθνη). Μεζαηωληθή πόιε Ρόδνο

Avignon, Γαιιία

Οη ηύπνη ηωλ πόιεωλ ΢πρλά, δηαθξίλνπκε ηηο πφιεηο ζε 5 ηχπνπο, αλάινγα κε ηηο ιεηηνπξγίεο πνπ ζπγθεληξψλνπλ θαη ηηο ραξαθηεξίδνπλ. ΢πλήζσο ρξεζηκνπνηνχληαη 3 ηχπνη ιεηηνπξγηψλ: -

νη βηνκεραληθέο θαη εμνξπθηηθέο ιεηηνπξγίεο,

νη ιηκεληθέο ή ζηδεξνδξνκηθέο θαη

νη εκπνξηθέο ή νη ζρεηηθέο κε ηηο ππεξεζίεο.

1) Οξπρεία θαη βηνκεραλία. Οη πφιεηο απηέο απνηεινχληαλ ζπρλά απφ δξφκνπο κε εξγνζηάζηα, ππθλά δίθηπα ζηδεξνηξνρηψλ, ζεηξέο απφ πχξγνπο εμφξπμεο. Γεληθφηεξα ζεκεηψλεηαη ηφζν ζεκαληηθή δεκνγξαθηθή αχμεζε ψζηε νη ππνδνκέο δελ κπνξνχζαλ λα ηελ παξαθνινπζήζνπλ. Απνηέιεζκα λα παξνπζηάδνληαη ειιείςεηο ζην επίπεδν δηαβίσζεο. Οη θνηλσληθέο δνκέο είλαη πην απιέο απφ εθείλεο ησλ παιαηφηεξσλ πφιεσλ φπνπ ππάξρεη ηνπηθή αζηηθή ηάμε.

2) Ληκάληα θαη ζηδεξνδξνκηθνί θόκβνη ΢πρλά ζηηο πφιεηο-ιηκάληα γίλνληαη αλζξψπηλεο παξεκβάζεηο ψζηε λα αλαπηπρζεί ην ιηκάλη. Οη πφιεηο απηέο κεηαηξέπνληαη ζε κεηαλαζηεπηηθά ιηκάληα, πχιεο εηζφδνπ θαη εμφδνπ. Δκθαλίδνληαη επαγγέικαηα φπσο ηαμηδησηηθνί πξάθηνξεο θαη εγθαζίζηαληαη κεγάιεο αθηνπιντθέο εηαηξείεο. Οη πφιεηο – ζηδεξνδξνκηθνί θφκβνη δεκηνπξγνχληαη εθ ηνπ κεδελφο. Ο ζηδεξνδξνκηθφο ζηαζκφο είλαη ην θέληξν ηνπ νηθηζκνχ. Ο ζηδεξφδξνκνο εληζρχεη ηνλ εκπνξηθφ ξφιν ησλ πφιεσλ, θαη είλαη ε αηηία ζπξξνήο εξγαηηθνχ πιεζπζκνχ

Liverpool

3) Έδξεο δηνίθεζεο θαη θξνπξάο ΢ίγνπξα ε δηνηθεηηθή ιεηηνπξγία δελ αξθεί γηα λα εμεγήζεη ηελ αζηηθνπνίεζε αιιά είλαη δπλαηφλ λα δψζεη λέα ψζεζε ζε έλαλ νηθηζκφ. Πέξα απφ ηηο δηνηθεηηθέο θαη ζηξαηησηηθέο ππεξεζίεο, νη πφιεηο απηέο κπνξεί λα ζπγθεληξψλνπλ θαη πνιηηηζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο (παλεπηζηήκηα, βηβιηνζήθεο, ζέαηξα). Ο πνιιαπιαζηαζκφο ησλ ιεηηνπξγηψλ πξνθαιεί ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ. 4) Οη κεγάιεο κεηξνπόιεηο Πξφθεηηαη γηα πφιεηο πνπ ζπλδπάδνπλ φιεο ηηο αζηηθέο ιεηηνπξγίεο: βηνκεραληθέο, ρξεκαηνπηζησηηθέο, δηνηθεηηθέο, πνιηηηθέο, πνιηηηζηηθέο, εκπνξηθέο. ΢ηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη εθηφο απφ ηηο πξσηεχνπζεο θαη πεξηθεξεηαθέο κεγαινππφιεηο (Λπψλ, Μφλαρν...) ΢πρλά ε αζηηθνπνίεζε ησλ πφιεσλ απηψλ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ εθβηνκεράληζε, θπξίσο θαηά ηε 2ε βηνκεραληθή επαλάζηαζε ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα. Οη πφιεηο απηέο θαηαγξάθνπλ πςεινχο πιεζπζκηαθνχο ξπζκνχο αχμεζεο αιιά θαη παξνπζηάδνπλ φια ηα κεηνλεθηήκαηα ηεο δσήο ζηελ πφιε.

5) Οη πόιεηο ζέξεηξα Πξφθεηηαη γηα πφιεηο πνπ πξνζθέξνπλ κηα λέα αζηηθή δσή γηα ηελ «θαιή θνηλσλία», ηελ ειίη. Οη πφιεηο απηέο είλαη παξαζεξηζηηθέο θαη ζπρλά βξίζθνληαη ζηελ εμνρή, είλαη παξαζαιάζζηεο, ινπηξνπφιεηο ή πξνζθέξνπλ επθαηξίεο γηα ρφκπη φπσο ην ηέληο ή ε νξεηβαζία θαη ε ηππαζία. Bath, Ρωκαϊθά Ιακαηηθά ινπηξά

Φάιεξν. Δμέδξα θαη πεξίπηεξν κνπζηθήο

Οη εηθόλεο ηεο πόιεο Οη πφιεηο σο έλα «λέν θαηλφκελν» ηνπ 19νπ αηψλα εμάπηνπλ ηελ θνηλσληθή θαληαζία ησλ ζχγρξνλσλ. Η αζηηθνπνίεζε πξνθάιεζε ηελ αλαζχλζεζε ησλ θέληξσλ εμνπζίαο, ησλ θνηλσληθψλ ηεξαξρηψλ, ησλ ηξφπσλ δηαβίσζεο, ησλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηηο θνηλσληθέο νκάδεο. Άιινη ηελ επαηλνχλ θαη άιινη ηελ επηθξίλνπλ. Γηα θάπνηνπο ε πφιε αληηπξνζσπεχεη ηελ ειπίδα γηα έλαλ πην πνιηηηζκέλν θφζκν ελψ θάπνηνη άιινη ραξαθηεξίδνπλ ηηο πφιεηο ηεξαηψδεηο. Η ΠΡΩΣΗ ΠΔΡΙΟΓΟ΢ ΣΗ΢ Α΢ΣΙΚΟΠΟΙΗ΢Η΢ (έωο ην 1850 πεξίπνπ) Λίθλν ηεο πξψηεο αζηηθνπνίεζεο είλαη ε Αγγιία ε νπνία θαη ζεσξήζεθε Μέθθα ελφο θαηλνηφκνπ, λένπ θφζκνπ. Πνιινί γηαηξνί ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο παξαηεξεηέο ησλ βξεηαληθψλ πφιεσλ. Έρνληαο σο βαζηθφ εξγαιείν ηνπο ηηο ζηαηηζηηθέο, ζέιεζαλ λα πξνβάιινπλ ην θπζηθφ εθθπιηζκφ ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ θαη λα κειεηήζνπλ ηηο ζπλζήθεο πγηεηλήο ζηε δηαβίσζε ησλ αζηηθψλ πιεζπζκψλ. Κάπνηεο θνξέο ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ απηψλ είραλ σο απνηέιεζκα ηε ζπγθξφηεζε επηηξνπψλ θαη ελψζεσλ ή αθφκα θαη ηελ ςήθηζε λφκσλ (πρ Public Health Act, 1848, Αγγιία). Οη εζηθνί θφβνη, άξξεθηα ζπλδεδεκέλνη κε ηηο αλεζπρίεο γηα ηελ πγηεηλή, ζπρλά επίζεο θαηαιήγνπλ ζηε ζπιινγή εηδηθψλ ζηαηηζηηθψλ. ΢ηελ εζηθή θαηαδίθε ηεο αζηηθήο δσήο πξσηαγσληζηηθφ ξφιν παίδεη ε Αγγιηθαληθή Δθθιεζία. Αιιά θαη ζπγγξαθείο (Charles Dickens, Γχζθνια ρξφληα -Coketown) θαη θαιιηηέρλεο (πρ ν ραξάθηεο Gustave Doré) ζα εθθξάζνπλ ηηο εζηθέο αλεζπρίεο ηνπο γηα ην βηθησξηαλφ Λνλδίλν. Έληνλε θξηηηθή ζηε βηνκεραληθή κεηξφπνιε άζθεζε θαη ν John Ruskin (θξηηηθφο ηέρλεο, θνηλσληθφο ζηνραζηήο θαη θηιάλζξσπνο θαη ν νπνίνο άλνημε ην δξφκν ζην βξεηαληθφ ζνζηαιηζκφ), βαζηζκέλνο ζηε ζεσξία φηη ε αζηηθή νξγάλσζε έπξεπε λα είλαη ζεκειησκέλε ζηελ θαιαηζζεζία θαη φρη ζην θέξδνο. ΢χκθσλα κε ηνλ Ruskin ε απνπζία νκνξθηάο παξαπέκπεη ζηελ εζηθή δηαθζνξά αθνχ ην θαιιηηερληθφ ζπλδέεηαη ζηελά κε ην εζηθφ. Αληίζεηα, νη θηιειεχζεξνη εμχκλεζαλ ηε λέα αζηηθή θνηλσλία. ΢χκθσλα κε απηνχο αθελφο γηα ηηο δπζθνιίεο πνπ βηψλνπλ νη αζηηθνί πιεζπζκνί επζχλνληαη νη Νφκνη 10

πεξί ΢ηηεξψλ θαη ε αθξηβή ηηκή ηνπ ςσκηνχ. Αθεηέξνπ, ε πφιε –εζηία πνιηηηζκνχεπλνεί ηηο επαθέο κεηαμχ ησλ αηφκσλ, δηεγείξεη ηελ επθπΐα θαη ελζαξξχλεη ηελ θαιιηηερληθή δεηλφηεηα. Σν Λνλδίλν ζα επηζθεθηνχλ επίζεο Γάιινη θαη Γεξκαλνί ηαμηδηψηεο (ζπγγξαθείο, θνηλσληνιφγνη, δεκνζηνγξάθνη, νηθνλνκνιφγνη, πξνθεηκέλνπ λα παξαηεξήζνπλ ηδίνηο φκκαζη ην «άληξν ηεο θησρνινγηάο». Gustave Dore, Λνλδίλν

Καη ζηε Γαιιία, φπσο ζηελ Αγγιία, νη γηαηξνί αζρνιήζεθαλ κε ηελ πεξηγξαθή ησλ αζηηθψλ λνζεκάησλ. Πάλησο νη Γάιινη ελδηαθέξζεθαλ θπξίσο γηα ηελ θαηάζηαζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο θαη ηελ θνηλσλία παξά γηα ηελ ίδηα ηελ πφιε. Καη εδψ ε ινγνηερλία απνηππψλεη ηηο εηθφλεο ηεο πφιεο (Victor Hugo, Honoré de Balzac, Eugène Sue). ΢ηε Γεξκαλία, πνπ ηελ πεξίνδν απηή δελ ππάξρεη αθφκα ε κεγάιε πφιε, ηα ζέκαηα ηεο αζηηθνπνίεζεο θαηαιακβάλνπλ πνιχ κηθξή ζέζε ζηελ πλεπκαηηθή παξαγσγή ηεο ρψξαο θαη νη αληηιήςεηο γηα ηελ πφιε ζπλδένληαη πεξηζζφηεξν κε ηηο πνιηηηθέο επηινγέο. Ο ζπληεξεηηθφο θαζεγεηήο W. H. Riehl (επεξεαζκέλνο απφ ηηο επαλαζηάζεηο ηνπ 1848 θαη ηνλ θνηλσληθφ θφβν), ζεσξεί φηη ε πφιε απνηειεί ην θπζηθφ πεξηβάιινλ ηνπ επαλαζηαηηθνχ πλεχκαηνο αθνχ ε θνηλσλία ηεο πφιεο είλαη μέλε ζηηο θνηλνηηθέο αμίεο. Η πφιε, επηηνκή ηεο αζρήκηαο θαη εζηία ηνπ φρινπ, απνηειεί απεηιή γηα ηηο παξαδνζηαθέο αμίεο θαη ηε γεξκαληθφηεηα ησλ πιεζπζκψλ. Ο

αθξναξηζηεξφο

Ernst

Dronke

πξνέβαιιε

ηελ

αζιηφηεηα

ηνπ

αζηηθνχ

πξνιεηαξηάηνπ. Ωζηφζν ραξαθηήξηζε ην Βεξνιίλν «πφιε ηεο δηάλνηαο» θαη ζεσξνχζε ηελ αζηηθή αλάπηπμε σο ην ην κέζν πνπ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζηνλ ηεξκαηηζκφ ηεο θνηλσληθήο αδηθίαο. Σέινο, ν θηιειεχζεξνο Carl Biedermann κέζσ ηεο πεξηγξαθήο ησλ κεζαησληθψλ πφιεσλ εμχκλεζε ηελ αηνκηθή ειεπζεξία θαη ηελ ηζνλνκία. Η ΠΔΡΙΟΓΟ΢ ΣΟΤ ΘΡΙΑΜΒΟΤ ΣΗ΢ Α΢ΣΙΚΟΠΟΙΗ΢Η΢ (Γεύηεξν κηζό ηνπ 19νπ αηώλα) Καηά ηελ πεξίνδν απηή, κεηαβάιιεηαη ε εηθφλα πνπ θαηέρεη ε πφιε ζηηο θνηλσληθέο θαληαζηψζεηο. Η κεηαιιαγή πνπ γλσξίδεη ηελ πεξίνδν απηή ν θηιειεπζεξηζκφο, επεξεάδεη ηελ εηθφλα ησλ κεζαίσλ ηάμεσλ γηα ηελ πφιε. Η θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε αληηκεησπίδεηαη κε πην αηζηφδνμν ηξφπν. Η ζεσξία ηνπ laissez-faire, ζε αληίζεζε κε ηνλ καιζνπζηαληζκφ, επηηξέπεη ζηνλ αζηηθφ πιεζπζκφ λα ειπίδεη φηη ζα ππάξμεη θάπνηα βειηίσζε ηεο θαηάζηαζήο ηεο. Βέβαηα ζηε Γεξκαληθή Απηνθξαηνξία (ε νπνία απηή ηελ πεξίνδν βηψλεη ηελ επηηάρπλζε ηεο αζηηθνπνίεζεο) θπξηαξρνχλ θάζε είδνπο ζπληεξεηηθνί θφβνη. Σέινο, κε ηελ εκθάληζε ηεο βαθηεξηνινγηθήο ζεσξίαο (Παζηέξ)

ε νπνία απνζπλδέεη ηελ εζηθή απφ ηελ παζνινγία, αξρίδνπλ ζηαδηαθά λα αιιάδνπλ θαη νη αληηιήςεηο ησλ γηαηξψλ γηα ηε δεκφζηα πγεία ησλ κεηξνπφιεσλ. Η θηψρηα πνπ βηψλνπλ νη κάδεο ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ θηλεηνπνηεί ηνπο θνηλσληθνχο παξαηεξεηέο. Καηά ηελ πεξίνδν απηή, θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο θηιαλζξσπηθέο αιιά θαη ζξεζθεπηηθέο νξγαλψζεηο (πξνζειπηηζκφο) πνπ ζθνπφ έρνπλ λα βνεζήζνπλ αιιά θαη λα ζψζνπλ ην πξνιεηαξηάην. ΢ηελ Αγγιία αλαπηχζζεηαη ε ηδέα φηη ε θηψρηα κπνξεί λα νδεγήζεη ηνλ άλζξσπν ζε εμεπηειηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο (νη παξαγθνππφιεηο θαη ηα πξνάζηηα παξνπζηάδνληαη ζαλ εμσηηθνί θφζκνη θαη δνχγθιεο). Παξάιιεια, εληαηηθνπνηνχληαη νη έξεπλεο (απφ ζηαηηζηηθέο εηαηξίεο, ελψζεηο, θαζεγεηέο) πνπ ζθνπφ έρνπλ ηελ θαηακέηξεζε ηνπ θνηλσληθνχ θαηλνκέλνπ (πνζνηηθέο, εκπεηξηθέο ή πεξηγξαθηθέο) αιιά θαη λα θηλεηνπνηήζνπλ ηηο Αξρέο. Καηά ηελ πεξίνδν απηή θπξηαξρεί θαη ε πεπνίζεζε φηη νη ηξψγιεο γελλνχλ έλα ζσκαηηθά εθθπιηζκέλν, θαηψηεξν είδνο αλζξψπνπ (νη θησρνί παξνπζηάδνληαη σο άλζξσπνη θνληνί, ρισκνί, θαρεθηηθνί). Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη εηθφλα ηεο Γεξκαλίαο ζηα ηέιε ηνπ 19

νπ

ε πλεπκαηηθή

αηψλα θαη ε θνηλσληνβηνινγηθή ζεσξία ηεο

αζηηθνπνίεζεο πνπ αλαπηχζζεηαη θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1880. ΢χκθσλα κε απηήλ, θαη επεηδή ν αξηζκφο ησλ ζαλάησλ πνπ θαηαγξάθεηαη ζηηο πφιεηο είλαη κεγάινο, κέζα ζε 3 ή 4 γεληέο νη πφιεηο ζα εμαθαλίδνληαλ αλ δελ ππήξρε ε κεηαλάζηεπζε απφ ηελ χπαηζξν. Δπίζεο, ε αζηηθνπνίεζε εμαζζελεί ηηο κεζαίεο ηάμεηο θαη έηζη ην επθπέζηεξν ηκήκα ηνπ πιεζπζκνχ ζα εμνπζελσζεί απφ ηελ αχμεζε ηνπ πξνιεηαξηάηνπ. Οη κεηαλάζηεο πνπ ζπξξένπλ απφ ηελ χπαηζξν ζηηο πφιεηο είλαη θνξείο ησλ ραξηζκάησλ ηεο γεξκαληθήο ςπρήο. Η πφιε φρη απιψο ζηεξεί ηελ χπαηζξν απφ ηα θαιχηεξα ζηνηρεία ηεο αιιά επηπιένλ ηα δηαθζείξεη κε ζπλέπεηα λα νδεγεί ζηελ πξννδεπηηθή εμαθάληζή ηνπο. Έηζη ε πφιε παξνπζηάδεηαη σο ε απεηιή ελαληίνλ ηεο γεξκαληθήο θπιήο. Σέινο, ππάξρνπλ θαη παξαηεξεηέο

γηα ηνπο νπνίνπο ν θπζηθφο εθθπιηζκφο

ζπλνδεχεηαη θαη απφ εζηθή θζνξά. Γηα απηνχο ε πφιε απεηιεί ηηο παξαδνζηαθέο αμίεο θαη απνηειεί γφληκν έδαθνο γηα ηελ αλαηξνπή ηεο θαζεζηεθπίαο ηάμεο. Οη θφβνη απηνί εθδειψζεθαλ θπξίσο ζηε Γεξκαλία. Οη ζεσξίεο πνπ αλαπηχρηεθαλ επεξεάζηεθαλ πνιχ απφ ηνλ ξσκαηνθαζνιηθφ ζπληεξεηηζκφ θαη ζηεξίρηεθαλ ζηελ 13

αληηπαξάζεζε θνηλφηεηαο θαη θνηλσλίαο. Η θνηλνηηθή νηθνλνκία βηψλεηαη ζηελ αγξνηηθή θαηνηθία: Η εζηθή εθθξάδεηαη κέζσ ησλ δεζκψλ αίκαηνο θαη νπζηαζηηθά ε νηθνγέλεηα γελλάεη ηελ θνηλφηεηα. Αληίζεηα ζηελ θνηλσλία, ηα άηνκα θαη ηα αγαζά δεκηνπξγνχλ έλα ηερλεηφ ζχλνιν ην νπνίν βαζίδεηαη ζε κεηαβαηηθέο, επηθαλεηαθέο θαη ζπκβαηηθέο ζρέζεηο, ζηηο νπνίεο ε εζηθήο δελ έρεη θακία ζέζε. Η κεγάιε πφιε θαη ε θνηλσλία αληηπξνζσπεχνπλ ηε θζνξά θαη ην ζάλαην ηνπ ιανχ. Σα πιήζε ησλ πφιεσλ ζεσξνχληαη απαίδεπηα ελψ ε ζπγθέληξσζε αηφκσλ θαηαζηξέθεη ηελ θαιαηζζεζία, θαη ηνλίδεηαη ηδηαίηεξα ε πνιηηηζηηθή αληίζεζε κεηαμχ ησλ ζχγρξνλσλ πφιεσλ θαη ζηηο πφιεηο – θνηλφηεηεο. Ωζηφζν, παξάιιεια κε ηηο παξαπάλσ επηθξίζεηο, ππάξρνπλ θαη πνιινί παξαηεξεηέο πνπ εθθξάδνπλ αηζηφδνμεο απφςεηο γηα ηελ πφιε. Κπξηφηεξνη εθπξφζσπνη ηεο αηζηνδνμίαο απηνί είλαη νη ζηαηηζηηθνιφγνη πνπ θαηαθξίλνπλ ηηο πξνθαηεηιεκκέλεο απφςεηο ελαληίνλ ηεο αζηηθνπνίεζεο. Πξνο ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα, θαη θπξίσο ζηε Γαιιία θαη ηηο ΗΠΑ, πιεζαίλνπλ νη κειέηεο πνπ πξνζπαζνχλ λα απνδείμνπλ ην κεξνιεπηηθφ ραξαθηήξα ησλ επηθξίζεσλ γηα ηελ πφιε. ΢χκθσλα κε ηηο κειέηεο απηέο, νη πφιεηο ζπγθξαηνχλ ηνπο αγξνηηθνχο πιεζπζκνχο πνπ κεηαλαζηεχνπλ ζηηο πφιεηο ζην εζληθφ έδαθνο, θαη κάιηζηα επσθεινχληαη απφ ηνλ πινχην πνπ απηέο παξάγνπλ. Δπίζεο νη κειέηεο ηνλίδνπλ φηη ε ηάζε ηεο κεγάιεο ζλεζηκφηεηαο ζηηο πφιεηο κπνξεί λα αληηζηξαθεί κε ηε δηάδνζε ηεο εθαξκνγήο ησλ κέηξσλ πγηεηλήο. Ωο πξνο ηελ άπνςε φηη ε πφιε ελζαξξχλεη θάζε είδνπο δηαζηξνθή θαη αλεζηθφηεηα (πρ εμψγακεο γελλήζεηο), νη ππέξκαρνη ηεο αζηηθνπνίεζεο πξνζπάζεζαλ λα απνδείμνπλ φηη ε εγθιεκαηηθφηεηα αλζεί ηφζν ζηελ πφιε φζν θαη ζηελ χπαηζξν θαη φηη ζηελ πφιε αλζεί ε αηνκηθή ειεπζεξία ε νπνία ελζαξξχλεη ηελ εζεινληηθή αιιειεγγχε. Έκθαζε δφζεθε επίζεο θαη ζηνλ πνιηηηζηηθφ θαη θαιιηηερληθφ ξφιν ηεο κεγάιεο πφιεο. Σέινο, πξνο ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα, ε δσή ζηηο κεγάιεο πφιεηο γίλεηαη αληηθείκελν ππεξεθάλεηαο ε νπνία ηξνθνδνηείηαη απφ ηα θνηλσληθά ή πνιηηηζηηθά επηηεχγκαηα ησλ δεκνηηθψλ αξρψλ, ηελ θαιή ηνπηθή απηνδηνίθεζε θαη απφ ηελ αλέγεξζε ζπκβνιηθψλ κλεκείσλ (πρ πχξγνο ηνπ Άηθει) 14

Place du Théâtre, Paris (Pissaro)

Η δνκή ηωλ πόιεωλ Η ζπζζψξεπζε ησλ θαηνίθσλ ζηα αζηηθά θέληξα θαη ε απνπζία δηαθνξνπνίεζεο ζηηο ρξήζεηο ηεο γεο, νδήγεζαλ ζηελ ππνβάζκηζε ησλ ζπλζεθψλ δσήο. Η αλαδήηεζε λέσλ κνξθψλ νξγάλσζεο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, νδήγεζε ζηελ εμεηδίθεπζε ησλ ιεηηνπξγηψλ. Η αλάπηπμε ησλ ζπγθνηλσληαθψλ κέζσλ επλφεζε ηελ αλαζχλζεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ θαη ππνβνήζεζε ηελ άλζεζε ησλ πξναζηίσλ. ΟΙ ΠΟΛΔΙ΢ ΠΡΙΝ ΣΙ΢ ΢ΤΓΚΟΙΝΩΝΙΔ΢. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο 1) Πεξηνξηζκέλεο δηαζηάζεηο Καηά ην πξψην κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα, ε έθηαζε ησλ πφιεσλ θαζνξίδεηαη ζπρλά απφ ηηο ζηξαηησηηθέο αλάγθεο. Αθφκα φκσο θαη ζε πφιεηο πνπ ηέηνηεο αλάγθεο δελ ππήξμαλ πνηέ ή πνπ είραλ απφ θαηξφ ράζεη ηε ζεκαζία ηνπο, ε δηάζηαζε ηνπο αληηζηνηρνχζε ζηελ απφζηαζε πνπ κπνξνχζε λα δηαλχζεη έλαο πεδφο θαζεκεξηλά. Έλαο κέζνο πεδφο δηαλχεη 6-7 ρικ ηελ ψξα. Σν ραξαθηεξηζηηθφ ινηπφλ ησλ πφιεσλ απηψλ είλαη ε κηθξή ηνπο έθηαζε: νη walking cities είλαη κηθξέο θαη ε αθηίλα απφ ην θέληξν ηεο πφιεο δελ μεπεξλάεη ηα 2,5 κε 3 km. 2) Απμεκέλε πιεζπζκηαθή ππθλόηεηα Δπεηδή ε δνκεκέλε επηθάλεηα είλαη κηθξή, ε απφζηαζε αλάκεζα ζηνπο πινχζηνπο θαη ηνπο θησρνχο είλαη επίζεο κηθξή. ΢ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα, παξαηεξείηαη ζπλήζσο έλαο θάζεηνο δηαρσξηζκφο ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ: νη πινχζηνη θαηνηθνχλ ζηνπο πξψηνπο νξφθνπο ησλ θαηνηθηψλ θαη νη θησρνί ζηνπο ηειεπηαίνπο. Τπάξρνπλ σζηφζν θαη πφιεηο πνπ ήδε απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1820 θαη 1830 βηψλνπλ ηνλ ρσξνηαμηθφ δηαρσξηζκφ: ππάξρεη δειαδή δηαρσξηζκφο αλάκεζα ζηηο ζπλνηθίεο ησλ αλψηεξσλ θαη ησλ θησρφηεξσλ ηάμεσλ. Μέρξη ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα νη αλάγθεο ησλ walking cities αλαζηέιινπλ ηελ νξηδφληηα επέθηαζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. Δμαηηίαο ησλ πεξηνξηζκέλσλ δηαζηάζεσλ, νη πφιεηο απηέο ζπρλά ραξαθηεξίδνληαη απφ δεκνγξαθηθή επηβάξπλζε θαη πςειέο κέζεο πιεζπζκηαθέο ππθλφηεηεο. Η ππθλφηεηα ζα είλαη αθφκα πην έληνλε ζηηο θησρνγεηηνληέο ησλ κεγαινππφιεσλ ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα, φκσο ε πςειή κέζε ππθλφηεηα είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ 19νπ.

3) Φξήζεηο ηνπ εδάθνπο Ο ιφγνο πνπ ην θέληξν ησλ πφιεσλ βηψλεη ηε κεγάιε απηή πιεζπζκηαθή επηβάξπλζε, είλαη φηη αθφκα δελ έρνπλ εμεηδηθεπηεί νη ρξήζεηο ηνπ εδάθνπο. Σα πάληα ιεηηνπξγνχλ ζηνλ ίδην ρψξν. ΢ε θάπνηεο πφιεηο αθφκα θαη θάπνηεο αγξνηηθέο δξαζηεξηφηεηεο παξακέλνπλ εληφο ησλ ηεηρψλ. ΢ηάβινη, βπξζνδεςεία, ζθαγεία ζπζζσξεχνληαη ζην θέληξν ηεο πφιεο. Αλ θαη ε απνπζία ρσξνηαμηθήο θαηαλνκήο ησλ αζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ ζπρλά απνδίδεηαη ζην κεζαησληθφ ραξαθηήξα πνπ δηαηεξνχζαλ νη επξσπατθέο πφιεηο σο ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα, ην γεγνλφο φηη ην ίδην θαηλφκελν παξαηεξείηαη αθφκα θαη ζηε Νέα Τφξθε, θαηαδεηθλχεη ην φξην ηεο παξαπάλσ εξκελείαο. Άιινη κειεηεηέο απνδίδνπλ ην θαηλφκελν απηφ ζηελ απνπζία θζελψλ αζηηθψλ ζπγθνηλσληψλ: κεγάιν ηκήκα ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ αλαγθάδεηαη λα θαηνηθεί θνληά ζην θέληξν γηαηί εθεί βξίζθεηαη ε αγνξά εξγαζίαο ή/ θαη ν ρψξνο ηεο δηθήο ηνπ εξγαζίαο. 4) Τηκή αγαζνύ ελ αλεπαξθεία Δθηφο απφ ηελ πεξηνξηζκέλε νξηδφληηα εμάπισζε, ε πφιε ηνπ πξψηνπ κηζνχ ηνπ 19 νπ αηψλα έρεη θαη πεξηνξηζκέλε αλάπηπμε ζε χςνο. Ο πξψηνο αλειθπζηήξαο (Otis) ζα εκθαληζηεί ην 1853 θαη ζα αξγήζεη λα δηαδνζεί. Σν ζεκαληηθφ φκσο είλαη ηα πιηθά πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ νηθνδφκεζε. Οη ηνίρνη είλαη ζπλήζσο ιηζφθηηζηνη. Ο ζθειεηφο απφ ράιπβα ζα αξγήζεη λα θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπ. Σν απνηέιεζκα είλαη ε ππεξεθκεηάιιεπζε ηνπ ρψξνπ θαη ε άλνδνο ηεο ηηκήο ησλ νηθνπέδσλ. ΢πρλά ηα νηθφπεδα έρνπλ κηθξή πξφζνςε ζην δξφκν θαη επηκήθε κνξθή. Η θαηνηθία έρεη πξφζνςε ζην δξφκν θαη ζην πίζσ ηκήκα ηνπ νηθνπέδνπ ρηίδνληαη δεπηεξεχνληα νηθήκαηα –θαηνηθίεο, απνζήθεο, εξγαζηήξηα. Η ηάζε γηα πιήξε θαηάιεςε ηνπ νηθνπέδνπ, δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηηο κεγάιεο πφιεηο νχηε κφλν κέρξη ην 1850. Απιψο θαηά ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα ζπλήζσο απμάλεηαη ν αξηζκφο ησλ ελνίθσλ ησλ θαηνηθηψλ πνπ ζπλσζηίδνληαη ζε απηέο. ΢ηηο ζπλζήθεο απηέο εληείλεηαη ε θεξδνζθνπία επί ησλ αθηλήησλ: νη ηηκέο ηεο θαηνηθίαο απμάλνληαη δηαξθψο (θπζηθά ππάξρνπλ θαη πεξίνδνη θαηάξξεπζεο ιφγσ θξίζεο ή ζπγθπξηψλ). Η αχμεζε ησλ ηηκψλ ζα επηηαρχλεη ηε κεηαβνιή ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ θέληξνπ ησλ πφιεσλ.

5) Οη ζηνέο ΢ηηο walking cities θάλεη ηελ εκθάληζή ηεο θαη ε ζηνά, πξννξηζκέλε γηα ηνπο πεδνχο. Βξίζθεηαη ζηε κέζε ελφο νηθνδνκηθνχ ηεηξαγψλνπ θαη ζπλδέεηαη κε ηελ εληαηηθή εθκεηάιιεπζε ησλ νηθνπέδσλ. Δπίζεο ζπλδέεηαη κε ηελ θεξδνζθνπία επί ησλ αθηλήησλ αθνχ πιαηζηψλεηαη απφ θαηαζηήκαηα, θαθελεία θιπ. Η πξψηε ζηνά δεκηνπξγείηαη ζηε Γαιιία. Μεηά ηελ Δπαλάζηαζε πνπ εζληθνπνηήζεθε ε πεξηνπζία ηνπ θιήξνπ θαη ησλ εκηγθξέδσλ, δφζεθε ε δπλαηφηεηα λα νηθνδνκεζνχλ νηθφπεδα κέζα ζην θέληξν ηεο πφιεο πνπ κέρξη ηφηε δελ είραλ αμηνπνηεζεί απφ ηελ έγγεην θεξδνζθνπία. ΢ε απηά ηα νηθφπεδα δεκηνπξγήζεθαλ νη ζηνέο. Οη ζηνέο ζα ζπλερίδνληαη λα ρηίδνληαη θαζ’ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηψλα θαη ζηαδηαθά ζα γίλνληαη φιν θαη κλεκεηαθφηεξεο. Με ηελ εκθάληζε ησλ κεγάισλ θαηαζηεκάησλ, ζα κεησζνχλ νη ζηνέο αθνχ πιένλ απηά ζα πξνζθέξνπλ φ,ηη θαη νη ζηνέο λσξίηεξα: ηε δπλαηφηεηα λα πεξηδηαβαίλνπλ νη πεδνί ρσξίο λα θηλδπλεχνπλ απφ ηηο άκαμεο. Passage du Caire, 1799 –ε πξώηε ζηνά

ΑΝΑ΢ΤΓΚΡΟΣΗ΢Η & ΔΠΔΚΣΑ΢Η ΣΗ΢ ΠΟΛΗ΢ Οη λέεο πόιεηο Σν 19ν αηψλα δεκηνπξγνχληαη θαη λέεο πφιεηο, θπξίσο ζηελ Ακεξηθή ή φπσο είδακε νη πφιεηο ησλ αλζξαθσξπρείσλ θαη ηεο ζηδεξνπξγίαο. Οη θαηλνχξηεο πφιεηο ζηελ Ακεξηθή ζρεδηάζηεθαλ θπξίσο απφ Ιζπαλνχο, Γάιινπο, Άγγινπο ή Οιιαλδνχο. Σν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο είλαη ε νξζνγψληα θάηνςή ηνπο – Ιππνδάκεηα ζρέδηα (ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ε Φηιαδέιθεηα πνπ δεκηνπξγήζεθε ην 1682). Ο ηχπνο 18

απηνχ ηνπ πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ επηβιήζεθε ζε φιεο ηηο λέεο πφιεηο αιιά εθαξκφζηεθε θαη ζηηο παιηφηεξεο φηαλ δεκηνπξγήζεθε ε αλάγθε λα επεθηαζνχλ ζε λέεο δψλεο (Βνζηψλε, Ν. Τφξθε). Απηφο ν ηχπνο ζρεδίνπ ζεσξήζεθε ηδαληθφο γηα ηηο πφιεηο ζηηο νπνίεο θπξηαξρνχζε ε θεξδνζθνπία. ΢ηηο λέεο πφιεηο ησλ κεηαιιείσλ θαη ηεο ζηδεξνπξγίαο, απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηνλ ηππνδάκεην ζρεδηαζκφ είλαη λα πεξηέιζεη ε θπξηφηεηα ηεο γεο ζην βηνκήραλν ή ηνπο βηνκήραλνπο. Αληίζεηα, ην εξγνζηάζην δελ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ειέγμεη ηελ πνιενδνκηθή εμέιημε. Σν πιάλν ηνπ Penn, Φηιαδέιθεηα, 1682

Η αλαζπγθξόηεζε ησλ θέληξσλ Καηά ηνλ 19ν αηψλα, ζπρλά ηα παιαηά θέληξα ησλ πφιεσλ ρξεηάζηεθε λα αλαθαηληζηνχλ θαη λα αλαδηνξγαλσζνχλ. ΢ηηο πεξηζζφηεξεο επξσπατθέο πφιεηο ε ράξαμε ησλ δξφκσλ ήηαλ πξνγελέζηεξε απφ ηε δεκνγξαθηθή έθξεμε. Κάζε πφιε έπξεπε λα ιχζεη πξνβιήκαηα πνπ ζπλδένληαλ κε ηελ θπξηφηεηα ηνπ εδάθνπο, ηηο απαιινηξηψζεηο, ην χςνο ησλ θεθαιαίσλ. Θα αλαθεξζνχκε ζε ηξία ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα Η διάνοιξη τησ Regent street Η δηάλνημε ηεο Regent Street (John Nash) ζην Λνλδίλν ζεκαηνδνηεί κηα αιιαγή ζηελ ηζηνξία ηεο δπηηθνεπξσπατθήο πφιεο: είλαη ε πξψηε ιεσθφξνο πνπ δεκηνπξγείηαη ζε πνιπάλζξσπν θέληξν κηαο πφιεο. ΢θνπφο ήηαλ λα ελσζεί ην West End κε κηα λέα 19

πεξηνρή θαηνηθίαο πνπ βξηζθφηαλ βνξεηφηεξα ζηηο εθηάζεηο ηνπ Marylebone, λα δεκηνπξγεζεί έλαο εκπνξηθφο δξφκνο αιιά θαη λα κπεη ηάμε ζηνπο κεζαησληθνχο δξφκνπο ηνπ Λνλδίλνπ. Ο Nash επεδίσμε λα ελψζεη ην Carlton House, θαηνηθία ηνπ Πξίγθηπα Regent, κε ηε ζεκεξηλή πεξηνρή ηνπ Regent's Park φπνπ κειινληηθά ζα θηηδφηαλ ην λέν παιάηη. Γχξσ απφ ην πάξθν, δηακνξθψζεθε έλα ζχλνιν απφ terraced houses (θαηνηθίεο κέζεο ππθλφηεηαο φπνπ κηα ζεηξά φκνησλ θηεξίσλ κνηξάδνληαη ηε κεζνηνηρία. ΢πλήζσο ην πξψην θαη ην ηειεπηαίν - end terrace, είλαη κεγαιχηεξα απφ απηά πνπ βξίζθνληαη ζηε

κέζε). Δπεηδή απψηεξνο ζθνπφο ήηαλ ε θεξδνζθνπία, ν Nash πξφηεηλε ε ράξαμε λα πεξάζεη απφ ηηο θαιέο ζπλνηθίεο, ζε κηθξή απφζηαζε απφ ηηο πεξηνρέο πνπ είραλ κεγάιε δήηεζε. Αλ θαη ν δξφκνο αθνινπζνχζε ηε γξακκή ήδε ππαξρφλησλ δξφκσλ θαη έθαλε θάπνηεο παξαθάκςεηο ψζηε λα αμηνπνηεζεί γε πνπ αλήθε ζηελ θπβέξλεζε, ρξεηάζηεθε λα γίλνπλ αξθεηέο θαηεδαθίζεηο θαη απαιινηξηψζεηο (ζε θζελά φκσο νηθφπεδα). Σν πξφβιεκα πνπ πξνέθπςε απφ ηελ αδπλακία απαιινηξίσζεο ηδηνθηεζηψλ πςειψλ πξνζψπσλ, αληηκεησπίζηεθε κε ηε ράξαμε κηαο θακπχιεο ζηε Β πιεπξά ηνπ Piccadilly Circus. Σα έξγα δηήξθεζαλ απφ ην 1814 έσο ην 1825. ΢ηηο ζέζεηο κε κεγαιχηεξν γφεηξν εγθαηαζηάζεθαλ γξήγνξα ηξάπεδεο θαη αζθαιηζηηθέο εηαηξίεο. ΢ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα ηα θαηαζηήκαηα, κηθξά θαη εθηφο κφδαο πιένλ, δελ αληαπνθξίλνληαλ ζηηο αλάγθεο ηεο επνρήο. Δπίζεο ηα πιηθά πνπ είραλ ρξεζηκνπνηεζεί (πιηλζφθηηζηα θηήξηα αληί γηα ιηζφθηηζηα ψζηε λα κεησζεί ην θφζηνο) δελ ήηαλ πνιχ θαιά. Έηζη θαηά ηελ πεξίνδν 1895 – 1927 έγηλε αλαδηακφξθσζε ηεο Regent street ε νπνία απέθηεζε ηε κνξθή πνπ έρεη ζήκεξα. Σα terraced houses θαηεδαθίζηεθαλ θαη ζηε ζέζε ηνπο θηίζηεθαλ θαηλνχξηα. Σν κφλν απζεληηθφ θηήξην πνπ ζρεδίαζε ν Nash θαη ζψδεηαη κέρξη ζήκεξα είλαη ε All Soul's Church. Η δηάλνημε ηεο Regent street 1) δεκηνχξγεζε επθαηξίεο θεξδνζθνπίαο, 2) έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζην ΢ηέκκα λα απμήζεη ηα εηζνδήκαηά ηνπ, 3) νδήγεζε ζηελ θαηαζθεπή ελφο απνρεηεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, 4) επέηξεςε ηελ θαηεδάθηζε κηαο αλζπγηεηλήο θαη πιεζπζκηαθά ππεξθνξεζκέλεο πεξηνρήο κέζσ ηεο δηάλνημεο κηαο κεγάιεο ιεσθφξνπ φπνπ ν αέξαο ζα δηέιπε ηηο δειεηεξηψδεηο αλαζπκηάζεηο 2) Η ανάπλαςη του Παριςιού Η δηάλνημε ηεο Regent street επεξέαζε έλα κφλν ηκήκα ηνπ Λνλδίλνπ. Αληίζεηα ε αλάπιαζε ηνπ Παξηζηνχ αθνξνχζε νιφθιεξε ηελ πφιε. Καη κάιηζηα φρη κφλν ην θέληξν, αιιά θαη πεξηθεξεηαθνχο δήκνπο πνπ βξίζθνληαλ εθηφο ησλ ηεηρψλ (enceinte 21

de Thiers- ηείρε πνπ ρηίζηεθαλ 1841- 1844 κεηά απφ πξφηαζε ηνπ Adolphe Thiers) θαη ελζσκαηψζεθαλ ζηελ πφιε ην 1860. Οη εξγαζίεο μεθίλεζαλ ηελ πεξίνδν ηεο Β’ Απηνθξαηνξίαο θαη ζπλερίζηεθαλ απφ ηε Γ’ Γεκνθξαηία (1853 – 1870). Η ηδέα ηεο αλάπιαζεο αλήθεη ζηνλ Ναπνιένληα Γ’, ν νπνίνο αλέζεζε ζηνλ ηφηε λνκάξρε ηεο Gironde θαη κεηέπεηηα (1853) λνκάξρε ηνπ ΢ελ (φπνπ αλήθεη θαη ε πφιε ηνπ Παξηζηνχ) Georges Eugène Haussmann ηε «κεηακφξθσζε» ηεο πφιεο. Οη εξκελείεο φηη επξφθεηην γηα κηα θαηεδαθηζηηθή ή αζηπλνκηθή θαη ζηξαηησηηθή πνιενδνκία ζεσξνχληαη ζήκεξα ππεξαπινπζηεπηηθέο. Οη ιεσθφξνη κπνξεί λα δηεπθφιπλαλ ηελ θαηαζηνιή ηεο Κνκκνχλαο, δελ θαηαζθεπάζηεθαλ φκσο γηα απηφ ην ζθνπφ. Οη ζηφρνη ηνπ πξνγξάκκαηνο ήηαλ ε εμπγίαλζε, ν εμσξατζκφο θαη ην «κεγάισκα» ηεο πφιεο. Σα έξγα έγηλαλ ζε ηξεηο θάζεηο θαη αθνξνχζαλ ζηελ θαηαζθεπή ηξηψλ δηθηχσλ. Η πξψηε θάζε αθνξνχζε ηε δηάλνημε ησλ κεγάισλ ηεκλνκέλσλ αμφλσλ ηνπ Παξηζηνχ (ην ηξχπεκα ηεο θνινθχζαο φπσο ην ραξαθηήξηζε ν Mercier). Με ην έξγν απηφ, αλέπλεπζε ην θέληξν ηνπ Παξηζηνχ δειαδή νη ζπλνηθίεο κε ηε κεγαιχηεξε πιεζπζκηαθή ζπζζψξεπζε ελψ επηηεχρζεθε θαη ε απνζπκθφξηζε ησλ ζπλνηθηψλ ηνπ Γεκαξρείνπ θαη ηεο Ile de la Cité. Σα έξγα απηά νινθιεξψζεθαλ ην 1858. Σν 1858, μεθίλεζαλ ηα έξγα γηα ην δεχηεξν δίθηπν κε ζθνπφ λα ζπλδεζνχλ κεηαμχ ηνπο νη ζπλνηθίεο ηεο πξσηεχνπζαο. Σα έξγα απηά αλέιαβαλ απφ θνηλνχ ην Κξάηνο θαη ν Γήκνο. Σν ηξίην δίθηπν πνπ ρξεκαηνδνηήζεθε κφλν απφ ην Γήκν είρε ζθνπφ λα δηεπθνιχλεη ηελ επηθνηλσλία αλάκεζα ζην παιαηφ Παξίζη θαη ηνπο πξνζαξηεκέλνπο Γήκνπο. Με ηελ νινθιήξσζε ηνπ έξγνπ, ην νδηθφ δίθηπν ηνπ Παξηζηνχ είρε αλαζπγθξνηεζεί εληειψο. Με ηε δηάλνημε ησλ κεγάισλ ιεσθφξσλ θαη ηελ θαηαζθεπή αθηηλσηψλ δηθηχσλ (κε επίθεληξν ηηο Place du Trone & Place de l’Etoile) αλαδηνξγαλψζεθε πιήξσο ε θπθινθνξία θαη επηηεχρζεθε ε απνζπκθφξηζε ηνπ θέληξνπ. ΢ηηο λέεο ιεσθφξνπο δεκηνπξγήζεθαλ λένη ρψξνη πξννξηζκέλνη γηα θαηνηθίεο πνιπηειείαο θαη γηα θεληξηθά γξαθεία επηρεηξήζεσλ. Γηα ηελ εθηέιεζε ησλ έξγσλ θαη ηε δηεπθφιπλζή ηνπο, ζα ηξνπνπνηεζεί ην 1852 ν λφκνο γηα ηηο απαιινηξηψζεηο: ζην εμήο αξθεί έλα δηάηαγκα γηα ηελ απαιινηξίσζε νηθνπέδσλ πνπ βξίζθνληαη ζηε δηαδξνκή ράξαμεο ησλ νδψλ. Σα έξγα νδνπνηίαο 22

αλαηέζεθαλ ζε ηδησηηθέο εηαηξίεο, νη νπνίεο κπνξνχζαλ λα επηδνηνχληαη κε νηθφπεδα (ζπρλά παξάγνληαο αχμεζεο ηεο ηηκήο ηεο γεο). Οη ηδησηηθέο εηαηξίεο αλέιαβαλ επίζεο θαη ηηο νηθνδνκέο. Αξρηθά, ε αξηζηνθξαηία ηήξεζε ερζξηθή ζηάζε. Όηαλ φκσο κεηά ην 1858 νη ηδηνθηήηεο απνδεκηψζεθαλ θαη κπφξεζαλ λα δηεθδηθήζνπλ κέξνο ησλ νηθνπέδσλ πνπ δελ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ν ηφλνο αιιάδεη. Η αλάθηεζε κηθξφηεξσλ αιιά νηθνδνκήζηκσλ νηθνπέδσλ, νδήγεζε ζε κεγάιε άλνδν ηηο ηηκέο, γεγνλφο πνπ νδήγεζε ζε ζεκαληηθή έγγεην θεξδνζθνπία.

Σα έξγα ηνπ Ηaussmann δελ πξνθάιεζαλ ηελ άκεζε απνρψξεζε ησλ εξγαηψλ απφ ην θέληξν ηεο πφιεο: αξρηθά πξνηίκεζαλ λα παξακείλνπλ θνληά ζην θέληξν φπνπ βξίζθνληαλ νη πξνκεζεπηέο θαη νη πειάηεο ηνπο. Αλάινγα κε ηελ έθηαζε ησλ έξγσλ ππάξρνπλ ζπλνηθίεο φπνπ ν πιεζπζκφο κεηψλεηαη (Γεκαξρείν) θαη άιιεο φπνπ ν πιεζπζκφο απμάλεηαη απφηνκα (παξαθείκελεο ζπλνηθίεο). Απηφ πνπ απμήζεθε, ήηαλ ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ πνπ έκελε ζε ελνηθηαδφκελα δσκάηηα.

Σα έξγα αλάπιαζεο ηνπ Παξηζηνχ επέδξαζαλ ηνλ ηξφπν αλαζπγθξφηεζεο ζε αξθεηέο πφιεηο φπνπ θαη πξαγκαηνπνηήζεθαλ έξγα ηχπνπ Haussmann (Lyon, Μνλπειηέ, Μαζζαιία, ΢ηθάγν) Place de l’Etoile

3) Η ανάπλαςη τησ Βιέννησ Σα έξγα αλάπιαζεο ζηε Βηέλλε πξαγκαηνπνηνχληαη ζε έλα ρψξν πνπ δελ έρεη βηψζεη αθφκα ηελ αζηηθή αλάπηπμε φπσο ην Λνλδίλν ή ην Παξίζη: ε ππθλφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ είλαη ζρεηηθά ρακειή θαη κεγάιν ηκήκα ηεο επηθάλεηαο ηεο πφιεο εμαθνινπζεί λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα αγξνηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Η πφιε πνπ δηαηεξεί αθφκα ηα ηείρε ηεο, θαηνηθείηαη θπξίσο απφ ηελ αξηζηνθξαηία ε νπνία ηελ εγθαηαιείπεη κφλν ην θαινθαίξη φηαλ παξαζεξίδεη ζηηο επαχιεηο ηεο ζηα πξνάζηηα. Όπσο είδακε, ηα έξγα αλάπιαζεο γίλνληαη ζπλήζσο ψζηε λα δεκηνπξγεζνχλ ρψξνη πνπ ζα θηινμελήζνπλ εκπνξηθέο ή βηνκεραληθέο δξαζηεξηφηεηεο, ρψξνη πνπ ζα κεηψζνπλ ην ζπλσζηηζκφ ζην θέληξν ή/ θαη ρψξνη επίδεημεο. ΢ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα, ε Βηέλλε δελ ρξεηαδφηαλ θάηη απφ ηα παξαπάλσ.

Η Βηέλλε, αθφκα θαη ζηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα, δηαηεξνχζε ηα ηείρε ηεο (13νο αηψλαο). Σα ηείρε απηά δελ είραλ πιένλ ακπληηθφ ραξαθηήξα, αιιά ν απηνθξάηνξαο ηα δηαηεξνχζε σο ζχκβνιν ηεο δχλακήο ηνπ πάλσ ζην ιαφ, ν νπνίνο δνχζε έμσ απφ ηα ηείρε, ζηα πξνάζηηα. Η επαλάζηαζε ηνπ 1848 επαλέθεξε ην ζέκα ησλ ηεηρψλ. Η θηιειεχζεξε κεζαία ηάμε, νη θνηηεηέο θαη ε εξγαηηθή ηάμε ήζειαλ ηελ θαηεδάθηζή ηνπο, ελψ ν ζηξαηφο θαη ε αξηζηνθξαηία επηζπκνχζαλ ηε δηαηήξεζή ηνπο. Σν ζέκα ηειηθά επηιχζεθε φηαλ ν απηνθξάηνξαο Φξαγθίζθνο – Ισζήθ εμέδσζε ην δηάηαγκα «It’s my will” ην 1857 κε ην νπνίν δηέηαζζε ηελ θαηεδάθηζε ησλ ηεηρψλ θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ πεξηβάιινληα ρψξνπ κε ζθνπφ ηελ ελζσκάησζε ησλ πξναζηίσλ, ηελ νηθνδφκεζε ελφο πδξαγσγείνπ θαη

ηελ

θαηαζθεπή

απνρεηεπηηθνχ

ζπζηήκαηνο.

΢ηελ

πεξηνρή

φπνπ

ζα

θαηεδαθίδνληαλ ηα ηείρε, ζα θαηαζθεπαδφηαλ έλαο θαξδχο δξφκνο κε ηελ νλνκαζία Ringstrasse (κήθνπο 4km) πάλσ ζηνλ νπνίν ζα δεκηνπξγνχληαλ πιαηείεο, πάξθα θαη λέα θηήξηα θαη ν νπνίνο ζα πεξηέβαιιε ηελ παιηά πφιε. Σα έξγα ζα δηαξθέζνπλ 30 ρξφληα, φκσο ην 40% ησλ θηεξίσλ ζα νηθνδνκεζνχλ θαηά ηελ πεξίνδν 1868 – 1873, έηνο θαηά ην νπνίν ζεκεηψλεηαη ην ρξεκαηηζηεξηαθφ θξαρ. Σν Ring ήηαλ κηα πεξηκεηξηθή νδφο, κε θπθιηθή ξνή, φπνπ ε αζηηθή ηάμε νηθνδφκεζε κεγαινπξεπή θηήξηα. Γελ ππήξραλ δξφκνη πνπ λα ην δηαζρίδνπλ. Έηζη, ην Ring κεηαηξάπεθε ζε έλα θνηλσληνινγηθφ ζχλνξν θαη εθεμήο ζα απνηειέζεη ην φξην αλάκεζα ζηελ πφιε (stadt) θαη ην παιηφ πξνάζηην (vorstadt). Σα έξγα ηνπ Haussmann είραλ σο απνηέιεζκα αθελφο ηε δηαζπνξά ησλ κλεκεηαθνχ ηχπνπ νηθνδνκψλ θαη αθεηέξνπ ηελ απνζπκθφξεζε ηνπ θέληξνπ. Αληίζεηα, ζηε Βηέλλε, ην Ring ζπγθέληξσζε ηα θηήξηα γνήηξνπ ζε κία θαη κνλαδηθή νδηθή αξηεξία θαη ελέηεηλε ηε ζχγθιηζε πξνο ην θέληξν. Δπίζεο, γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ Ring δελ ρξεηάζηεθε λα κεηαθηλεζεί θαλέλαο θάηνηθνο νχηε λα θαηεδαθηζηεί θάπνηα θαηνηθία. Σν Ring ππήξμε ν ρψξνο φπνπ ην θνηλσληθφ θχξνο θαη ην νηθνλνκηθφ ζπκθέξνλ ζπγθαηνηθνχλ αξκνληθά: έγηλε ν πξνλνκηαθφο ρψξνο δηακνλήο ησλ ειεχζεξσλ επαγγεικαηηψλ, ησλ βηνκεράλσλ, ησλ εκπφξσλ θαη θάπνησλ αξηζηνθξαηψλ. Όκσο ην Ring δελ απνηεινχζε έλα νκνηνγελέο ζχλνιν απφ θνηλσληθήο πιεπξάο. Κάπνηεο ζέζεηο ήηαλ κεγαιχηεξεο πεξησπήο απφ άιιεο. Οη αξηζηνθξάηεο θαηνηθνχζαλ γχξσ απφ ηελ πιαηεία Schwarzenbergplatz. Οη εηζνδεκαηίεο, νη αλψηαηνη ππάιιεινη θαη νη επηρεηξεκαηίεο είραλ εγθαηαζηαζεί ζηελ πεξηνρή αλάκεζα ζηελ παξαπάλσ πιαηεία 25

θαη ηελ Όπεξα. Η βηνκεραληθή θαη ρξεκαηννηθνλνκηθή αζηηθή ηάμε θαηνηθνχζε ζηνπο δξφκνπο γχξσ απφ ηε Βνπιή, ην Γεκαξρείν θαη ην Παλεπηζηήκην. Σέινο, ππήξρε θαη ε πεξηνρή γχξσ απφ ηελ Concordiaplatz: εθεί βξίζθνληαλ ηα ξαθηάδηθα θαη είραλ εγθαηαζηαζεί νη βηνκήραλνη ηεο πθαληνπξγίαο. Σα ηζφγεηα ησλ θηεξίσλ ζηελ πεξηνρή απηή ρξεζηκνπνηνχληαλ σο εξγαζηήξηα. ΢ηνλ πξψην φξνθν ζηεγάδνληαλ γξαθεία θαη απνζήθεο θαη ζηνπο παξαπάλσ νξφθνπο θαηνηθνχζαλ νη βηνκήραλνη (πξφηππν Μαληζεζηεξ) Έξγα αληίζηνηρα κε απηά ηνπ Ring έγηλαλ θαη ζε άιιεο γεξκαληθέο πφιεηο Λεσθνξεία θαη ηξακ ΢ηα πιαίζηα ηεο αλαζπγθξφηεζεο θαη ηεο επέθηαζεο ησλ πφιεσλ, εληάζζεηαη θαη ε αλάπηπμε ησλ κέζσλ κεηαθνξάο. Η εκθάληζε ηνπ ηππήιαηνπ ιεσθνξείνπ θαη αξγφηεξα ηνπ ηππήιαηνπ ηξακ ηνλ 19ν αηψλα, ζα κεηαβάιιεη επίζεο ηε δνκή ησλ πφιεσλ. Ιπποκίνητη έλξη Σν πξψην ιεσθνξείν εκθαλίζηεθε ην 1826 ζηε Νάληε. Ο απφζηξαηνο ζηξαηεγφο Stanislas Baudry δηαηεξνχζε κηα επηρείξεζε αηκφινπηξσλ ιίγν έμσ απφ ηελ πφιε. Πξνθεηκέλνπ λα πξνζειθχζεη πεξηζζφηεξνπο πειάηεο, ζθέθηεθε λα αμηνπνηήζεη ην κέζν απηφ. Αξρηθά, ε κεηαθνξά γηλφηαλ δσξεάλ θαη ην κέζν έγηλε ηδηαίηεξα δεκνθηιέο. Όκσο δελ σθέιεζε ηδηαίηεξα ηελ επηρείξεζε ηνπ Baudry, αθνχ ν θφζκνο ην ρξεζηκνπνηνχζε γηα πξνζσπηθέο ηνπ δηαδξνκέο. Έηζη ν Baudry θαζηέξσζε ην εηζηηήξην θαη ηειηθά δεκηνχξγεζε ηελ πξψηε γαιιηθή εηαηξεία ιεσθνξείσλ ηεο ζχγρξνλεο επνρήο. Σν κέζν απηφ νλνκάζηεθε omnibus: ην ηέξκα ηνπ ιεσθνξείνπ ήηαλ ζην θαπειάδηθν ηνπ Omnes, φπνπ ππήξρε ε επηγξαθή «Omnes Omnibus”. Ο φξνο omnibus (πνπ ζηα ιαηηληθά ζεκαίλεη «γηα όινπο») ζεσξήζεθε θαηάιιεινο γηα λα πεξηγξάςεη κηα ππεξεζία πνπ απεπζπλφηαλ ζε φιεο ηηο ηάμεηο. Αλ θαη πξνυπήξμαλ πξσηνβνπιίεο (ζηε Νάληε θαη ζην Manchester) φπνπ εηαηξείεο πινηνθηεηψλ θαη ηδηνθηήηεο εηαηξηψλ ππεχζπλεο γηα ηελ είζπξαμε θφξσλ θαη ηειψλ, ρξεζηκνπνηνχζαλ ηα omnibus γηα ηελ εμππεξέηεζε ησλ πειαηψλ ηνπο, ν Baudry είλαη ν πξψηνο πνπ έθηηαμε έλα δίθηπν πνπ απεπζπλφηαλ ζε φινπο, ζε θαζνξηζκέλεο ψξεο, γξακκέο θαη δηαδξνκέο. 26

Σν 1827 θπθινθφξεζε ην πξψην ιεσθνξείν ζηε Bordeaux θαη ζην Broadway. To 1828 ν Baudry δεκηνπξγεί ηελ πξψηε ιεσθνξεηαθή γξακκή ζην Παξίζη φπνπ έλα ιεσθνξείν έιθεηαη απφ ηξία άινγα θαη κεηαθέξεη 14 επηβάηεο. Σν εηζηηήξην έρεη 3 δηαβαζκίζεηο. Σν 1830 ε εηαηξία ηνπ Braudy ρξενθνπεί κεηά ηελ απηνθηνλία ηνπ ηδηνθηήηε ηεο. Μέρξη ην 1836 ζην Παξίζη ππήξραλ 16 δηαθνξεηηθέο εηαηξείεο πνπ θάιππηαλ 35 δηαθνξεηηθέο δηαδξνκέο. Σν 1860 ζην Παξίζη θπθινθνξνχλ 503 ιεσθνξεία θαη 6700 άινγα. Σν 1829 ν Georges Shillibeer (έλαο επηηπρεκέλνο βξεηαλφο θαηαζθεπαζηήο ακαμψλ) πνπ είρε εξγαζηεί ζην Παξίζη εγθαηλίαζε ζην Λνλδίλν ηα ιεσθνξεία κε 3 άινγα. Σα επφκελα ρξφληα ην ηππήιαην ιεσθνξείν ζα γεληθεπηεί ηφζν ζηηο επξσπατθέο φζν θαη ζηηο ακεξηθαληθέο πφιεηο: Φηιαδέιθεηα (1831), Βνζηψλε (1835), Λπψλ (1837), Γξέζδε (1838), Βεξνιίλν (1846). Η ηαρχηεηα ησλ πξψησλ απηψλ ιεσθνξείσλ κφιηο ππεξβαίλεη απηή ησλ πεδψλ. Μεηαθέξνπλ ζπλήζσο 10 επηβάηεο θαη ε ηηκή ηνπ εηζηηεξίνπ είλαη αξθεηά πςειή (΢ηε ΝΤ ην εηζηηήξην αληηζηνηρεί ζην 13% ελφο εξγαηηθνχ εκεξνκηζζίνπ ελψ ζην Λνλδίλν αληηζηνηρεί ζην 40%) ΢ηηο πφιεηο πνπ ιεηηνπξγνχλ πνιιέο εηαηξείεο ε θπθινθνξία είλαη άλαξρε. Οη ακαμειάηεο νδεγνχλ ξηςνθίλδπλα γηα λα θηάζνπλ πην γξήγνξα απφ ηνπο αληαγσληζηέο. Σα αηπρήκαηα είλαη ζπρλά. 27

Βίληεν 1) Λνλδίλν http://www.youtube.com/watch?v=8viKvXl81J0&feature=related 2) Παξίζη http://www.youtube.com/watch?v=ZJ9M0kvsEQI 3) Νέα Τόξθε http://www.youtube.com/watch?v=xbjseRLCZ-M&feature=related ΢ηελ Ακεξηθή ζα μεθηλήζεη απφ λσξίο ε έιμε ζε ηξνρηέο. Ο ίδηνο αξηζκφο αιφγσλ κπνξεί λα έιθεη άκαμεο κε δηπιάζην κέγεζνο. Σν ηππήιαην ηξακ είλαη ηαρχηεξν, θζελφηεξν θαη αζθαιέζηεξν. ΢ηε ΝΤ εγθαζίζηαληαη γηα πξψηε θνξά ηξνρηέο ην 1832: ην ηξακ κεηαθέξεη 40 επηβάηεο κε σξηαία ηαρχηεηα 10 – 12 km. Σν 1834 ζα ρξεζηκνπνηεζεί ην πξψην ηππήιαην ηξακ ζηε Νέα Οξιεάλε. ΢ηελ Δπξψπε ε πξαθηηθή απηή ζα εθαξκνζηεί κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1860 ΢ην Παξίζη ην πξψην ηππήιαην ηξακ ζα θπθινθνξήζεη ζηηο αξρέο ηεο Γ’ Γεκνθξαηίαο. ΢ην Liverpool ε πξψηε γξακκή ζα εγθαηληαζηεί ην 1869. Σν 1870 ζα ςεθηζηεί ζηε Βξεηαλία ν λφκνο Tramway Act, θαζνξηζηηθφο γηα ηελ αλάπηπμε ησλ ηξακ. Κακηά γξακκή δελ κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη ρσξίο ηελ έγθξηζε ησλ ηνπηθψλ αξρψλ θαη νη θάηνηθνη έρνπλ δηθαίσκα λα αζθήζνπλ βέην. Σν πην ζεκαληηθφ φκσο είλαη φηη νη δεκνηηθέο αξρέο κπνξνχλ λα εμαγνξάζνπλ ηα δίθηπα κεηά ηελ παξέιεπζε κηαο 20εηίαο, θαηαβάιινληαο ζηελ ηδησηηθή εηαηξεία έλα εμεπηειηζηηθφ πνζφ. Σελ πεξίνδν 1869-1905, 30 βξεηαληθέο πφιεηο απνθηνχλ ηξακ. Η νξγάλσζε ησλ βξεηαληθψλ ζπγθνηλσληψλ ζα κεηαβιεζεί ηελ πεξίνδν 1890-1905 φηαλ πνιιά ηξακ πεξηέξρνληαη ζηνπο δήκνπο. Ο θφβνο ηεο εμαγνξάο ησλ ηδησηηθψλ επηρεηξήζεσλ είλαη ν βαζηθφο παξάγνληαο πνπ ζπλεηέιεζε ζηελ θαζπζηέξεζε ηνπ εμειεθηξηζκνχ ηνπ δηθηχνπ. Αθφκα θαη ζηηο παξακνλέο ηνπ πνιέκνπ, ζην Cambridge θαη ηελ Ομθφξδε ζπλερίδνπλ λα ιεηηνπξγνχλ ηππήιαηα ηξακ. Οη επηρεηξήζεηο πνπ είραλ αλαπηχμεη ηα δίθηπα ηνπο ηε δεθαεηία ηνπ 1870 ήηαλ πιένλ εμαγνξάζηκεο ηε δεθαεηία ηνπ 1890 ηε ζηηγκή αθξηβψο 28

δειαδή πνπ αλαπηχζζεηαη ν εμειεθηξηζκφο. Έηζη δελ είλαη δηαηεζεηκέλεο λα επελδχζνπλ αλ δελ απνζπάζνπλ κηα παξάηαζε ηνπ δηθαηψκαηφο ηνπο. Η ηλεκτροκίνηςη Σε δεθαεηία ηνπ 1890 αλαπηχζζεηαη ν εμειεθηξηζκφο. Η κέζνδνο πνπ επηθξάηεζε ζηα κέζα κεηαθνξάο ήηαλ ε ρξήζε ελαέξησλ θαισδίσλ θαη ηα ηξφιετ (Charles Van Doeple & Frank Sprague). Παξφιν πνπ ε Siemens είρε ζέζεη ζε ιεηηνπξγία κηα κηθξή γξακκή ζην Βεξνιίλν ην 1879 (θαηά ηε βηνκεραληθή έθζεζε), ε αλάπηπμε ηνπ ειεθηξνθίλεηνπ ηξακ ήηαλ αξγή ζηελ Δπξψπε. Αχμεζε ηεο ηαρχηεηαο 25-50%, αχμεζε αξηζκνχ επηβαηψλ, κείσζε θφζηνπο κεηαθνξάο (θπξίσο κείσζε θφζηνπο έιμεο) Σα ελαέξηα θαιψδηα εληάζζνληαη ζην αζηηθφ ηνπίν

Συγκοινωνίεσ μαζικέσ; Ο εμειεθηξηζκφο ηνπ δηθηχνπ απαηηεί ηελ έληνλε θηλεηνπνίεζε θεθαιαίσλ. Καηά ηελ πεξίνδν 1890 – 1912, νη επελδχζεηο γηα ηα ηξακ 8πιαζηάδνληαη ζηε Γαιιία θαη 5πιαζηάδνληαη ζηε Μ. Βξεηαλία ΢πρλά νη ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο κνηξάδνληαη ηελ αγνξά. Γίλνληαη θνηλνπξαμίεο. Τπάξρεη πιήξεο αλαδηνξγάλσζε ηνπ ηνκέα σο πξνο ηελ θαηαλνκή ηνπ αλάκεζα ζηηο δεκνηηθέο αξρέο θαη ηηο ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο. ΢ηε Βξεηαλία, ην 1890 ν δήκνο ζπκκεηέρεη κε ην 1/5 ησλ επελδχζεσλ. Σν 1912 ζπκκεηέρεη κε ηα 2/3 ησλ επελδπκέλσλ θεθαιαίσλ. ΢ε πνιιέο πφιεηο, ν δήκνο απνζπά απφ ηηο ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο έθδνζε κεησκέλσλ εηζηηεξίσλ γηα ηνπο εξγάηεο ψζηε απηνί λα κπνξνχλ λα εγθαηαζηαζνχλ ζηελ πεξηθέξεηα. Μέρξη ηφηε, ιφγσ ηνπ απαγνξεπηηθνχ αληηηίκνπ ηνπ ηππήιαηνπ ηξακ νη πεξηθέξεηεο ήηαλ πξνζβάζηκεο κφλν ζηα κεζαία ζηξψκαηα. Σα ηξακ δελ είλαη πιένλ πνιπηέιεηα θαη ζα απνηειέζνπλ ραξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ηεο δσήο ζηελ πφιε. Πξνο ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα ζα θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο νη πξναζηηαθνί ζηδεξφδξνκνη θαη ηα κεηξφ –ππφγεηα ή ππέξγεηα. Έζησ θαη αλ δελ ππήξρε πάληα άκεζε ζχκπησζε ή αηηηψδεο ζρέζε αλάκεζα ζηε δηάδνζε ησλ ζπγθνηλσληψλ θαη ηελ εμάπισζε ηεο πφιεο, ζε γεληθέο γξακκέο ηα δχν θαηλφκελα είλαη παξάιιεια.

Σα έξγα θαηαζθεπήο ηνπ κεηξό ζην Παξίζη (1900)

Τα πξνάζηηα Αξρηθά ηα πξνάζηηα ήηαλ ηφπνο θαηνηθίαο ησλ θαηαθξνλεκέλσλ ηεο αζηηθήο θνηλσλίαο, ελψ νη εχπνξεο ηάμεηο θαηνηθνχζαλ ζην θέληξν ησλ πφιεσλ. Γηα πνιχ θαηξφ ηα πξνάζηηα εθπέκπνπλ ηηο πην δνθεξέο εηθφλεο, αθφκα θαη ζηηο κηθξέο πφιεηο: έγθιεκα, αθνιαζία, αλαζθάιεηα. Η αληίιεςε απηή ζα αξρίζεη λα κεηαβάιιεηαη φηαλ ν πιεζπζκφο ζα αξρίζεη λα ζπλσζηίδεηαη ζηα θέληξα, ηα νπνία κέρξη ηφηε ήηαλ πξνλνκηαθφο ηφπνο δηακνλήο ησλ εχπνξσλ ζηξσκάησλ. ΢ηα κέζα ηνπ αηψλα, ε πςειή δεκνγξαθηθή αχμεζε πξνθαιεί ππνβάζκηζε ηεο πνηφηεηαο δσήο θαη ζηαδηαθά, ηα εχπνξα ζηξψκαηα ζα αξρίζνπλ λα εγθαηαιείπνπλ ην θέληξν γηα λα θαηνηθήζνπλ ζηα φξηα ηεο πφιεο κε ηελ χπαηζξν. Απφ ηε ζηηγκή πνπ θάπνην ζπγθνηλσληαθφ κέζν επηηξέπεη ηελ θαζεκεξηλή κεηάβαζε απφ ηνλ ηφπν θαηνηθίαο ζηνλ ηφπν εξγαζίαο, ηα πξνάζηηα γίλνληαη πξνζηηά. Με ηε κείσζε ηνπ θφζηνπο κεηαθνξάο ην θαηλφκελν γεληθεχεηαη. Ένα προάςτιο για τουσ «καλαίςθητουσ και πλούςιουσ» ΢χκθσλα κε κία ζεσξία ην Brooklyn είλαη ην πξψην πξαγκαηηθφ πξνάζηην – κε θαηνίθνπο πνπ κεηαθηλνχληαλ θαζεκεξηλά γηα ηελ εξγαζία ηνπο ζηελ πφιε. 31

Σν 1814 θαηαζθεπάζηεθε ην πξψην αηκνθίλεην πνξζκείν πνπ ζπλέδεε ην Brooklyn κε ηε Νέα Τφξθε. Μέζα ζε 40 ρξφληα, ην 1850, ν πιεζπζκφο ηνπ πξναζηίνπ ζα 15πιαζηαζηεί. Σνλ ίδην ρξφλν ιεηηνπξγνχλ 12 γξακκέο πνξζκείσλ κε αλαρσξήζεηο θάζε 5 ή 10 ιεπηά. Σε δεθαεηία ηνπ 1860, ηα πνξζκεία κεηαθέξνπλ πεξηζζφηεξνπο απφ 32 εθ επηβάηεο εηεζίσο ελψ ηηο εξγάζηκεο κέξεο δηαθηλνχλ 100.000 επηβάηεο. Η εμέιημε απηή ζπλδέεηαη κε ηε βνχιεζε νξηζκέλσλ αλζξψπσλ πνπ απφ λσξίο είραλ αληηιεθζεί ηηο δπλαηφηεηεο ηεο ηνπνζεζίαο θαη ηηο εθκεηαιιεχηεθαλ γηα λα πινπηίζνπλ. Έλαο απφ απηνχο ήηαλ ν Hazekiah Beers Pierrepont, γφλνο εχπνξεο νηθνγέλεηαο κε ζεκαληηθή ρξεκαηννηθνλνκηθή θαη εκπνξηθή δξαζηεξηφηεηα. Παληξεχηεθε ηελ θφξε ηνπ κεγαιχηεξνπ ηδηνθηήηε αθηλήησλ ηεο ΝΤ θαη έηζη απέθηεζε πνιιέο εθηάζεηο γεο θαη δξαζηεξηνπνηήζεθε ζηελ έγγεην θεξδνζθνπία. Γλσξίδνληαο ηνλ εθεπξέηε Fulton, γλψξηδε ηα πιενλεθηήκαηα πνπ ζα απνθηνχζε ην Brooklyn απφ απηέο. Έηζη πεξηκέλεη, θαη εθκεηαιιεχεηαη ηα νηθφπεδά ηνπ αθνχ εγθαηαζηαζνχλ γξήγνξα ζπγθνηλσληαθά κέζα κεηαμχ Manhattan – Brooklyn (1814, πξψην πνξζκείν). Η έθξεμε ηεο αγνξάο ησλ αθηλήησλ ηνλ νδεγεί ζηε ζχιιεςε ηνπ ζρεδίνπ γηα ηε δεκηνπξγία ελφο ζπλνηθηζκνχ θαηνηθηψλ, ηνλ Brooklyn Heights. Παξάιιεια, ζπκκεηέρεη θαη ζηε δηνίθεζε θαη παξεκβαίλεη ψζηε ε ράξαμε ησλ δξφκσλ λα επλνεί ηα νηθφπεδά ηνπ.

Η δφκεζε ησλ πην πεξίβιεπησλ νηθνπέδσλ άξρηζε ην 1840 κε ηελ θαηαζθεπή πνιπηειψλ θαηνηθηψλ ζε δηάθνξνπο νηθνδνκηθνχο ξπζκνχο. Η πξψηε ζεηξά θαηνηθηψλ (Colonnade Row) απνηειείηαη απφ φκνηεο κνλνθαηνηθίεο κε κεγάινπο θίνλεο ζε αξραηνειιεληθφ ξπζκφ. Σν 1841 νη κηζνί πεξίπνπ αξρεγνί ησλ νηθνγελεηψλ πνπ θαηνηθνχλ εθεί εξγάδνληαη ζην Μαλράηαλ. Αθφκα θαη κεηά ην ζάλαην ηνπ Pierrepont ηα νηθηζηηθά εγρεηξήκαηα ζα ζπλερηζηνχλ, πξνζπαζψληαο πάληα λα πξνζειθχζνπλ πινχζηνπο πειάηεο. Όηαλ νινθιεξψζεθε ε γέθπξα ηνπ Brooklyn (1883) θαη νη δηάθνξνη δήκνη πξνζαξηήζεθαλ ζηε ΝΤ (1890), ην πξψελ πξνάζηην ζα ζπλελσζεί πιήξσο κε ην θέληξν ηεο πφιεο Brooklyn Heights – Colonnade Row

Η ανάπτυξη των προαςτίων Η αλάπηπμε ησλ πξναζηίσλ ηξνθνδνηείηαη απφ ηελ εγθαηάζηαζε θαηνίθσλ ηνπ θέληξνπ. Κπξίσο φκσο ηξνθνδνηείηαη απφ ηνπο κεηαλάζηεο πνπ εγθαζίζηαληαη θαηεπζείαλ ζηελ πεξηθέξεηα. ΢ην Παξίζη, ππήξραλ πεξηθεξεηαθνί δήκνη φπνπ αλαινγνχζαλ 4 κεηαλάζηεο ζε έλαλ γεγελή παξηδηάλν. Γεληθφηεξα, ην πνζνζηφ ησλ γελλεκέλσλ ζην Παξίζη ήηαλ αλάινγν κε ην θνηλσληθφ επίπεδν ηνπ πξναζηίνπ. Σν ίδην θαηλφκελν πεξίπνπ ίζρπε θαη ζην Λνλδίλν.

Αξρηθά, ε αλάπηπμε ησλ πξναζηίσλ ππήξμε επλντθή γηα ηηο κεζαίεο ηάμεηο. Όηαλ φκσο άξρηζε λα απμάλεηαη ν πιεζπζκφο θαη λα επηηαρχλεηαη ν θνηλσληθφο δηαρσξηζκφο, παξαηεξήζεθε ζηα πξνάζηηα κηα θνηλσληθή πφισζε, πνπ γηλφηαλ πην έληνλε θαζψο ηα εξγνζηάζηα εγθαζίζηαλην ζηελ πεξηθέξεηα. ΛΔΙΣΟΤΡΓΙΔ΢ ΚΑΙ ΤΠΗΡΔ΢ΙΔ΢ Παξαγσγή & ζπλαιιαγέο ΢ηηο πφιεηο - εξγνζηάζηα, ν ρψξνο ηνπ εξγνζηαζίνπ είλαη απηφο πνπ θαζνξίδεη ηελ αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. Αληίζεηα, ζηηο πφιεηο κε πην δηαθνξνπνηεκέλεο ιεηηνπξγίεο, νη επηρεηξήζεηο ζπρλά σζνχληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηελ πφιε είηε γηαηί είλαη νριεξέο είηε γηαηί ην πςειφ θφζηνο ηεο γεο κεηψλεη ηα θέξδε ηνπο. Βέβαηα απαξαίηεηε πξνυπφζεζε είλαη λα ππάξρεη έλα ππθλφ ζπγθνηλσληαθφ δίθηπν πνπ λα ζπλδέεη ην θέληξν κε ηελ πεξηθέξεηα. Αθφκα θαη αλ φιν θαη πεξηζζφηεξα εξγαζηήξηα θαη βηνκεραλίεο εγθαζίζηαληαη ζηα πξνάζηηα, νη κεγάιεο κεηξνπφιεηο παξακέλνπλ κεγάια βηνκεραληθά θέληξα αθφκα θαη ζηηο παξακνλέο ηνπ Α’ Παγθφζκηνπ Πνιέκνπ. Αλ θαη ε πφιε δηαηεξεί ηε βηνκεραληθή απαζρφιεζε, παξάιιεια γλσξίδεη κηα δηαθνξνπνίεζε ζηηο εκπνξηθέο, ηξαπεδηθέο θαη ρξεκαηννηθνλνκηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο. Οη κεηαζρεκαηηζκνί απηνί ζα ζθξαγίζνπλ αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ πνιενδνκηθή ηεο κνξθή. Παξαδείγκαηα: 1) Σν City ζην Λνλδίλν απφ ην νπνίν απνθιείεηαη ε θαηνηθία θαη εμειίζζεηαη ζε επηρεηξεκαηηθφ θέληξν. 2) Σν θέληξν ηνπ Manchester φπνπ θαηαζθεπάζηεθαλ απνζήθεο πεξησπήο (απαξαίηεηεο ζηνπο ηδηνθηήηεο βηνηερληψλ). Η δήηεζε ήηαλ ηφζν κεγάιε πνπ ην εηήζην ελνίθην αλά ηεηξαγσληθφ κέηξν εθηνμεχηεθε ζηα χςε. Οη απνζήθεο ρηίζηεθαλ κε πξφηππν ηα ηηαιηθά κέγαξα. ΢ε αθξηβά νηθφπεδα ρηίδνληαη λέα θηήξηα θαη ζε έλαλ πνιχ πεξηνξηζκέλν ρψξν νηθνδνκείηαη έλαο κεγάινο αξηζκφο απνζεθψλ, κε κεγάιν χςνο θαη πεξηνξηζκέλν πιάηνο Η γέλλεζε ηνπ νπξαλνμύζηε Οη λέεο ηερληθέο δπλαηφηεηεο –αλειθπζηήξαο, ζηδεξέληνο νπιηζκφο- επηηξέπνπλ ηε κεγηζηνπνίεζε ηεο εθκεηάιιεπζεο ηνπ εδάθνπο θαη αιιάδνπλ ηε κνξθή ηεο πφιεο. 34

To 1867, παξνπζηάζηεθε γηα πξψηε θνξά ζηελ Παγθφζκηα Έθζεζε ηνπ Παξηζηνχ ν ζηδεξέληνο νπιηζκφο πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζεί ζηνπο θαηλνχξηνπο δνκηθνχο ζθειεηνχο. Πξνο ηα ηέιε ηνπ αηψλα ν ζθειεηφο ζα απηνλνκεζεί ηειείσο. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα 1) Jules Saulnier – Δξγνζηάζην ζνθνιαηνπνηίαο Menier ζην Noisiel, 1871. Γηα πνιινχο ηζηνξηθνχο ην θηήξην απηφ είλαη ην πξψην πνπ έρεη δνκηθφ κεηαιιηθφ ζθειεηφ θαη πνπ νη εμσηεξηθνί ηνίρνη ρξεηάδνληαη απιψο «πιήξσζε».

2) Gustave Eiffel – Καηάζηεκα Bon Marche (επέθηαζε), Παξίζη, 1878. Απεηθόληζε 1887

Le Baron Jenney, Μέγαξν Home Insurance Building, ΢ηθάγν, 1884

Αξρηθά, νη αξρηηέθηνλεο βξέζεθαλ ζε ακεραλία αθνχ δελ ππήξρε θάπνην πξνεγνχκελν. Απιψο ηνπνζεηνχζαλ θηήξηα ην έλα πάλσ ζην άιιν. ΢ηαδηαθά ηα θηήξηα απηά άξρηζαλ λα θαηαιακβάλνπλ ην ζχλνιν ηνπ ηεηξαγψλνπ θαη αθνινπζείην ην ίδην πξφηππν φπνηνο θαη αλ ήηαλ ν πξννξηζκφο ηνπ νηθνδνκήκαηνο. Γελ ζα ππάξρεη πηα θάπνηα ζπκβνιηθή απεηθφληζε πνπ λα παξαπέκπεη ζηνλ ηχπν δξαζηεξηφηεηαο. Μφλν ηα δεπηεξεχνληα ζηνηρεία ηνπ δηαθφζκνπ ή ε κνξθή ηεο ζηέγεο ζα ππνδειψλεη πιένλ ηε θχζε ηνπ νηθνδνκήκαηνο. Οι ναοί τησ κινητικότητασ- οι ςταθμοί των τρένων Η αλάπηπμε ησλ ζηδεξνδξφκσλ νδήγεζε ζηελ αλάγθε θαηαζθεπήο ζηαζκψλ. Όπσο θαη κε ηνπο νπξαλνμχζηεο, έηζη θαη γηα ηνπο ζηαζκνχο δελ ππήξρε πξνεγνχκελν. Δπεηδή ν ζηαζκφο ζπρλά ζεκαηνδνηνχζε ηελ θαηλνχξηα πχιε ηεο πφιεο, θάπνηνη 37

αξρηηέθηνλεο εκπλεχζηεθαλ απφ ηελ Αςίδα ηνπ Θξηάκβνπ. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ν ζηαζκφο Euston ζην Λνλδίλν (1837). Πξνο ηέιε ηνπ αηψλα, ην ηξέλν ζπκβνιίδεη ηελ αθξίβεηα, ε νπνία εθθξάδεηαη κε πνιχ ςειά ξνιφγηα. Pennsylvania Station , 1902 (McKim, Mead & White)

΢ην πιαίζην ηνπ αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ ζηδεξνδξνκηθψλ εηαηξηψλ εμειίζζεηαη θαη έλαο αληαγσληζκφο σο πξνο ηε κλεκεηαθφηεηα ησλ ζηαζκψλ, ε νπνία εθθξάζηεθε ηφζν ζηηο αίζνπζεο αλακνλήο φζν θαη ζηα ηεξάζηηα κεηαιιηθά ζηέγαζηξα. Η θαηαζθεπή ησλ ζηαζκψλ ζηηο κεγάιεο πφιεηο, εθηφο απφ νηθνλνκηθέο είρε θαη θνηλσληθέο ζπλέπεηεο. Πξνθεηκέλνπ γηα ηελ θαηεδάθηζε νιφθιεξσλ ζπλνηθηψλ θαη ηε κεηαθίλεζε ηνπ πιεζπζκνχ, πξνβάιιεηαη ε αλάγθε θαηαζηξνθήο ηξσγιψλ θαη ε θαηαπνιέκεζε ησλ ινηκσδψλ λνζεκάησλ, ησλ επηδεκηψλ, ηεο πνξλείαο.

Φπζηθά, νη ζπλέπεηεο απφ ηελ θαηαζθεπή ησλ ζηαζκψλ δελ είλαη ίδηεο ζε φιεο ηηο ρψξεο. ΢ην Βεξνιίλν νη ζηαζκνί θαηαζθεπάζηεθαλ πξηλ ηε θάζε ηεο κεγάιεο δεκνγξαθηθήο αχμεζεο. ΢ην Παξίζη, νη ζηαζκνί ρηίδνληαη θαηά θαλφλα καθξηά απφ ην παιαηφ θέληξν. Η εγθαηάζηαζε ησλ ζηαζκψλ ζε έλαλ πξνυπάξρνληα αζηηθφ ηζηφ ή ζηα φξηα ηεο δνκεκέλεο δψλεο ζπληειεί ζηνλ αλαπξνζαλαηνιηζκφ ηεο αζηηθήο αλάπηπμεο, δεδνκέλνπ φηη νη δξφκνη πνπ νδεγνχλ ζην ζηαζκφ απνθηνχλ απμεκέλν θχξνο θαη γίλνληαη πφινο έιμεο γηα ηα ηαρπδξνκεία, ηηο ηξάπεδεο, ηα εκπνξηθά θαηαζηήκαηα. ΢ηηο κηθξφηεξεο πφιεηο ε θαηαζθεπή ελφο ζηαζκνχ ζπρλά ζπλεπάγεηαη ηε γέλεζε κηαο λέαο ζπλνηθίαο ε νπνία ζηαδηαθά ζα ζπλδεζεί κε ην παιηφ θέληξν. ΢χκβνιν ηεο θηλεηηθφηεηαο ηεο λέαο θνηλσλίαο απνηειεί θαη ε αλάπηπμε ησλ μελνδνρείσλ πνπ ζπλήζσο νηθνδνκνχληαη δίπια ζην ζηαζκφ. Ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ αηψλα, επηβάιιεηαη έλαο ζπγθεθξηκέλνο ηχπνο θηεξίνπ: δελ θαηαιακβάλνπλ φιν ην νηθφπεδν θαη νηθνδνκνχληαη γχξσ απφ έλαλ θεληξηθφ ρψξν πνπ πιαηζηψλεηαη απφ εμψζηεο ζε φιν ην χςνο ησλ νξφθσλ. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά είλαη ν κεγάινο αξηζκφο δσκαηίσλ θαη νη πνιπηειείο θνηλνί ρψξνη.

Grand Hotel du Louvre, Παξίζη, 1855.

Υγηεηλή θαη επεκεξία Σν 2007, ην επηζηεκνληθφ πεξηνδηθφ British Medical Journal έθαλε κηα online έξεπλα ψζηε λα αλαδείμεη ην πην ζεκαληηθφ επίηεπγκα ζην ρψξν ηεο Ιαηξηθήο απφ ην 1840. Σελ πξψηε ζέζε θαηέιαβε ε δεκφζηα πγηεηλή. Με ηνλ φξν απηφ αλαθεξφκαζηε ζηα ζπζηήκαηα πδξνδφηεζεο θαη απνρέηεπζεο. Η κεγάιε δεκνγξαθηθή αχμεζε αλάγθαζε ηηο αξρέο λα αζρνιεζνχλ γηα πξψηε θνξά κε ηελ νξγάλσζε ησλ παξαπάλσ ππεξεζηψλ. Γίθηπα πξνυπήξραλ φκσο ήηαλ πεξηνξηζκέλα, ειέγρνληαλ απφ ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο θαη είραλ θπξίσο θεξδνζθνπηθφ ραξαθηήξα. Δπηδεκίεο (φπσο ηεο ρνιέξαο ην 1832) θαη ππξθαγηέο (αξθεηά ζπρλέο ηελ πεξίνδν απηή) έθαλαλ επηηαθηηθφ ην δεκνηηθφ έιεγρν ησλ δηθηχσλ. 40

Υδροδότηςη: Η πξψηε πφιε πνπ απέθηεζε νξγαλσκέλν δίθηπν πδξνδφηεζεο ήηαλ ε Φηιαδέιθεηα (ηφηε πξσηεχνπζα). Αθνξκή ζηάζεθαλ νη επηδεκίεο θίηξηλνπ ππξεηνχ. Ήδε απφ ην 1798 ν αξρηηέθηνλαο Benjamin Latrobe εγθαηέζηεζε ζηνλ πνηακφ Schuylkill έλα ζχζηεκα άληιεζεο λεξνχ θαη κεηαθνξάο ηνπ ζε κηα κεγάιε δεμακελή απφ φπνπ κε μχιηλνπο αγσγνχο ην λεξφ κεηαθεξφηαλ ζε δηάθνξα ζεκεία ηεο πφιεο. Αλ θαη ην δίθηπν ήηαλ πεξηνξηζκέλν, έθηνηε ε πδξνδφηεζε ζεσξήζεθε ππεξεζία θνηλήο σθειείαο. To 1812 (ιφγσ ηεο απμεκέλεο δήηεζεο) ζρεδηάζηεθε ην δεχηεξν δίθηπν, ην νπνίν θαηαζθεπαδφηαλ απφ ην 1812 έσο ην 1815 (κε ζπλερείο επεθηάζεηο έσο ην 1872) θαη ιεηηνχξγεζε σο ην 1909. Η ελέξγεηα απηή ήηαλ γηα κεγάιν δηάζηεκα έλα κεκνλσκέλν παξάδεηγκα, αθνχ ν θαλφλαο ήηαλ ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο λα δηαρεηξίδνληαη αλεπαξθή δίθηπα. Σα δίθηπα απηά ζπλήζσο εμππεξεηνχζαλ ηηο θεληξηθέο ζπλνηθίεο ηεο πφιεο (θαη φρη ηηο θησρέο ζπλνηθίεο) ζπγθεθξηκέλεο κέξεο θαη ψξεο. Γηα ηελ εμππεξέηεζε ηνπ θφζκνπ ζηνπο δξφκνπο ππήξραλ θξήλεο απφ φπνπ νη θάηνηθνη κεηέθεξαλ λεξφ ζην ζπίηη ηνπο ή αγφξαδαλ απφ ηνπο λεξνπιάδεο ην πφζηκν λεξφ. Δπίζεο ζε πνιιά ζπίηηα ππήξραλ πεγάδηα θαη ζηέξλεο. Η κφιπλζε ηνπ λεξνχ ήηαλ ζχλεζεο θαηλφκελν.

Καη ζηελ Δπξψπε επηθξαηεί ε ίδηα θαηάζηαζε ε νπνία θαη ζα αιιάμεη φηαλ αλαπηπρζνχλ νη δεκνηηθέο εηαηξείεο πδάησλ νπφηε θαη ζα κεησζνχλ νη ηηκέο θαη ζα απμεζεί ε θαηαλάισζε. Καη εδψ, επηδεκίεο (ηχθνο, ρνιέξα: Παξίζη- Λνλδίλν 1832) ή ππξθαγηέο (Ακβνχξγν, 1842) έθαλαλ επηηαθηηθφ ηνλ δεκνηηθφ έιεγρν ηεο παξνρήο λεξνχ. Η βειηίσζε ηνπ ζπζηήκαηνο δηαλνκήο δελ ζεκαίλεη φηη ην λεξφ είλαη πάληα θαιήο πνηφηεηαο (π.ρ. Ακβνχξγν επηδεκία ρνιέξαο ην 1892). Αποχετευτικό ςύςτημα: ε εγθαηάζηαζε απνρεηεπηηθψλ ζπζηεκάησλ απνηειεί έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα επηηεχγκαηα ζηνλ ηνκέα ηεο πγηεηλήο πνπ γλψξηζαλ νη πφιεηο ην 19ν αηψλα. ΢ε ζπλδπαζκφ κε ηα δίθηπα πδξνδφηεζεο, απνκάθξπλε νξηζηηθά ηνλ θίλδπλν κεγάισλ επηδεκηψλ ρνιέξαο. Οη ζπδεηήζεηο ζρεηηθά κε ηελ εμπγίαλζε ησλ πφιεσλ, ηελ εγθαηάζηαζε δηθηχνπ ππνλφκσλ θαη ην ζχζηεκα πνπ ζα ρξεζηκνπνηείην ήηαλ πνιπάξηζκεο. ΢ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο εθαξκφζηεθε ην ζχζηεκα ηεο θεληξηθήο απνρέηεπζεο –Μ. Βξεηαλία, Γεξκαλία, Ακεξηθή. ΢ην Παξίζη γηα αξθεηά ρξφληα ζα ρξεζηκνπνηνχληαη θεληξηθνί βφζξνη, κε απνηέιεζκα νη νζκέο λα είλαη κέξνο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο. Τπήξρε κάιηζηα θαη «Δπηηξνπή επί ησλ Οζκψλ» (1880) ε νπνία ζα θαηαθέξεη ην 1894 λα ςεθηζηεί Νφκνο κε ηνλ νπνίν ζα πηνζεηεζεί ην ζχζηεκα ηεο θεληξηθήο απνρέηεπζεο. Φωτιςμόσ: Μέρξη ηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα ν θσηηζκφο ησλ πφιεσλ βαζίδεηαη ζηηο ιάκπεο ιαδηνχ. Σν 1790 ν άγγινο Murdoch εθεχξε ην αέξην θσηηζκνχ (gas lighting) κε ηε ρξήζε άλζξαθα. Αξρηθά θψηηζε ην ζπίηη ηνπ ην 1792, ην 1798 ρξεζηκνπνίεζε ην αέξην γηα λα θσηίζεη ην θεληξηθφ θηήξην ηεο Soho Foundry (εξγνζηάζην θαηαζθεπήο αηκνκεραλψλ ζηα West Midlands) θαη ην 1802 θψηηζε ην εμσηεξηθφ κηαο δεκφζηαο επίδεημεο γηα ην αέξην θσηηζκνχ. Σν 1805, ν Γεξκαλφο Winsor ζα ηδξχζεη ζηελ Αγγιία κηα εηαηξεία γθαδηνχ (Gas Light and Coke Company) ε νπνία ην 1810 ζα απνθηήζεη ην πξνλφκην ηνπ θσηηζκνχ

ηνπ Λνλδίλνπ θαη ην 1816-17 ζα επεθηείλεη ηηο εξγαζίεο ηεο ζηε ζηνά Passage des Panoramas (πνπ φπσο είδακε ρηίζηεθε ην 1808) ζην Παξίζη. Σν 1824, πάιη ζηελ Αγγιία θαη ζην Λνλδίλν, ζα ηδξπζεί κηα άιιε εηαηξεία, ε Imperial Continental Gas Association απφ ηνλ Moses Montefiore, έλαλ αγγινεβξαίν, κε θαηαγσγή απφ ηελ Ιηαιία πνπ ππήξμε ινγηζηήο, ηξαπεδίηεο, θηιάλζξσπνο θαη ΢εξίθεο ηνπ Λνλδίλνπ. ΢θνπφο ηεο εηαηξείαο ήηαλ ε πξνψζεζε ηεο βηνκεραλίαο θσηαεξίνπ ζηελ επεηξσηηθή Δπξψπε. Γξαζηεξηνπνηήζεθε θπξίσο ζηε Γεξκαλία θαη ηελ Απζηξία. Η Γεξκαλία είλαη ε πξψηε ρψξα φπνπ ν Γήκνο ζέηεη ππφ ηελ επνπηεία ηνπ ηηο ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο (Μίληελ 1828, Έικπεξθειλη 1837, Βεξνιίλν 1845, Μπάξκελ 1846). Σν «θίλεκα δεκνηηθνπνηήζεσλ» ζα εληαζεί ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1850. Καη νη ππφινηπεο ρψξεο θαη πξσηεχνπζεο απνθηνχλ επίζεο δεκφζην θσηηζκφ (πρ Παξίζη 1829, Γελεχε 1844, Μηιάλν 1845) αιιά ζα αξγήζνπλ λα εληάμνπλ ην θσηηζηηθφ θσηαέξην ζηηο δεκνηηθέο αξκνδηφηεηεο. Μεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1880, νη ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο ζα δξαζηεξηνπνηεζνχλ ζηελ παξαγσγή ειεθηξηθήο ελέξγεηαο. Πάλησο, ε νηθηαθή ρξήζε ηνπ ειεθηξηζκνχ ζα δηεπξπλζεί κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1920. ΢ηελ Αζήλα νη εγθαηαζηάζεηο ηηο γαιιηθήο εηαηξείαο Compagnie Francaise de Gaz ζα εγθαηληαζηνχλ ην 1862, αιιά ε ρξήζε ηνπ γθαδηνχ ζα γεληθεπηεί ηε δεθαεηία ηνπ 1880. Η πξψηε εηαηξεία παξαγσγήο ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο ήηαλ ε Γεληθή Δηαηξεία Δξγνιεςηώλ (1889) κε πεληρξά φκσο απνηειέζκαηα. Σν 1894 ν Κ. Νηθνιαΐδεο (αληηπξφζσπνο ηεο γαιιηθήο εηαηξείαο Thomson Houston de la Méditerranée ) ίδξπζε ηελ Διιεληθή Δηαηξεία θαη ην 1902 ιεηηνχξγεζε ην εξγνζηάζην ζην Ν. Φάιεξν. Σν 1910 νη πιαηείεο ΢πληάγκαηνο θαη Οκφλνηαο είλαη νη πξψηνη δεκφζηνη ρψξνη πνπ θσηίδνληαη κε ειεθηξηζκφ.

Διαμόρφωςη των πάρκων: Φπζηθά ηα πάξθα πξνυπήξραλ ηνπ 19νπ αηψλα θαη ζπρλά ζεσξνχληαλ ρψξνη δηαζθέδαζεο. Καηά ηνλ 19ν αηψλα, ηα πάξθα ζπλδένληαη κε ηελ αλακφξθσζε ζπγθεθξηκέλσλ πεξηνρψλ ελψ ν θνηλσληθφο ηνπο ξφινο δελ είλαη παληνχ ν ίδηνο. ΢πλήζσο δεκηνπξγνχληαη ζηελ πεξηθέξεηα ησλ νηθνδνκεκέλσλ εθηάζεσλ θαη ζπλδένληαη κε ηελ αλάπηπμε ηεο δψλεο ησλ πξναζηίσλ. Κάζε πάξθν έρεη ηε δηθή ηνπ πξνέιεπζε. Βαζηιηθά πάξθα κεηαηξάπεθαλ ζε δεκφζηνπο θήπνπο. Κήπνη αξηζηνθξαηψλ αγνξάζηεθαλ απφ ηηο δεκνηηθέο αξρέο. Νεθξνηαθεία ή έιε δηακνξθψζεθαλ αλάινγα. ΢πλήζσο νη εχπνξεο ηάμεηο επηδηψθνπλ ηε δηεχξπλζε ηεο γεσγξαθηθήο απφζηαζεο απφ ηα ιατθά ζηξψκαηα. Γελ ην θαηαθέξλνπλ πάληα (East end). 44

Πάλησο ηα πάξθα έπαημαλ ξφιν θαη σο πξνο ηελ πξφιεςε ησλ αζζελεηψλ ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, ηελ εδξαίσζε ηεο θνηλσληθήο εηξήλεο Παξαδείγκαηα: 1. Πάξθν Birkenhead (1847) απέλαληη απφ ην Λίβεξπνπι (Paxton) Η θαηαζθεπή ηνπ ζπλδέζεθε κε ηελ αλέγεξζε ελφο νηθνδνκηθνχ ζπγθξνηήκαηνο πνιπθαηνηθηψλ θαη κνλνθαηνηθηψλ, πνπ δελ θαηάθεξαλ φκσο λα θηάζνπλ ην επίπεδν ησλ θαηνηθηψλ πνπ είραλ νηθνδνκεζεί γχξσ απφ ην πάξθν Marylebone ηνπ Λνλδίλνπ. Αλ θαη δελ είλαη ην πξψην δεκφζην πάξθν, είλαη ην πξψην πάξθν ζηελ Αγγιία πνπ ρηίζηεθε κε δεκφζηνπο πφξνπο.

2) Victoria Park, Λνλδίλν, 1842 (Sir James Pennethorne) Σν 1842 ε θπβέξλεζε πξνθεηκέλνπ λα αλαπιάζεη ηηο ππνβαζκηζκέλεο θαη αλζπγηεηλέο αλαηνιηθέο ζπλνηθίεο ηνπ Λνλδίλνπ δηέζεζε ηα απαξαίηεηα θνλδχιηα γηα ηε δεκηνπξγία ελφο πάξθνπ 78 εθηαξίσλ κεηαμχ ηνπ Hackney θαη ηνπ Poplar. Σν ζθεπηηθφ ήηαλ φηη «εθεί ζα εγθαζίζηαλην εχπνξεο θαη επππφιεπηεο νηθνγέλεηεο απφ ηελ παξνπζία ησλ νπνίσλ ζα σθεινχληαλ νη θησρνί ησλ γχξσ ζπλνηθηψλ». Ωζηφζν, νη ζρεδηαδφκελεο ιεσθφξνη δελ θαηαζθεπάζηεθαλ πνηέ θαη ην Πάξθν αθφκα θαη ζήκεξα πεξηβάιιεηαη απφ κηα ππνβαζκηζκέλε ζπλνηθία. Οη εξγαηηθέο νηθνγέλεηεο ρξεζηκνπνηνχζαλ ηηο ιίκλεο γηα ηελ πξνζσπηθή ηνπο θαζαξηφηεηα. Έηζη νη εχπνξεο ηάμεηο ηνπ Λνλδίλνπ πνπ επηδίσθαλ ηε γεσγξαθηθή απφζηαζε απφ ηα ιατθά ζηξψκαηα, δελ ζηήξημε ηειηθά ην έξγν απηφ. 45

΢ην Hyde Park ζην Λνλδίλν, ε πεξηνρή ησλ Hamilton Gardens ήηαλ ρσξηζκέλν απφ ην ππφινηπν πάξθν κε κεηαιιηθά θάγθεια. Σα θιεηδηά ηα είραλ ζηελ απνθιεηζηηθή θαηνρή ηνπο νη θάηνηθνη ηεο αξηζηνθξαηηθήο ζπλνηθίαο Mayfair 3) Central Park, Νέα Τφξθε (Olmsted & Vaux) ΢ηε ΝΤ, ε άκεζε γεηηλίαζε ηεο πφιεο κε ην θπζηθφ πεξηβάιινλ δελ θαζηζηνχζε απαξαίηεην έλα δεκφζην πάξθν. Απφ ην 1840 φκσο φηαλ νη βηνκεραληθέο εγθαηαζηάζεηο απνθφςνπλ ηελ πφιε απφ ηε ζάιαζζα ζα δεκηνπξγεζεί ε αλάγθε γηα έλα πάξθν. Σν 1856 ν δήκνο αγφξαζε κηα έθηαζε 337 εθηαξίσλ, πέξα ηεο αζηηθήο δψλεο, θαηεηιεκκέλε απφ παξάγθεο αζηέγσλ θαη ξαθνζπιιεθηψλ.

Σέινο, θαηά ηνλ 19ν αηψλα νξίδνληαη πνιενδνκηθνί θαλνληζκνί πνπ ζπλήζσο είραλ αθεηεξία ζιηβεξά γεγνλφηα ζηε δσή ησλ πφιεσλ, φπσο ππξθαγηέο θαη πιεκκχξεο. Έηζη πρ νη πιίλζηλεο θαηαζθεπέο έδσζαλ ηε ζέζε ηνπο ζηηο πέηξηλεο, ελψ επηβιήζεθαλ θαη νη έμνδνη θηλδχλνπ. 46

Δπίζεο νη πγηεηλνιφγνη θαη νη γηαηξνί πξνζπάζεζαλ λα πξνζδηνξίζνπλ ηνπο φξνπο ηεο πγηεηλήο θαη λα ραξάμνπλ θάπνηεο νηθηζηηθέο λφξκεο. Οη ζρεηηθέο δηαηάμεηο αθνξνχζαλ ηνλ εμαεξηζκφ, ην θσηηζκφ, ην πιάηνο ησλ δξφκσλ, ηελ θαηαζθεπή ηδαθηψλ, ην χςνο ησλ θηεξίσλ ζε ζρέζε κε ην πιάηνο ηνπ δξφκνπ. Ωζηφζν, παξά ηελ έληνλε δξαζηεξηφηεηα λνκηθήο θσδηθνπνίεζεο ηεο παξέκβαζεο ησλ δεκφζησλ αξρψλ ζηε δεκηνπξγία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, ε αζηηθνπνίεζε ζηελ Δπξψπε γίλεηαη απζφξκεηα, θαζψο ε ρξήζε ηεο γεο εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηα ζπκθέξνληα ησλ ηδηνθηεηψλ. Οη θαλνληζκνί ησλ δήκσλ εκθαλίδνληαη αξθεηά θαζπζηεξεκέλα ζε ζρέζε κε ηελ ηδησηηθή πξσηνβνπιία.

Καηνηθώληαο ζηελ πόιε Γηα πνιχ θαηξφ νη ηζηνξηθνί αλαδεηνχζαλ ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο νηθνδνκηθήο θίλεζεο θαη ησλ γεληθφηεξσλ νηθνλνκηθψλ θχθισλ. Σειηθά φκσο πξνζαλαηνιίζηεθαλ ζηνλ θαζνξηζκφ ελφο δείθηε κε βάζε ηνπο θφξνπο πνπ πιεξψλνληαλ επί ησλ νηθνδνκηθψλ πιηθψλ. ΢ε γεληθέο γξακκέο θαηέιεμαλ φηη ππάξρεη ζρεηηθή απηνλνκία κεηαμχ ησλ θχθισλ ηεο νηθνδνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη ηνπο νηθνλνκηθνχο θχθινπο. ΢ηελ πξνζπάζεηα λα θαηαζθεπαζηεί έλα ζπλνιηθφ κνληέιν, απνδείρηεθε ηειηθά φηη αθφκα θαη ζηελ ίδηα ρψξα, θάζε πφιε επεξεάδεηαη απφ ηηο ηδηαίηεξεο ζπγθπξίεο ηεο. Κάζε γελίθεπζε ινηπφλ είλαη ζρεδφλ αδχλαηε. ΢ίγνπξα, ε ζπζζψξεπζε πιεζπζκνχ νδήγεζε ζε κηα απμεκέλε δήηεζε θαηνηθηψλ ζηηο πφιεηο. Ωζηφζν ε νηθνδνκηθή δξαζηεξηφηεηα δελ αληαλαθιά πάληα κε αθξίβεηα ηε δεκνγξαθηθή αλάπηπμε. Τπάξρνπλ πφιεηο (φπσο πρ ην Βεξνιίλν) φπνπ ζεκαληηθφ πνζνζηφ αθηλήησλ έκελαλ θελά, αθνχ ηα άηνκα δελ είραλ ιεθηά γηα λα ηα αγνξάζνπλ Οη εξγνιάβνη, νη επηρεηξήζεηο, νη επελδπηέο, νη πνιενδνκηθνί θαλνληζκνί, νη δηαζέζηκεο εθηάζεηο είλαη θαζνξηζηηθνί παξάγνληεο. Οη ζπλζήθεο δόκεζεο Η θχζε ηεο ηδηνθηεζίαο δειαδή, αλ ε ηδηνθηεζία είλαη ζπγθεληξσκέλε ζηα ρέξηα κεγάισλ νηθνγελεηψλ ή εηαηξεηψλ ή αλ ππάξρεη δηαζπνξά ηεο ηδηνθηεζίαο, είλαη έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο πνπ επεξεάδεη ηελ θαηαζθεπή θαηνηθηψλ. ΢ηελ Αγγιία, ε ηδηνθηεζία είλαη ζπγθεληξσκέλε ζηα ρέξηα κεγάισλ νηθνγελεηψλ ή ηδξπκάησλ θαη ζπλαληάκε ηνλ ηχπν ηεο πεξηνξηζκέλεο ρξνληθά ζπληδηνθηεζίαο: ν ηδηνθηήηεο παξαρσξεί ζηνλ εθκηζζσηή κηα ζπγθεθξηκέλε έθηαζε γηα έλα ρξνληθφ δηάζηεκα ζπλήζσο 99 εηψλ. Σν ζπκβφιαην θαζνξίδεη ην ελνίθην αιιά θαη ην είδνο ησλ θαηαζθεπψλ πνπ πξέπεη λα θάλεη ν εθκηζζσηήο. Απηφο είλαη ν ιφγνο πνπ νη πξψηνη εξγνιάβνη εκθαλίδνληαη ζηελ Αγγιία, αθνχ δελ ρξεηάδεηαη λα δεζκεχνπλ θεθάιαηα ζηελ αγνξά γεο αιιά κπνξνχλ λα ηα ρξεζηκνπνηνχλ ζηηο θαηαζθεπέο. Σφζν νη εξγνιάβνη, φζν θαη νη επγελείο (πνπ θαηέρνπλ ηε γε) δελ έρνπλ ζπκθέξνλ απφ ηελ πχθλσζε ηεο δφκεζεο θαη έηζη παξαηεξείηαη ρακειή ππθλφηεηα ησλ θηεξίσλ. 48

΢ηελ επεηξσηηθή Δπξψπε ζπλαληψληαη ζπλήζσο κεγάινη ηδηνθηήηεο αθηλήησλ, νη νπνίνη δηαηεξνχλ ηα πιήξε δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο θαη δέρνληαη κηζζψζεηο κε κηθξή δηάξθεηα. Γειαδή είραλ ηε θαηνρή ηνπ θηίζκαηνο θαη φρη ηεο γεο, ηελ νπνία έπξεπε λα επηζηξέςνπλ θελή κεηά ηε ιήμε ηεο εθκίζζσζεο. Σν απνηέιεζκα ήηαλ λα ρηίδνληαη εξγαζηήξηα θαη «παιηόζπηηα», ρακειά θαη κε θζελά πιηθά. Θα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη κέρξη ηνλ Α’ Παγθφζκην Πφιεκν ε ηδησηηθή πξσηνβνπιία ήηαλ ν κνριφο γηα ηελ θαηαζθεπή ησλ πεξηζζφηεξσλ θαηνηθηψλ. Οη λφκνη ηεο αγνξάο πξνζαλαηφιηδαλ ηε δξαζηεξηφηεηα ησλ εξγνιάβσλ, εηαηξεηψλ θαη ηδηνθηεηψλ. ΢ηηο δψλεο πνπ είραλ πςειφηεξεο αμίεο αθηλήησλ ππήξρε ππεξπαξαγσγή δφκεζεο θαηνηθηψλ θαη ην αληίζεην. Δπίζεο ζηηο δψλεο απηέο ηα θηήξηα είλαη πςειφηεξα θαη δηαζέηνπλ φιεο ηηο αλέζεηο. Δπίζεο, ζηελ Ακεξηθή, γίλεηαη δηάθξηζε κεηαμχ ηεο επίζεκεο θαη αλεπίζεκεο αγνξάο. Η δεχηεξε πεξίπησζε, αθνξά δψλεο πνπ βξίζθνληαη εθηφο ζρεδίνπ πφιεσο θαη φπνπ ηα νηθφπεδα έρνπλ ρακειή ηηκή. ΢ηηο πεξηνρέο απηέο ζπγθεληξψλνληαη ζπλήζσο κεηνλφηεηεο νη νπνίεο ρηίδνπλ κφλεο ηνπο ηα ζπίηηα ηνπο βνεζψληαο ν έλαο ηνλ άιινλ. ΢εκαληηθή ήηαλ ε ηερληθή balloon-frame, ε ηερληθή δειαδή ηνπ ιπφκελνπ ζθειεηνχ, αθνχ πιένλ ηα ζπίηηα κπνξνχζαλ λα ρηηζηνχλ ρσξίο ηε κεζνιάβεζε ηερληηψλ θαη αξγφηεξα ηα πξνθαηαζθεπαζκέλα ζπίηηα πνπ απνζηέιινληαλ κε ηε κνξθή αξηζκεκέλσλ ηκεκάησλ. Ο θφβνο ηεο κεγάιεο ππθλφηεηαο, ησλ επηδεκηψλ θαη ηεο εζηθήο δηαθζνξάο, πξνθάιεζε ην ελδηαθέξνλ ησλ θηιαλζξσπηθψλ νκάδσλ αιιά θαη ηεο εξγνδνζίαο γηα ην ζηεγαζηηθφ πξφβιεκα. Οη πξσηνβνπιίεο απηέο νδήγεζαλ ζε κηα επλντθή λνκνζεζία γηα ηελ θαηαζθεπή θαηνηθηψλ γηα ηνπο εξγάηεο θαη ηα θησρά ζηξψκαηα. Πάλησο νη λνκηθέο παξεκβάζεηο γηα ηελ θαηαζθεπή θηελψλ θαηνηθηψλ δελ επέθεξαλ νπζηαζηηθά απνηειέζκαηα πξηλ απφ ηνλ Μεζνπφιεκν. Σύπνη θαηνηθηώλ Όζν ζπαληφηεξν είλαη έλα αγαζφ ηφζν κεγαιχηεξν είλαη ην θχξνο πνπ πξνζδίδεη ε θαηνρή ηνπ. Κξηηήξηα φπσο ν αξηζκφο ησλ δσκαηίσλ, νη αλέζεηο (ινπηξφ, ηνπαιέηα, λεξφ, απνρέηεπζε), ε ρξήζε λέσλ ηερλνινγηθψλ θαηλνηνκηψλ, απνηεινχλ ζεκαληηθά ζηνηρεία δηάθξηζεο θαη είλαη θαζνξηζηηθά γηα ηνπο δηάθνξνπο ηχπνπο θαηνηθηψλ.

Οη αζηηθέο ειίη πξνηηκνχζαλ πάληα ηε κνλνθαηνηθία. Όκσο νη κεηαζρεκαηηζκνί ηεο πφιεο έθαλαλ ζρεδφλ απαγνξεπηηθέο ηέηνηνπ είδνπο βιέςεηο. Έηζη κφλν νη πινπζηφηεξνη κπνξνχζαλ λα δηαηεξνχλ ηα ηδησηηθά ηνπο κέγαξα ζην θέληξν ηεο πφιεο. Η αζηηθή θαηνηθία ησλ αλψηεξσλ ηάμεσλ είλαη πινχζηα θαη άλεηε. ΢πλήζσο πξφθεηηαη γηα ηδησηηθά κέγαξα. Απιή, ζηάβινη, ακαμνζηάζην, ρψξνη ππνδνρήο, κεγαινπξεπείο ζθάιεο, κεγάια δσκάηηα, ηξαπεδαξία, θήπνο αλαςπρήο, ρεηκεξηλφο θήπνο, αλειθπζηήξαο, θάβα, απνζήθεο. ΢νθίηεο γηα ηνπο ππεξέηεο. Πνιπηειήο επίπισζε. Απζηεξά θαζνξηζκέλε ε ρξήζε θάζε ρψξνπ. Αιιά θαη πνιπηειή δηακεξίζκαηα πνιπθαηνηθηψλ κε θαζνξηζκέλε πάιη ρξήζε ρψξσλ Σα δηακεξίζκαηα ησλ κεζαίσλ ζηξσκάησλ δελ έρνπλ ηηο ίδηεο πξνδηαγξαθέο: πην πεξηνξηζκέλνη ρψξνη, ιηγφηεξεο αλέζεηο, απινχζηεξε θαηαλνκή ηνπ ρψξνπ, φρη πνιπηέιεηα αιιά επίθαζε πνιπηέιεηαο. Πξφθεηηαη γηα κηθξέο κνλνθαηνηθίεο ή δηακεξίζκαηα ζε κηθξέο πνιπθαηνηθίεο. Σν κέγεζνο θαη ε πνηφηεηα ησλ κνλνθαηνηθηψλ, αιιά θαη ε ηνπνζεζία ηνπο, εθθξάδνπλ ηελ ηεξαξρία ζην εζσηεξηθφ ησλ κεζαίσλ ζηξσκάησλ Η κε πνηνηηθή θαηνηθία: Παξά ηηο πξνζπάζεηεο ησλ κεηαξξπζκηζηψλ, ε βαζηθή κεξίδα ηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ δελ απνιακβάλεη ζηέγε κε ηηο πξνδηαγξαθέο πνπ νη ίδηνη έρνπλ νξίζεη. Οη ζπλζήθεο θαηνηθίαο παξακέλνπλ δχζθνιεο. Παξά ηηο ξπζκίζεηο θαη ηε δξάζε ησλ εηαηξεηψλ πνπ ζπζηήζεθαλ γηα λα ελζαξξχλνπλ ηελ θαηαζθεπή θνηλσληθήο ζηέγεο, νη πξνζπάζεηεο πνπ θαηαβιήζεθαλ γηα ηε δηφξζσζε ησλ λφκσλ ηεο αγνξάο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ έθεξαλ απνηέιεζκα: ε ππεξζπγθέληξσζε πιεζπζκνχ θαη ε έιιεηςε πγηεηλψλ ζπλζεθψλ ραξαθηεξίδνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο αζηηθέο θαηνηθίεο. ΢ηηο πεξηζζφηεξεο πφιεηο, νη ζπλζήθεο δηαβίσζεο ζηηο πεξηνρέο πνπ πξφζθαηα ελζσκαηψζεθαλ ζηνλ αζηηθφ ηζηφ είλαη ρεηξφηεξεο απφ φ,ηη ζην παιηφ θέληξν. Καηά κέζν φξν νη θαηνηθίεο πνπ βξίζθνληαη εληφο ησλ ηεηρψλ ηνπ παιηνχ κεζαησληθνχ νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ είλαη κεγαιχηεξεο. Όζν απνκαθξπλφκαζηε απφ ην θέληξν ηφζν κεηψλεηαη ην κέγεζνο ησλ θαηνηθηψλ.

Δξγαηηθέο πνιπθαηνηθίεο Παξά ην θφβν πνπ ελέπλεπζαλ νη κεγάιεο εξγαηηθέο πνιπθαηνηθίεο, ήηαλ ν πην δηαδεδνκέλνο ηχπνο θαηνηθίαο. Η πην θιαζηθή πεξίπησζε είλαη απηή ηεο Mietskaserne ζην Βεξνιίλν: ην 1875, ην 27% ησλ πνιπθαηνηθηψλ δηαζέηνπλ 3 ή πεξηζζφηεξνπο νξφθνπο. Σν 1895 ην πνζνζηφ απηφ απμάλεη ζε 42%, ην νπνίν θαη δηαηεξείηαη κέρξη ηνλ Α’ Παγθφζκην Πφιεκν. Οη πνιπθαηνηθίεο απηέο θαηαζθεπάδνληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ νηθνπέδνπ γχξσ απφ κηθξέο απιέο.

΢ηε Νέα Τφξθε, ν ηχπνο ηεο εξγαηηθήο πνιπθαηνηθίαο ήηαλ ηα tenement houses. Οη εθηάζεηο ζηηο νπνίεο θηίζηεθαλ είραλ κεγάιν κήθνο (92 κέηξα) αιιά πνιχ κηθξφ πιάηνο (23 κέηξα). Σα πξψηα tenements (1830s) πξνήιζαλ απφ ηελ αλακφξθσζε παιηψλ κνλνθαηνηθηψλ ησλ κεζαίσλ ζηξσκάησλ. Έηζη ζρεκαηίζηεθαλ κηθξνζθνπηθά δσκάηηα απφ ηα νπνία απηά πνπ βξίζθνληαλ ζην θέληξν δελ είραλ θαλ εμαεξηζκφ. Αξγφηεξα, κε ηελ εληαηηθνπνίεζε ηεο εθκεηάιιεπζεο ηνπ εδάθνπο, ζα νηθνδνκεζνχλ θαη ηα backyard tenements. Άιια tenements νηθνδνκήζεθαλ απφ ηελ αξρή γηα ηε ζηέγαζε κεηαλαζηψλ. Οη κεγάιεο απηέο θαηαζθεπέο, ρηηζκέλεο θάζεηα ζην δξφκν, θαηαιάκβαλαλ ην 70-80% ηνπ νηθνπέδνπ, είραλ 4-6 νξφθνπο θαη θάζε φξνθνο είρε 4 δηακεξίζκαηα κε 3 ή 4 δσκάηηα. ΢πλήζσο κφλν έλα δσκάηην είρε παξάζπξν ην νπνίν έβιεπε είηε ζην δξφκν είηε ζηελ απιή. Σε δεθαεηία ηνπ 1880- θαη πξνθεηκέλνπ λα ππάξρεη θαιχηεξνο εμαεξηζκφο, επηβιήζεθε ε χπαξμε θσηαγσγνχ ζην θέληξν ηνπ θηεξίνπ πνπ ήηαλ σζηφζν πεξηνξηζκέλσλ δηαζηάζεσλ 51

΢ηηο αξρέο ηνπ 20νχ νη θσηαγσγνί ζα αληηθαηαζηαζνχλ κε εζσηεξηθέο απιέο

Back-to-back houses. θαηνηθίεο κε κεζνηνηρία Οη θαηνηθίεο απηέο απνηέιεζαλ ην πην ζπλεζηζκέλν ηχπν θαηνηθίαο ζηελ Αγγιία ην πξψην κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα. Σν 1840 ηα 2/3 ηνπ πιεζπζκνχ ηνπ Birmingham θαη ηνπ Liverpool θαηνηθνχλ ζε ηέηνηνπ είδνπο ζπίηηα. Παλνκνηφηππα, πιηλζφθηηζηα ζπίηηα κε πνιχ απιή εζσηεξηθή δνκή. Απεπζείαο είζνδνο ζε έλα δσκάηην 10-14 ηκ –θνπδίλα ή θαζηζηηθφ- θαη κηα ζηελή ζθάια νδεγεί ζηνλ πάλσ φξνθν φπνπ βξίζθεηαη έλα δσκάηην ίδησλ δηαζηάζεσλ. Σα ζπίηηα απηά είλαη ρηηζκέλα γχξσ απφ απιέο κηθξνχ κεγέζνπο. 52

΢ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα, ηα ζπίηηα απηά ζα κεγαιψζνπλ ιίγν θαη ηα δσκάηηα ζα γίλνπλ πην εμεηδηθεπκέλα: ν θάησ φξνθνο ζα απνθηήζεη 2 δσκάηηα θαη κηα θνπδίλα ελψ ζα ππάξρνπλ δχν πφξηεο γηα λα βειηησζεί ν εμαεξηζκφο. Ο πάλσ φξνθνο ζα έρεη επίζεο 2 δσκάηηα. Καηά θαλφλα, κηα κνλψξνθε πξνζζήθε ζην πίζσ κέξνο ζα ρξεζηκεχεη σο απνζήθε γηα ην θάξβνπλν, ινπηξφ θαη ηνπαιέηα.

Δπηπισκέλα δσκάηηα θαη πξνζσξηλή θαηνηθία Γηα κεγάιε κεξίδα ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ε ζηέγε ηζνδπλακνχζε κε έλα επηπισκέλν δσκάηην. Η πγηεηλή είλαη αμηνζξήλεηε αθνχ ζπλήζσο ηα ζπίηηα απηά έρνπλ κφλν κία ηνπαιέηα ηελ νπνία κνηξάδνληαη φινη νη έλνηθνη. ΢ε απηά δελ έκελαλ κφλν εξγέλεδεο αιιά θαη νηθνγέλεηεο νιφθιεξεο πνπ ζηνηβάδνληαλ ζηα δσκάηηα.

Παξαγθνππόιεηο Αθφκα πην ρακειά ζηελ ηεξαξρία ηεο αζηηθήο ζηέγεο βξίζθνληαη νη παξαγθνππφιεηο, ζηελ πεξηθέξεηα ησλ αζηηθνπνηεκέλσλ δσλψλ. Όηαλ ε αζηηθή αλάπηπμε άγγηδε ηηο πεξηνρέο απηέο νη έλνηθνη απιψο ηηο εγθαηέιεηπαλ. Σα ζπίηηα θηηάρλνληαη απφ ζαλίδεο θαη δηάθνξα θηελά πιηθά πνπ ζπγθεληξψλνληαη φπσο-φπσο. Δίλαη ζπλήζσο γηγαληηαίνη ζθνππηδφηνπνη, φπνπ ζηνηβάδνληαη ελήιηθεο, λενγέλλεηα, θαηνηθίδηα δψα, θφηεο, θαηζίθεο ΢ηελ πεξηθέξεηα ησλ πφιεσλ νηθνδνκνχληαη πξαγκαηηθέο παξαγθνππφιεηο. Όηαλ ε αζηηθή αλάπηπμε άγγηδε ηηο πεξηνρέο απηέο νη έλνηθνη απιψο ηηο εγθαηέιεηπαλ. Οη ιύζεηο Η ζηέγε, ππόζεζε ηεο εξγνδνζίαο ΢ηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 19νπ αηψλα, ζεσξήζεθε πσο νη εξγνδφηεο έπξεπε λα παίμνπλ ηδηαίηεξν ξφιν ζηε βειηίσζε ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ παξεκβαίλνληαο ζηελ πνηφηεηα ηεο θαηνηθίαο. ΢ηηο πφιεηο φπνπ ε αλάπηπμή ηνπο ζπλδέζεθε απνθιεηζηηθά κε ηελ εθβηνκεράληζε (πφιεηο

πνπ

νξγαλψζεθαλ γχξσ

απφ

νξπρεία ή

ζηδεξνβηνκεραλίεο) νη ηδηνθηήηεο ησλ εξγνζηαζίσλ ζπρλά αλαιάκβαλαλ ηε ζηέγαζε ησλ εξγαηψλ (εξγαηνππφιεηο). Η απφθαζε απηή επηβιήζεθε επηηαθηηθά απφ ηνπο βηνκεράλνπο, πξνθεηκέλνπ λα πξνζειθχζνπλ εξγαηηθά ρέξηα θαη λα πξνζηαηεχζνπλ ηε βηνκεραληθή αλάπηπμε. Σηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πξφθεηηαη γηα ζηξαηψλεο. Ο ηξφπνο θαηαζθεπήο ηνπο είλαη ειάρηζηα δαπαλεξφο θαη επηηξέπεη ηε ζπζηέγαζε πνιιψλ αηφκσλ. Καηνηθίεο κε κεζνηνηρία ή θαηνηθίεο πνπ ζηεγάδνπλ 4 ή πεξηζζφηεξεο νηθνγέλεηεο. ΢χληνκα ζα γίλεη θαηαλνεηφ φηη ε ζπιινγηθή θαηνηθία θαη ν ζπγρξσηηζκφο πνπ επηβάιιεη, επζχλεηαη γηα ηε ζλεζηκφηεηα. Η θαηαζθεπή θαηνηθηψλ είλαη επίζεο απνηέιεζκα πηνζέηεζεο παηεξλαιηζηηθψλ πνιηηηθψλ πνπ εμαζθαιίδνπλ ηελ θνηλσληθή εηξήλε θαη ηελ άλεηε θαηνηθία. ΢ηηο εξγαηνππφιεηο αλαπαξάγεηαη ε ηεξαξρία ηνπ εξγνζηαζίνπ / νξπρείνπ. Γηαρσξηζκφο αλά ζπλνηθίεο κεηαμχ ησλ εξγαηψλ, αξρηεξγαηψλ θαη ππαιιήισλ. Η έθηαζε ησλ θαηνηθηψλ είλαη αλάινγε ηεο ζέζεο ζηελ εξγαζία (πρ Creusot). Σα ζρέδηα ησλ θαηνηθηψλ απνδεηθλχνπλ φηη νη θνηλσληθέο ζπλήζεηεο ησλ εξγαηψλ θαη ησλ ππαιιήισλ δηαθέξνπλ αηζζεηά. Δλψ νη εξγαηηθέο θαηνηθίεο είλαη απνκνλσκέλεο ζηνλ 54

θήπν ηνπο, ηα ζπίηηα ησλ ππαιιήισλ απνηεινχληαη απφ δχν ζπκκεηξηθά δηακεξίζκαηα.

Οη αζηηθνί πιεζπζκνί ΢ην θεθάιαην απηφ κειεηψληαη θάπνηα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ αζηηθψλ πιεζπζκψλ θαζψο θαη ε δεκνγξαθηθή ζπκπεξηθνξά ηνπο. Σν κέγεζνο θαη ηα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ελφο πιεζπζκνχ επεξεάδνληαη απφ ηε ζλεζηκφηεηα, ηε γελλεηηθφηεηα θαη ηo κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα. Οη ηξεηο απηνί δείθηεο θαζνξίδνπλ θαη εμεγνχλ ην θπζηθφ πιεφλαζκα ή έιιεηκκα ελφο πιεζπζκνχ. Όηαλ ιέκε φηη έλαο πιεζπζκφο απμάλεηαη, νπζηαζηηθά αλαθεξφκαζηε ζην Φπζηθφ Ιζνδχγην θαη ελλννχκε φηη ην θπζηθφ ηζνδχγην ηνπ πιεζπζκνχ κηαο πφιεο είλαη ζεηηθφ. Σν θπζηθφ ηζνδχγην είλαη ην απνηέιεζκα ηνπ ηζνδπγίνπ ησλ γελλήζεσλ, ησλ ζαλάησλ θαη ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ ηζνδπγίνπ (κεηαλάζηεπζε θαη απνδεκία). ΦΙ= Αξηζκφο γελλήζεσλ – αξηζκφο ζαλάησλ + αξηζκφο κεηαλαζηψλ - αξηζκφο απνδεκνχλησλ. Γηα κεγάιν δηάζηεκα ην ΦΙ ζηηο πφιεηο ήηαλ αξλεηηθφ εμαηηίαο ηνπ απμεκέλνπ αξηζκνχ ζαλάησλ. Απφ ην γεγνλφο απηφ πξνέθπςε ε γηα πνιιά ρξφληα αξλεηηθή θξηηηθή γηα ηηο πφιεηο ζηηο νπνίεο απέδηδαλ ηνλ ραξαθηεξηζκφ «ζαλαηεθφξεο». Όπσο είλαη αλακελφκελν, θάζε ρψξα αιιά θαη θάζε πφιε παξνπζηάδεη ηα δηθά ηεο ραξαθηεξηζηηθά (ε Γαιιία πρ έρεη ρακειή θπζηθή αχμεζε). Γχν παξαδείγκαηα: ε γαιιηθή πφιε Ρνπέλ πνπ παξνπζηάδεη πνιχ πεξηνξηζκέλε αχμεζε κέζα ζε 1,5 πεξίπνπ αηψλα, απμάλεη ηνλ πιεζπζκφ ηεο κφιηο θαηά 40.000 θαηνίθνπο ελψ ζηελ Αγία Πεηξνχπνιε (λέα πξσηεχνπζα) ν πιεζπζκφο απμάλεηαη θαηά 977%. Αξρηθά, απηφ πνπ είλαη ζεκαληηθφ είλαη λα γλσξίδνπκε γηα πνην ιφγν είλαη ζεηηθφ ή αξλεηηθφ ην ΦΙ ζε θάζε πφιε. Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο νη κεηαλάζηεο είλαη πνιινί, φκσο ζηε Ρσζία νη επνρηαθέο δηαθπκάλζεηο είλαη πην κεγάιεο. ΢ηε Ρνπέλ ελψ αξρηθά νη γελλήζεηο είλαη πεξηζζφηεξεο απφ ηνπο ζαλάηνπο, απφ ηα κέζα πεξίπνπ ηνπ 19 νπ ε θαηάζηαζε αξρίδεη ζηαδηαθά λα αληηζηξέθεηαη ηφζν ψζηε ην 1870 ην ΦΙ λα είλαη αξλεηηθφ. Αληίζεηα, ζηελ Αγ. Πεηξνχπνιε ν αξηζκφο ησλ γελλήζεσλ μεπεξλάεη απηφ ησλ ζαλάησλ κεηά ην 1880. ΢ε δεχηεξν επίπεδν, νθείινπκε λα κάζνπκε γηαηί έρνπκε αχμεζε ή κείσζε ησλ ζαλάησλ. Πρ ζηελ Αγ. Πεηξνχπνιε ηα πςειά πνζνζηά ζλεζηκφηεηαο νθείινληαη ζε 56

επηδεκίεο ρνιέξαο θαη ηχθνπ (1850-1860). Κάηη πνπ ηζρχεη γηα ηε Ρνπέλ κεηά ην 1880. Δπίζεο ζηε Ρνπέλ ζηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα θαηαγξάθνληαη πςειά πνζνζηά παηδηθήο ζλεζηκφηεηαο. Ο ζπλωζηηζκόο ηωλ αζηηθώλ πιεζπζκώλ Οπζηαζηηθά, κε ηνλ φξν «ζπλσζηηζκφο» αλαθεξφκαζηε ζηελ ππθλφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ κηαο πφιεο. Τπνινγίδεηαη βάζεη ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηελ έθηαζε ηεο πφιεο θαη εμαξηάηαη θαηά πνιχ απφ ηελ έθηαζε. Βέβαηα, κε ηνλ ηξφπν απηφ ζπλππνινγίδνληαη θαη κε νηθνδνκεκέλεο εθηάζεηο, φπσο ηα πάξθα θαη νη δξφκνη. Ωζηφζν είλαη πνιχ δχζθνιν λα γίλεη ε δηάθξηζε απηή. Γηα ηε Γεξκαλία πνπ ππάξρνπλ ηα ζηνηρεία απηά γηα ην 1905 γλσξίδνπκε φηη ε ππθλφηεηα ήηαλ 321 θάηνηθνη αλά εθηάξην έλαληη 719 θαηνίθσλ αλά νηθνδνκεκέλν εθηάξην. Σν θαηλφκελν ηνπ ζπλσζηηζκνχ θηάλεη ζην δελίζ ηνπ ζηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα. ΢ηε ζπλέρεηα, εμαηηίαο ηεο επέθηαζεο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, ηεο αλαδφκεζεο ησλ θέληξσλ ησλ πφιεσλ θαη ηεο εμεηδίθεπζεο ησλ ρξήζεσλ ηνπ εδάθνπο (ηφπνο εξγαζίαο, δηνηθεηηθά, ζξεζθεπηηθά ή πνιηηηζηηθά θηήξηα) ην θαηλφκελν απηφ ζα κεησζεί. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη ην City ηνπ Λνλδίλνπ: φηαλ κεηά ηα κέζα ηνπ 19νπ αηψλα ζα απνθηήζεη έλα ζαθή ραξαθηήξα σο ηφπνο εξγαζίαο, ε πιεζπζκηαθή ππθλφηεηα ηεο πεξηνρήο ζα κεησζεί ζεκαληηθά. Δπίζεο ε Αζήλα: ην 1879 είρε έθηαζε 4km2 θαη ππθλφηεηα 172 θαηνίθνπο αλά εθηάξην. Σν 1907, ε πφιε επεθηείλεηαη θαη πιένλ ζηνλ Γήκν εληάζζνληαη θαη νη αξαηνθαηνηθεκέλεο πεξηνρέο γχξσ απφ ηελ πφιε. Σν απνηέιεζκα είλαη ε έθηαζή ηνπ Γήκνπ λα απμεζεί ζε 19km2 θαη ε ππθλφηεηά λα κεησζεί ζε 91 θαηνίθνπο αλά εθηάξην. Οη θνηλσληθνί αλαιπηέο ηεο επνρήο, ηξνκνθξαηεκέλνη απφ ην θαηλφκελν ηνπ ζπλσζηηζκνχ ππνγξάκκηδαλ ηελ άκεζε ζρέζε αλάκεζα ζηε κεγάιε ππθλφηεηα θαη ηε ζλεζηκφηεηα. ΢πλήζσο νη πην ππθλνθαηνηθεκέλεο πεξηνρέο ήηαλ απηέο πνπ ζπγθέληξσλαλ εξγαηηθφ πιεζπζκφ ή κεηαλάζηεο. Οη ακεξηθάληθεο πφιεηο αλ θαη είλαη κεγάιεο ζε έθηαζε, δελ ραξαθηεξίδνληαη απφ κεγάιε πιεζπζκηαθή ππθλφηεηα. Οη πνιπθαηνηθίεο είλαη ζρεδφλ αλχπαξθηεο: ην 92% ησλ θαηνίθσλ κέλνπλ ζε κνλνθαηνηθίεο, θαη ιηγφηεξν απφ 1% απφ απηέο ζηεγάδνπλ 2 νηθνγέλεηεο. Δμαίξεζε ην Μαλράηαλ. 57

Η ππθλφηεηα ζε δηάθνξεο πφιεηο ζηα ηέιε 19νπ αηψλα

ΠΟΛΗ Λονδίνο Βιέννη Παρίζι Βερολίνο ΝΥ: Μανχάηαν ΝΥ: 5 διαμερίζμαηα Σικάγο Φιλαδέλθεια

ΕΚΤΑΣΗ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ 2 km Ανά εκτάριο 300 141 160 84 80 326 60 237 58 400 800 35 400 30 350 31

Ηιηθηαθή δνκή Έλαο ηξφπνο γηα λα θαηαλνήζνπκε ηε δπλακηθή ελφο πιεζπζκνχ είλαη νη ππξακίδεο ειηθηψλ. Πξφθεηηαη γηα κηα γξαθηθή αλαπαξάζηαζε πνπ απεηθνλίδεη ηε ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ θαηά θχιν θαη θαηά ειηθία. Η επηθάλεηα ηεο ππξακίδαο ππνδεηθλχεη ην ζπλνιηθφ πιεζπζκφ, θαη ε “κνξθή ” ηεο καο πιεξνθνξεί ζρεηηθά κε ηε δνκή ηνπ πιεζπζκνχ θαηά θχιν θαη ειηθία, γεγνλφο πνπ παξαπέκπεη ζηηο ζπλζήθεο γνληκφηεηαο θαη ζλεζηκφηεηαο (θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ ν πιεζπζκφο δελ είλαη θιεηζηφο, θαη ζηηο κεηαλαζηεχζεηο) πνπ πξνεγήζεθαλ ηεο απνγξαθήο.

Η βάζε ηεο ππξακίδαο είλαη ηφζν πην επξεία, φζν ε γνληκφηεηα είλαη πην έληνλε, θαη ε θνξπθή ηεο είλαη ηφζν πην επηκήθεο, φζν ε ζλεζηκφηεηα είλαη ρακειή. Οη εζνρέο θαη εμνρέο ηεο ππξακίδαο κεηαθξάδνπλ ηηο δηαθπκάλζεηο ηεο γνληκφηεηαο θαη ηεο ζλεζηκφηεηαο θαζψο θαη ηα ηζηνξηθά αηπρήκαηα πνπ κπνξεί λα έπιεμαλ ηνλ ελ ιφγσ πιεζπζκφ (πρ πφιεκνο, επηδεκία). 58

Ο Β’ Παγθφζκηνο Πφιεκνο έρεη σο απνηέιεζκα ζηελ ππξακίδα ειηθηψλ ηεο Γεξκαλίαο ηνπ 1955 ηελ ππεξίζρπζε ηνπ γπλαηθείνπ θχινπ ζηηο ειηθίεο 35-54 ζην βαζκφ πνπ νη άλδξεο σο ζηξαηεχζηκνη είραλ ζαθψο πςειφηεξεο απψιεηεο. Σαπηφρξνλα, επεηδή θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ νη γελλήζεηο ζπξξηθλψλνληαη ζεκαληηθά, ζην βαζκφ πνπ ε πεξίνδνο απηή δελ είλαη ε επλντθφηεξε δπλαηή γηα ηνλ ζρεκαηηζκφ νηθνγέλεηαο θαη ηελ έιεπζε παηδηψλ, νη αληίζηνηρεο γελεέο είλαη ηδηαίηεξα νιηγνπιεζείο (παηδηά ειηθίαο 5-14 εηψλ).

www.demography-lab.prd.uth.gr/ Η ππεξίζρπζε ελφο απφ ηα δχν θχια κπνξεί λα είλαη ελδεηθηηθή ηεο νηθνλνκίαο ή άιισλ ραξαθηεξηζηηθψλ κηαο πφιεο. Πρ ζηηο πφιεηο πνπ ζηεξίδνληαη ζηε κεηαιινπξγία (βηνκεραληθέο πφιεηο Γεξκαλίαο) έλαλ θιάδν φπνπ εξγάδνληαη θπξίσο άληξεο, νη άληξεο ζα είλαη ζαθψο πεξηζζφηεξνη απφ ηηο γπλαίθεο. Αληίζηξνθα, ζηηο πφιεηο ηεο πθαληνπξγίαο (φπνπ απαζρνινχληαη θαηεμνρήλ γπλαίθεο) νη γπλαίθεο ζα ππεξηζρχνπλ ησλ αληξψλ (Lyon, Γαιιία). Σν ίδην απνηέιεζκα ζα έρεη θαη έλα έληνλν κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα φπσο απηφ ησλ λεαξψλ Διιήλσλ αληξψλ πξνο ηελ Ακεξηθή (ηέιε 19νπ - αξρέο 20νχ αηψλα). Οη πιεζπζκηαθέο ππξακίδεο είλαη δπλαηφλ λα ζρεδηαζζνχλ είηε ιακβάλνληαο σο βάζε ηα απφιπηα κεγέζε είηε ηηο αλαινγίεο (επί ηνηο % θάζε ειηθηαθήο νκάδνο γηα ηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο επί ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ -αλδξψλ θαη γπλαηθψλ). ΢ε κηα

ππξακίδα ειηθηψλ ην πιήζνο ή νη αλαινγίεο (πνζνζηά) θάζε ειηθηαθήο νκάδαο ηνπ πιεζπζκνχ αλαπαξίζηαηαη απφ επηθάλεηεο κε βάζε: •

κηα θνηλή θιίκαθα ζηνλ θαηαθφξπθν άμνλα θαη γηα ηα δχν θχια, φπνπ ηνπνζεηνχληαη νη ειηθίεο.

•

δχν θιίκαθεο ζηνλ νξηδφληην άμνλα, πάλσ ζε εκη-άμνλεο, φπνπ ζεκεηψλνληαη αληηζηνίρσο είηε νη αληξηθνί θαη γπλαηθείνη πιεζπζκνί (αλ πξφθεηηαη γηα απφιπηα κεγέζε) είηε ηα πνζνζηά ηνπο (αλαινγίεο).

Οη ηππηθέο κνξθέο ηεο ππξακίδαο ειηθηψλ είλαη νη εμήο: 1) Νένο πιεζπζκφο (ηξίγσλν)

Δπξεία βάζε θαη ιεπηή θνξπθή: πςειή γνληκφηεηα θαη πςειή ζλεζηκφηεηα γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα. Πξσηφγνλνη ιανί

2) Ώξηκνο πιεζπζκφο

Έρεη πην πεξηνξηζκέλε βάζε, δηνγθψλεηαη ζηηο παξαγσγηθέο ειηθίεο. Απνηέιεζκα καθξάο πεξηφδνπ κείσζεο ζλεζηκφηεηαο ε νπνία αθνινπζήζεθε απφ κείσζε ηεο γελλεηηθφηεηαο γηα κηα 25εηία. Σαρέσο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο.

3) Γεξάζθσλ πιεζπζκφο ΢ηελεχεη πνιχ ε βάζε ηεο, δηνγθψλεηαη ε θνξπθή ηεο, ζηελεχεη θαη ν παξαγσγηθφο πιεζπζκφο. πεξηφδνπ

Απνηέιεζκα κείσζεο

γνληκφηεηαο,

κε

παξνπζηάδεη

καθξάο

ζλεζηκφηεηαο ηε

γνληκφηεηα

κεγαιχηεξε

θαη λα

κείσζε.

Αλεπηπγκέλεο ρψξεο.

4) ΢ε αλαλέσζε πιεζπζκφο

Γηεπξχλεηαη θαη πάιη ε βάζε αθνχ απμάλεηαη

γνληκφηεηα.

Πεξίπησζε

αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ πνπ είραλ γεξάζθσλ πιεζπζκφ θαη θαηάθεξαλ λα απμήζνπλ ηε γνληκφηεηα

Γελλεηηθόηεηα Σν πνζνζηφ ηεο γελλεηηθφηεηαο (ν ιφγνο ησλ γελλήζεσλ δψλησλ ηέθλσλ ζηε δηάξθεηα ελφο έηνπο πξνο ην κέζν πιεζπζκφ ηνπ ίδηνπ έηνπο επί 1000) επεξεάδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηελ ειηαθή δνκή ή ηελ αλαινγία ησλ θχισλ ηνπ πιεζπζκνχ θαη ιηγφηεξν απφ δηαθνξεηηθέο ζπκπεξηθνξέο. Δπεηδή νη πφιεηο ζπγθεληξψλνπλ λεαξφ πιεζπζκφ, ζπρλά ην πνζνζηφ γελλήζεσλ ζηα αζηηθά θέληξα είλαη αλαινγηθά κεγαιχηεξν ζε ζρέζε κε ηελ χπαηζξν (εμαίξεζε ε Γεξκαλία θαη ε Ρσζία –ζηε Ρσζία, πηζαλφο ιφγνο είλαη φηη ζηηο πφιεηο ππάξρεη κηθξφηεξε αλαινγία ζε γπλαίθεο).

Πην ζσζηφο δείθηεο είλαη ν δείθηεο γνληκφηεηαο (ε αλαινγία ησλ γελλήζεσλ κηαο ρξνληθήο

πεξηφδνπ

πξνο

ηνλ

αληίζηνηρν

κέζν

πιεζπζκφ

ησλ

γπλαηθψλ

αλαπαξαγσγηθήο ειηθίαο –15 έσο 49 εηψλ) (δειαδή ν κέζνο αξηζκφο παηδηψλ πνπ γελλάεη κηα γπλαίθα). Με εμαίξεζε ηε Γαιιία φπνπ ήδε απφ ηελ πεξίνδν 1830–1840 θαηαγξάθεηαη κείσζε ηεο γνληκφηεηαο, ζηηο ππφινηπεο επξσπατθέο ρψξεο ν δείθηεο απηφο ζα κεησζεί ηε δεθαεηία ηνπ 1930. ΢πλήζσο, ν δείθηεο γνληκφηεηαο είλαη πςειφηεξνο ζηελ χπαηζξν ελψ ε γνληκφηεηα ησλ θαηνίθσλ ησλ αζηηθψλ θέληξσλ κεηψλεηαη λσξίηεξα απφ φηη ζηα αγξνηηθά θέληξα. Φπζηθά ππάξρνπλ εμαηξέζεηο, αιιά ζα ιέγακε φηη ε πφιε επηηαρχλεη ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ γελλήζεσλ. Η ηερληθή πνπ επηζηξαηεχηεθε γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ γελλήζεσλ, ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα είλαη ε έθηξσζε. Θλεζηκόηεηα Δίλαη ν ιφγνο ησλ ζαλάησλ ελφο έηνπο πξνο ην κέζν πιεζπζκφ ηνπ ίδηνπ έηνπο θαη, γεληθφηεξα, ν ιφγνο ησλ ζαλάησλ κηαο πεξηφδνπ ζην κέζν πιεζπζκφ ηεο ίδηαο πεξηφδνπ. Δπνκέλσο ν αλαινγψλ αξηζκφο ζαλάησλ ζε κηα ρσξηθή ελφηεηα ζηελ δηάξθεηα ελφο έηνπο επί 1.000 θαηνίθσλ ηεο ίδηαο ρσξηθήο ελφηεηαο ζηε δηάξθεηα ηνπ ίδηνπ έηνπο. Οη πφιεηο εκθαλίδνπλ πςειφηεξν πνζνζηφ ζλεζηκφηεηαο απφ φ,ηη ε χπαηζξνο. Η πςειή ζλεζηκφηεηα ήηαλ ην ηίκεκα ηεο αζηηθνπνίεζεο. Η πξνζδνθψκελε δηάξθεηα δσήο αληίζηνηρα είλαη ρακειφηεξε. Πίζσ απφ ην γεγνλφο απηφ θξχβεηαη ζπρλά ε πςειή βξεθηθή θαη παηδηθή ζλεζηκφηεηα. Κάηη πνπ ζα αξρίζεη λα αιιάδεη εηο βάξνο ηεο ππαίζξνπ ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα: Η βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δσήο είλαη κελ γεληθή αιιά νη πφιεηο επσθεινχληαη πεξηζζφηεξν. ΢ε πεξηνρέο φπνπ ν ζειαζκφο είλαη δηαδεδνκέλνο (αληηζψκαηα) ε παηδηθή ζλεζηκφηεηα είλαη πςειφηεξε ηεο βξεθηθήο. Γηα κεγάιν δηάζηεκα, ε κείσζε ησλ γπλαηθψλ πνπ ζειάδνπλ θαη ε ρξήζε κε απνζηεηξσκέλνπ λεξνχ είρε σο απνηέιεζκα ηε ζεκαληηθή αχμεζε ησλ ζαλάησλ ιφγσ αζζελεηψλ ηνπ εληέξνπ θαη θπξίσο ιφγσ ηεο δπζεληεξίαο ΢ηε Γαιιία πνπ ζπκβαίλεη ην αληίζεην, νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη έζηειλαλ ηα βξέθε ζε ηξνθνχο ζηελ χπαηζξν. 62

Σφζν ε βξεθηθή φζν θαη ε ζπλνιηθή ζλεζηκφηεηα παξαπέκπνπλ ζε θνηλσληθέο δηαθνξέο (απνθιίζεηο αλάκεζα ζε ζπλνηθίεο ηεο ίδηαο πφιεο). Μεηαλαζηεπηηθό ηζνδύγην Όπσο είδακε θαη ε κεηαλαζηεπηηθή θίλεζε επεξεάδεη ηελ αλάπηπμε ησλ πφιεσλ. ΢ην Ηλ. Βαζίιεην, ε αζηηθή αλάπηπμε πξαγκαηνπνηήζεθε θπξίσο ράξε ζηε θπζηθή θίλεζε (ν αξηζκφο ησλ γελλήζεσλ ήηαλ ζεκαληηθφηεξνο απφ απηφλ ησλ ζαλάησλ) θαη φρη ηνπο κεηαλάζηεο. Αληίζεηα ζηε Γαιιία είλαη πξσηίζησο ε κεηαλάζηεπζε πνπ σζεί ηελ αζηηθή αλάπηπμε (αθνχ ν αξηζκφο ησλ γελλήζεσλ ήηαλ ζρεδφλ πάληα κηθξφηεξνο απφ απηφλ ησλ ζαλάησλ). Έηζη, θαηά ηηο παξακνλέο ηνπ Α’ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ζηηο αγγιηθέο πφιεηο κφλν ην 10% ησλ θαηνίθσλ δελ έρνπλ γελλεζεί ζε απηέο ελψ ζηε Γαιιία ην 80% ηνπ πιεζπζκνχ θαηνηθεί ζε αζηηθά θέληξα. Η αζηηθή αλάπηπμε ηεο Αζήλαο επίζεο βαζίζηεθε ζε κεγάιν βαζκφ ζην κεηαλαζηεπηηθφ θίλεκα πξνο ηελ πξσηεχνπζα. Γηα ηελ πεξίνδν 1859 – 1910, κφιηο ην 32% ησλ αηφκσλ άλσ ησλ 10 εηψλ, πνπ πεζαίλνπλ ζηελ πξσηεχνπζα, έρεη γελλεζεί ζηελ Αζήλα. Ννζεξόηεηα Η αζζέλεηα αιιά θαη ν ζάλαηνο απνηειεί κέξνο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο γηα ηνπο θαηνίθνπο ησλ πφιεσλ ηνπ 19νπ αηψλα. Μφλν ζην Παξίζη, ε επηδεκία ηεο ρνιέξαο ην 1832, αθάληζε 21.000 θαηνίθνπο. Γελ πξέπεη λα μερλάκε φηη, βξηζθφκαζηε ζε κηα πεξίνδν φπνπ δηέθξηλαλ ηηο επηδεκίεο απφ ηηο κεηαδνηηθέο αζζέλεηεο: Η αηηία γηα ηηο επηδεκίεο ήηαλ ην πεξηβάιινλ ελψ γηα ηηο δεχηεξεο ε κεηάδνζε ηνπ ζπέξκαηνο ηεο λφζνπ. Γηα ηνλ απιφ θφζκν, αιιά θαη γηα ηνπο πγεηνλνιφγνπο ίζρπε ε ζεσξία ησλ κηαζκάησλ: γηα ηηο επηδεκίεο επζχλνληαλ νη αλαζπκηάζεηο θαη φρη ηα βαθηήξηα θαη νη ηνί. Η νζκή ήηαλ θξνχζκα ηεο αζζέλεηαο αιιά θαη πξνθαινχζε ηε κφιπλζε. Η κε αλαλέσζε ηνπ αέξα, ηα ζηάζηκα λεξά ήηαλ πεγή αλαζπκηάζεσλ. ΢χκθσλα κε ηε ζεσξία απηή, ηα κνιπζκαηηθά ζηνηρεία αλαπηχζζνληαη εμαηηίαο ηεο ζπζζψξεπζεο, ηεο πγξαζίαο ή ησλ πιψλ θαη ησλ ζσκάησλ πνπ ιηκλάδνπλ. Οη ιεηηνπξγίεο ηνπ ζψκαηνο, ε αλαπλνή, ε εθίδξσζε ή ε αθφδεπζε επηζχξνπλ θίλδπλνπο. Ό,ηη κπνξεί λα επλνήζεη ηελ εμάπισζε ησλ θαηνίθσλ ζην ρψξν έρεη επεξγεηηθή δξάζε πνπ νδεγεί ζηνλ έιεγρν ησλ θηλδχλσλ. 63

Αλ θαη ε ζεσξία ησλ κηαζκάησλ είρε αξλεηηθέο ζπλέπεηεο, καθξνπξφζεζκα ζπλέβαιε ζην λα ζπγθεληξψζεη ην ελδηαθέξνλ ζηε κφιπλζε, ηελ έιιεηςε πγηεηλήο ζηηο θαηνηθίεο θαη ζηνπο δξφκνπο ησλ θησρψλ ζπλνηθηψλ. Δηδηθή ζηνιή πνπ θνξνύζαλ νη γηαηξνί όηαλ εμέηαδαλ ζύκαηα ηεο ρνιέξαο

Αζηηθέο αζζέλεηεο Δθηφο απφ ηε ρνιέξα νη πην ζπλεζηζκέλεο αζζέλεηεο θαηά ηνλ 19ν αηψλα είλαη ε θπκαηίσζε, ν ηχθνο, ε ζχθηιε, ε δπζεληεξία, ε γξίπε, ε επινγηά… Η ρνιέξα έπιεμε θπξίσο ηα κηθξά παηδηά θαη ηνπο ειηθησκέλνπο. Οη πην εχπνξνη δηέθπγαλ ηνπ θηλδχλνπ. Γχν είλαη νη αζζέλεηεο πνπ αλαδεηθλχνπλ δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζλεζηκφηεηαο ζηα αζηηθά θέληξα: ε θπκαηίσζε (10-25%) θαη ν ηχθνο (κφιηο 1-3% αιιά κε πνιχ εηδηθέο αηηίεο). Η θπκαηίσζε, ε νπνία ελέρεη θνηλσληθέο δηαζηάζεηο, είλαη κηα αζζέλεηα πνπ εμαξηάηαη ζεκαληηθά απφ ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο. ΢ηηο βηνκεραληθέο πφιεηο ην πνζνζηφ είλαη πςειφηεξν. Η χπαξμε ηχθνπ είλαη έλα θαιφ θξηηήξην γηα ηελ πνηφηεηα ηνπ δεκφζηνπ κεραληζκνχ πγηεηλήο θαη ησλ δηθηχσλ.

΢ίγνπξα, ε αζηηθή αλάπηπμε είρε αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηνλ πιεζπζκφ. Δπεηδή φκσο ηα δεκφζηα έξγα πγηεηλήο εθηεινχληαη αξρηθά ζηηο κεγάιεο πφιεηο, νη πιεζπζκνί ηνπο κπνξνχλ λα πξνζηαηεπζνχλ θαιχηεξα ζε ζχγθξηζε κε ηηο κηθξφηεξεο. Οη αλαηξνπέο ζηε βαθηεξηνινγία Παξφιν πνπ ην 1848 ν John Snow απέδεημε πσο ε ρνιέξα κεηαδίδεηαη κέζσ ηνπ λεξνχ ζα ρξεηαζηεί πνιχο θαηξφο πξνθεηκέλνπ ε άπνςε απηή λα γίλεη απνδεθηή θαη απφ ηελ πιεηνςεθία. Η ζεσξία ησλ κηαζκάησλ ππήξμε έλα απφ ηα πην δηαδεδνκέλα ζηεξεφηππα αθφκα θαη ζηα πην πξνσζεκέλα πλεχκαηα. Οη αλαθαιχςεηο ηεο βαθηεξηνινγίαο [Koch, Pasteur] ζα δψζνπλ πξνβάδηζκα ζε άιιεο πξνζεγγίζεηο κεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1880. Ο θαζεγεηήο Brouardel ζα δειψζεη «φ,ηη κπξίδεη δελ ζθνηψλεη θαη φ,ηη ζθνηψλεη δελ κπξίδεη». Σν 1882 ν δηεπζπληήο ηνπ Ιλζηηηνχηνπ Τγηεηλήο ηνπ Βεξνιίλνπ, Koch ζα απνκνλψζεη ηνλ βάθηιν ηεο θπκαηίσζεο θαη ην 1883 ηνλ βάθηιν ηεο ρνιέξαο. Παξάιιεια νη έξεπλεο ηνπ ρεκηθνχ Louis Pasteur πξνζδηνξίδνπλ ηνπο ηξφπνπο κεηάδνζεο ησλ κνιπζκαηηθψλ αζζελεηψλ θαη ηηο αληηζεπηηθέο θαη αζεπηηθέο πξνθπιάμεηο πνπ πξέπεη λα ιεθζνχλ. Με ηνλ Pasteur ζπλδέεηαη ε δηάδνζε ηεο κεζφδνπ ηνπ εκβνιηαζκνχ ε νπνία θαζηεξψλεη ηελ έθθξαζε «παζηνξηαλή επαλάζηαζε». Δθεμήο νη λέεο ρεκηθέο κέζνδνη απνιχκαλζεο ζα αληηθαηαζηήζνπλ ηηο παιηέο απνζκεηηθέο ηερληθέο θαηαπνιέκεζεο ησλ κηαζκάησλ. Σν κηθξφβην ινηπφλ επηθέξεη ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζεο ηεο παζνινγίαο ηεο πφιεο. Δθεμήο ε ηαηξηθή ζα θάλεη δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ νζκή θαη ηελ αζζέλεηα. Μεηά ηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα νη κνιπζκαηηθέο αζζέλεηεο ππνρσξνχλ (ηχθνο, ρνιέξα, δηθζεξίηηδα) θαη παχνπλ λα είλαη αηηία ζαλάηνπ ζηε Γ. Δπξψπε. ΢χληνκα ε ηαηξηθή ζα ζπλδέζεη ζπγθεθξηκέλεο αζζέλεηεο (πρ θπκαηίσζε, αθξνδίζηα λνζήκαηα, αιθννιηζκφο) κε ζπγθεθξηκέλεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο. Η θπζηθή θαη πλεπκαηηθή θαηάπησζε δηθαηνινγεί ηε θπιεηηθή πγηεηλή. ΢ηελ Ακεξηθή πάλησο απφ ηα ηέιε ηνπ 1880 ζα ηδξπζνχλ ηα πξψηα κηθξνβηνινγηθά εξγαζηήξηα, θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ νη πγεηνλνκηθέο ππεξεζίεο έρνπλ ελζηεξληζζεί πιένλ ηηο λέεο ζεσξίεο.

Σελ πεξίνδν 1870-1914 ε κεηαξξχζκηζε ζηνλ ηνκέα ηεο πγηεηλήο γίλεηαη ππφζεζε ησλ δήκσλ ε νπνία ζηεξίδεηαη ζε έλα απζηεξφ λνκηθφ πιαίζην. Οη δήκνη ζα αξρίζνπλ λα πξνζιακβάλνπλ κεραληθνχο, ηαηξνχο, ρεκηθνχο, πγηεηλνιφγνπο, αξρηηέθηνλεο, πνιενδφκνπο. Ο αγψλαο θαηά ηεο θπκαηίσζεο έρεη σο απνηέιεζκα ηελ θαηαζθεπή ζαλαηνξίσλ θαη εμσηεξηθψλ ηαηξείσλ κε εηδηθεπκέλν πξνζσπηθφ. Η θπκαηίσζε, ε θαηεμνρήλ αζζέλεηα ησλ θησρψλ, αλζπγηεηλψλ θαη ππθλνθαηνηθεκέλσλ πεξηνρψλ, γελλά λέεο ζπλήζεηεο πγηεηλήο (ρξήζε πηπεινδνρείσλ ζε δεκφζηνπο ρψξνπο, θαζαξηφηεηα ζην ζπίηη, δηαρσξηζκφο κε γπάιηλα ρσξίζκαηα ζηελ εξγαζία, ρξήζε καληειηψλ)

Πιεζπζκόο ζε αλαλέωζε Όπσο είδακε, ε αζηηθή αλάπηπμε επεξεάδεηαη απφ ηε γελλεηηθφηεηα, ηε ζλεζηκφηεηα θαη ην κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα. Αλ θαη ζηηο κεγάιεο πφιεηο θαηά ην 19ν αηψλα θαηαγξάθεηαη ζεκαληηθφο αξηζκφο ζαλάησλ, ν πιεζπζκφο ηνπο ζα ζπλερίδεη λα απμάλεηαη θπξίσο ράξε ζην κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα πξνο απηέο. Μέρξη ην 1880 ην πνζνζηφ κεηαλάζηεπζεο είλαη κηθξφ θαη κάιηζηα έρεη πησηηθέο ηάζεηο. Απφ ην 1880 έσο ηνλ 1ν Παγθφζκην Πφιεκν ηα πνζνζηά κεηαλάζηεπζεο ζηηο πφιεηο απμάλνληαη (θαηά κέζν φξν κηα πφιε κε πιεζπζκφ 10.000 θαηνίθνπο κέζα ζε έλα ρξφλν θηινμελεί απφ 1500 έσο 1900 κεηαλάζηεο). Καηά ηελ πεξίνδν ηνπ Μεζνπνιέκνπ ε κεηαλάζηεπζε πεξηνξίδεηαη ελψ κεηά ηνλ 2ν Παγθφζκην Πφιεκν ηα πνζνζηά ζα κεησζνχλ αθφκα πεξηζζφηεξν θαη ζα αγγίμνπλ ηα πνζνζηά ηνπ 1820. Απηφ είλαη έλα γεληθφ ζρήκα πνπ έρεη θπζηθά ηηο εμαηξέζεηο ηνπ: ζηελ Διιάδα πρ ε πεξίνδνο ηεο πςειήο κεηαλάζηεπζεο είλαη ηηο δεθαεηίεο 1920 θαη 1930. Δθηφο απφ ηα αδηάθνπα θχκαηα πξνζέιεπζεο θαη απνρψξεζεο, ε πφιε βξίζθεηαη ζε κηα δηαδηθαζία δηαξθνχο πιεζπζκηαθήο αλαζχλζεζεο εμαηηίαο θαη ηεο θηλεηηθφηεηαο ζην εζσηεξηθφ ηεο. Οη θάηνηθνη θαη θπξίσο νη εξγάηεο, κεηαθηλνχληαη πνιχ ζπρλά, κέζα ζηελ ίδηα ηελ πφιε. Πξέπεη λα είκαζηε πξνζεθηηθνί φηαλ ρξεζηκνπνηνχκε ηνλ φξν «θηλεηηθφηεηα» γηαηί δεκηνπξγνχληαη παξαλνήζεηο. Γηα ηνπο ηζηνξηθνχο ν φξνο πεξηιακβάλεη απφ δηεζλείο κεηαλαζηεχζεηο κέρξη ηελ ελδν-αζηηθή θηλεηηθφηεηα. Γηα ηνπο ζχγρξνλνπο παξαηεξεηέο ν φξνο αλαθέξεηαη ζε θαζεκεξηλέο κεηαθηλήζεηο αηφκσλ πνπ έρνπλ ζηαζεξή θαηνηθία. Ωζηφζν, απηφ πνπ θαίλεηαη λα ηζρχεη είλαη φηη γίλεηαη ε κεηάβαζε 66

απφ έλαλ θφζκν φπνπ ε θηλεηηθφηεηα ππφ ηε κνξθή κεηαθνκίζεσλ ήηαλ έληνλε ιφγσ ηνπ φηη δελ ππήξρε ε δπλαηφηεηα δηάλπζεο κεγάισλ απνζηάζεσλ- ζε έλαλ θφζκν ζηνλ νπνίν ε θηλεηηθφηεηα ζην ρψξν κεηψλεηαη δηφηη ππάξρεη πιένλ ε δπλαηφηεηα δηάλπζεο κεγαιχηεξσλ απνζηάζεσλ, ιφγσ ηεο αχμεζεο ηεο ηαρχηεηαο ησλ κέζσλ κεηαθνξάο. Ο ππξήλαο ηεο πφιεο ηνπ 19νπ αηψλα είλαη ε έιιεηςε ζηαζεξφηεηαο: νη θάηνηθνη κεηαθηλνχληαη πνιχ ζπρλά. Όπσο έγξαθε ν J. Ruskin ην 1850 (δσγξάθνο, ζπγγξαθέαο θαη θξηηηθφο ηέρλεο): « Οη λνκαδηθέο ζπλήζεηεο πνπ έρνπλ γίλεη ζηηο κέξεο καο δεύηεξε θύζε, πεξηζζόηεξν από θάζε άιιν ζηνηρείν ηνπ ζύγρξνλνπ βίνπ, απνηεινύλ ηε βαζύηεξε αηηία ησλ πξνβιεκάησλ ηεο αξρηηεθηνληθήο καο. Γελ αληηκεησπίδνπκε ηα ζπίηηα καο παξά σο πξνζσξηλά θαηαιύκαηα…» Όηαλ ιέκε φηη νη άλζξσπνη θηλνχληαη ζην εζσηεξηθφ ηεο πφιεο (ελδν- αζηηθή θηλεηηθφηεηα) ελλννχκε ηηο κεηαθηλήζεηο πνπ θάλνπλ νη θάηνηθνη απφ δξφκν ζε δξφκν ή απφ γεηηνληά ζε γεηηνληά. Ο θιάδνο ηεο ηζηνξίαο πνπ έρεη θαηεμνρήλ αζρνιεζεί κε ην θαηλφκελν ηεο θηλεηηθφηεηαο είλαη ε θνηλσληθή ηζηνξία θαη ε ζπλήζεο κεζνδνινγία πνπ εθαξκφδεηαη είλαη λα αθνινπζείηαη έλα πξνο έλα ηα άηνκα ψζηε λα αλαζπζηήλεηαη ε πνξεία ηνπο. Μεξηθά παξαδείγκαηα είλαη ρξήζηκα ψζηε λα γίλεη θαηαλνεηή ε έθηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ: γηα ηελ πεξίνδν 1851-1861 ζην Λεληο ην 85% ησλ αξρεγψλ κηαο νηθνγέλεηαο κεηαθνκίδεη, ζην Κάξληηθ ην 87% αιιά απφ απηνχο κφλν ην 30% αιιάδεη ζπλνηθία. ΢ηε Μεγάιε Βξεηαλία κφλν ην 20% ησλ νηθνγελεηψλ παξακέλνπλ ζηελ ίδηα δηεχζπλζε γηα πεξηζζφηεξα απφ 10 ρξφληα θαη 25% ηνπ πιεζπζκνχ κεηαθνκίδεη θάζε ρξφλν. ΢ην Παξίζη πεξίπνπ 15% αιιάδεη ζπλνηθία θάζε ρξφλν. Σν θαηλφκελν ηεο θηλεηηθφηεηαο παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ γηαηί κέζσ απηνχ κπνξνχκε λα δνχκε ηνπο δεζκνχο πνπ κπνξεί λα έρνπλ ηα άηνκα κε ηελ θνηλφηεηα, ηε ζπλνηθία, ηελ ίδηα ηελ θαηνηθία, ηνλ ηφπν εξγαζίαο. Δλδηαθέξνλ επίζεο παξνπζηάδεη ε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θηλεηηθφηεηαο ζε ζχγθξηζε κε ηελ θνηλσληθή νκάδα πνπ αλήθεη έλα άηνκν. 67

΢πλήζσο ηα άηνκα πνπ δηακέλνπλ γηα κεγάιν δηάζηεκα ζηελ ίδηα πφιε παξνπζηάδνπλ κεγαιχηεξε ελδναζηηθή θηλεηηθφηεηα: ν επνρηαθά κεηαθηλνχκελνο πιεζπζκφο ζρεδφλ αγλνεί ηελ ελδναζηηθή θηλεηηθφηεηα. Δθηφο απφ ηνλ επνρηαθά κεηαθηλνχκελν πιεζπζκφ, ππάξρνπλ νηθνγέλεηεο (ειάρηζηεο) πνπ κεηαθηλνχληαη ειάρηζηα ή θαζφινπ θαη ε ζηαζεξφηεηα δελ αθνξά κφλν ηελ πφιε αιιά θαη ηνλ δξφκν ή θαη ην ζπίηη ην νπνίν απνηειεί νηθνγελεηαθή θαηνηθία. Οη νηθνγέλεηεο απηέο επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ην αζηηθφ ηνπίν, ελνηθηάδνληαο κέξνο ηεο θαηνηθίαο ηνπο ζηνλ επνρηαθά κεηαθηλνχκελν πιεζπζκφ. Φπζηθά ην θαηλφκελν επεξεάδεηαη απφ ηε θπζηνγλσκία θάζε ζπλνηθίαο. Αλ πρ κηα ζπλνηθία ζπγθεληξψλεη βηνκεραληθέο ή βηνηερληθέο κνλάδεο ν πιεζπζκφο ηεο εγθαζίζηαηαη νξηζηηθά. Αλ έρεη ζηδεξνδξνκηθφ ζηαζκφ θαη πνιιά ελνηθηαδφκελα δσκάηηα ζπλήζσο είλαη πέξαζκα (ζπλήζσο θαθφθεκεο ζπλνηθίεο). Οη κνξθέο ελδναζηηθήο θηλεηηθφηεηαο ζπλδένληαη κε ηηο θνηλσληθέο ηάμεηο θαη ζπλεπψο ε θηλεηηθφηεηα απνηειεί ην πξίζκα πνπ βνεζά ζηελ αλάγλσζε ηεο θνηλσλίαο. - Οη κε επλνεκέλεο θαηεγνξίεο αιιάδνπλ ζπρλά θαηνηθία αιιά κεηαθηλνχληαη ζε κηθξφηεξεο απνζηάζεηο. - Οη λένη αλαδεηνχλ ζπρλφηεξα λέα θαηνηθία. Ο γάκνο κπνξεί επίζεο λα είλαη ε αθνξκή γηα αιιαγή θαηνηθίαο. - Οη εχπνξεο ηάμεηο κεηαθηλνχληαη ιηγφηεξν, φκσο ην θάλνπλ. Οη απνζηάζεηο πνπ δηαλχνπλ είλαη κεγαιχηεξεο. - Όζνη έρνπλ γελλεζεί ζηελ πφιε, κεηαθηλνχληαη ιηγφηεξν, αιιά φηαλ ην θάλνπλ δελ δηζηάδνπλ λα εγθαηαζηαζνχλ ζε δηαθνξεηηθή ζπλνηθία απφ απηήλ απφ ηελ νπνία θαηάγνληαη. - Οη κεηαλάζηεο είλαη πην θηλεηηθνί αιιά ζε κηθξή αθηίλα. Φπζηθά, φια ηα παξαπάλσ πξέπεη λα εμεηάδνληαη παξάιιεια κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πφιεο: αλ ππάξρνπλ νη δπλαηφηεηεο ππνδνρήο αηφκσλ κε πςειή θηλεηηθφηεηα (επηπισκέλα ζπίηηα, δπλαηφηεηα ππελνηθίαζεο), αλ ππάξρεη ζεκαληηθφο αξηζκφο θαηνηθηψλ ή αλ ηα θηήξηα είλαη νκνηνγελή.

΢εκαληηθφ ζηνηρείν γηα ηελ θαηαλφεζε κηαο πφιεο είλαη θαη θαηά πφζν ππάξρεη κεηαλάζηεπζε εθηφο ηεο πφιεο. Η απνδεκία αληηζηνηρεί ζπλήζσο ζηα 2/3 ηεο κεηαλάζηεπζεο πξνο ηελ πφιε. Ο βαζκφο ηεο απνδεκίαο επεξεάδεηαη απφ: - Σε ζέζε πνπ θαηαιακβάλεη κία πφιε ζην εζληθφ αζηηθφ δίθηπν. ΢πλήζσο πρ νη κεηξνπφιεηο θξαηνχλ ηνλ πιεζπζκφ ηνπο πεξηζζφηεξν απφ ηηο κηθξφηεξεο πφιεηο. Δίλαη ηφπνη δειαδή νξηζηηθήο εγθαηάζηαζεο. Σν πνζνζηφ απνδεκίαο ζην Παξίζη είλαη 5 θνξέο κηθξφηεξν απφ φηη ζηε Λπψλ. - Σν κέγεζνο θαη ηελ αξραηφηεηα ηεο πφιεο. - Σελ επαγγεικαηηθή εμεηδίθεπζε. Οη ρεηξψλαθηεο παξνπζηάδνπλ κεγαιχηεξε θηλεηηθφηεηα απφ ηνπο κε ρεηξψλαθηεο. ΢πρλά νη γηνη ησλ επγελψλ ησλ κηθξψλ πφιεσλ, ζηελ αξρή ηεο θαξηέξαο ηνπο θαηεπζχλνληαη ζε κεγαιχηεξεο πφιεηο ψζηε λα εθκεηαιιεπηνχλ ηηο δπλαηφηεηεο εξγαζίαο πνπ πξνζθέξεη ε δηνίθεζε, ε βηνκεραλία θαη ην εκπφξην. Η ζηαζεξνπνίεζή ηνπο είλαη ηαρεία, δηφηη ζπρλά απηή ε πξψηε κεηαλάζηεπζε ηνπο επηηξέπεη λα βειηηψζνπλ ηφζν ην επίπεδν δσήο ηνπο ψζηε ν πεηξαζκφο κηαο λέαο κεηαθίλεζεο λα είλαη πνιχ κηθξφο. Σν αληίζεην ηζρχεη γηα ηνπο εξγάηεο. ΢πλήζσο νη πφιεηο θεξδίδνπλ πεξηζζφηεξνπο θαηνίθνπο απφ φζνπο ράλνπλ, θάηη πνπ επεξεάδεη ηελ αλαινγία ησλ ληφπησλ θαη ησλ εζσηεξηθψλ κεηαλαζηψλ. Πρ. ΢ηε ΝΤ θακηά νκάδα δελ κπνξεί λα δηεθδηθήζεη ηνλ ηίηιν ηεο αξραηφηεηαο. Σν αληίζεην ζπκβαίλεη ζηελ Δπξψπε φπνπ θάπνηεο θνξέο νη ληφπηνη αηζζάλνληαη φηη απεηινχληαη απφ ηελ άθημε ησλ λέσλ κεηαλαζηψλ, θαη πξνζπαζνχλ λα πεξηνξίζνπλ ην κεηαλαζηεπηηθφ θχκα. Βέβαηα φζν ε αζηηθνπνίεζε εληείλεηαη ην θαηλφκελν απηφ νινέλα θαη ζπαλίδεη. Γηα κεγάιν δηάζηεκα νη κεηαλάζηεο ζεσξνχληαλ άηνκα απνκνλσκέλα, εμαζιησκέλα, απαίδεπηα. Οη ίδηνη νη κεηαλάζηεο ζπρλά αληηκεηψπηδαλ ηε κεηαλάζηεπζή ηνπο φρη σο κία νξηζηηθή αιιαγή αιιά σο έλα ζηάδην πνπ ζα ηνπο έδηλε ηε δπλαηφηεηα, κφιηο εμνηθνλνκνχζαλ έλα πνζφ ή έπαηξλαλ θάπνηα πξνίθα, λα αγνξάζνπλ έλα ρσξάθη, έλα εξγαζηήξην ζηε γελέζιηα πφιε ηνπο ή/ θαη λα εγθαηαζηαζνχλ ζηελ πφιε θαηαγσγήο ηνπο. Γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ θαηλνκέλνπ είλαη απαξαίηεην λα κειεηήζνπκε ηα κεηαλαζηεπηηθά δίθηπα.

Μεηαλάζηεο Πνιινί κεηαλάζηεο πξνέξρνληαλ απφ ηελ αγξνηηθή ελδνρψξα θαη απνηεινχζαλ ηνλ αλεηδίθεπην πιεζπζκφ ηεο πφιεο. Δθηφο απφ αλεηδίθεπηνη εξγάηεο νη άλζξσπνη απηνί εξγάδνληαλ σο κεξνθακαηηάξεδεο θαη ππεξέηεο. Σα άηνκα γηα ηα νπνία ε πφιε ήηαλ έλαο νηθείνο ρψξνο θαη πνπ δηέζεηαλ θάπνηα ζπάληα επαγγεικαηηθή εμεηδίθεπζε, εξγάδνληαλ ζε εηαηξείεο θαη ηξάπεδεο. Σα άηνκα απηά δηέηξεραλ κεγαιχηεξεο απνζηάζεηο θαη ζπλήζσο εληάζζνληαλ ζε έλα νξγαλσκέλν επαγγεικαηηθφ δίθηπν. Σέινο ππήξραλ θαη εθείλνη πνπ δνθηκάδνπλ ηελ ηχρε ηνπο ζην Νέν Κφζκν. Η είζνδνο ζε απηφλ γίλεηαη κέζσ ηνπ Ellis Island ην νπνίν βξίζθεηαη 400 κέηξα απφ ην Άγαικα ηεο Διεπζεξίαο. Πξφθεηηαη γηα έλα ζπγθξφηεκα πνπ δηαζέηεη θνηηψλεο, θνπδίλεο, λνζνθνκεία, θαξαληίλα. Σν ζπγθξφηεκα απηφ απνδείρηεθε ηειηθά πνιχ κηθξφ γηα ην ηεξάζηην κεηαλαζηεπηηθφ θχκα.

http://www.youtube.com/watch?v=roH8fq1lc4E&NR=1 Γηα πνιχ θαηξφ ν κεηαλάζηεο ζα ηαπηίδεηαη κε ηελ εηθφλα ελφο αηφκνπ απνκνλσκέλνπ θαη ρακέλνπ ζηελ αλσλπκία ηεο πφιεο. Όπσο έρνπκε ήδε δεη, ν έιεγρνο ησλ θησρψλ απνηέιεζε δηαξθή κέξηκλα ησλ αξρψλ ησλ πφιεσλ. Βξηζθφκαζηε ζε κία πεξίνδν φπνπ ε έλδεηα γηλφηαλ αληηιεπηή σο πξνζσπηθή απνηπρία, σο ηηκσξία γηα ηε θπγνπνλία. 70

Η κεγάιε αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ θησρψλ πνπ πξνθάιεζε ε αζηηθή αλάπηπμε ζήκαλε θαη ηελ αιιαγή ζηελ αληίιεςε: Η θηψρηα δελ ζα ζεσξείηαη πηα πξνζσπηθή απνηπρία αιιά έλα θνηλσληθφ πξφβιεκα, κηα δηαξθήο απεηιή θαηά ηεο θαζεζηεθπίαο ηάμεο . Δθεμήο ζα γίλεηαη δηάθξηζε αλάκεζα ζηε θηψρεηα θαη ηελ εμαζιίσζε ελψ ζε αξθεηέο πφιεηο ζα θαηαξγεζεί ε θαη’ νίθνλ βνήζεηα θαη ζα ηδξπζνχλ άζπια (almhouses & workhouses) γηα ηε ζπγθέληξσζε ησλ θησρψλ –θπξίσο απφ θηιαλζξσπηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο νξγαλψζεηο. ΢ηηο κηθξέο γεξκαληθέο πφιεηο, ππήξρε ν θφβνο ηνπ θησρνχ πεξηπιαλψκελνπ ηνλ νπνίν θαη ηαχηηδαλ κε ηα εμψγακα παηδηά, ηνπο Δβξαίνπο, ηνπο κεηαλάζηεο, ηνπο άπνξνπο, ηνπο ππεξέηεο. ΢ηε Γαιιία, ππήξρε λφκνο πνπ ζηεξνχζε ην δηθαίσκα ςήθνπ ζε φζνπο δελ είραλ κφληκε θαηνηθία γηα 3 ρξφληα. Δλψ ζε θάπνηεο πφιεηο ηνπνζεηνχζαλ ηνπο ζηδεξνδξνκηθνχο ζηαζκνχο (ζχκβνιν ελζάξξπλζεο κεηαλάζηεπζεο) καθξηά απφ ην θέληξν απφ θφβν. ΔΠΟΥΙΑΚΗ / ΜΟΝΙΜΗ ΜΔΣΑΝΑ΢ΣΔΤ΢Η Ήδε, πξηλ ηνλ 19ν αηψλα νη επνρηαθνί εξγάηεο κεηέβαηλαλ γηα κηθξφηεξν ή κεγαιχηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα ζε πφιεηο πνπ ζπρλά ήηαλ καθξηά απφ ηε γελέηεηξά ηνπο. Η εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή αζηηθή κεηαλάζηεπζε ραξαθηεξίδνληαη απφ επνρηθή θίλεζε ε νπνία εμαξηάηαη αθελφο απφ ηνλ ξπζκφ ηεο αγξνηηθήο εξγαζίαο ζηελ χπαηζξν (πρ ηελ πεξίνδν ηεο ζπνξάο ή ηνπ ζεξηζκνχ, κεηψλεηαη ν αξηζκφο ησλ επνρηθψλ κεηαλαζηψλ ζηελ πφιε) θαη αθεηέξνπ απφ ηηο επνρηθέο δηαθπκάλζεηο ηεο εξγαζίαο ζηελ πφιε. Δπίζεο ππάξρεη θαη ην θαηλφκελν ηεο πεξηπιάλεζεο: πξφθεηηαη γηα δηαδξνκέο θαζαξά νξηνζεηεκέλεο πνπ αληαπνθξίλνληαη ζηηο απαηηήζεηο θαη ηηο δηαθπκάλζεηο ηεο αζηηθήο αγνξάο (πρ θαηαζθεπαζηηθφο ηνκέαο, κπνπινχθηα θηηζηψλ). Με ηνλ ηξφπν απηφ νη αγξφηεο εμνηθνλνκνχζαλ θάπνηα ρξήκαηα πνπ δελ ηνπο εμαζθάιηδαλ νη αγξνηηθέο εξγαζίεο. Αλαρσξνχζαλ κεηά ηε ζπνξά γηα λα εξγαζηνχλ

σο

ρσκαηνπξγνί,

πιαλφδηνη

έκπνξνη,

ππνδεκαηνπνηνί,

θαπλνδνρνθαζαξηζηέο, λεξνθνπβαιεηέο, έκπνξνη ςηιηθψλ. Γεληθφηεξα θάζε πεξηνρή ηξνθνδνηεί ηελ πφιε κε κεηαλάζηεο κηαο ζπγθεθξηκέλεο εηδηθφηεηαο θαη έρεη ηνπο δηθνχο ηεο ξπζκνχο κεηαλάζηεπζεο. Η επνρηαθή κεηαλάζηεπζε «βνεζνχζε» ηελ εηζαγσγή αζηηθψλ πξνηχπσλ ζε αγξνηηθέο πεξηνρέο.

΢ηε Γαιιία ε κεγάιε νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ 1880 κεηέηξεςε ηελ επνρηαθή ζε κφληκε κεηαλάζηεπζε. ΢πρλά ε κεηαλάζηεπζε βησλφηαλ ζαλ έλα ζηάδην ηεο δσήο θαη φρη σο κία νξηζηηθή αιιαγή. Οη λέεο θνπέιεο κπνξνχζαλ κε απηφ ηνλ ηξφπν λα απνθηήζνπλ ηελ πξνίθα ηνπο ελψ άιινη θαηάθεξλαλ λα αγνξάζνπλ έλα ρσξάθη ή έλα εξγαζηήξην ζηε γελέηεηξά ηνπο. ΢ε φ,ηη αθνξά ηελ ππεξαηιαληηθή κεηαλάζηεπζε, ηα αθξηβά εηζηηήξηα ζπλεηέιεζαλ ζηε κφληκε εγθαηάζηαζε ησλ κεηαλαζηψλ. Μεηά ηε δεθαεηία ηνπ 1870, φηαλ ην ηαμίδη έγηλε ζπληνκφηεξν θαη αζθαιέζηεξν νη κεηαλάζηεο πεγαηλνέξρνληαλ ψζηε λα επσθειεζνχλ απφ ηηο επαγγεικαηηθέο επθαηξίεο ζηηο δχν αθηέο ηνπ σθεαλνχ. ΢ΣΡΑΣΗΓΙΚΔ΢/ ΓΙΚΣΤΑ Γηα πνιχ θαηξφ επηθξαηνχζε ε αληίιεςε φηη ε δψλε πξνέιεπζεο ησλ κεηαλαζηψλ ζπλδέεηαη κε ηε δψλε ππνδνρήο: φηη ε έιμε ηεο πφιεο δειαδή είλαη αλάινγε ηεο απφζηαζεο απφ απηήλ. Όζν πην θνληά ζηελ πφιε βξίζθνληαη νη επίδνμνη κεηαλάζηεο ηφζν πην πνιχ έιθνληαη απφ απηήλ. Απηφ φλησο ηζρχεη, αιιά γηα ηνπο ιηγφηεξν θαηαξηηζκέλνπο. Γεληθά, ε ζηξαηεγηθή ηεο κεηαλάζηεπζεο εμαξηάηαη απφ ην επάγγεικα ησλ κεηαλαζηψλ. Πρ ε Lyon. ΢ηηο αξρέο ηνπ αηψλα, νη αλζξαθσξχρνη θαηαθηάλνπλ απφ ηε γεηηνληθή χπαηζξν. Οη γηνη αθνινπζνχζαλ ηνπο παηεξάδεο ζην νξπρείν θαη δελ εγθαηέιεηπαλ ηελ πφιε. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε επνρηαθή κεηαλάζηεπζε θαηέιεμε λα γίλεη κφληκε. Αληίζεηα, νη παινπξγνί ήηαλ θαηά θαλφλα έλαο λνκαδηθφο πιεζπζκφο πνπ κεηαθηλνχηαλ αδηάθνπα θαη πνπ αθνινπζνχζε έλα απζηεξά θαζνξηζκέλν κεηαλαζηεπηηθφ δίθηπν. Ο ξφινο ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηνπ ηφπνπ θαηαγσγήο ήηαλ επίζεο θαζνξηζηηθφο γηα ηηο πξαθηηθέο ηεο κεηαλάζηεπζεο. Πνιινί κεηαλάζηεο εγθαηέιεηπαλ ηε γελέηεηξά ηνπο πξνθεηκέλνπ λα εγθαηαζηαζνχλ θνληά ζε ζπγγελείο –νη νπνίνη ζπρλά ηνπο θαιχπηνπλ ηα έμνδα ηνπ ηαμηδηνχ θαη ηνπο δίλνπλ ηηο απαξαίηεηεο νδεγίεο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα νη Ιηαινί, νη Δβξαίνη, νη Πνισλνί. Η χπαξμε απηψλ ησλ δηθηχσλ εμεγεί ηελ άληζε θαηαλνκή ησλ δηαθφξσλ κεηαλαζηεπηηθψλ νκάδσλ ζηνλ αζηηθφ ρψξν.

Η δηαθνξεηηθή γιψζζα, θνπιηνχξα, ζξεζθεία, θπιή μερσξίδνπλ ηνπο κεηαλάζηεο θαη ηνπο ζπζπεηξψλνπλ. Σππηθφ παξάδεηγκα γηα ην πψο αληηκεησπίδνληαλ νη κεηαλάζηεο αιιά θαη νη θάηνηθνη ησλ ζπλνηθηψλ εζλνηηθήο ππεξνρήο, είλαη νη Ιξιαλδνί ζηηο βηθησξηαλέο αγγιηθέο πφιεηο. Η κεηαλάζηεπζε ησλ Ιξιαλδψλ ζηελ Αγγιία είρε μεθηλήζεη πξηλ ην κεγάιν ιηκφ, αιιά ην κεηαλαζηεπηηθφ θχκα θηάλεη ζην απφγεηφ ηνπ κεηαμχ 1846 θαη 1854. Οη «Μηθξέο Ιξιαλδίεο» ζεσξνχληαλ νη ρεηξφηεξεο ζπλνηθίεο ζηηο πφιεηο, ζπζρεηίδνληαλ κε πςειή ζλεζηκφηεηα θαη νη θάηνηθνί ηνπο ήηαλ θνηλσληθά απνθιεηζκέλνη θαη απνκνλσκέλνη. Ωζηφζν κειέηεο ηνλίδνπλ φηη δελ έδεζαλ φινη νη Ιξιαλδνί ππφ παξφκνηεο ζπλζήθεο.